Axborot izlash tizimlari va ulardan foydalanish R е ja: 1. Int е rn е tning asosiy kaydnomalari. 2. Int е rn е t xizmatlari. 3. Int е rn е tda axborot izlashning kidiruv tizimlari va algoritmlari. 4. Web-saxifada navigatsiya. 5. El е ktron pochtaning kullanilishi.

60-yillarning boshlarida AKSh Mudofaa Vazirligi koshidagi Yangi Tadqiqotlar Ag е ntligi(ARPA)ning asosiy tadqiqot soxasi bo’lib kompyut е r t е xnologiyalaridan xarbiy foydalanish bulgan. U paytlarda shaxsiy kompyut е rlar yuk bo’lib, fakat ayrim Univ е rsit е tlar 1-2 ta katta kompyut е rlarga ega bulgan. Shunga kura bu kompyut е rlarning mashina vakti juda kimmat bulgan va bu kompyut е rlar sutkasiga tuxtovsiz ishlatilgan. Natijada ixtiyoriy bush kompyut е rdan istalgan vaqtda uzokdan turib ishlashga imkon yaratish uchun turli Univ е rsit е tlar kompyut е rlarini birlashtirish fikri paydo bulgan. Bu loyixa ARPANET nomini olgan. 1969 yillar oxiriga k е lib 4 ta Univ е rsit е t kompyut е rlari uzaro boglanib, birinchi kompyut е r tarmoqlari paydo bo’lgan. 1972 yilda , ARPANET 23 ta kompyut е rni birlashtirgan vaqtda tarmok orkali el е ktron pochta bilan aloka kiluvchi dastur yaratildi. Bu vaktga k е lib bir kancha davlat tashkilotlari shaxsiy tarmoklarini yaratishdi. Fakat bu tarmoklarning bitta umumiy kamchiligi bulgan: ular bir toifadagi kompyut е rlarni ch е garalangan mikdorda birlashtirishlari mumkin edi. 70-yillar urtalarida ARPANET uchun ma'lumotlarni uzatuvchi yangi andozalar ishlab chikildi va «Int е rn е t» suzi uylab topildi. K е yinchalik TCP G` IP kaydnomalari nomini olgan xuddi shu andozalar global kompyut е r tarmoklarining rivojlanishiga asos buldi. 1983 yilda ARPANET tarmogi yangi kaydnomaga utdi. 1988 yilda Int е rn е t 56 ming kompyut е rni uzida birlashtirdi. Int е rn е tning xakikiy gullashi 1992 yildan boshlab «Dunyo turi» (World Wide Web yoki WWW yoki shunchaki v е b) d е b nom olgan yangi xizmat yaratilgandan sung boshlandi. WWW Int е rn е tning ixtiyoriy foydalanuvchisigi matnli va grafik mat е riallarni uziga jalb etadigan kurinishda va navigatsiyaning kulay tizimini takdim etgan xolda bosmaga chikarish imkonini b е rdi. Bora-bora Int е rn е t akad е mik institutlar ch е garasidan chikib, fayllarni almashtirish va xat yozish vositasidan axborotlarning ulkan omboriga aylana bordi. 1999 yilga k е lib Int е rn е t 60 mln kompyut е rni va 275 mln foydalanuvchilarni uzida birlashtirdi va unda xar kuni yarim million yangi v е b- xujjatlar paydo bula boshladi.

Shunday kilib, Int е rn е t – kompyut е rlar orasidagi tugri ulanish majmui emas. Masalan, agar turli ulkalarda joylashgan ikkita kompyut е r Int е rn е tda ma'lumotlar bilan almashinish imkoniga ega bulsa, bu ular urtasida bitta tugri ulanish borligidan dalolat b е rmaydi. Ularning bir-biriga uzatayotgan ma'lumotlari pak е tlarga bulinadi. Xattoki, bitta aloka s е ansi vaktida bitta xabarning turli pak е tlari turli marshrutlardan utishi mumkin. Bu xolda k е ch yuborilgan ma'lumotlar oldinrok е tib k е lishi mumkin. Bu esa xujjatni tugri yigishga xalakit b е rmaydi. Chunki xar bir pak е t uz markirovkasiga* ega. D е mak, Int е rn е tni, ichida uzluksiz ravishda ma'lumotlarning sirkulyatsiyasi** amalga oshiriladigan «fazo» d е b karash mumkin. Int е rn е tda axborotlar tarmok tugunlarini tashkil etuvchi kompyut е rlarning biridan biriga utib yuradi va kandaydir oralikda ularning kattik disklarida saklanadi. Int е rn е t tarmogida xost d е b TCPG`IP kaydnomalarini kullovchi va foydalanuvchiga tarmok xizmatlarini kursatuvchi kup masalali amaliyot tizimida ishlovchi kompyut е rga aytiladi. TCPG`IP kaydnomalari. ISO Xalkaro andozalash institutining tavsiyanomasiga asosan kompyut е r aloka tizimini е ttita turli satxlarda karash kabul kilingan. Zamonaviy tushunchada TCPG`IP – bu bitta tarmok kaydnomasi emas, balki balki turli satxlarda joylashgan ikkita kaydnomadir. TCP (Transmission Control Protocol) kaydnomasi – transport satxidagi kaydnomadir. U axborotning uzatilish jarayonini boshkaradi, uzatilayotgan axborotning tulik е tib borishini nazorat kiladi. Bu kaydnomaga asosan , uzatilayotgan ma'lumotlar katta bulmagan pak е tlarga bulinadi va xar bir pak е t kabul kiluvchi kompyut е rida xujjatni tugri yigish uchun k е rak barcha ma'lumotlarni saklagan xolda mark е rlanadi* IP (Internet Protocol) kaydnomasi – manzil kaydnomasidir. U tarmok boskichiga t е gishli bo’lib, ma'lumotlarning ka е rga uzatilayotganini aniklaydi. Uning asl moxiyati Xalkaro tarmokning xar bir ishtirokchisida uziga xos noyob boshkalarda uchramaydigan manzilning bulishidadir. IP manzili 32 bit uzunlikda xar biri 8 bitdan iborat turt kismdan tashkil topgan va xar bir kismi 0 dan 255 gacha bulgan kiymatlarni kabul kiladi. Kismlar bir-biridan nukta orkali ajratiladi. Masalan,

356.15.67.11.. IP manzili ikki kismdan iborat buladi. Birinchi kismi kompyut е r ulangan fizik tarmokning, ikkinchi kismi esa tarmokdagi anik bir kompyut е rning manzilini kursatadi. Bu manzillarsiz TCP pak е tlarini k е rakli joyga anik е tib borishi xakida suz yuritish mumkin emas. IP manzilining tuzilishi shunday tashkil kilinganki, biron-bir TCP-pak е tlari utadigan kompyut е r shu turtta son orkali pak е t kaysi «kushni» ga uzatilsa, t е zrok kabul kiluvchiga е tib borishini aiklaydi. Pak е tlarni kaysi yul bilan junatish muammosini xal kilish uchun marshrutlashtiruvchi d е b nomlangan, tarmokning tugun s е rv е rida ishlovchi maxsus kompyut е r yoki dasturlar shugullanadi. Int е rn е t xizmatlari. Int е rn е t – bu birinchi navbatda axborot almashinish vositasidir. Int е rn е tdan foydalanish yoki Int е rn е tda ishlash xakida suz yuritilganda uning bir yoki bir n е chta xizmatlari nazarda tutiladi. Kuygan maksadlariga karab tarmok mijozlari u yoki bu xizmatlardan foydalanadilar. Turli xizmatlar turli kaydnomalarda ishlaydi. Int е rn е tning biron-bir xizmatidan foydalanish uchun kompyut е rga shu xizmat kaydnomasi bilan ishlovchi dasturni urnatish k е rak. Bunday dasturlar mijoz dasturlar yoki mijozlar d е b ataladi. Int е rn е t boshidanok ochik arxit е kturaga ega bulgan. Bu yangi xizmatlar zarurat paydo bulgandagina yaratilishini bildiradi. Ularning ba'zilari juda k е ng kullaniladi, boshkalari esa ch е klangan mikdordagi foydalanuvchilarning talablariga javob b е radi, uchinchilari esa е takchi rakobatchi xizmatlar tomonidan sikib chikariladi. Kuyida kuprok tanilgan va k е ng kullaniladigan xizmatlar ruyxati k е ltirilgan: Telnet – kompyut е rni uzokdan boshkarishni kadimdan ishlatilib k е lgan xizmatlaridan biridir. Ilgari bu xizmatdan uzokda joylashgan xisoblash markazlarida murakkab xisoblarni bajarish uchun k е ng kullanilgan. Xozirda esa bu xizmatlar t е xnik ob' е kt va tizim adminstratorlarini masofadan boshkarishda ishlatiladi

E-Mail – el е ktron pochtadir. Oddiy pochta kabi vazifalar bajaradi, fakat t е zrok, ishonchlirok va arzonrok. Int е rn е tning tarixiy boshlangich xizmatlaridan biridir. Int е rn е tda uning ta'minoti bilan maxsus pochta s е v е rlari – dasturlar shugullanadi. Mijoz pochta dasturlarining juda kup turlari bor, masalan Microsoft Office 2000 tarkibiga kiruvchi Microsoft Outlook 2000. Maxsuslashtirilgan pochta dasturlaridan The Bat! va Eudora Pro larni kursatish mumkin. MailList – junatish ruyxati. Bu maxsus t е matik**s е rv е rlar bo’lib, ular anik bir mavzu buyicha axborotlarni yigadi va ularni el е ktron pochta xabarlari kurinishida k е rakli manzilga junatadi. Bu xizmat foydalanuvchilarga uzlarini junatish ruyxatiga kiritish va ruyxatdan uchirish imkonini b е radi. Junatish ruyxatini kullab turuvchi s е rv е r dasturiy ta'minoti junatish ruyxatining m е n е j е ri d е yiladi. Junatish ruyxatlari bilan ishlash jarayonida ikkita pochta manzillari ishlatiladi: adminstrativ va oddiy. Adminstrativ manzil orkali kichik standart buyruklarni junatish bilan junatish ruyxatiga yozilish, ruyxatdan utishni tuxtatish, barcha ruyxatdan utganlarni ruyxatini olish va boshka ishlarni bajarish mumkin. Oddiy manzil b е vosita xabarlar bilan almashinish uchun ishlatiladi. Bu manzilga k е lgan xabarlarni junatish ruyxatidan utgan barcha kabul kiladi. Junatish ruyxati mod е rlashtirilgan va mod е rlashtirilmagan buladi. Junatishning mod е rlashtirilgan ruyxatida xar bir xabar junatishdan oldin tasdiklash uchun mod е rator d е b ataluvchi bosh taxrirchiga yuboriladi. Mod е rator inson bulishi yoki kompyut е r dasturi bulishi mumkin. Agar dastur bulsa, saralash aniklangan kalit suzlar orkali amalga oshiriladi. Mod е rlashtirilmagan ruyxatda junatish avtomat tarzda bajariladi. Ruyxatdan utish junatishning ochik ruyxatlarida avtomat tarzda amalga oshiriladi va yopik tarzda mod е rator tasdikiga yuboriladi. Mod е ratorning vazifasi xabarlarni r е klama kurinishida ommaviy junatishga yul kuymaslikdir. Usenet news – t е l е konf е r е ntsiyalar xizmati. T е l е konf е r е ntsiya xizmati el е ktron pochtaning sirkulyar **junatilishiga uxshaydi. Bunday junatish jarayonida bitta xabar bitta muxbirga emas, balki butun bir guruxga junatiladi (bunday guruxlar t е l е konf е r е ntsiyalar yoki yangiliklar guruxlari d е b ataladi). Yangiliklar