logo

BIOORGANIK KIMYO fanidan lab

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1612.5078125 KB
O‘ZBEKISTO N  RESPUBLIKASI
OLIY  VA O‘RTA MAX SUS TA’LIM VAZIRLIGI
SAMARQAN D  DAVLAT UN IVERSITETI
TFF KIMY O BO‘LIMI
III KURS 30_ GURUH TALABASI  
________________________________________________________
_____________ ning
FA N I DA N  
I. Laborat oriy a ishlari
II. Must aqil ishi  -  Case-st udy
(Variant   №  2 )BIOORGANIK KIMYO Samarqand – 20 21 LABORATORIYA MASHG‘ULOTLARI 
I. MODUL. OQSILLAR KIMYOSI  ................................................
OQSIL ERITMALARINI TAYYORLASH .......................................
1. Rangli va cho‘ktirish reaksiyalari uchun tuxum oqsili eritmasini tayyorlash
2. Tuzlanish va dializ uchun tuxum oqsili eritmasini tayyorlash
3. Sut albumini eritmasini tayyorlash 
4. O‘simlik oqsillarini ajratib olish  
5. Tuxum albuminini tuz bilan cho‘ktirish orqali ajratib olish
6. Qoramol sutidan kazienni ajratish
7 . Mushak to‘qimalaridan oqsillarni ajratish
OQSILLARNI TOZALASH ...........................................................
1. Oqsillarni  dializ  usulida tozalash  
OQSILLARNING DENATURA T SIYASI ........................................
1 . Oqsillarning denaturatsiyasini o‘rganish
2.  Ammoniy sulfat bilan cho‘ktirish
3.  Osh tuzi bilan cho‘ktirish
4. Oqsillarni organik erituvchilar yordamida cho‘ktirish
5. Oqsillarni yuqori harorat ta’sirida cho‘kmaga tushirish
6. Oqsillarni organik va mineral kislotalar ta’sirida cho‘ktirish
7. Oqsillarni og‘ir metall tuzlari yordamida cho‘ktirish
8. Oqsillarni alkaloidlar ga xos reaksiyalar   yordamida cho‘ktirish
9 . Tuxum albuminining izoelektrik nuqtasini aniqlash 
OQSIL VA AMINOKISLOTALARGA XOS RANGLI REAKSIYALAR  
1 .  Biuret reaksiyasi
2. Ningidrin reaksiyasi
3. Ksantoprotein reaksiyasi
4. Fol reaksiyasi
5. Milon reaksiyasi
6.  Metioninga nitroprussid reaksiyasi
7.  Argininga Sakagu ch i reaksiyasi
8. Triptofanga Adamkevich reaksiyasi
9. Gistidinga Pauli reaksiyasi
10.  Aminokislotalarni qog‘oz xromatografiyasi yordamida ajratish
11. Oqsil miqdorini L o uri usulida miqdoriy aniqlash
MURAKKAB OQSILLAR  ..............................................................
1. So‘lak tarkibidagi mutsinni aniqlash
2. Gemoglobining gemin guruhini uchun sifat reaksiya
II. MODUL. UGLEVODLAR KIMYOSI  .........................................
UGLEVODLARNI AJRATIB OLISH ..............................................
1. Uglevodlarni quruq mevalar (mayiz, turshak, meva qoqilari) dan ajratib olish 
2.  Saxarozaning gidrolizi
MONOSAXARIDLARGA XOS SIFAT REAKSIYALARI ..................
1.  Uglevodlarni  α –naftol yordamida aniqlash 
2.  Fruktozani rezorsin  (Selivanov usuli)  yordamida aniqlash 
3. Pentozalarni orsin yordamida aniqlash 4. Dezoksiribozani difenilamin yordamida aniqlash
5. Nilander reaksiyasi
6. Barfed reaksiyasi
7.  Feling reaksiyasi 
8. Polisaxaridlarga xos rangli reaksiyalar
9. O‘simliklarning yashil barglaridagi kraxmalni aniqlash
10. Piyoz ekstraktidagi glukoza va boshqa qaytaruvchi shakarlarni aniqlash
11. Kraxmalni miqdoriy aniqlash
III. MODUL. NUKLEIN KISLOTALAR KIMYOSI  .........................
NUKLEOPROTEIDLARNI   AJRATIB   OLISH   VA   GIDROLIZ
REAKSIYALARINI O‘RGANISH  .................................................
1. Achitqidan nukleoproteidlarni ajratib olish va gidrolizlash
2. O‘simlik to‘qimalaridan DNK ni ajratib olish
3. Buqoq bezi yoki qora taloq, to‘qima dezoksiribonukleoprotei d ini ajratish
NUKLEIN KISLOTALARNI SIFAT VA MIQDORIY ANIQLASH  .....
1. Hayvon to‘qimalaridagi DNK miqdorini aniqlash
2. DNK ning nukleotid tarkibini aniqlash
3. DNK   mi q dor i ni kolorimetrik usul  bilan aniqlash 
4. Kolorimetrik usul bilan RNK  miqdorini aniqlash
IV. MODUL. LIPIDLAR KIMYOSI  ...............................................
YOG‘LARNI AJRATIB OLISH  ......................................................
1. Biologik suyuqliklardan yog‘ ajratib olish
2. Yog‘larning sovunlanishi va yog‘ kislotalari olish
3. Yog‘larning eruvchanligini aniqlash
4. Yog‘larni emulsiya holatiga o‘tkazish
5 . Yog‘lardagi glitsirenga xos reaksiya
YOG‘LARNING ASOSIY SIFAT KO‘RSATKICHLARINI ANIQLASH  
………………………………………………………………….
1.  Yog‘larning   to‘yinganlik   darajasini   aniqlash
2. Yog‘larning kislota sonini aniqlash
3. Yog‘larning sovunlanish sonini aniqlash
TAVSIYA ETILADIGAN ADABIYOTLAR  ...................................... I. MODUL.   OQSILLAR KIMYOSI
OQSILLARNI TABIIY MANBALARDAN 
AJRATIB OLISH
OQSIL ERITMALARINI TAYYORLASH  VA TOZALASH
1. Rangli va cho‘ktirish reaksiyalari uchun tuxum oqsili eritmasini tayyorlash
Kerakli   reaktivlar   va   jihozlar:   tuxum,   distillangan   suv,   tubi   yassi   kolbalar,   o‘lchov
silindrlari yoki stakanlari, bint (doka, surp).  
    Bitta tovuq tuxumining oqi sarig‘idan ajratiladi va 15-20 barobar ko‘p miqdordagi (ta x minan,
500   ml)   distillangan   suvda   eritiladi.   Eritma   3-4   qavat   qilingan   doka   ( surp )   dan   fil’trlanadi.
Tayyorlangan eritma muzlatgichda saqlanadi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
  2. Tuzlanish va dializ uchun tuxum oqsili eritmasini tayyorlash
Kerakli   reaktivlar   va   jihozlar:   tuxum,   distillangan   suv,   osh   tuzining   to‘yingan
eritmasi, tubi yassi kolbalar, o‘lchov silindrlari yoki stakanlari, bint (surp).   
         Uch dona tovuq tuxumi sarig‘idan ajratiladi va 700 ml distillangan suvda eritiladi va ustiga
300   ml   osh   tuzining   to‘yingan   eritmasi   quyiladi.   Eritma   3-4   qavat   qilingan   doka   ( surp )   dan
fil’trlanadi. Tayyorlangan eritma  muzlatgich da saqlanadi.

Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
3. Sut albumini eritmasini tayyorlash 
Kerakli   reaktivlar   va   jihozlar:   qoramol   suti,   distillangan   suv,   ammoniy   sulfatning
to‘yingan eritmasi, tubi yassi kolbalar, o‘lchov silindrlari yoki stakanlari, bint (doka, surp),
qog‘oz fil’trlar.                200   ml   qoramol   sutiga   teng   hajmda   ammoniy   sulfatning   to‘yingan   eritmasi   qo‘shiladi,
aralashtiriladi va 10-15 min. qoldiriladi. So‘ngra buklangan qog‘oz fil’trda fil’trlanadi. Eritmada
– albuminlar, cho‘kmada – globulinlar va kazein bo‘ladi. 
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
4. O‘simlik oqsillarini ajratib olish  
Kerakli   reaktivlar   va   jihozlar:   bug‘doy   uni,   distillangan   suv,   gigroskopik   vata,   tubi
yassi kolbalar, o‘lchov silindrlari yoki stakanlari, bint (doka, surp), qog‘oz fil’trlar.   
          40 g bug‘doy uniga 160 ml distillangan suv qo‘shiladi, aralashtiriladi va  muzlatgich ga (1-2
0
S)   bir   sutka   qoldiriladi.   So‘ngra   qayta   aralashtiriladi   va   gigroskopik   vata   orqali   fil’trlanadi,
so‘ngra   buklangan   fil’tr   qog‘ozida   fil’trlanadi.   Eritmada   asosan   albuminlar   bo‘ladi.
Tayyorlangan eritma muzlatgichda saqlanadi.

Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
5. Tuxum albuminini tuz bilan cho‘ktirish orqali ajratib olish
Kerakli  reaktivlar va jihozlar:   100 ml o‘lchov silindri, stakan, sentrifuga, (vakuum–
fil’trlagich   qurilmasi),   ammoniy   sulfat,   1   dona   tovuq   tuxumi,   dializ   membranasi,   dializ
uchun kamera (2 l).
       Tuxum oqsili sarig‘idan ajratiladi va o‘lchagich silindriga solinib, uning hajmi suv bilan 50
ml gacha  yetkaziladi  va 15,65 g ammoniy  sulfat qo‘shib, asta-sekin aralashtiriladi.  Hamma tuz
bo‘laklari   erigandan   so‘ng   yarim   to‘yingan   tuz   eritmasidan   tushgan   globulin   cho‘kmasi
sintrifuga   qilinib   (3-5   ming   ayl/min)   yoki   qalin   fil’tr   qog‘oz   orqali   fil’trlab   ajratiladi.   Fil’trat
(cho‘kma   ustidagi   suyuqlik)   o‘lchagich   silindrga   yig‘iladi,   hajmi   o‘lchanib,   tuz   erishi   qulay
bo‘lishi uchun stakanga o‘tkaziladi va eritmada ammoniy sulfat tuzining to‘yinish darajasi 70%
gacha yetkaziladi.  Kerakli miqdordagi ammoniy sulfat erigandan so‘ng, loyqalangan aralashma cho‘kma hosil
qilish uchun 30-40 minut qoldiriladi. Ovalbumin cho‘kmasi globulinlar kabi yig‘ib olinadi. Agar
fil’trlash   ishlatilgan   bo‘lsa   –   fil’tr   qog‘oz   cho‘kma   bilan   birgalikda   oz   hajmdagi   suvda
aralashtirilib,   dializ   qopchasiga   (naycha)   solinadi   va   tuzni   chiqarib   yuborish   uchun   dializ
qilinadi.
Buning   uchun   dializ   qopchasi   (naycha)   iliq   suv   bilan   h o‘llanib   bir   uchi   bog‘lanadi   va
varonka yordamida oqsil eritmasi bilan to‘ldiriladi. Dializ 4 marta 20 ml pH 7,4 bo‘lgan natriy
fosfat buferi eritmasida har galgi almashinishi 1 soatdan kam bo‘lmagan holda olib boriladi.
Dializning   dastlabki   2   soatini   suv   bilan   olib   borish   mumkin.   Dializatdagi   ovalbuminning
konsentratsiyasi 260 va 280 nm to‘lqin uzunligida yutilishi bo‘yicha aniqlanadi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
                 6. Qoramol sutidan kazienni ajratish
Kerakli reaktivlar va jihozlar:   0,5 l o‘lchagich stakan, sentrifuga (vakuum fil’trlagich
qurilmasi), pH-metr, suvchiz sirka kislota, etil spirti (100 ml), efir (100 ml) pH 8,5 ga teng
bo‘lgan 150 ml natriy karbonat bufer eritmasi, sut (300 ml).
                      Bu   usul   oqsillarning   izoelektrik   nuqtasidagi   eruvchanligining   juda   kam   bo‘lishiga
asoslangan.   Oqsillar   konsentrlangan   eritmalardan   o‘z   izoelektrik   nuqtalarida   cho‘kmaga
tushadilar.   300   ml   sutni   aralashtirib   turilgan   holda   0,5   M   CH
3 COOH   qo‘shilib   (tomchilab)
achitiladi.   Bunda   pH   (pH-metr   yoki   indikator   qog‘ozi   yordamida   tekshirib   turiladi)   4,5   ga
yetkaziladi va achitilgan sut cho‘kma hosil qilishligi uchun 1 soat sovuq xonada qoldiriladi. pH
ning 4,5 dan kamaymasligiga  harakat qilish kerak, chunki muhit kislotaliroq  bo‘lsa kazien  erib
ketadi. Kazien cho‘kmasi sentrifugalab yoki fil’trlanib ajratiladi.
Kazein   cho‘kmasiga   teng   hajmda   spirt   qo‘shib   aralashtiriladi   va   spirt   fil’trlanib   (yoki
sentrifuga yordamida) ajratiladi. Ushbu jarayon yana bir marotaba qaytariladi.
Spirt bilan suvchizlantirilgan  kazein cho‘kmasini, yog‘ini ajratish uchun uch marotaba 50
ml  dan  efir  bilan  ishlanadi.   Tamoman   yog‘sizlantirilgan   kazein  havoda  quritiladi   va  pH   8,5 ga
teng bo‘lgan 100-150 ml natriy karbonat eritmasida eritiladi. Kazein  eritmasi sentrifugalash yoki
fil’trlash   bilan   tindiriladi.   Eritma   tiniq   bo‘lishi   kerak.   Kazein,   yuqorida   yozilganidek   tindirish
uchun   ikkinchi   maratoba   cho‘ktiriladi.   Qayta   cho‘ktirilgan   kazein   fil’tr   qog‘ozlari   orasida
siqiladi va quritiladi, iloji boricha quritish oldidan spirt va efir bilan ishlovni qaytarish kerak.
Quritilgan kazein tortiladi va unumi tajribaga olingan sut miqdoriga nisbatan aniqlanadi.

Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
        7 . Mushak to‘qimalaridan oqsillarni ajratish
Kerakli  reaktivlar  va jihozlar:   2 g maydalangan  mushak  to‘qimasi, kaliy xloridning
5% li eritmasi,  natriy gidroksidning 0,1 mol/l  eritmasi, uchxlorsirka kislota (UXSK) ning
10%   li   eritmasi,   sentrifuga,   sentrifuga   tarozi,   sentrifuga   probirkalar,   chinni   hovoncha,
shisha qum, oddiy probirka va shtativlar, shisha tayoqcha, pipetka, fil’tr qog‘ozi, doka va
voronkalar.
                 2 g mushak to‘qimasini qaychi bilan maydalab, hovonchaga solinadi. Uning ustiga 2 ml
5%   li   kaliy   xlorid   eritmasi   va   shishasimon   qum   solib,   ishqalanadi.   So‘ng   3   ml   kaliy   xlorid
eritmasi solinib, 5 daqiqa ishqalash davom ettiriladi. Bunda aralashma bir xil holatga keladi, buni
ekstrakt deyiladi.
Olingan aralashma  ikkita sentrifuga  probirkasiga solinadi, shisha qum hovonchada qoladi.
Probirkalar  sentrifuga   tarozida  pipetka  orqali   5% li  kaliy   xlorid  eritmasi   qo‘shish  orqali  bir  xil
og‘irlikka keltiriladi.
Gomogenat   15   daqiqa   4000   ayl/min   da   sentrifugalanadi.   Bunda   hujayra   bo‘lakchalari,
parchalangan   hujayralar,   biriktiruvchi   to‘qima   tolalari   cho‘kmaga   tushadi.   Cho‘kma   ustidagi
suyuqlik toza probirkaga olinadi. Olingan ekstrakt bilan oqsilga xos reaksiyalar o‘tkaziladi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
        OQSILLARNI TOZALASH, FIZIK-KIMYOVIY XOSSALARINI O‘RGANISH
OQSILLARNI TOZALASH
1. Oqsillarni  dializ  usulida tozalash  
Kerakli   reaktivlar   va   jihozlar:   tuxum   oqsilining   osh   tuzi   bilan   aralashmasi,   natriy
ishqori   eritmasi,   mis   sulfat   eritmasi,   sellofan   yoki   kollodiydan   tayyorlangan   qopcha,
distillangan suv, tubi yassi kolbalar yoki kimyoviy stakanlar, shisha tayoqcha.
Dializ   usulida   yuqori   molekulyar   oqsillar   eritmalari   kichik
molekulyar   massali   moddalar   (tuzlar,   shakarlar   va   h.k.)   dan
tozalanadi.   Sellofan   yoki   kollodiydan   tayyorlangan   qopchaning
yarmigacha   tuxum   oqsili   eritmasining   osh   tuzi   bilan   aralashmasi
solinadi.   Qopcha   shisha   tayoqcha   yordamida   distillangan   suv
solingan stakanga botiriladi (rasm).  Dializ   xona   temperaturasida   olib   boriladi.   30-40   minutdan   so‘ng   ikkita   probirkaga
dializator dan 2 ml  hajmda suyuqlik ( suv )  olinadi. Biriga xlor ioni uchun sifat reaksiya (masalan,
kumush nitrat qo‘shiladi), ikkinchisida esa oqsilga (masalan, biuret) sifat reaksiyasi olib boriladi.
Kuzatilgan natijalar laboratoriya jurnaliga qayd etiladi. 
Dializni   tezlatish   uchun   suvni   davriy   (har   15-20   minutda)   almashtirib   turish   yoki   oqim
tipidagi dializatorlardan foydalanish mumkin.     
OQSILLARNING DENATURA T SIYASI 
1 . Oqsillarning denaturatsiyasini o‘rganish
Kerakli  reaktivlar  va jihozlar:   to‘yingan osh  tuzidagi tuxum oqsili  eritmasi,  kristall
holdagi   osh   tuzi   (juda   maydalanib,   pudra   holiga   keltirilgan),   ammoniy   sulfat   kristallari
(juda   maydalanib,   pudra   holiga   keltirilgan),   sirka   kislotaning   1%   eritmasi,   natriy
ishqorining 10% li eritmasi, magniy sulfat kristallari, mis sulfatning 1% li eritmasi.
Turli   faktorlar   oqsillar   makromolekulasi   tuzilishining   o‘zgarishiga   olib   keladi.   Ushbu
jarayon   denaturatsiya   deyiladi.   Odatda   denaturatsiya   oqsillarning   to‘rtlamchi   va   uchlamchi
strukturasining buzilishiga sabab bo‘ladi, bunda peptid bog‘lar saqlanib qoladi. 
Ta’sir   etuvchi   faktorlarni   ikkiga:   fizikaviy   va   kimyoviy   ta’sirlarga   ajratish   mumkin.
Fizikaviy   faktorlarga   –   temperatura,   mexanik   ta’sir,   ul’tratovush   ta’siri,   ionlovchi   nurlanish
ta’siri   kabilarni,   kimyoviy   faktorlarga   esa   –   og‘ir   metallar,   mineral   va   organik   kislotalar,
ammoniy,  ishqoriy va  ishqoriy-yer metallari  tuzlari  eritmalari  hamda organik  erituvchilar  bilan
cho‘ktirishlar kabilar kiradi.
Oqsillarni ng  cho‘kishi (denatura t siyasi) qaytar va qaytmas bo‘ladi. 
Qaytar   denaturatsiya   ammoniy,   ishqoriy   metallar,   ishqoriy-yer   metallarining   neytral
eritmalari (tuzlanish), spirt, a t seton, efir va boshqa organik erituvchilar ta’sirida bo‘ladi. 
Qaytmas   denaturatsiya   yuqori   harorat,   mineral   va   ba’zi   organik   kislotalarning
konsentrlangan   eritmalari,  og‘ir   metallar   ionlari,   alkaloidlar,  detergentlar  va  bo‘yoqlar   ta’sirida
yuzaga keladi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
            2.  Ammoniy sulfat bilan cho‘ktirish
Kerakli reaktivlar va jihozlar:   to‘yingan osh tuzidagi tuxum oqsili eritmasi, ammoniy
sulfat   kristallari   (juda   maydalanib,   pudra   holiga   keltirilgan),   natriy   ishqorining   10%   li
eritmasi, mis sulfatning 1% li eritmasi, fil’tr qog‘ozi. Probirkaga   2-3   ml   tuxum   oqsili   eritmasi   quyiladi   va   unga   teng   hajmdagi   ammoniy
sulfatning   to‘yingan   eritmasi   qo‘shiladi   va   aralashtiriladi.   Globulinlar   cho‘kmaga   tushadi,
albuminlar esa eritmada qoladi. Cho‘kma qog‘oz fil’tri orqali fil’trlanadi. Fil’tratga juda mayda
qilib   tuyilgan   ammoniy   sulfat   kukunidan   to‘yingan   eritma   hosil   bo‘lguncha   qo‘shiladi.   Bunda
albuminlarning   cho‘kmasi   hosil   bo‘ladi.   Cho‘kma   fil’trlanadi   va   fil’tratga   biuret   reaksiyasi
o‘tkaziladi. Agar cho‘ktirish to‘liq bo‘lgan bo‘lsa, reaksiya manfiy bo‘lishi kerak.       
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
          3.  Osh tuzi bilan cho‘ktirish
Kerakli   reaktivlar  va  jihozlar:   tuxum  oqsili   eritmasi,  kristall  holdagi  osh   tuzi  (juda
maydalanib,   pudra   holiga   keltirilgan),   sirka   kislotaning   1%   eritmasi,   natriy   ishqorining
10% li eritmasi, magniy sulfat kristallari, mis sulfatning 1% li eritmasi.
Probirkaga   2-3   ml   tuxum   oqsili   quyiladi   va   to‘yingan   eritma   hosil   bo‘lguncha   osh   tuzi
kukunidan qo‘shiladi.  5-6 minutdan  so‘ng probirkada  cho‘kma  (globulinlar)  hosil  bo‘lganligini
kuzatish mumkin. Albuminlar ishqoriy va ishqoriy-yer metallari tuzlarining neytral eritmalarida
cho‘kmaga   tushmaydi.   Cho‘kma   fil’trlanadi   va   fil’tratga   1%   li   sirka   kislota   eritmasi   quyiladi.
Hosil   bo‘lgan   cho‘kma   fil’trlanadi   va   fil’tratga   biuret   reaksiyasi   o‘tkaziladi.   Agar   cho‘ktirish
to‘liq bo‘lsa, reaksiya manfiy bo‘lishi lozim.   Oqsillarni tuzlanishi sanoatda  keng  ishlatiladi. 

Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
   4. Oqsillarni organik erituvchilar yordamida cho‘ktirish
Kerakli   reaktivlar   va   jihozlar:   oqsil   eritmasi,   spirt   yoki   atseton,   natriy   xloridning
to‘yingan eritmasi, probirkalar, pipetkalar, shtativlar.
Spirt, atseton,  efir  va boshqa shu kabi  organik  erituvchilarda  oqsillar  cho‘kmaga  tushadi.
Spirt oqsil zarrachasining suv pardasini yemirib, uning eritmadagi holatini beqarorlashtiradi. Probirkadagi   5   tomchi   oqsil   eritmasiga   15-20   tomchi   etil   spirti   yoki   atseton   tomiziladi.
Eritma   xiralashadi.   Uning   ustiga   1   tomchi   to‘yingan   natriy   xlorid   eritmasi   tomizilganda   bir
ozdan so‘ng cho‘kma tushgani kuzatiladi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
       5. Oqsillarni yuqori harorat ta’sirida cho‘kmaga tushirish
Kerakli reaktivlar va jihozlar:  oqsil eritmasi ,  1% li va 10% li atsetat kislota eritmasi,
1%   li   natriy   xlorid   eritmasi,   10%   li   natriy   gidroksid   eritmasi ,   probirkalar,   pipetkalar,
shtativlar .
    5 ta probirka olib, har biriga 1 ml dan oqsilning 1% li eritmasidan quyiladi. 
Birinchi   probirka   to‘g‘ridan-to‘g‘ri     yuqori   harorat   ta’sirida   qizdiriladi.   Probirkada   oqish
rangli oqsilning denaturatsiya mahsuloti hosil bo‘ladi. Ikkinchisiga 0,1 ml sirka kislotaning 1% li
eritmasidan   qo‘shib   qizdiriladi.   Probirkada   oqish   rangli   cho‘kma   hosil   bo‘ladi.   Bunda   oqsil
o‘zining izoelektrik  nuqtasi yaqin bo‘lganligi  uchun cho‘kma hosil qiladi.  Uchinchi probirkaga
0,5 ml 10% li sirka kislota qo‘shiladi.  Probirka  qizdirilganda  cho‘kma hosil bo‘lmaydi,  chunki
kislotali   sharoitda   oqsil   molekulalari   musbat   zaryadga   ega   bo‘lib   qoladi.   To‘rtinchi   probirkaga
0,1 ml to‘yingan osh tuzi eritmasidan qo‘shib qizdiriladi, bunda oqsil cho‘kmaga tushadi. Bunga
sabab oqsil molekulasining musbat zaryadi osh tuzi ionlari ta’sirida neytrallanishidir. Beshinchi
probirkaga   esa   0,5   ml   10%   li   natriy   gidroksidning   eritmasidan   qo‘shib   qizdiriladi.   Oqsil
molekulasi manfiy zaryadga ega bo‘lib, cho‘kma hosil qilmaydi.

Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
6. Oqsillarni organik va mineral kislotalar ta’sirida cho‘ktirish
Kerakli   reaktivlar   va   jihozlar:   oqsil   eritmasi ,   konsentrlangan   nitrat   kislota,
konsentrlangan   sulfat   kislota,   10%   li   uchxlorsirka   kislota,   10%   li   sulfosalitsil   kislota ,
probirkalar, pipetkalar, shtativlar.                     Oqsil   organik   kislotalar   (uchxlorsirka   kislota,   sulfosalisil   kislota)   va   konsentrlangan
mineral   kislotalar   ta’sirida   denaturatsiyaga   uchraydi,   suvsizlanishi   va   zaryadsizlanishi   tufayli
cho‘kmaga tushadi.
Sulfat va xlorid kislotalar uzoq vaqt ta’sir qilsa, oqsil qisman gidrolizga uchrab, cho‘kma
asta-sekin   erib   ketadi.   Nitrat   kislotada   cho‘kma   sekin   eriydi.   Organik   kislotalar   ta’sirida
cho‘ktirish   keng   qo‘llanilmoqda.   Uchxlorsirka   kislota   miqdoriy   tahlilda   oqsilsiz   fil’trat   olish
uchun,   sulfosalisil   kislota,   nitrat   kislota   klinik   laboratoriyalarda   oqsilni   aniqlash   uchun
ishlatiladi.
2   ta   probirka   olib,   birinchisiga   10-15   tomchi   konsentrlangan   nitrat   kislota,   ikkinchisiga
shuncha   miqdorda   konsentrlangan   sulfat   kislota   quyiladi.   Har   ikkala   probirkani   45 0  
li   burchak
ostida   o ‘ rnatib,  10-15  tomchi  1%  li  oqsil  eritmasidan  ohistalik   bilan  tomiziladi.  Har  ikki  qavat
suyuqlik chegarasida yupqa oqsil cho‘kmasining pardasi hosil bo‘ladi. 
2   ta   probirkaga   5   tomchi   1%   li   oqsil   eritmasini   tomizib,   birinchisiga   1-2   tomchi   10%   li
uchxlorsirka   kislota,   ikkinchisiga   1-2   tomchi   10%   li   sulfosalitsil   kislota   qo‘shib,   oq   cho‘kma
hosil bo‘lishi kuzatiladi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
         
           7. Oqsillarni og‘ir metall tuzlari yordamida cho‘ktirish
Kerakli reaktivlar va jihozlar:   oqsil eritmasi ,   qo‘rg‘oshin atsetatning 5% li eritmasi,
mis sulfatning 5% li eritmasi ,  probirkalar, pipetkalar, shtativlar .
Og‘ir   metall   tuzlari   ta’sirida   oqsillar   cho‘kma   hosil   qiladi.   Oqsillarni   cho‘ktirishda
ko‘pincha   simob   tuzlari   (simob   nitrat),   qo‘rg‘oshin   tuzlari   (qo‘rg‘oshin   atsetat),   mis   sulfat,
kumush nitrat, rux sulfat va boshqalardan foydalaniladi.
Agar tuzli eritmalardan ko‘p miqdorda qo‘shilsa, cho‘kma erib ketadi. Bunga sabab og‘ir
metall tuzlari oqsil molekulasi tomonidan adsorbsiya qilinib, musbat zaryadga aylanadi.
Ikkita   probirkaga   1   ml   dan   1%   li   oqsil   eritmasidan   quyiladi.   Birinchi   probirkaga
qo‘rg‘oshin   atsetatning   5%   li   eritmasidan   5-6   tomchi,   ikkinchisiga   mis   sulfatning   5%   li
eritmasidan 5-6 tomchi qo‘shiladi. Har ikkala probirkada ham cho‘kma hosil bo‘lishi kuzatiladi.

Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………
…………
8. Oqsillarni alkaloidlar ga xos reaksiyalar   yordamida cho‘ktirish
Kerakli  reaktivlar  va jihozlar:   1% li oqsil  eritmasi, 10% li  pikrin  kislota, to‘yingan
tannin eritmasi, 5% li sariq qon tuzi eritmasi, probirkalar, pipetkalar, shtativlar.
             Oqsil eritmasiga tannin, pikrat kislota, sariq qon tuzi kabi alkaloidlar reaktivlari qo‘shilsa,
cho‘kmaga tushadi. Bu reaksiya oqsil molekulasidagi alkaloidlarni eslatuvchi azotli geterosiklik
guruhlar   (pirrol,   indol,   imidazol   halqalari)   bo‘lishiga   asoslangan.   Sirka   kislota   yordamida
kuchsiz   kislotali   sharoit   yaratilsa,   oqsil   zarrachasida   musbat   zaryad   paydo   bo‘ladi   va   manfiy
zaryadlangan   cho‘ktiruvchi   ionlari   bilan   o‘zaro   ta’sirlashuvini   osonlashtiradi.   Kuchli   mineral
kislotalar,   organik   kislotalar   dissotsiatsiyalanishini   susaytirib,   oqsilni   alkaloid   reaktivlari   bilan
cho‘ktirishga halaqit beradi.
3  ta  probirka   olib,   birinchisiga  2-3  tomchi  10%  li  pikrin   kislota,   ikkinchisiga  2-3  tomchi
tanninning   to‘yingan   eritmasidan,   uchinchisiga   2-3   tomchi   5%   li   kaliy   ferrosianid   eritmasidan
tomizib,   hammasiga   1   tomchidan   10%   li   sirka   kislota,   5   tomchidan   1%   li   oqsil   eritmasidan
tomiziladi. Uchala probirkada ham cho‘kma hosil bo‘lishi kuzatiladi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
9 . Tuxum albuminining izoelektrik nuqtasini aniqlash 
Kerakli   reaktivlar   va   jihozlar:   tuxum   albumini   eritmasi,   sirka   kislotaning   0,1   M
eritmasi, natriy atsetatning 0,1 M eritmasi, etil spirti, 5 ta probirkalar, pipetkalar.
              Izoelektrik   nuqtada   oqsillar   beqaror   bo‘ladi.   Teng   musbat   va   manfiy   zaryadlarga   ega
(izoelektrik) oqsil molekulasi suvda yomon eriydi va tezda cho‘kma hosil qiladi. 
Har   bir   oqsilning   o‘ziga   xos   izoelektrik   nuqtasiga   mos   keluvchi   pH   qiymati   mavjud.
Masalan,   kazein   uchun   pH=4,7;   tuxum   albumini   uchun   pH=4,8;   jelatina   uchun   pH=4,9;   zein
(makkajo‘xori   oqsili)   uchun   pH=6,2;   protaminlar   va   gistonlar   uchun   esa   kuchsiz   ishqoriy
muhitda bo‘ladi. 
Beshta probirka olib, quyida keltirilgan jadvalga muvofiq miqdorda sirka kislota va natriy
atsetat   eritmalari   quyiladi.   Har   bir   probirkaga   1   ml   dan   tuxum   oqsili   eritmasi   qo‘shiladi   va
yaxshilab aralashtiriladi. So‘ngra ularning ustiga 4 ml dan etil spirti eritmasi qo‘shiladi. 
5-10 min. so‘ng barcha probirkalar ko‘zdan kechiriladi va ularning loyqalanganlik darajasi
baholanadi. Eng ko‘p loyqalangan eritmadagi pH qiymati tuxum oqsilining izoelektrik nuqtasini
ko‘rsatadi. Olingan natijalar jadvalga kiritiladi va tegishli xulosa qilinadi. 
Probirka Bufer aralashma tarkibi, Aralashma Tuxum Etil Loyqalanganlik raqami ml pH  i oqsili
eritmasi,
ml spirti
(70%),
ml darajasi 
(5 ballik tizimda)
0,1 M
CH
3 COOH 0,1 M
CH
3 COONa
1 1.8 0.2 3.8 1 4
2 1.4 0.6 4.4 1 4
3 1.0 1.0 4.7 1 4
4 0.6 1.4 5.1 1 4
5 0.2 1.8 5.7 1 4
AMINOKISLOTALAR VA OQSILLARNI SIFAT HAMDA MIQDORIY
ANIQLASH
OQSIL VA AMINOKISLOTALARGA 
XOS RANGLI REAKSIYALAR
Biologik   ob ’ ektlar   yoki   turli   eritmalarda   oqsil   mavjudligini   rangli   reaksiyalar   yordamida
aniqlash   mumkin.   Bu   reaksiyalar   oqsil   tarkibidagi   turli   xil   aminokislotalar ning   funksional
gu ruh lar i  yoki peptid bog‘larining xossalariga asoslangan.
Bir   qancha   kimyoviy   moddalar   oqsilga   ta‘sir   etganda   reaksiya   mahsuloti   sifatida   turli
rangli   birikmalar   hosil   qiladi.   Xuddi   shu   reaksiyalar   asosida   oqsillar   va   ularning   tarkibidagi
aminokislotalarni sifat va miqdor jihatdan aniqlash usullari ishlab chiqilgan.
Rangli   reaksiyalar   tabiatiga   ko‘ra   ikki   xil:   universal   va   o‘ziga   xos   rangli   reaksiyalarga
bo‘linadi.   Birinchi   turdagi   reaksiyalar   hamma   oqsillar   uchun   (biuret,   ningidrin   kabilar)   xos
bo‘lib,   ikkinchi   xili   esa   oqsil   molekulasida   u   yoki   bu   xil   aminokislota   qoldiqlari   borligini
aniqlashga   (ksantoprotein,   Million,   Fol,   Adamkevich   reaksiyalari   va   boshq.)   qaratilgan.
Aminokislotalarni   biologik   suyuqliklar   yoki   to‘qima   ekstraktlarida   shu   o‘ziga   xos   reaksiyalar
yordamida   aniqlash   mumkin.   Rangli   reaksiyalarni   tuxum   oqsili,   jelatina   eritmalari,   bir   necha
marta   suyultirilgan   qon   zardobi,   turli   hayvon   va   o‘simlik   to‘qimalari   ekstraktlari   bilan   amalga
oshirish mumkin. Ishning natijalari jadval ko‘rinishida ifodalanadi.
№ Reaksiyaning
nomi Tekshirilayotgan
manba Qo‘llanilayotgan
reaktivlar Kuzatilgan
rang Izoh 
Aminokislotalar   va   oqsillarni   sifat   jihatdan   aniqlash   uchun   bir   necha   rangli   reaksiyalar
taklif qilingan. Ulardan ba’zilarini keltiramiz:
  Reaksiya Reaktiv Aniqlanuvchi
AK Rang Millon HgNO
3  ning nitrat va nitrit kislotalardagi
eritmasi Tirozin Qizil
Ksantoprotein Qaynoq kons. HNO
3 Fenilalanin,
tirozin Sariq
Gopkins-Koul Glioksil kislotaning kons. H
2 SO
4  dagi eritmasi Triptofan Ko‘k-
binafsha
Erlix n-Dimetilaminobenzaldegidning kons. HCl
dagi eritmasi Triptofan Ko‘k
Sakaguchi α-Naftol va natriy gipoxlorit Arginin Qizil
Nitroprussid Natriy nitroprussidning suyul. ammiakdagi
eritmasi Sistein Qizil
Salliven 1,2-Naftoxinon-4-sulfatning natriyli tuzi va
natriy bisulfit Sistein Qizil
Pauli Diazolangan sulfanil kislotaning ishqoriy
eritmasi Gistidin, tirozin Qizil
Folin-
Chokalteu Fosfomolibdeno-volframat kislota Tirozin Ko‘k
1 .  Biuret reaksiyasi
Kerakli   reaktivlar   va   jihozlar:   tuxum   oqsili   eritmasi,   natriy   ishqorining   10%   li
eritmasi, mis sulfatning 1% li eritmasi.
       Probirkaga 2 ml  tuxum oqsili  eritmasi  quyiladi  va unga teng hajmda  natriy ishqori eritmasi
qo‘shiladi   hamda   1-2   tomchi   mis   sulfat   eritmasi   tomiziladi.   Qizil-binafsha   yoki   ko‘k-binafsha
rang hosil bo‘lishi kuzatiladi. Ushbu reaksiya peptid bog‘i uchun sifat reaksiyadir.
     
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
………… 2. Ningidrin reaksiyasi
Kerakli   reaktivlar   va   jihozlar:   tuxum   oqsili   eritmasi,   glitsinning   0,1%   li   eritmasi,
ningidrinning 0,1% li spirtli eritmasi.
      Bitta   probirkaga   1-2   ml   glitsin   eritmasidan,   ikkinchisiga   xuddi   shuncha   miqdorda   oqsil
eritmasidan   quyiladi.   Har   ikkala   probirkaga   ningidrin   eritmasidan   (birinchisiga   5-6   tomchi,
ikkinchisiga esa 10-12 tomchi) tomiziladi va taxminan bir minut davomida qizdiriladi. Birinchi
probirkada  tezda   binafsha-ko‘k  yoki  binafsha  rang paydo  bo‘ladi,  oqsil  bo‘lgan  probirkada   esa
rang sekin hosil bo‘ladi, shuningdek, qizil-binafsha gardishli bo‘ladi.   
                
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
 
3. Ksantoprotein reaksiyasi
Kerakli   reaktivlar   va   jihozlar:   tuxum   oqsili   eritmasi,   kons.   nitrat   kislota,   natriy
ishqorining 10% li eritmasi.
    Tarkibida aromatik aminokislotalar (fenilalanin, tirozin) mavjud bo‘lgan oqsillar nitrat kislota
bilan sariq rangli birikmalar hosil qiladi. Probirkaga 1-2 ml tuxum oqsili eritmasi solinadi, unga
8-10   tomchi   kons.   nitrat   kislota   tomiziladi   va   ohista   qizdiriladi.   Sariq   rangli   cho‘kma   hosil
bo‘lishi   kuzatiladi.   Probirka   sovutilgandan   so‘ng   uning   devori   bo‘ylab   natriy   ishqori   eritmasi
quyiladi – eritma rangi zarg‘aldoq yoki sariq-zarg‘aldoq tusga kiradi.       
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
4. Fol reaksiyasi
Kerakli   reaktivlar   va   jihozlar:   tuxum   oqsili   eritmasi,   qo‘rg‘oshin   atsetatning   1%   li
eritmasi, natriy ishqorining 15-20% li eritmasi.
                            Probirkaga   2   ml   tuxum   oqsili   eritmasi   quyiladi,   ustiga   1-1,5   ml   natriy   ishqori
eritmasidan   qo‘shiladi   va   ohistalik   bilan   qaynaguncha   qizdiriladi   hamda   1-2   min.   qaynatiladi.
So‘ngra 2-3 tomchi qo‘rg‘oshin atsetat eritmasidan tomiziladi.
Probirkada qo‘ng‘ir-qora yoki qora rangning hosil bo‘lishi tekshirilayotgan oqsil namunasi
tarkibida oltingugurt saqlagan aminokislotalar (sistein, sistin) mavjudligidan dalolat beradi.  Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
5. Milon reaksiyasi
Kerakli reaktivlar va jihozlar:   oqsil eritmasi, 0,1% li fenol eritmasi, 0,05% li tirozin
eritmasi,   Milon   reaktivi   (simobning   nitrat   kislotadagi   eritmasi),   probirkalar,   pipetkalar,
shtativlar.
3 ta probirka olib, birinchisiga 1 ml 1% li tuxum oqsili, ikkinchisiga 1 ml 0,05% li tirozin
eritmasi, uchinchisiga 0,1% li 1 ml fenol eritmasidan solib, 5 tomchidan har biriga Milon reaktivi
tomiziladi.   Probirkalar   sekin-asta   qizdirilganda   dinitrotirozinning   simobli   tuzi   hosil   bo‘lgani
sababli qizil rang hosil bo‘ladi.

Xulosa.
.
…………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
6.  Metioninga   nitroprussid   reaksiyasi
Kerakli   reaktivlar   va   jihozlar:   oqsil   eritmasi ,   natriy   gidroksidning   20%   li   eritmasi ,
natriy   nitroprussidning  5%  li   eritmasi .  
5   tomchi   oqsil   eritmasiga   4-5   tomchi   natriy   gidroksidning   20%   li   eritmasidan   solib ,   bir
necha   daqiqa   qizdiriladi .   Eritma     sovitiladi   va   unga   2-3   tomchi   natriy   nitroprussid   eritmasi
tomiziladi .  Suyuqlik   qizil   tusga   kiradi .
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
7.  Argininga   Sakagu ch i   reaksiyasi
Kerakli   reaktivlar   va   jihozlar:   oqsil   eritmasi ,   bug ‘ doy   oqsili ,   0,05%   li   arginin
eritmasi ,  natriy   gidroksidning  10%  li   eritmasi ,   - naftolning  0,2%  li   spirtli   eritmasi ,  natriy
gipobromidning  2%  li   eritmasi , p robirkalar ,  pipetkalar ,  shtativlar .
3   ta   probirka   olib ,   birinchisiga   5   tomchi   1%   li   tuxum   oqsili ,   ikikinchisiga   5   tomchi   1%
bug ‘ doy   oqsili ,  uchinchisiga  5   tomchi  0,05%   li   arginin   eritmasidan   quyib ,  hamma   probirkalarga
5   tomchidan   10%   li   natriy   gidroksid   eritmasidan ,   3   tomchi    - naftolning   0,2%   li   spirtdagi
eritmasi   va  (1-5  tomchi ) 2%  li   gipobromid   eritmasidan   tomiziladi .  Probirkalardagi   suyuqlik   qizil
rangga   kiradi .   Argininning   guanidin   guruhi    - naftol   bilan   ishqoriy   muhitda   gipobromid   bilan
oksidlanib ,  pushti - qizg ‘ ish   rangli   kondensatsiyalangan   mahsulot   hosil   qiladi .

Xulosa. .
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
8. Triptofanga Adamkevich reaksiyasi
Kerakli   reaktivlar   va   jihozlar:   1%   li   oqsil   eritmasi,   1%   li   bug‘doy   oqsili,   1%   li
jelatina   eritmasi ,   0,05%   li   triptofan   eritmasi,   muz-sirka   kislota,   konsentrlangan   sulfat
kislota ,  probirkalar, pipetkalar, shtativlar .
Adamkevich   reaksiyasi   indol   halqasi   uchun   xos   bo‘lib,   oqsillar   va   polipeptidlar
konsentrlangan  sulfat kislota ishtirokida glioksil kislota bilan qizg‘ish-binafsha rang beradi. Bu
reaksiya   oqsillar   tarkibidagi   triptofanga   bog‘liq   bo‘lib,   kislotali   muhitda   glioksil   kislotaning
aldegid   guruhi   bilan   reaksiyaga   kirishib,   rangli   moddalar   kondensati   hosil   bo‘ladi.   Glioksilat
kislota   doimo   oz   miqdorda   muz-sirka   kislota   tarkibida   bo‘ladi,   shuning   uchun   bu   kislota
glioksilat kislota olinadigan manba sifatida ishlatiladi.
4 ta probirka olib,  birinchisiga  5 tomchi  1% li  tuxum oqsili,  ikkinchisiga  5 tomchi  1% li
bug‘doy oqsili, uchinchisiga 5 tomchi jelatina eritmasi, to‘rtinchisiga 5 tomchi 0,05% li triptofan
eritmasidan   quyib,   ularning   har   biriga   5   tomchidan   sirka   kislota   quyiladi.   Probirkalardagi
suyuqlik   sekin-asta   qizdiriladi,   so‘ngra   sovitilgach,   ohistalik   bilan   probirka   devori   bo‘ylab   10
tomchidan   konsentrlangan   sulfat   kislota   tomiziladi.   1-2   daqiqa   turgandan   keyin   1,2   va   4
probirkalarda   ikki   qavat   suyuqlik   chegarasida   qizg‘ish-binafsha   rang   paydo   bo‘ladi.   Agar
probirkalar qaynab turgan suv hammomiga qo‘yilsa, rangning yuzaga chiqishi tezlashadi.
Jelatina   molekulasida   triptofan   bo‘lmaganligi   uchun   uchinchi   probirkada   rang   paydo
bo‘lmaydi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
9. Gistidinga Pauli reaksiyasi
Kerakli  reaktivlar  va  jihozlar:   oqsil   eritmasi,   1%  jelatina  eritmasi,  natriy   karbonat
eritmasi, diazoreaktiv, probirkalar, pipetkalar, shtativlar.
Gistidin,   triptofan   va   tirozin   ishqoriy   muhitda   diazoreaktiv   bilan   sarg‘ish-pushti   rangli
kompleks birikma hosil qiladi.
2   ta   probirka   olib,   birinchisiga   10   tomchi   1%   li   oqsil   eritmasidan,   ikkinchisiga   1%   li
jelatina   eritmasidan   tomiziladi.   Har   ikkala   probirkalarga   1   ml   dan   10%   li   natriy   karbonat
eritmasidan   va   diazoreaktivdan   solib,   rang   hosil   bo‘lishi   kuzatiladi.   Bir   necha   daqiqa   o‘tgach
gistidinning diazoreaktiv bilan sarg‘ish-pushti rangli kompleks birikmasi hosil bo‘ladi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
10.  Aminokislotalarni qog‘oz xromatografiyasi yordamida ajratish
Kerakli   reaktivlar   va   jihozlar:   aminokislota   aralashmasi ,   suv   bilan   to‘yintirilgan
fenol   eritmasi,   ningidrinning   0,1%   li   ermitasi,   aminokislotalar   aralashmasining   0,1%   li
eritmasi .  
Fil’tr qog‘ozdan uzunligi 12-14 sm va eni 1,5 sm keladigan tasma qirqiladi. Bu tasmaning
yuqori tomonidan igna bilan 15-20 sm ip o‘tkaziladi. Qog‘ozning pastki qismidan 1 sm qoldirib,
to‘g‘ri   chiziq   va   uning   o‘rtasiga   diametri   0,5   sm   bo‘lgan   aylana   chiziladi.   Aylana   o‘rtasiga
kapillyar   yordamida   2-3   tomchi   aminokislota   aralashmasi   tomiziladi.   Tomchi   tomizilgan   joy
havoda quritiladi. Uzunligi 18-20 sm va diametri 2 sm bo‘lgan probirkaning tubiga sekin-astalik
bilan   probirka   devorlariga   tekizmasdan   suv   bilan   to‘yintirilgan   fenol   aralashmasidan   2   ml
quyiladi. 
Tayyorlangan   qog‘oz   probirkaga   tushiriladi,   bunda   qog‘ozning   uchi   erituvchiga   2-3   mm
botib, qat’iy ravishda vertikal turishi kerak. Probirkani probka bilan berkitib, 40-50  0
S haroratga
1,5-2 soat davomida termostatga qo‘yiladi. Probirkadagi eritma qog‘oz tasma bo‘ylab 10-12 sm
ko‘tarilgandan   so‘ng   xromatogrammani   olib,   100   0
S   da   10-15   daqiqa   davomida
quritiladi,   keyin   qog‘oz   tasmani   olib,   shtativga   qo‘yiladi   va   unga   0,1-0,5%li
ningidrin   eritmasidan   pulverizator   yordamida   purkaladi   yoki   kyuvetaga   ningidrin
eritmasi   quyib,   unga   xromatografik   qog‘oz   botiriladi.   Yana   100   0
S   li   quritgich
shkafiga   5-6   daqiqaga   ilib   qo‘yiladi.   Natijada   qog‘ozning   aminokislota   to‘xtatgan
joyi   ko‘k,   ko‘kish-binafsha   rangga   bo‘yaladi.   Keyin   chizg‘ich   yordamida   har   bir
aminokislota uchun Rf qiymati aniqlanadi.
Ba’zi aminokislotalarning R
f  qiymatlari 
(vatman qog‘ozi, №1)
№ Aminokislota  Erituvchi
Suv bilan to‘yintirilgan
fenol n-butil spirt-muz sirka
kislotasi-suv (4:1:1)
1 Fenilalanin  0.87 0.66
2 Lizin  0.82 0.16
3 Arginin  0.90 0.18
4 Gistidin  0.69 0.17
5 Serin  0.36 0.32
6 Treonin  0.47 0.36
7 Glitsin  0.41 0.34
8 Asparagin kislota 0.15 0.33
9 Glutamin kislota  0.25 0.37
10 Tirozin  0.63 0.53
11 Alanin  0.56 0.39
12 Metionin  0.83 0.58
13 Triptofan  0.75 0.62
14 Prolin  0.89 0.50
15 Leysin  0.87 0.72
16 Valin  0.76 0.56
17 Sistein  0.03 0.13
Xulosa. .
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
11. Oqsil miqdorini L o uri usulida miqdoriy aniqlash
Kerakli   reaktivlar   va   jihozlar:   oqsil   eritmasi ,   A   reaktiv   –   0,1   n   natriy   karbonat
tuzining   natriy   gidroksiddagi   0,2%   li   eritmasi,   B   reaktiv   –   mis   sulfatning   1%   li   sitrat
natriydagi   0,5%   li   eritmasi,   V   reaktiv   –   60   ml   A   eritmasini   1   ml   B   reaktivi   bilan
aralashmasi (foydalanishdan oldin aralashtiriladi).
Oqsil   miqdorini   anqlashda   qo‘llaniladigan   usullaridan   eng   keng   tarqalgani   Louri   usuli
hisoblanib,   u   o‘ta   aniqligi   va   qulayligi   bilan   boshqa   usullardan   farq   qiladi.   Louri   usuli
oqsillarning   biuret   va   Folin   reaktivlari   ta’sirida   rangli   komplekslar   hosil   qilish   xususiyatiga
asoslangan. Kompleks rangining intensivligi tekshirilayotgan eritmadagi oqsil miqdoriga bog‘liq
bo‘lib, bu fotokolorimetr  yordamida  aniqlanadi.  Bu   usul o‘ta suyultirilgan  eritmalar  tarkibidagi
juda kam miqdordagi oqsillarni ham aniqlashga imkon beradi.
Folin reaktivi, hajmi 1 l bo‘lgan kolbaga 50 g natriy volframat, 12,5 g natriy molibdat va
350   ml   distillangan   suv   qo‘shiladi.   Kolba   sovigach,   25   ml   85%   li   ortofosfat   kislota   va   50   ml
xlorid kislota qo‘shiladi. Kolbaga qaytar sovitgich ulanib, 10 soat davomida qaynatiladi. So‘ngra
yana   75   g   magniy   sulfat,   25   ml   suv,   2-3   tomchi   brom   qo‘shiladi   va   15   daqiqa   davomida
sovitgichsiz   qaynatiladi.   Aralashma   sovigandan   keyin   hajmi   suv   yordamida   500   ml   ga
yetkaziladi. Eritma tiniq, rangi to‘q sariq bo‘lishi kerak .
Probirkaga tarkibida 5-10 mkg oqsil bo‘lgan tekshirilayotgan eritmadan 0,1-0,2 ml olinadi.
Uning   ustiga   1   ml   V   reaktividan   qo‘shiladi   va   yaxshilab   aralashtirilib,   10   daqiqa   qoldiriladi.
Aralashma   ustiga   0,1   ml   Folin   reaktividan   tezda   qo‘shib,   chayqatiladi   va   30-40   daqiqaga
qoldiriladi.   Eritma   intensivligi   fotokolorimetrda   (qizil   yorug‘lik   fil’tri   yordamida)   yoki
spektrofotometrda  750 nm to‘lqin uzunligida  o‘lchanadi  (bunda qalinligi  1 sm li kyuvetalardan
foydalaniladi).
Tekshirilayotgan   namuna   tarkibidagi   oqsil   miqdori   toza   oqsil   yordamida   tayyorlangan
kalibrovka chizig‘i bo‘yicha aniqlanadi.
Kalibrovka   chizig‘ini   tuzish:   avval   ma’lum   konsentratsiyaga   ega   bo‘lgan   oqsil   eritmalari
tayyorlanadi.   Buning   uchun   tayyorlangan   oqsil   eritmasidan   foydalanib,   bir   qator   standart
eritmalar ham tayyorlanadi. Ulardagi oqsil 10, 20 ... va h.k. 100 mkg bo‘lishi kerak.
Kristall oqsillar, masalan, hayvon albumini, kazein yoki tuxum albuminidan 100 mg olib,
100 ml o‘yuvchi natriyning 0,1 n eritmasida eritiladi. Hajmi 10 ml li 10 dona o‘lchov probirkaga
tayyorlangan oqsil eritmasidan ortib boruvchi miqdorda, ya’ni birinchi probirkaga 1 ml ikkinchi
probirkaga 2 ml va h.k. 10 ta probirkaga 10 ml oqsil eritmasidan quyiladi. Probirkadagi eritmalar
distillangan  suv bilan chiziqqa yetkaziladi.  Bunda probirkalardagi  oqsil miqdori 0,1 mg dan 10
mg gacha boradi. Proibrkadagi   eritmalar   yaxshilab   aralashtiriladi.   Oqsil   miqdorini   aniqlash   uchun   har   bir
probirkadan   0,1-0,2   ml   olinib   yuqorida   ko‘rsatilgan   reaktivlar   qo‘shiladi.   Turg‘un   rang   hosil
bo‘lgach FEK yoki spektrofotometr yordamida  rang intensivligi aniqlanadi. Tajribalar bir necha
marta qaytariladi va olingan o‘rtacha ma’lumotga qarab kalibrovka chizig‘i tuziladi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
MURAKKAB OQSILLAR
1. So‘lak tarkibidagi mutsinni aniqlash
Kerakli  reaktivlar va jihozlar:   so‘lak, aorta to‘qimasi, konsentrlangan sirka kislota,
konsentrlangan   sulfat   kislota,    -naftolning   spirtdagi   1%   li   eritmasi,   timolning   1%   li
eritmasi,   shtativ,   probirkalar,   pipetkalar,   shisha   tayoqcha,   chinni   hovoncha,   kvars   qumi,
voronka, fil’tr qog‘ozi.
1-2   ml   so‘lak   probirkaga   yig‘iladi   va   unga   10-20   tomchi   konsentrlangan   sirka   kislota
tomchilab   solinadi.   Mutsin   cho‘kmaga   tushgach,   cho‘kma   ustidagi   suyuqlik   asta-sekinlik   bilan
to‘kib   tashlanadi,   quyqa   esa   fil’tr   qog‘ozda   quritiladi.   Mutsin   quyqasi   bilan   Molish   reaksiyasi
o‘tkaziladi.
Molish   reaksiyasi:   mutsin   cho‘kmasiga   1-2   tomchi    -naftolning   1%   li   spirtli   eritmasi
solinadi.   So‘ngra   probirka   devori   bo‘ylab   ehtiyotkorlik   bilan   20-30   tomchi   sulfat   kislotaning
konsentrlangan   eritmasi   quyiladi.   2   qavat   suyuqlik   chegarasida   qizg‘ish-binafsha   halqa   hosil
bo‘ladi. Agar   -naftol o‘rniga 1% li timol eritmasi solinsa, unda qizil halqa hosil bo‘ladi.
Aorta   to‘qimasidan   0,5-1   g   olib,   ustiga   5   ml   5%   li   sirka   kislota   qo‘shiladi   va   15   daqiqa
davomida chinni  hovonchada toza qum yordamida  maydalanadi.  Olingan  gomogenat (ekstrakt)
fil’trlanadi   va   tarkibida   glikoproteid   bo‘lgan   fil’trat   bilan   uglevod   komponentiga   Molish
reaksiyasi o‘tkaziladi.

Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………       2. Gemoglobining gemin guruhini uchun sifat reaksiya
Kerakli   reaktivlar   va   jihozlar:   qon ,   vodorod   peroksidning   3%   li   eritmasi,
benzidinning   1%   li   eritmasi,   ammoniy   yoki   kaliy   rodanid   tuzining   1%   li   eritmasi,   nitrat
ikslotaning   konsentrlangan   eritmasi,     xlorid   kislotaning   10%   li   eritmasi ,   p robirkalar,
pipetkalar, shtativ .
Gemoglobin   vodorod   peroksid   ta’sirida   benzidinning   oksidlaydi,   natijada   eritma   ko‘k
rangga kiradi, biroz turganda esa u qizaradi. Ushbu reaksiya juda katta sezgirlikka ega.
Benzidin reaksiyasi.
Birinchi probirkaga 5 tomchi suyultirilgan qon, ikkinchi probirkaga 5 tomchi suv solib, har
biriga   5   tomchi   1%   li   benzidin   eritmasi   va   5   tomchi   vodorod   peroksidning   3%   li   eritmasi
quyiladi. Birinchi probirkadagi eritma yashil yoki ko‘k rangga kiradi.
Temirni aniqlash.
Haroratga   chidamli   chinni   idishchaga   1-2   tomchi   qon   va   2-4   tomchi   nitrat   kislotaning
konsentrlangan   eritmasidan   solib,   quruq   qoldiq   qolguncha   qizdiriladi.   So‘ngra   uning   ustiga
xlorid kislotaning 10% li eritmasidan solib eritiladi va temirga sifat reaksiya o‘tkaziladi. Buning
uchun   eritmaga   1-2   tomchi   ammoniy   yoki   kaliy   rodanid   eritmasi   solinadi,   suyuqlik   qizil   yoki
pushti rangga kiradi.
Xulosa. II. MODUL. UGLEVODLAR KIMYOSI
UGLEVODLARNI  TABIIY  MA NBA LARDAN 
AJRATIB OLISH   
UGLEVODLARNI AJRATIB OLISH
1.   Uglevodlarni quruq mevalar (mayiz, turshak, meva qoqilari) dan ajratib olish  
Kerakli  jihozlar   va  reaktivlar:   maydalab   tuyilgan   yoki  qiymalangan   quruq  mevalar
(mayiz,   turshak)   15-50   g   miqdorda;   250   ml   o‘lchov   kolbasi;   distillangan   suv;     universal
indikator   qog‘ozi;   natriy   karbonatning   15%   li   eritmasi;   suv   hammomi;   fil’tr   qog‘ozi;
qo‘rg‘oshin atsetatning 30% li eritmasi; natriy gidrofosfatning to‘yingan eritmasi.   
Mahsulotdan  vakolatli  namuna   olinadi.  Mayiz,   turshak  kabi   quruq  mevalardan  qirg‘ichda
yoki go‘sht qiymalagichda tuyilgan 15-50 g miqdorda namuna tortib olinadi. Jem yoki murabbo
singari mahsulotlardan esa 7-8 g kifoya. Namuna 250 ml li o‘lchov kolbasiga joylashtiriladi va
ustiga   130-150   ml   miqdorda   distillangan   suv   quyiladi.   Kolba   yaxshilab   chayqatiladi   va
aralashmaga universal indikator yoki lakmus qog‘ozi botirilib, uning muhiti aniqlanadi. Mevalar
tekshirilayotganda muhit, odatda kislotali bo‘ladi va shu sababli ehtiyotkorlik bilan 15% li natriy
karbonat eritmasi quyilgan holda pH 7 ga keltiriladi hamda kolba 15-20 minut davomida tez-tez
chayqatib turgan holda qaynoq (80  0
S) suv hammomida qizdiriladi.       
Diqqat!   Tarkibida   kraxmal   saqlagan   namunalar   (kartoshka,   pishmagan   olma,   nok   va
h.k.) tekshirilayotganda suv hammomida qizdirish mumkin emas. Aksincha, uglevodlar 1 soat
kolbani chayqatib turib sovuq suvda ajratiladi. 
Shundan so‘ng kolba sovutiladi va ekstraktga 7-15 ml qo‘rg‘oshin atsetatning eritmasidan
quyiladi,   chayqatiladi   va   5-10   minut   (oqsillar,   pigmentlar,   oshlovchi   moddalar,   shuningdek,
qaytaruvchi   xususiyatli   moddalar   cho‘kishi   uchun)   tinch   qoldiriladi.   Agar   cho‘ktirish   to‘liq
bo‘lmasa,   kolbaga   yana   1-5   ml   qo‘rg‘oshin   atsetat   eritmasi   quyiladi   va   chayqatiladi.   Ortiqcha
qo‘rg‘oshin   atsetatni   cho‘ktirish   uchun   18-20   ml   natriy   gidrofosfatning   to‘yingan   eritmasi
quyilib, 10-12 minut qoldiriladi.  
Shundan   so‘ng   kolba   belgisigacha   suv   bilan   to‘ldiriladi,   yaxshilab   chayqatiladi   va
buklangan qog‘oz fil’tridan o‘tkaziladi. 
Fil’tratdan   qaytaruvchi   xususiyatli   uglevodlar   aniqlanadi.   Fil’tratda,   odatda,   qaytaruvchi
xususiyatli   ushlevodlar   –   glukoza,   galaktoza   va   boshqa   monozalar,   shuningdek,   disaxaridlar   –
maltoza,   laktoza   va   boshqalar   mavjud   bo‘ladi.   Fil’tratda   hatto   saxaroza   ham   bo‘lishiga
qarama sdan , uni miqdoriy aniqlash uchun gidrolitik parchalash – inversiya qilish lozim bo‘ladi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………
…………
2.  Saxarozaning gidrolizi
Kerakli   jihozlar   va   reaktivlar:   Probirkalar,   pipetkalar   (sig‘imi   1   ml   va   5   ml   li),
shtativ,   gaz   gorelkasi   yoki   spirt   lampa,   5%   li   saxaroza   eritmasi,   10%   li   sulfat   kislota
eritmasi,   10%   li   NaOH   eritmasi,   α –naftol   (10%   spirli   eritma),   Selevanov   reaktivi,   Feling
reaktivi.
Saxaroza boshqa uglevodlar singari optik aktivlik xususiyatiga ega bo‘lib, qutblangan nur
tekisligini   o‘ngga   buradi.   Uning   solishtirma   burish   burchagi   +66,5 0
  ga   teng.   Gidrolizga
uchratilgandan keyin esa gidrolizatning qutblangan nurni burish yo‘nalishi va burchagi o‘zgarib
qoladi.   Bu hodisa inversiya deb, hosil bo‘lgan shakar esa inversiyalangan shakar deb yuritiladi.
Ikkinchi   tomondan,   saxaroza   qaytaruvchanlik   xossasini   namoyon   qilmagani   holda,   uning
gidrolizati Feling reaktivini qaytaradi. 
5%   li   saxaroza   eritmasidan   3   ta   probirkaga   1   ml   dan   quyib,   birinchisiga   α –naftol   bilan,
ikkinchisiga   rezorsinning   0,05%   li   eritmasi   bilan   (Selivanov   reaktivi)   uchinchisiga   Feling
reaktivlari   bilan   tajribalar   o‘tkaziladi.   Shundan   keyin   alohida   probirkaga   5%   li   saxaroza
eritmasidan   5-10   ml   quyib   ustiga   bir   necha   tomchi   10%   li   sulfat   kislota   qo‘shib   qaynatiladi.
Gidrolizat   sovutilgach,   ohistalik   bilan   neytrallanadi   va   yuqoridagi   reaksiyalar   takrorlanadi.
Kuzatish natijalari quyidagi jadval ko‘rinishida qayd qilinadi.
Kuzatish vaqti Bajariladigan
reaksiyalar α–naftol
bilan
reaksiyasi Selivanov
reaksiyasi Feling
suyuqligi
bilan Izoh
Gidrolizgacha
Gidrolizdan keyin
Eslatma: reaksiya unumiga qarab «+» yoki «-» ishorasi yozib qo‘yiladi.
Xulosa: kuzatish natijalari yozib qo‘yiladi.  UGLEVODLARNI  SIFAT  VA  MIQDORIY ANIQLASH 
MONOSAXARIDLARGA XOS SIFAT REAKSIYALARI
1.  Uglevodlarni  α –naftol yordamida aniqlash  
Kerakli   jihozlar   va   reaktivlar:   probirkalar,   glukozaning   0,5%   li   eritmasi,   α -
naftolning 0,2 % spirtli eritmasi, konsentrlangan H
2 SO
4  eritmasi.  
Bu   reaksiya   hamma   uglevodlar   uchun   xosdir.   Uglevodlar   konsentrlangan   sulfat   kislota
ta‘sirida   furfurol   yoki   uning   hosilalari   –   5-(gidroksimetil)   furfurolga   aylanadi.   Hosil   bo‘lgan
mahsulot 2 mol  α - naftol bilan kondensatsiyalanib, rangli kompleks hosil bo‘ladi.
Glukozaning   0,5%   li   eritmasidan   2   ml   olib,   ustiga   3-4   tomchi   α - naftolning   0,2   %   spirtli
eritmasidan tomiziladi va yaxshilab chayqatiladi.   So‘ngra  probirka devoridan ohistalik bilan 1 -2
ml   konsentrlangan   H
2 SO
4   q u yiladi.   Sulfat   kislota   zichligi   katta   bo‘lgani   uchun   probirka   tagiga
cho‘kib, suyuqlik ikki qavatga bo‘linadi. Xuddi shu qavat chegarasida binafsha rang (yoki qizil
halqa) hosil bo‘ladi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
………… Aldopent
oza 
Aldogek s
oza  Furfurol 
5-
(gidrok si
met il) 
furfurol  2.  Fruktozani rezorsin  (Selivanov usuli)  yordamida aniqlash 
Kerakli   jihozlar   va   reaktivlar:   probirka ,   rezorsinning   20%   li   xlorid   kislotadagi
0,05% li eritmasi   –   Selivanov   reaktivi ,   fruktoza ning 0,5% li eritmasi,   glukoza ning 0,5% li
eritmasi ,  suv hammomi .
Fruktozaga xlorid kislota qo‘shib qizdirilganda oksimetilfurfurol hosil bo‘ladi, bu mahsulot
rezorsin   bilan   pushti-qizg‘ish   rangli   kompleks   hosil   qiladi.   Bu   reaksiya   ketogeksozalarni
aldogeksozalardan farqlashga imkon beradi.
Ikkita   probirka   olib   ularga   rezorsinning   20%   li   xlorid   kislotadagi   0,05%   li   eritmasidan
(Selivanov   reaktivi)   3   ml   dan   quyiladi,   ularning   biriga   0,5   ml   fruktoza,   ikkinchisiga   0,5   ml
glukoza eritmasidan quyiladi. Har ikkala probirka 80  0
S li suv hammomiga 2-3 minut qizdiriladi.
Bu vaqtda fruktozali probirkadagi suyuqlik qizil rangga kiradi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
           3. Pentozalarni orsin yordamida aniqlash
Kerakli   asbob   va   reaktivlar:   probirkalar,   suv   hammomi   (80   0
S),   pipetkalar,
konsentrlangan sulfat kislota, ribozaning 1-2 % li eritmasi, orsin eritmasi: 0,25 g orsin 125
ml 30% li (zichligi 1,149 g/ml) xlorid kislotada eritiladi, Fe (III) xloridning 10% li eritmasi. Rangli mahsulotRezorsin
R – ok simet il 
furfurolning qoldig’i Pentozalar kislotali  muhitda temir (III) xlorid ishtirokida orsin reaktivi  bilan yashil rangli
kompleks   hosil   qiladi.   Bu   reaksiya   pentozalarning   kislota   ta‘sirida   furfurolga   aylanishini
tasdiqlaydi.
Probirkaga   1   ml   riboza   yoki   tekshiriluvchi   eritma   quyilib,   unga   teng   hajmda   orsin
reaktividan   quyiladi.   Aralashma   qaynayotgan   suv   hammomida   20   minut   qizdiriladi.   Agar
tekshirilayotgan suyuqlikda pentoza yoki uning hosilasi bo‘lsa probirkadagi eritma yashil rangga
kiradi.
Orsin
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
    
          4. Dezoksiribozani difenilamin yordamida aniqlash
Kerakli   asbob   va   reaktivlar:   probirkalar,   suv   hammomi   (80   0
S),   pipetkalar,
difenilamin eritmasi, dezoksiriboza yoki DNK ning 1% li eritmasi.
2–dezoksipentozaga aromatik amin (difenilamin) qo‘shib asta-sekin qizdirilsa, ko‘k rangli
kompleks   birikma   hosil   bo‘ladi.   Bu   reaksiya   yordamida   DNK   molekulasidagi   dezoksiribozani
ham aniqlash mumkin.
1 ml dezoksiriboza yoki DNK eritmasiga 2 ml difenilamin eritmasi qo‘shiladi, so‘ngra 10
minut qaynatiladi. Bu vaqtda reaksion aralashma barqaror ko‘k rangga kiradi.

Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
               5. Nilander reaksiyasi
Kerakli  asbob  va reaktivlar:   glukoza eritmasi, Nilander reaktivi: vismut tuzlarining
ishqoriy eritmasi, suv hammomi, shtativ, probirkalar.  Turli   biologik   suyuqliklardagi   shakarni   aniqlashda   ko‘pincha   vismut   tuzlaridan
foydalaniladi, chunki bu tuz mis tuzlaridan farqli o‘laroq boshqa qaytaruvchi moddalar, masalan,
urat kislota ta‘sirida qaytarilmaydi.
1-2   ml   glukoza   eritmasiga   0,5-1   ml   Nilander   reaktividan   qo‘shib,   2   minut   davomida
ohista qaynatiladi. Avval jigarrang, keyin qora vismut cho‘kmasi hosil bo‘lishi kuzatiladi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
6. Barfed reaksiyasi
Kerakli asbob va reaktivlar:  mis atsetatning nordon eritmasi – Barfed reaktivi, 1% li
glukoza eritmasi, laktoza yoki maltoza eritmasi, suv hammomi, probirkalar, pipetkalar.
Monosaxaridlar   mis   atsetatning   nordon   eritmasi   ta‘sirida   ham   oksidlanadi,   bunday
sharoitda   disaxaridlar   amalda   oksidlanmaydi.   Bu   reaksiyani   Barfed   topganligi   uchun   shu   olim
nomi   bilan   yuritiladi   va   biologik   ob‘ektlardagi   bu   ikki   gruppa   shakarlarni   bir-biridan   farq
qilishda qo‘llaniladi.
2 ta probirkaga 5 ml dan Barfed reaktividan quyib, biriga 1% li glukoza eritmasidan 1 ml,
ikkinchisiga   maltoza   yoki   laktoza   eritmasidan   1   ml   qo‘shiladi   va   suv   hammomida   10   minut
davomida   qizdiriladi.   Bu   vaqtda   birinchi   probirkada   qizil   rangli   mis   (I)   oksid   cho‘kmasi   hosil
bo‘ladi,   ikkinchisida   disaxarid   oksidlanmaganligi   sababli   qizil   cho‘kma   hosil   bo‘lmaydi.
Probirkalardagi   suyuqliklarni   uzoq   qizdirmaslik   zarur,   aks   holda   disaxaridlar   ham   oksidlanib
ketadi. Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
7.  Feling reaksiyasi  
Kerakli asbob va reaktivlar:   o‘lchov kolbalari (50, 100, 250), gaz gorelkasi yoki spirt
lampasi,  glukozaning 1% li eritmasi, Feling reaktivi – ikkita eritma tayyorlanadi: I   –   50 ml
li   kolbaga   CuSO
4 *5H
2 O   dan   3,464   g   solinadi   va   belgisigacha   suv   quyiladi;   II   –   50   ml
distillangan   suvda   43,25   g   Segnet   tuzi   (COOK-CHOH-CHOH-COONa*4H
2 O)   eritiladi.
Eritma   250   ml   li   o‘lchov   kolbaga   o‘tkazilib,   ustiga   50   ml   NaOH   ning   kons.   eritmasi
quyiladi va belgigacha suv to‘ldiriladi. Ikkala eritma alohida saqlanadi va bevosita tajriba
oldidan 1:1 nisbatda aralashtirilib, ishlatiladi.  
Uglevodlarning qaytaruvchanlik xossasini aniqlash uchun ko‘p hollarda Feling reaktividan
foydalaniladi.  Bu reaktiv  tarkibidagi  ikki valentli  mis  ioni Segnet tuzi  (vino kislotaning natriy-
kaliyli   tuzi)   molekulasida   bog‘langan   holatda   bo‘lib,   oksidlanish-qaytarilish   reaksiyasiga   erkin
kirisha   oladi.   Reaksiya   mexanizmi   Trommer   reaksiyasi   bilan   bir   xil   bo‘lib,   faqat   aniqlashga
halaqit   berishi   mumkin   bo‘lgan   mis   (II)   oksid   hosil   bo‘lmaydi.   Bu   reaksiya   asosida   glukozani
miqdoriy jihatdan aniqlash usuli ham ishlab chiqilgan.
Probirkaga 1% li glukoza eritmasidan  1-2 ml quyib, unga teng hajmda  Feling reaktividan
qo‘shiladi va aralashma ohistalik bilan qaynaguncha qizdiriladi. Reaksiya natijasida qizil rangli
mis   (I)   oksid   cho‘kmasi   hosil   bo‘lishi   kuzatiladi.   Bu   reaksiyani   boshqa   uglevodlar   maltoza, laktozalar ham hosil qiladi, saxaroza va kraxmal bilan esa qizil cho‘kma hosil bo‘lmaydi, chunki
ular qaytaruvchanlik xossasiga ega emas.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
8. Polisaxaridlarga xos rangli reaksiyalar
Kerakli asbob va reaktivlar.   Probirkalar (1,5 ml li); pipetkalar,  shtativ, gaz gorelkasi
yoki spirt lampa, 0,1% li kraxmal eritmasi, 0,1% li glikogen eritmasi, Lugol eritmasi, 10%
li NaOH eritmasi etil spirti.
Kraxmal   yod   bilan   ko‘k   rang   beradi.   Bu   reaksiya   o‘ziga   xos   reaksiya   bo‘lib,   kraxmal
tarkibidagi   amilazaning   poliglukozid   zanjiri   spiralsimon   strukturaga   ega   bo‘lib,   yod   spiral
o‘rtasidagi   bo‘shliqqa   kiradi   va   koordinatsion   kompleks   hosil   qiladi.   Shuning   uchun   kraxmal
gidrolizga  uchratilsa   yoki  spirt  quyilsa   ko‘k  rang  yo‘qoladi,  shunday  hodisa  qizdirilganda  ham
kuzatiladi, lekin eritma sovitilganda ko‘k rang yana hosil bo‘ladi.
Probirkaga 0,1% li  kraxmal  eritmasidan  3 ml quyib, ustiga 2-3 tomchi Lugol eritmasidan
tomiziladi.   Hosil   bo‘lgan   ko‘k   rangli   eritmani   uch   qismga   bo‘lib,   biriga   teng   hajmda   10%   li
natriy gidrooksid eritmasi,  ikkinchisiga  shuncha miqdorda  etil  spirt qo‘shiladi,  uchinchisini  esa
qaynatiladi.   Bu   vaqtda   uchala   probirkadagi   suyuqlik   rangsizlanadi.   Lekin   oxirgi   probirkadagi
suyuqlik sovitilgandan so‘ng ranggi tiklanadi.
Alohida   probirkaga   2-3   ml   glikogen   eritmasi   quyib,   unga   2-3   tomchi   Lugol   eritmasidan
tomiziladi. Probirkadagi suyuqlik qizil-qo‘ng‘ir rangga kirishi kuzatiladi.

Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………
…………
9. O‘simliklarning yashil barglaridagi kraxmalni aniqlash
Kerakli asbob va reaktivlar:   probirka; 1, 2, 5 ml li pipetka, gaz gorelkasi yoki spirt
lampa, etil spirt, yodning 1% li eritmasi, o‘simlik bargi.
Kraxmal   faqat   yashil   barglarda   aniqlanishi   mumkin,   sarg‘aygan   barglarda   xlorofill
bo‘lmaganligi sababli kraxmal sintezlanmaydi.
2 ta probirka olib, ularning biriga o‘simlikning yashil bargi, ikkinchisiga sarg‘aygan bargi
solinadi.   Har   ikkala   probirkaga   1-2   ml   distillangan   suv   quyib,   2-3   minut   qaynatiladi.   So‘ngra
issiq   suv  to‘kib   tashlanadi   va  uning   o‘rniga   1   ml   etil   spirt   quyiladi.   Probirkalar   qaynab   turgan
suv hammomiga 3-5 minut quyiladi va har minutda chayqatib turiladi. Yashil bargdagi xlorofill
va sariq bargdagi ksantofill spirtga o‘tadi, barg esa rangsizlanadi. Spirtli ekstrakt alohida idishga
quyiladi.   Rangsizlangan   bargli   probirkaga   esa   yana   1   ml   dan   spirt   quyib,   3-5   minut   suv
hammomida   qizdiriladi.   Spirt   yuqoridagi   idishga   to‘kilib,   rangsiz   barg   bir   necha   marta
distillangan   suv   bilan   yuviladi.   Shundan   keyin   har   bir   probirkaga   3-4   ml   dan   distillangan   suv
quyib,   barg   to‘qimasini   yumshatish   uchun   qaynab   turgan   suv   hammomiga   quyiladi.   5-10
minutdan   keyin   suv   to‘kib   tashlanadi   va   barglar   alohida   nomerlangan   fil’tr   qog‘ozga   quyiladi,
so‘ngra   3-4   tomchi   1%   li   yod   eritmasidan   tomiziladi.   Agar   bargda   kraxmal   bo‘lsa,   sekin-asta
ko‘k nuqtalar paydo bo‘lib, bargning yuzasi ko‘karadi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
10. Piyoz ekstraktidagi glukoza va boshqa qaytaruvchi shakarlarni aniqlash
Kerakli   asbob   va   reaktivlar:   qirg‘ich   yoki   pichoq,   gaz   gorelkasi,   probirka,   Feling
suyuqligi, piyoz.
Bosh piyozning suvli ekstrakti Feling reaktivi bilan qizdirilganda avval sariq rangli mis (I)
gidroksid,   so‘ngra   qizil   rangli   mis   (I)   oksidi   hosil   bo‘ladi.   Bu   reaksiya   ekstraktda   glukoza   va
boshqa qaytaruvchilik xususiyatiga ega moddalar borligiga asoslangan.
Bosh piyoz qirg‘ichda yoki boshqa usulda yaxshilab maydalanadi. Tayyorlangan massadan
probirkaga   0,5   g   olib,   uning   ustiga   2   ml   distillangan   suv   quyiladi   va   3-4   minut   qaynatiladi.
So‘ngra  qog‘oz  fil’tr  orqali   fil’trlanadi.  Fil’tratdan   10  tomchi   olib   Feling  reaksiyasi  yordamida
qaytaruvchi shakarlar borligi aniqlanadi. Piyoz o‘rniga sabzidan ham foydalanish mumkin. Har
ikkala ish natijasi jadval ko‘rinishida ifodalaniladi. Tekshiriladigan
material Foydalanilgan
reaktivlar Kuzatilgan rang Reaksiya nimaga
bog‘liq
Piyoz
Sabzi
11. Kraxmalni miqdoriy aniqlash
Kerakli   asbob   va   reaktivlar:   suv   hammomi,   200   ml   li   o‘lchov   kolbasi,   qaytar
sovitgichli 200 ml hajmli konussimon kolba, chinni hovoncha (diametri 60 mm), 5 va 10 ml
li darajalangan  pipetkalar, 25 ml li Mor pipetkasi, 25 va 50 ml li  to‘g‘ri kranli  byuretka,
100   ml   li   o‘lchov   silindri,   shisha   plastinka,   shisha   tayoqcha,   xlorid   kislotaning   25%   li
eritmasi,   NaCl   ning   10%   li   eritmasi,   yodning   0,1   n.   eritmasi,   natriy   tiosulfatning   0,1   n.
eritmasi (yuqori aniqlikda tayyorlanishi kerak), NaCl ning 0,5 n. eritmasi, H
2 SO
4  ning 2 n.
eritmasi, kraxmalning 1% li eritmasi, Lugol eritmasi.
Kraxmalni   miqdoriy   jihatdan   aniqlash   so‘lak   amilazasi   yordamida   fermentativ   yo‘l   bilan
parchalanganda   hosil   bo‘ladigan   glukozani   Vilshtetter   va   Shudl   usuli   bo‘yicha   yodometrik
titrlashga asoslangan.
Kraxmalni   ekstraksiya   qilish   uchun   5   g   kartoshka   (yoki   boshqa   kraxmali   bor   modda)
chinni hovonchada yaxshilab maydalanib, sig‘imi 200 ml li o‘lchov kolbasiga solingan 30-50 ml
distillangan   sovuq   suvdan   o‘tkaziladi,   so‘ngra   ustiga   darhol   100   ml   distillangan   issiq   suv
quyiladi   va   qaynab   turgan   suv   hammomiga   1   soat   quyiladi.   Kolbadagi   suyuqlik   chayqatilib,
aralashtirilib   turiladi.   Shundan   keyin   kolbani   suv   hammomidan   olib,   40 0
S   gacha   sovitiladi   va
uning ustiga 10 ml so‘lak eritmasi, 5 ml 10% li natriy xlorid eritmasidan qo‘shib, 37-40  0
S li suv
hammomiga   (kartoshka   bilan   ishlaganda   2-3   soat,   g‘alladoshlar   kraxmali   aniqlanganda   12-18
soat) inkubatsiyaga qo‘yiladi. Kraxmalning gidrolizlanish darajasi va tamom bo‘lish vaqti uning
yod   bilan   reaksiyasi   yordamida   aniqlanadi.   Buning   uchun   kolbadagi   aralashmadan   shisha
tayoqcha   yordamida   qattiq   zarrachalar   tutgan   bir   tomchi   suyuqlik   olinib   buyum   oynasiga
tomiziladi   va   bir   necha   tomchi   Lugol   eritmasi   qo‘shiladi.   Agar   ko‘k   rang   hosil   bo‘lmasa,
kolbaning o‘lchov belgisiga qadar suv bilan to‘ldirib, yaxshilab aralashtirgach, quruq fil’tr orqali
fil’trlanadi.   Amilaza   ta’sirida   hosil   bo‘lgan   dekstrinlar   va   maltoza   2,5%   li   HCl   eritmasi   bilan Qizil-
g’isht sim
on 
cho’k maKo’k  
erit ma gidrolizlanadi.   Buning   uchun   100   ml   fil’trat   200   ml   li   konussimon   kolbaga   quyiladi.   Uning
ustiga   12   ml   25%   li   xlorid   kislota   eritmasidan   quyilib,   kolba   og‘ziga   qaytar   sovitgich   (yoki
uzunligi   80   sm   bo‘lgan   shisha   nay)   o‘rnatgan   holda   qaynab   turgan   suv   hammomiga   3   soat
qo‘yiladi.   Gidroliz   tamom   bo‘lgach   kolba   sovutiladi,   eritma   esa   200   ml   li   o‘lchov   kolbasiga
o‘tkaziladi, gidroliz olib borilgan kolba bir necha marta suv bilan chayqatib qo‘yiladi va umumiy
hajm   200   ml   ga   yetkaziladi.   Suyuqlik   tarkibidagi   glukoza   yodometrik   yo‘l   bilan   aniqlanadi.
Gidrolizatdan   10   ml   olib,   ustiga   0,1  n.   yod  eritmasidan   15  ml   quyiladi   va   yaxshilab   chayqatib
turgan holda to yod ranggi yo‘qolguncha 0,5 n. NaOH eritmasidan sekin-asta 25 ml quyiladi, 10-
15 minutdan keyin 2 n. sulfat kislota eritmasidan 5 ml qo‘shiladi va ajralgan yod 0,1 n. tiosulfat
eritmasi  bilan titrlanadi.  Eritma  sariq rangga kirgandan so‘ng har 50 ml  hajmga 1% li kraxmal
eritmasidan 1 ml tomiziladi. Parallel ravishda gidrolizat o‘rniga teng miqdorda suv quyib kontrol
qilinadi. Tekshirilayotgan mahsulotdagi kraxmal miqdori quyidagi formula yordamida foizlarda
hisoblab chiqiladi:C	=	
(V	−	V	1)⋅V	2⋅0,009	⋅100	⋅0,9	
a⋅V	3
bu yerda: V – ko n trolni titrlash uchun sarflangan 0,1 n. tiosulfat eritmasining miqdori (ml);
V
1   –   tajriba   uchun   sarflangan   0,1   n .   tiosulfat   eritmasi   miqdori   ( ml );   0,009   –   titrlash   natijasini
glukoza   miqdoriga   o ‘ tkazish   uchun   koeffitsient ;   f   -   tekshirilayotgan   material   miqdori   ( g ); 0,9 –
glukozani   kraxmalga   qayta   hisoblash   uchun   koeffitsient ;   V
2   –   o ‘ simlik   mahsuloti   ekstraktining
hajmi  (400  ml ),  V
3  –  yodometrik   titrlash   uchun   olingan   aralashmaning   hajmi  ( ml ).
Kartoshkada   har   xil   uglevodlar   miqdori   oz ,   shuning   uchun   ularni   hisobga   olmasdan ,
topilgan   glukoza   miqdorini   kraxmalga   aylantirib ,   topish   mumkin .   Boshqa   mahsulotlarda
(pishmagan olma, barglar, poyalarda) uglevodlar  miqdori e‘tiborga olarlik  darajada bo‘ladi. Bu
holatda   kraxmal   miqdorini   aniq   topish   uchun,   alohida   qaytaruvchi   mono-   va   disaxaridlarni
aniqlab,   olingan   qiymatni   glukoza   miqdoridan   chiqarish   va   undan   keyin   kraxmalga   aylantirish
kerak.	

Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
                            III. MODUL. NUKLEIN KISLOTALAR KIMYOSI
NUKLEIN KISLOTALARNI TABIIY MANBALARDAN AJRATIB OLISH
NUKLEOPROTEIDLARNI AJRATIB OLISH 
VA GIDROLIZ REAKSIYALARINI O‘RGANISH  1. Achitqidan nukleoproteidlarni ajratib olish va gidrolizlash
Kerakli   asbob   va   reaktivlar:   chinni   hovoncha,   pipetka,   laboratoriya   sentrifugasi,
sentrifuga tarozisi, shisha tayoqcha, 25-30 sm uzunlikdagi shisha nay yoki qaytar sovitgich,
gaz   gorelka   yoki   spirt   lampa,   sentrifuga   probirkalari,   kimyoviy   probirkalar,   efir   (dietil
efir), 5% li sirka kislota H
2 SO
4  ning 10% li eritmasi, NaOH ning 0,4; 10; 30% li eritmalari,
CuSO
4   ning   1;   7%   li   eritmasi,   konsentrlangan   ammiak   eritmasi,   molibden   reaktivi,   toza
qum, quritilgan achitqi.
Nukleoproteidlarning  kimyoviy tarkibini  o‘rganish uchun qulay ob‘ekt achitqi  hujayralari
hisoblanadi.   Quruq   achitqi   massasi   yoki   undan   ajratib   olingan   nukleoproteidni   sulfat   kislota
yordamida gidrolizlansa, polipeptidlarga, purin va pirmidin asoslariga, uglevod komponentiga va
fosfat   kislotaga   parchalanadi.   Gidroliz   mahsulotlarini   spetsifik   sifat   reaksiyalar   yordamida
aniqlash mumkin.
Polipeptidlar   biuret   reaksiyasi   yordamida   aniqlanadi.   Purin   asoslarini   kumush   oksidining
ammiakli  eritmasi,  uglevodlarni  Trommer  yoki Feling reaktivlari,  fosfat kislotani esa ammoniy
molibdat yordamida aniqlash mumkin.
1-bosqich. Achitqidan nukleoproteidlarni ajratib olish
Chinni   hovonchaga   1   g   achitqi   solib,   uning   ustiga   1-2   tomchi   efir,   4-5   tomchi   suv
tomiziladi   va   0,2-0,4   g   qum   solinadi,   so‘ngra   1-2   minut   tuyuladi.   Shundan   so‘ng   aralashma
ustiga o‘yuvchi natriyning 0,4% li eritmasidan 4 ml quyib, yana 5 minut tuyuladi. Hovonchadagi
massa   sentrifuga   probirkasiga   solinadi,   ikkinchi   shunday   probirkaga   suv   quyib,   sentrifuga
tarozisida   tenglashtiriladi   va   10   minut   sentrifugalanadi.   Sentrifugat   pipetka   yordamida   toza
hovonchaga   o‘tkaziladi   va   shisha   tayoqcha   yordamida,   aralashtirib   turgan   holda   5%   li   sirka
kislota eritmasidan 1,5 ml quyiladi. Bunda nukleoproteid cho‘kmasi hosil bo‘ladi. Hovonchadagi
aralashma   pipetka   yordamida   sentrifuga   probirkasiga   o‘tkaziladi   va   10   minut   sentrifugalanadi.
Sentrifugat to‘kib tashlanadi, nukleoproteid cho‘kmasi esa gidrolizlanadi.
2-bosqich. Nukleoproteidlarni gidrolizlash
Probirkaga nukleoproteid cho‘kmasi (yoki 100 mg quritilgan achitqi) solinib, ustiga 10% li
sulfat kislotasi eritmasidan 4 ml quyiladi. Probirka og‘zi sovitgich sifatida uzun rezina nay (25-
30  sm)   o‘tkazilgan   probka   bilan   berkitiladi   va   asbest   to‘rga   qo‘yib,   kuchsiz   alanga   yoki   elektr
plitkasida qizdiriladi. Aralashma bir soat qaynatilgandan keyin qizdirish to‘xtatiladi va sovitiladi,
so‘ngra   fil’trlanadi.   Fil’trat   bilan   polipeptidlar,   purin   asoslariga,   riboza   va   fosfat   kislotaga   xos
quyidagi reaksiyalar qilib ko‘riladi:
a)   polipeptidlarga   xos   Biuret   reaksiya.   Probirkaga   5   tomchi   gidrolizat   olib,   unga   10%   li
o‘yuvchi   natriy   eritmasidan   10   tomchi   va   1%   li   mis   (II)   sulfat   eritmasidan   1   tomchi   qo‘shib,
chayqatiladi. Suyuqlik pushti-binafsha rangga bo‘yaladi.
  b) purin asoslariga xos kumush tuzlari bilan qilinadigan reaksiya.  10 tomchi gidrolizatdan
olib, uni konsetrlangan ammiakning 1 tomchisi bilan neytrallanadi va unga 1% li kumush nitrat
eritmasidan   5   tomchi   qo‘shiladi.   3-4   minutdan   keyin   purin   asoslarining   kumushli   qoramtir
cho‘kmasi paydo bo‘ladi.
v) riboza va dezoksiribozaga xos Trommer reaksiyasi.  5 tomchi gidrolizat olib unga 30% li
NaOH eritmasidan 10 tomchi qo‘shib, mis (II) gidroksid loyqasi hosil bo‘lguncha 7% li mis (II)
sulfat   eritmasidan   tomiziladi.   Suyuqlikni   aralashtirib,   qaynaguncha   qizdiriladi.   Riboza   yoki
dezoksiriboza  mis  (II)  oksidini  qizil  rangli  mis   (I)  oksidiga  qaytarganligi  uchun   qizg‘ish  loyqa
hosil qiladi. g) fosfat kislotaga xos molibden bilan qilinadigan reaksiya.  20 tomchi molibden reaktiviga
2-3 tomchi gidrolizat qo‘shib, bir necha minut qizdiriladi. Agar gidrolizatda fosfat kislota bo‘lsa,
suyuqlik limon sarig‘i rangiga kiradi. Sovitilganda sariq kristall cho‘kma paydo bo‘ladi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
2. O‘simlik to‘qimalaridan DNK ni ajratib olish
Kerakli   asbob   va   reaktivlar:   chayqatgich   apparat,   sovitgichli   sentrifuga,   ajratgich
voronka,   pH-metr   LPU-0,1,   100;   200   ml   li   o‘lchov   silindrlari,   shlifli,   qopqoqli   kolba,
pipetka,   hovoncha,   probirka,   37 0
S   li   termostat,   «A»   eritma:   tarkibida   0,1   M   EDTA,   1M
dodetsilsulfat (DDS) bor, natriy xloridning 0,15 M eritmasi (pH=7,0), «B» eritma tarkibida
0,1   M   EDTA,   2%   DDS   bor,   natriy   xloridning   0,15   M   eritmasi   (pH=6,0),   «V»   eritma
tarkibida 0,1 M EDTA, 5% DDS bor, natriy xloridning 0,15 M eritmasi (pH=8,0), 96% li
etanol,   78%   li   etanol,   suvga   to‘yintirilgan   fenol,   fenol-xloroformning   1:1   nisbatdagi
aralashmasi,   NaCl  ning   0,15  M   va   0,015  M   eritmalari,   papain   (tarkibida   0,005  M   EDTA
bor   88   mkg/ml   eritma,   pH=6,5),   tripsin   (1   mkg/ml,   pH=7,2),   pronaza   (500   mkg/ml,
pH=8,0), tripsin (375 mkg/ml); papain (50 mkg/ml), RNK-aza (50 mk/ml), tarkibida 1,5 M
natriy   sitrat   bor   0,015   M   NaCl   eritmasi,   tarkibida   0,001   M   EDTA   bo‘lgan   natriy
atsetatning 3 M eritmasi, propanol.
O‘simlik  to‘qimalaridan   DNK   ni  ajratib   olishda  tekshiriladigan  ob‘ektlarni   gomogenlash,
eritmadan nukleoproteinni ekstraksiyalash, olingan preparatni oqsilsizlantirishda qo‘llaniladigan
usullarni tanlash katta ahamiyatga ega. Quyida o‘simlik materiallaridan yuqori molekular DNK
ajratib olishning optimal varianti keltirilgan.
Suyuq   azotda   fiksatsiya   qilingan   100   g   piyozning   meristema   to‘qimasini   hovonchada   bir
xildagi mayin kukun hosil bo‘lguncha maydalab, uning ustiga tarkibida 1 ml fenol bo‘lgan 100
ml   eritma   qo‘shiladi   va   yana   bir   xil   massa   hosil   bo‘lguncha   maydalanadi.   Hosil   bo‘lgan
gomogenat   100   ml   fenol   bilan   chayqatiladi.   Tayyor   bo‘lgan   aralashma   0   0
S   da   20   minut   6000
ayl/min   (10000   g)   tezlikda   sentrifugalanadi.   Bu   vaqt   sentrifuga   probirkasida   3   ta   qavat   hosil
bo‘ladi; probirka tubida fenol, uning o‘rtasida oqsil va maydalangan o‘simlik to‘qimalari, yuqori
qismi   esa   tarkibida   DNK   bor   suvli   qavat,   o‘rta   qavat   olinib,   «A»   eritma   bilan   yuqoridagidek
ekstraksiya   qilinadi.   Bu   operatsiya   suv   qavatida   DNK   qolmaguncha   davom   ettiriladi.   Shundan
keyin   o‘simlik   to‘qimasining   qoldig‘i   «B»   va   «V»   eritmalari   bilan   yuqoridagicha   yana
ekstraksiya   qilinadi.   Eritmadagi   DNK   ma‘lum   miqdordagi   ekstraktga   96%   li   spirt   quyilganda
cho‘kma hosil bo‘lishiga qarab aniqlanadi.
Oqsilsizlantirish.   Olingan   DNK   ekstraktini   oqsilsizlantirish   quyidagicha   olib   boriladi.
Ekstraktga   teng   miqdorda   xloroform-fenol   (1:1)   aralashmasini   quyib,   20   minut   chayqatiladi, so‘ngra   yuqoridagi   sharoitda   sentrifugalanadi.   Sentrifugatning   suvli   qavatini   ajratib   olib,   unga
ikki   hajm   96%   li   etanol   qo‘shib,   DNK   cho‘ktiriladi.   Cho‘kmada   fenol   va   DDS   ni   yo‘qotish
uchun   5-7   marta   70%   li   etanol   bilan   yuviladi.   Cho‘kma   0,15   M   NaCl   da   eritilgach,   quyidagi
usullarning biri yordamida oqsilsizlantiriladi:
1)   papain   (800   mkg/ml)+0,005   M   EDTA   (pH=6,5)   bilan   37   0
S   da   2   soat   davomida
inkubatsiya qilish;
2) tripsin (1 mkg/ml) bilan (pH=7,2) 37  0
S da 1 soat davomida inkubatsiya qilish;
3)   pronaza   (500   mkg/ml)   bilan   (pH=8,0)   da   xona   temperaturasida   bir   sutka   davomida
inkubatsiya qilish;
4)   1   soat   37   0
S   da   tripsin   (375   mkg/ml)   bilan   inkubatsiya   qilish,   so‘ngra   yuqoridagidek
xloroform-fenol   aralashmasi   bilan   ishlash.   Shundan   so‘ng   eritmadan   DNK   96%   li   etil   spirt
yordamida cho‘ktiriladi. Buning uchun aralashmaga 1:2 nisbatda etil spirt qo‘shiladi.
5) olingan cho‘kma 5-7 marta 70% li etanol bilan yuviladi. DNK cho‘kmasi bufer eritmada
eritiladi va papain bilan (50 mkg/ml) 37  0
S da 1 soat inkubatsiya qilinadi.
Eritmadagi DNK 96% li etanolda cho‘ktirilgach, 0,15 M natriy xloridda eritiladi.
RNK va polisaxaridlardan tozalash.  Buning uchun DNK eritmasining pH i HCl yordamida
5,0 ga keltiriladi. RNK-aza eritmasidan oz miqdordagi DNK-aza aralashmasini yo‘qotish uchun
dastlab 10 minut 80   0
S da qizdiriladi. So‘ngra DNK eritmasi RNK-aza bilan (50 mkg/ml) 37   0
S
da 1 soat inkubatsiya  qilinadi.  Shundan keyin  DNK  eritmasi  yana  fenol-xloroform  aralashmasi
bilan yuqoridagidek ishlanadi va DNK 1:2 hajmdagi etanol bilan cho‘ktiriladi. DNK cho‘kmasi
tarkibida 1,5 mM natriy sitrat bo‘lgan 0,015 M natriy xlorid eritmasida eritiladi va unga tarkibida
0,001 M EDTA bo‘lgan 3 M (pH=7,0) natriy atsetat (1:10) qo‘shiladi. Olingan eritmaga doimiy
aralashtirib turgan holda tomchilatib 0,5-0,54 hajm izopropanol qo‘shiladi. Bu vaqtda faqat DNK
cho‘kib, RNK parchalanadi va polisaxaridlar eritmada qoladi. DNK cho‘kmasi 70% li etanolda 5
0
S da saqlanadi. Ajratib olingan DNK preparatlarining xossasiga qaraganda pronaza yordamida
oqsilsizlantirish   eng   optimal   variant   hisoblanadi.   Quyidagi   jadvalda   ajratib   olingan   DNK   ning
fizik-kimyoviy xossalari keltirilgan.
№ Oqsilsizlantiruvchi agent Sedimentatsiya
konstantasi,(S) Oqsil miqdori,
(%) Giperxrom
effekti,(%)
1 Papain  21,2 3,0 24,0
2 Tripsin  26,8 2,1 25,0
3 Pronaza  27,5 0,93 33,3
4 Tripsin va papain  21,7 1,5 24,0
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
3.  Buqoq bezi yoki qora taloq, to‘qima dezoksiribonukleo-protei d ini ajratish Kerakli asbob va reaktivlar:   buqoq bezi yoki qora taloq to‘qimasi, natriy xloridning
5 % li eritmasi,  natriy  gidroksidning 0,4 va 10 % li  eritmalari,  mis  (II) sulfatning 1 % li
eritmasi,   difenilamin   reaktivi,   distillangan   suv,   shisha   kukuni,   probirkalar,   shtativlar,
chinni hovonchalar,  voronkalar, shisha tayoqchalar,  100-150 ml li  kimyoviy stakan, doka
fil’trlar, suv hammomi, tarozi, qadoq toshlari, 25 va 100 ml li o‘lchov silindrlar.
Dezoksiribonukleoproteidni   buqoq   bezi   to‘qimasidan   ajratib   olish .
Dezoksiribonukleoproteidni   buqoq   bezi   to‘qimasidan   ajratib   olish   uning   ishqoriy   va   tuzli
eritmalarda   yaxshi erib,  suvda  erimasligi  va  shuning uchun  ishqoriy  eritmalarni   neytrallaganda
yoki   tuzli   eritmalarni   suyultirilganda   DNP   cho‘kmaga   tushishiga   bog‘liq.
Dezoksiribonukleoproteid   (DNP)   tarkibidagi   DNK   ni   dezoksiribozani   ochadigan   sifat   reaksiya
orqali topish mumkin.  Buning uchun DNP  difenilamin  reaktivi  bilan  qizdiriladi.  Natijada  DNP
gidrolizlanib,   dezoksiriboza   ajraladi   va   difenil   reaktivi   bilan   ko‘k   rang   hosil   qiladi.   DNP
tarkibidagi oqsil esa biuret reaksiyasi yordamida ochiladi.
DNP ni ajratish.  Buqoq bezi yoki qoratalo q dan 0,5 g olib 100   mg shisha kukuni  qo‘ shiladi
va 15 ml 5 % li natriy xlorid eritmasidan o h istalik bilan chinni hovonchaga solib ish q alanadi. Bir
xil   h olatga   keltirilgan   aralashma   doka   fil’trdan   o‘tkaziladi.   S o‘ ngra   stakanga   shisha   tayo q cha
bilan asta-sekin aralashtirilgan  h olda 80 - 90 ml fil’trdan o‘tkazilgan suyuqlik solinadi. Suvda eri-
maydigan DNP cho‘kmaga tushadi, uning cho‘kma-ipchalari shisha tayo q chaga   o‘ raladi va toza
probirkaga shisha tayo q cha orqali asta o‘tkaziladi.
DNP   ipchalari   1 - 2   ml   0,4   %   li   natriy   gidroksid   eritmasi   bilan   eritiladi   (DNP   ipchalarini
t o‘ li q  erishini kuzating).
DNK   ni aniqlash.  5 - 10 tomchi DNP eritmasiga ikki marta ko‘p  h ajmda difenilamin reaktivi
solinadi   va  probirka   5 - 10  da q i q aga  qaynab   turgan  suv   h ammomiga   quyiladi.   Eritma  sekin-asta
k o‘ k rangga kiradi, chunki difenilamin dezoksiriboza bilan reaksiyaga kirishadi.
DNP tarkibidagi  oqsilni aniqlash.  5 - 10 tomchi DNP eritmasiga 10 tomchi   10 % li natriy
gidroksid   eritmasi   va   1   tomchi   1   %   li   mis   sulfat   eritmasi   solib   biuret   reaksiyasi   o‘tkaziladi.
K o‘ kimtir-binafsha rang hosil bo‘lishi oqsil borligini isbotlaydi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
NUKLEIN KISLOTALARNI SIFAT VA MIQDORIY ANIQLASH 
1. Hayvon to‘qimalaridagi DNK miqdorini aniqlash
Kerakli   asbob   va   reaktivlar:   laboratoriya   sentrifugasi,   suv   hammomi,   shisha
tayoqcha,   K’eldal   kolbasi,   50   ml   li   o‘lchov   silindri,   darajalangan   o‘lchov   probirkasi,
fotoelektrokolorimetr,   probirka,   shtativ,   muz   hammomi,   NaOH   ning   1   n.   eritmasi,   NaCl ning 20% li sirka kislotadagi to‘yingan  eritmasi,  etil  spirt, trixlor  sirka kislotaning 5% li
eritmasi,   konsentrlangan   sulfat   kislota,   30%   li   vodorod   peroksid,   NaOH   ning   30%   li
eritmasi,   universal   indikator   qog‘oz,   ammoniy   molibdatning   5%   li   eritmasi,
gidroxinonning   1%   di   eritmasi,   karbonat-sulfat   aralashmasi,   tarkibida   1   mkg/ml   fosfor
bor KH
2 PO
4   ning standart eritmasi, jigar yoki taloq, perxlorat kislotaning 0,5 n. eritmasi,
Dishe reaktivi, 0,2 mg/ml konsentratsiyali dezoksiribozaning standart eritmasi.
DNK A.S. Orlov va Ye.I. Orlova usuli bo‘yicha miqdoriy jihatdan aniqlanadi. Bu usulning
mohiyati shundaki, tekshiriladigan to‘qima ishqoriy muhitda gidrolizlangandan keyin, NaCl ning
sirka   kislotadagi   to‘yingan   eritmasi   quyilganda   oqsillar   cho‘kib,   eritmada   DNK   va   tarkibida
fosfor   bor   boshqa   moddalar   qoladi.   DNK   ni   boshqa   fosforli   birikmalardan   spirt   yordamida
cho‘ktirib,   ajratib   olinadi.   To‘qimadagi   DNK   miqdorini,   undagi   fosfor   yoki   dezoksiribozaga
qarab aniqlash mumkin.
1-bosqich. Jigar yoki qora taloqni ishqor ta‘sirida gidrolizlash
100 mg to‘qima sentrifuga probirkasiga solinib, uning ustiga 1 ml 1 n. NaOH eritmasidan
quyib,   qaynab   turgan   suv   hammomiga   15   minut   qo‘yiladi.   Vaqti-vaqti   bilan   probirkadagi
aralashma shisha tayoqchya bilan aralashtirib turiladi.  Shu vaqt ichida to‘qima to‘la erib ketadi.
2-bosqich.  Oqsillar va DNK ni cho‘ktirish
Gidrolizat asta-sekin avvalo xona temperaturasigacha, so‘ngra muz yordamida 0   0
S gacha
sovitiladi. Uning ustiga NaCl ning 20% li sirka kislotadagi to‘yingan eritmasidan 0,5 ml qo‘shib,
oqsil cho‘ktiriladi. 5 minutdan keyin aralashma 5 minut 3000 ayl/min tezligida sentrifugalanadi.
Sentrifuga   probirkalaridan   biriga   6   ml   etil   spirt   quyib,   sovitib   qo‘yiladi.   Sovitilgan   spirt
ustiga   sentrifugat   (cho‘kma   ustidagi   suyuqlik)   qo‘yiladi:   bu   vaqtda   DNK   cho‘kadi,   RNK   va
tarkibida   fosfor   bor   boshqa   birikmalar   spirtli   eritmasida   qoladi.   DNK   ni   to‘laroq   cho‘ktirish
uchun, sentrifugalanganda olingan oqsil cho‘kmasini 1 ml 1 n. li NaOH da (sovitilgan) eritiladi
va   tezda   NaCl   ning   20%   li   sirka   kislotadagi   to‘yingan   eritmasidan   0,5   ml   qo‘shib,   qaytadan
cho‘ktiriladi.   Aralashma   5   minut   5000   ayl/min   tezligida   sentrifugalanadi.   Sentrifugat   birinchi
DNK cho‘ktirilgan spirli aralashmaga quyiladi. Probirkadagi suyuqlik yaxshilab aralashtirilgach,
DNK   ni   to‘laroq   cho‘ktirish   uchun   muz   hammomiga   1   soat   qoldiriladi.   Bir   soatdan   keyin
probirkadagi   aralashma   5   minut   yuqori   tezlikda,   5000   ayl/min   tezligida   sentrifugalanadi;
sentrifugat   to‘kib   tashlanadi.   DNK   cho‘kmasi   esa   2   marta   5%   li   trixlorsirka   kislota   bilan
yuviladi.   DNK   miqdorini   uning   tarkibidagi   fosforga   yoki   dezoksiribozaga   qarab   aniqlash
mumkin.
3-bosqich. DNK ni fosfor bo‘yicha miqdoriy aniqlash
Ajratib olingan DNK kuydirilganda (minerallashtirish) fosfat erkin holatda ajraladi.
Qaytaruvchi   ishtirokida   fosfatni   ammoniy   molibdat   bilan   reaksiyasida   hosil   bo‘lgan
molibden   ko‘kini   kolorimetrik   aniqlash   mumkin,   chunki   rangning   ravshanlik   darajasi   fosfor
miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Trixlor sirka kislota bilan yuvilgan DNK batamom K’eldal kolbasiga
o‘tkazilib,   ustiga   1,5   ml   konsentrlangan   sulfat   kislota   qo‘shiladi   va   tiniq   suyuqlik   hosil
bo‘lguncha minerallashtiriladi. DNK ni kuydirishni tezlashtirish uchun 30% li vodorod peroksid
qo‘shiladi. Minerallashtirish tugagandan keyin K’eldal kolbasidagi suyuqlik konussimon kolbaga
o‘tkazilib,   30%   li   NaOH   eritmasi   yordamida   (universal   indikator   bo‘yicha)   neytrallanadi.
So‘ngra   suyuqlik   50   ml   li   o‘lchov   kolbasiga   o‘tkaziladi   va   belgi   chiziqqacha   distillangan   suv
quyib, hajmi 50 ml ga yetkaziladi.
Kolbadan  5 ml suyuqlik olib, 10 ml li darajalarga  bo‘lingan  o‘lchov probirkaga quyiladi,
unga   5%   li   ammoniy   molibdat   eritmasidan   0,5   ml   va   1%   li   gidroxinon   eritmasidan   0,5   ml qo‘shiladi. 5 minutdan keyin probirkaga 2 ml karbonat-sulfit aralashmasidan qo‘shib, suv bilan
umumiy hajm 10 ml ga yetkaziladi.
10   minutdan   keyin   rangli   eritmaning   optik   zichligi   fotoelektrokolorimetrda   qitzil-
svetofil’trda   (600   nm)   aniqlaniladi.   Optik   zichligi   aniqlangach   tekshirilayotgan   ob‘ektdagi
fosforning miqdorini darajalash egri chizig‘i yordamida hisoblab topish mumkin.
Darajalash   egri   chizig‘i   chizish   uchun   1   ml   eritmada   1;   2;   3;   4   mkg   fosfor   bo‘ladigan
KH
2 PO
4   ning   standart   eritmalari   tayyorlanadi.   Shu   standart   eritmalar   bilan   yuqoridagi   rangli
reaksiya qilinib, ularning optik zichligi FEK da aniqlanadi. Absissa o‘qiga standart eritmalarning
konsentratsiyasi, ordinata o‘qiga optik zichlik (FEK ko‘rsatkichi) qo‘yiladi.
Tekshirilayotgan   ob‘ektdagi   fosfor   miqdoriga   k‘ora   DNK   miqdorini   quyidagi   formula
yordamida hisoblab topish mumkin:x=	a⋅50	⋅10	,1	
5
bu     yerda:   a   –   darajalash   egri   chizig‘i   asosida   topilgan   fosfor   miqdori   (mkg);   50   –
minerallashtirilgan  DNK ning umumiy hajmi  (ml);  10,1 – fosfor   miqdorini  DNK  ga o‘tkazish
uchun koeffitsient; 5 – rangli reaksiya uchun olingan gidrolizat.
4-bosqich. DNK miqdorini dezoksiribozaga xos rangli reaksiya asosida aniqlash
Trixlorsirka   kislota   bilan   yuvilgan   DNK   cho‘kmasiga   0,5   n.   NaOH   eritmasidan   0,5   ml
qo‘yib,   probirka   og‘zini   uzun   gaz   o‘tkazgich   shisha   naycha   o‘rnatilgan   probirka   (havo
sovitkichi)   bilan   berkitib,   qaynab   turgan   suv   hammomiga   20   minut   quyiladi.   Sovitilgan
gidrolizatdan   2   ml   olib,   uning   ustiga   4   ml   Dishe   reaktivi   qo‘shiladi.   Aralashma   qaynab   turgan
suv   hammomida   10   minut   qizdiriladi,   so‘ngra   sovitiladi.   Aralashma   barqaror   ko‘k   rangga
bo‘yaladi. Rangning ravshanlik darajasi FEK da, qizil svetofil’tr (600 nm) yordamida aniqlanadi.
Zarurat   bo‘lsa,   gidrolizat   Dishe/suv   (2:1   nisbatdagi)   bilan   suyultiriladi.   To‘qimadagi   DNK
miqdori   dezoksiriboza   asosida   tayyorlangan   darajalash   egri   chizig‘idan   foydalanib,   hisoblab
topiladi.
Dezoksiriboza   uchun   darajalash   egri   chizig‘i   quyidagicha   chiziladi:   avval   1   ml   da   0,04;
0,08; 0,12; 0,16; 0,2 mg dezoksiriboza bor standart eritmalar seriyasi tayyorlanib, Dishe reaktivi
bilan   rangli   reaksiya  qilinadi.   Aralashma   rangining   ravshanlik  darajasi   FEK  da   aniqlanib  optik
zichligi   ordinata   o‘qiga,   dezoksiriboza   miqdori   absissa   o‘qiga   qo‘yib   chiqiladi   va   grafik
chiziladi. 	

Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
2. DNK ning nukleotid tarkibini aniqlash Kerakli   asbob   va   reaktivlar:   vakuum   eksikator;   ampula,   laboratoriya   sentrifugasi,
sentrifuga   probirkasi,   «M»   tipdagi   Leningrad   xromatografiya   qog‘ozi,   ultraxemiskop,
spektrofotometr, xromatografiya kamerasi, 37  0
S li termostat, perxlorat kislotaning 56% li
yoki   70%   li   eritmasi,   KOH   ning   4   M   eritmasi,   konsentrlangan   HCl,   HCl   ning   0,1   n.
eritmasi, DNK preparati, 36% li etil spirni erituvchi sistema: n-butanol-H
2 O-kons. ammiak
- 60:10:0,1.
Dezoksiribonuklein   kislotaning   nukleotid   tarkibini   aniqlash   uchun   avval   toza   DNK
perxlorat   kislota   ta‘sirida   gidrolizlanadi,   so‘ngra   gidrolizatdagi   nukleotidlar   kolonkali,   qog‘oz
xromatografiyasi   yoki   elektroforetik   usullar   yordamida   ajratiladi   va   nukleotidlar   miqdori
spektrofotometrik usulda aniqlanadi.
DNK nukleotid  tarkibini qog‘oz xromatografiya usulida aniqlash
200-500 mg hayvon to‘qimasidan ajratib olingan DNK preparati 2 marta 36% li etil spirtda
yuvilgach,   vakuum   eksikatorda   quritiladi.   Quritilgan   DNK   1-2   tomchi   70%   li   (yoki   56%   li)
perxlorat   kislota   eritmasida   namlanadi   va   kavsharlangan   ampulada,   qaynab   turgan   suv
hammomida   1   soat   (agar   56%   li   perxlorat   kislota   ishlatilsa,   ikki   soat)   gidrolizlanadi.   Bunday
sharoitda DNK erkin asoslargacha gidrolizlanadi. Ampula ochilib, gidrolizat kapilyar yordamida
sentrifuga   probirkasiga   o‘tkaziladi.   Ampula   devori   juda   oz   miqdordagi   distillangan   suv   bilan
chayqaladi. Chayindi ham sentrifuga probirkasiga quyiladi. Gidrolizat quyilgan probirkaga avval
2 tomchi 4 M kaliy gidroksid, so‘ngra neytrallanguncha tomchilatib 1 M o‘yuvchi kaliy eritmasi
qo‘shiladi.  Shundan keyin kapillyar  yordamida 1 tomchi  konsentrlangan  xlorid kislota tomizib,
10 minut 2000-3000 ayl/min tezlikda sentrifugat keyingi xromatografik analiz uchun ishlatiladi.
DNK gidrolizatini qog‘oz xromatografiya usulida analiz qilish
Gidrolizatni   tarkibiy   qismlarga   ajratish   uchun   ishqoriy   muhitli   erituvchi   sistema:   n-
butanol-suv-kons. ammiak (60:10:0,1 nisbatda) ishlatiladi. Pastga oquvchi xromatografiya uchun
«Leningradskaya medlennaya» («M») tipidagi qog‘ozdan foydalaniladi. «Guvoh» modda sifatida
25-50 nonamol miqdorda nuklein kislota tarkibiga kiruvchi purin va pirimidin asoslar tomiziladi.
Tekshirilayotgan   gidrolizatlar   xromatogrammaga   0,05-0,1   ml   hajmda   tomiziladi,   bu   bitta
dog‘dagi   «guvoh»   modda   sifatida   tomizilgan   asoslar   miqdoriga   to‘g‘ri   keladi.   Xromatografik
ajralish   protsessi   20-40   soat   davom   etadi.   Azotli   asoslarning   qog‘ozdagi   lokalizatsiyasi
ultraxemiskopda   aniqlanadi.   Asoslar   start   chizig‘idan   boshlab   quyidagi   tartibda   joylashadi:
guanin,   sitozin,   5-metiltsitozin,   adenin,   timin.   Gidrolizatdagi   asoslarni   miqdoriy   jihatdan
aniqlash   uchun   xromatogrammadagi   ultraxemiskop   yordamida   chegaralangan   zonalar   qirqib
olinib 5 ml 0,1 n. HCl eritmasida 37  0
S da, 12 soat davomida elyutsiya qilinadi. Kontrol sifatida
qog‘ozning   azot   asoslari   tarqalmagan   qismi   qirqib   olinib,   bir   xil   sharoitda   elyutsiya   qilinadi.
Elyuatlarning optik zichligi spektrofotometrning 1 sm li kyuvetalarida kontrolga qarshi quyidagi
jadvalda berilgan to‘lqin uzunliklarda aniqlaniladi:
Asoslar To‘lqin uzunligi Hisoblash uchun
koeffitsient
Guanin 250-290 0,714
Adenin 250-290 0,399
Sitozin  270-290 0,940
5-metiltsitozin 280-300 0,893
Timin 260-290 0,743 Hisoblash   uchun   javdval   asosida   optik   zichlik   ayirmasi,   masalan,   adenin   uchun   D=D
260 -
D
290   topilib,   bu   miqdorni   hisoblash   koeffitsientiga   ko‘paytirilsa,   5   ml   elyuatdagi   asosning
mikromol miqdori kelib chiqadi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
3. DNK   mi q dor i ni kolorimetrik usul  bilan aniqlash 
Kerakli   asbob   va   reaktivlar:   DNK   ning   suvli   eritmasi,   difenilamin   reaktivi,
distillangan   suv,   probirka   va   shtativlar,   1-2   ml   li   o‘lchov   pipetkalari,   FEK,   0,5   sm
qalinlikdagi kyuvetalar.
DNK   tarkibidagi   dezoksiriboza   difenilamin   bilan   ko‘k   rang   hosil   qiladi.   Rangning
intensivligi   DNK   miqdoriga   to‘g‘ri   proporsionalligidan,   fotoelektrokolorimetrdan   foydalanil ib,
miqdoriy analiz o ‘ tkazish mumkin.
Bitta   tekshiruv   va   bitta   nazorat   probirkasi   tayyorlanadi.   Birinchisiga   DNK   ning   suvli
eritmasidan   1   ml,   ikkinchisiga   1   ml   distillangan   suv   solinadi.   H ar   ikkala   probirkaga   2   ml   dan
difenila min   reaktivi   solib,   10   da q i q a   suv   hammomida   ushlab   turiladi.   Bir   ozdan   so ‘ ng
probirkalardagi suyuqliklar sovitiladi va FEK ning  q izil nur fil’trida nazorat suyuqligi  q arshi s ida
k o‘ riladi.   Tekshiriluvchi   DNK   ning   optik   zichligini   topgach,   o‘ lchov   egri   chizi g‘ idan   uning
mi q dori aniqlanadi.
O‘ lchov   egri   chizig‘ini   tayyorlash.   3   ta   probirkaga   konsentrasiyasi   turlicha   bo‘lgan   (50,
100,   200   mkg/ml)   DNK   eritmasidan   1   ml   va   difenilamin   reaktividan   2   ml   solib,   10   daqiqa
qaynab   turgan   suv   hammomida   qizdiriladi.   Eritma   sovitilgach   yu q oridagidek   FEK   da   optic
zichligi   aniqlanadi.   Topilgan   optik   zichlik   va   DNK   mi q doridan   o‘ lchov   egri   chizi g‘ i   tuziladi.
Abssissa  o‘q iga DNK mi q dori, ordinata  o‘q iga optik zichliklar keltiriladi.

Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
4. Kolorimetrik usul bilan RNK  miqdorini aniqlash Kerakli asbob va reaktivlar:  RNK ning suvli eritmasi, orsin reaktivi  distillangan  suv ,
probirkalar, shtativlar, pipetkalar, FEK, 0,5 sm qalinlikdagi kyuveta.
RNK   tarkibidagi   pentoza   orsin   reaktivi   bilan   rangli   birikma   hosil   qiladi.   Rangning   optik
zichligi kalorimetrda  o‘ lchanadi va  o‘ lchov egri chizi g‘ idan RNK mi q dori topiladi.
1.   Tekshiruv   tajriba   probirkasiga   1   ml   RNK   eritmasi   va   2   ml   orsin   reaktivi   solinadi.
Naz o rat   probirkasiga   esa   1  ml   distillangan   suv  va   2  ml   orsin   reaktivi   solinadi.   Ikkala   probirka
suv  h ammomida 20 daqiqa tutib turiladi.  B ir ozdan s o‘ ng‘ eritmalar sovitilib, FEK ning  q izil nur
fil’trida   nazorat   probirkasi   q arshisida   optik   zichlik   topiladi.   RNK   ning   mi q dori   o‘ lchov   egri
chizi g‘ idan aniqlanadi.
2.  O‘ lchov egri chizi g‘ ini tayyorlash. 3 ta probirkaga 1 ml dan 50, 100, 200 mkg/ml RNK
eritmasi va 2 ml dan orsin reaktivi  solib, yu q oridagidek suv   h ammomida  qizdiriladi.  20 daqiqa
o‘ tgach, eritmalar sovitilib, FEK da ularning optik zichligi aniqlanadi. Abssissa  o‘q iga RNK ning
mi q dori, ordinata  o‘q iga optik zichlik keltirilib,  o‘ lchov egri chizi g‘ i   tuziladi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
                         
                                         IV. MODUL. LIPIDLAR KIMYOSI
ODDIY LIPIDLAR. ODDIY LIPIDLARNING OLINISHI VA FIZIK–KIMYOVIY
XOSSALARI
YOG‘LARNI AJRATIB OLISH  VA XOSSALARINI TEKSHIRISH
1. Biologik suyuqliklardan yog‘ ajratib olish
Kerakli   asbob   va   reaktivlar:   probirkalar,   10   ml   li   o‘lchov   silindri,   darajalangan
probirka, 50 ml li bug‘latuvchi chinni kosacha, suv hammomi, Na
2 CO
3  ni 10% li eritmasi,
dietil efir, sut.
Biologik   ob‘ektlar   ichida  sut  yog‘  ajratib   olish  uchun  eng  qulay  materialdir.  Undan  yog‘
ajratib olish ishqoriy muhitda organik erituvchi efir bilan ekstraksiya qilishga asoslangan.
25   ml   li   ajratkich   voronkaga   10   ml   sut,   5   ml   efir,   3   ml   10%   li   natriy   karbonat   eritmasi
quyib, 0,5-1 minut chayqatiladi va efirli qavat ajratib olinadi. Suv hammomi yordamida ohistalik
bilan efir uchirib yuborilsa, kosachada sut moyi qoladi.
2. Yog‘larning sovunlanishi va yog‘ kislotalari olish Kerakli   asbob   va   reaktivlar:   50   ml   li   qizdirishga   chidamli   kolba,   qaytar   sovutgich
yoki probirkaga o ‘ rnatilgan 60-70 sm uzunlikdagi shisha nay, suv hammomi, fil’tr qog‘oz,
kaliy   gidroksidning   spirtdagi   10%   li   eritmasi,   konsentrlangan   xlorid   kislota,   spirtdagi
0,1%   li   eritmasi,   kalsiy   xloridning   5%   li   eritmasi,   10%   li     qo‘rg‘oshin   atsetat   eritmasi,
paxta moyi.
                    Neytral   yog‘lar   ishqoriy   sharoitda   gidrolizlanganda   glitserin   va   yog‘   kislotalar   (yoki
ularning   natriyli   va   kaliyli   tuzlari   –   sovun)   hosil   bo‘lsa,   bunday   reaksiya   yog‘larning
sovunlanishi deb ataladi:
Agar   yog‘lar   kislota   ta’sirida   gidrolizlansa,   sovun   o‘rniga   erkin   yog‘   kislotalar   hosil
bo‘ladi.   Yog‘   to‘la   gidrolizga   uchratilgandan   keyin,   gidrolizatga   konsentrlangan   xlorid   kislota
qo‘shilsa, erkin yog‘ kislotalar ajraladi.
50 ml kolbaga  1g mol yog‘i yoki paxta moyi  olib, uning ustiga  10% li KOH  ning spirtli
eritmasidan   10   ml   quyiladi.   Kolba   og‘zi   qaytar   sovitkich   sifatida   uzunligi   60-70   sm   bo‘lgan
shisha nay o‘rnatilgan probka bilan berkitiladi. Shundan keyin kolbadagi aralashma qaynayotgan
suv hammomida 30-45 minut davomida qizdiriladi. Gidroliz tamom bo‘lganligiga ishonch hosil
qilish uchun kolbadagi aralashmadan shisha tayoqcha yordamida 1 tomchi olib 2-3 tomchi suvda
aralashtiriladi   va   fil’tr   qog‘ozga   tomizib   quritiladi.Agar   fil’tr   qog‘ozda   dog‘   qolsa,   qizdirish
davom ettiriladi, dog‘ qolmasligi esa gidroliz tamom bo‘lganini bildiradi.
Gidroliz oxiriga yetgach, gidrolizatni chinni kosachaga olib, ustiga 10 ml suv quyiladi va
suv hammomida spirt to‘la uchib ketguncha qizdiriladi. Shundan keyin gidrolizatdan 3-4 ml olib,
unga   3-4   tomchi   konsentrlangan   xlorid   kislota   qo‘shilsa,   ajralib   chiqqan   erkin   yog‘   kislotalar
cho‘kadi.
Cho‘kma   fil’trlanadi   va   distillangan   suv   bilan   yuviladi,   fil’trat   esa   tashlab   yuboriladi.
Cho‘kmani   yuvish   voronkadan   o‘tayotgan   suvning   kislotaliligi   lakmusga   nisbatan   neytral
bo‘lguncha   davom   ettiriladi.   Olingan   toza   yog‘   kislotalar   cho‘kmasi   2   ml   efirda   eritiladi.
Probirkaga   2   ml   spirt   quyib,   uning   ustiga   10%   li   soda   eritmasidan   1   tomchi   va   fenolftalein
eritmasidan 2 tomchi qo‘shiladi, suyuqlik pushti-qizil ranga bo‘yaladi. Shu qizil rangli suyuqlik
ustiga   yog‘   kislotalarining   efirli   eritmasi   qo‘shiladi,   natijada   aralashmadagi   soda   bilan   yog‘
kislotalar reaksiyaga kirishib, muhit neytrallanadi va eritma rangsizlanadi.
Chinni kosachada qolgan gidrolizatdan 3 ta probirkaga 1 ml dan quyiladi. Birinchiga teng
hajmda   suv   qo‘shib   chayqatiladi.   Hosil   bo‘lgan   sovun   suvning   sirt   tarangligini   pasaytiradi,
natijada   ko‘pik   hosil   bo‘ladi.   Ikkinchi   probirkadagi   gidrolizat   ustiga   kalsiy   xloridning   5   %li
eritmasidan bir necha tomchi tomiziladi, bunda yog‘ kislotalarining kalsiyli tuzi hosil bo‘ladi, bu
tuz suvda erimasligi sababli cho‘kmaga tushadi.
2R- COONa +CaCl
2 = (RCOO)
2  Ca + 2NaCl
Uchinchi   probirkaga   qo‘rg‘oshin   atsetatning   10%   li   eritmasidan   3-4   tomchi   qo‘shiladi,
bunda yog‘ kislotalarning suvda erimaydigan qo‘rg‘oshinli tuzi hosil bo‘ladi.
Xulosa. .
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
                3. Yog‘larning eruvchanligini aniqlash
Kerakli   asbob   va   reaktivlar:   probirkalar,   shtativ,   spirt   lampa   yoki   gaz   gorelkasi,
fil’tr   qog‘oz,   etil   spirt,   atseton,   efir,   petroley   efiri,   dixloretan,   xloroform,   benzol,   benzin,
uglerod (IV)-sulfid, kaliy gidrosulfat kristallari, kumush gidroksidining ammiakli eritmasi
bilan namlangan fil’tr qog‘oz, fuksin-sulfat kislota eritmasi bilan namlangan fil’tr qog‘oz,
paxta, kungaboqar moyi, margarin, qo‘y va mol yog‘i.
                20   ta   probirka   olib,   ularni   2   gruppaga   bo‘linadi,   nomerlanadi.   Har   ikkala   gruppadagi
probirkalarga navbati bilan 2 ml dan suv, spirt, atseton, efir, petroliy efiri, dixloretan, xloroform,
benzol,   benzin   va   uglerod   sulfid   quyiladi.   Birinchi   gruppadagi   probirkalarning   hammasiga   bir
necha   tomchi   paxta   yoki   boshqa   o‘simlik   moyi,   ikkinchi   gruppadagi   probirkalarga   no‘xat
kattaligida   mol  yoki  qo‘y yog‘i  solib,  normal  temperaturada  eruvchanligi  kuzatiladi,   so‘ng suv
hammomida qizdirib ko‘riladi. Kuzatish natijalari yozib qo‘yiladi.
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
4. Yog‘larni emulsiya holatiga o‘tkazish
Kerakli   asbob   va   reaktivlar:   probirkalar,   1ml   li   pipetka,   letsitin,   oqsilning   10%   li
eritmasi, natriy karbonatning 10% li eritmasi, sovunning 1% li eritmasi, paxta moyi.
Yog‘larni   sirt   aktiv   moddalar   -   ishqor,   ishqoriy   reaksiya   beruvchi   tuzlar   -   sovun,   soda,
fosfat   tuzlari,   oqsil,   fosfatidlar,   o‘t   kislota   tuzlar   emulsiyaga   aylantiradi.   Bu   moddalar   mayda-
mayda   yog‘   parchalarining   atrofini   yupqa   parda   ko‘rinishida   o‘rab,   shu   orqali   ularni   qaytadan
birikishiga yo‘l qo‘ymaydi.
6 ta probirka olib, ularning birinchisiga 1 ml distillangan suv, ikkinchisiga ozgina letsitin,
uchinchisiga  1  ml   o‘t  suyuqligi,   to‘rtinchisiga   1  ml  natriy  karbonat,  beshinchisiga  1  ml   sovun,
oltinchisiga   shuncha   miqdorda   oqsil   eritmasidan   quyib,   probirkalarning   hammasiga   2-3
tomchidan   paxta   moyi   tomizilgach,   ulardagi   aralashmani   yaxshilab   chayqatiladi.   So‘ng
probirkalarda emultsiya hosil bo‘lishi kuzatiladi. Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
           5 . Yog‘lardagi glitsirenga xos reaksiya
Kerakli   asbob   va   reaktivlar.   Probirkalar,   shtativ,   spirt   lampa   yoki   gaz   gorelkasi,
fil’tr   qog‘oz,   etil   spirt,   atseton,   efir,   petroley   efiri,   dixloretan,   xloroform,   benzol,   benzin,
uglerod (IV)-sulfid, kaliy gidrosulfat kristallari, kumush gidroksidining ammiakli eritmasi
bilan namlangan fil’tr qog‘oz, fuksin-sulfat kislota eritmasi bilan namlangan fil’tr qog‘oz,
paxta, kungaboqar moyi, margarin, qo‘y va mol yog‘i.
                  Tabiiy   yog‘lar   tarkibida   ma’lum   miqdorda   erkin   glitserin   bo‘ladi,   uni   aniqlash   uchun
ma’lum   miqdorda   yog‘   yoki   moy   olib,   suv   tortib   oluvchi   modda   –   kaliy   bisulfat   ishtirokida
qizdirilsa, o‘tkir hidli akril aldegid – akrolein ajraladi:
Akrolein   ajralganini   aldegidga   xos   reaksiyalar   yordamida   aniqlash   mumkin.   Lipidlar
tarkibida erkin glitserin bo‘lmaydi, shu sababli ular akrolein reaksiyasini bermaydi. 
Probirkaga 0,5-1 ml paxta moyi quyiladi, ustiga 2-3 g kaliy bisulfat kristallaridan qo‘shib
mo‘rili   shkafda   qizdiriladi.   O‘tkir   hidli   oq   akrolein   bug‘lari   ajraladi.   Bug‘larga   kumush
oksidning   ammiakli   eritmasi   bilan   namlangan   fil’tr   qog‘oz   tutilsa,   u   qora   ranga   kiradi,
fuksinsulfat   kislota   eritmasi   bilan   namlangan   fil’tr   qog‘oz   tutilsa,   pushti   dog‘   paydo   bo‘lishi
kuzatiladi.   Bu   har   ikkala   reaksiya   aldegidlarga   xos   reaksiya   bo‘lib,   akrolein   ajralayotganini
bildiradi.

Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
………… YOG‘LARNING ASOSIY SIFAT 
KO‘RSATKICHLARINI ANIQLASH
1.  Yog‘larning   to‘yinganlik   darajasini   aniqlash
Kerakli asbob va reaktivlar.   25 yoki 50 ml  li  stakan yoki kolba, mikrobyuretka, 250
ml shlifli kolba, analitik tarozi, penitsillin idishi, 100 ml li o‘lchov silindri, byuretka (25 ml
li   )   1   ml   li   pipetka,   xloroform,   yodning   0,001   n.   eritmasi,   yodning   0,2   n.   spirtli   eritmasi,
tiosulfatning 0,1 n. eritmasi, qo‘y yog‘i, mol yog‘i, margarin, paxta   yoki boshqa o‘simlik
moyi.
            Tabiiy   yog‘lar   tarkibida   to‘yinmagan   yog‘   kislotalar   bo‘lishi   bilan   bir - biridan   farq   qiladi .
To‘yinmagan   birikmalar   o‘z   molekulasidagi   qo‘shbog‘   hisobiga   galogenlarni   biriktirib   olish
reaksiyasiga   oson   kirishadi .   Odatda,   yog‘larning   to‘yinmaganlik   darajasi   yod   soni   bilan
belgilanadi. 100 g yog‘ biriktirib olgan yod miqdori yod soni deb yuritiladi.
Yog‘larning yod soni ularning eng muhim kimyoviy xarakteristikasi bo‘lib, u yog‘larning
turli o‘zgarishlariga moyilligini aniqlashga yordam beradi.
Turli   yog‘larning   to‘yinmaganlik   darajasini   taqqoslash   
Turli xil yog‘lar (mol, qo‘y yog‘i, margarin, paxta moyi yoki boshqa o‘simlik moylari) dan
0,5   g   dan   tortib   olinadi   va   ularning   har   biri   3   ml   xloroformda   eritiladi   va   mikrobyuretkada
yodning   0,001   n.   eritmasi   bilan   tirtlanadi.   Yod   eritmasi   asosida   qancha   sarflanganiga   qarab
olingan yog‘larning to‘yinmaganlik darajasi taqqoslanadi.
Yod   sonini   aniqlash  
Ikkita   50   ml   li   quruq   kolba   olib ,   birinchisiga   0,12-0,2   g   tekshiriladigan     yog‘   solinadi .
Ikkinchisiga 0,1-0,2 ml suv quyiladi. Yog‘ni  eritish uchun har ikkala kolbaga 10 ml dan yodning
spirtdagi   0,1   n.   eritmasidan   quyib,   ustiga     10,1   ml   dan   distillangan   suv   qo‘shiladi   va   kolba
probkasi   berkitib,   yaxshilab     chayqatiladi.   5   minut   o‘tgach,   kolbadagi   suyuqlik   0,1   n.   tiosulfat
eritmasi bilan och sariq rangga kirguncha, so‘ngra 1 ml kraxmal eritmasidan qo‘shib, ko‘k rang
yo‘qolguncha   tirtlanadi.   Kontrol   va   tajriba   uchun   sarflangan   0,1   n.   tiosulfat   eritmalari
hajmlarining   farqi   olingan   moyning   yod   soniga   to‘g‘ri     keladi.   Yod   soni   quyidagi     formula
bo‘yicha  hisoblab  topiladi.
Yod soni=	
(V	1−	V	2)∗0,0127	∗100	
a  
Bu yerda V
1  - kontrol titrlash uchun sarflangan 0,1 n. tiosulfat eritma-sining ml miqdori; V
2
- tajriba uchun ketgan 0,1 n. tiosufatning ml miqdori; 0,127 - tiosulfatning yod bo‘yicha titr;   α  -
olingan yog‘ning miqdori (g).	

Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………
…………
2. Yog‘larning kislota sonini aniqlash
Kerakli   asbob   va   reaktivlar:   analitik   tarozi,   penitsillin   idishi,   100   ml   li   Erlenmeyer
kolbasi,   mikrobyuretka,   neytrallangan  1:1  nisbatli  spirt-efir  aralashmasi,  fenolftaleinning
spirtdagi 0,1 %li eritmasi, kaliy gidroksidning spirtdagi 0,1 n. eritmasi. 
           Boshqa fizik-kimyoviy ko‘rsatgichlar qatori yog‘larning kislota sonini aniqlash ham katta
ahamiyatga   ega.   Agar   yog‘   yaxshi   pishib   yetilgan   urug‘lardan   olingan   bo‘lsa,   erkin   yog‘
kislotalar oz, pishmagan urug‘lardan olingan bo‘lsa, kislotalar miqdori ko‘p bo‘ladi.   Yog‘ uzoq
saqlangan   bo‘lsa,   triglitseridlar   qisman   gidrolizlanib,   erkin   yog‘   kislotalar   to‘planishiga   olib
keladi. Yog‘lardagi erkin kislotalar miqdorini ifodalovchi ko‘rsatgich kislota soni deb ataladi. 1
g   yog‘dagi   erkin   yog‘   kislotalarini   neytrallash   uchun   sarf   bo‘lgan   kaliy   gidroksidning   miqdori
yog‘larning kislota sonini belgilaydi. Yog‘ning kislota soni qancha yuqori bo‘lsa, sifati shuncha
past bo‘ladi. 
Yog‘larning   kislota   sonini   aniqlash,   yog‘lardagi   erkin   yog‘   kislotalarini   0,1   n.   kaliy
gidroksid   bilan   titrlashga   asoslangan.   Titrlash   uchun   albatta   kaliy   gidroksiddan   foydalanish
kerak, chunki hosil bo‘ladigan kaliyli sovun tajriba sharoitida suvda yaxshi eriydi. 
Yod sonini aniqlashdagi singari, 1 g yog‘ni aniq tortib olib, 50 ml li sig‘imli  Erlenmeyer
kolbasiga solinadi va 10 ml neytral spirt–efir aralashmasida (1:1) eritiladi. Yog‘ erigandan keyin
2   tomchi   fenolftalein   eritmasidan   tomizilib,   aralashma   och   pushti   ranga   kirguncha   o‘yuvchi
kaliyning   spirtdagi   0,1   n.   eritmasi   bilan   titrlanadi.   Chayqatilganda   0,5-1   minut   davomida
yuqolmaydigan   rang   hosil   bo‘lguncha   titrlash   davom   ettiriladi.   Yog‘ning   kislota   soni   quyidagi
formula bo‘yicha hisoblab topiladi:
K=V*T
bu yerda: K – kislota soni; V – sarflangan 0,1 n. o‘yuvchi kaliyning ml miqdori; T – 0,1 n.
KOH ning titri. 
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
                3. Yog‘larning sovunlanish sonini aniqlash
Kerakli asbob va reaktivlar:   50 ml li kolba, analitik tarozi, 1 ml li pipetka, 50 ml li
o‘lchov   silindri,   qaytar   sovutgich   yoki   uzunligi   60-70   sm   li   shisha   nay,   suv   hammomi,
mikro byuretka, kaliy gidroksidning spirtdagi 0,5 n. eritmasi, fenolftaleinning spirtdagi 0,1
% li eritmasi, xlorid kislotaning 0,1 n. eritmasi, paxta moyi, mol va qo‘y yog‘i.
1 g yog‘dagi erkin va bog‘langan yog‘ kislotalarini neytrallash uchun sarflangan o‘yuvchi
kaliyning   ml   miqdori   sovunlanish   soni   deb   ataladi.   Sovunlanish   soni   bilan   kislota   soni
o‘rtasidagi farq efir soni hisoblanadi.  50   ml   sig‘imli   ikkita   kolba   olib,   biriga   analitik   tarozida   tortilgan   0,5   g   yog‘   solinadi   va
ikkinchisiga 0,5 ml distillangan suv quyiladi. Har ikkala kolbaga byuretkadan 15 ml dan 0,5 n.
kaliy  gidroksidning  spirtli   eritmasidan  quyiladi.   Kolbalar  og‘zini   qaytar  sovutgich  (uzunligi   70
sm li shisha nay) o‘rnatilgan tiqin bilan berkitib, qaynayotgan suv hammomiga qo‘yiladi, vaqti-
vaqti bilan chayqatib turiladi. Kolbadagi suyuqlik sekin qaynab turishi va shisha nayning uchki
qismi qizib ketmasligi zarur. Sovunlanish oxiriga yetgach, kolbalarga 15-20 ml dan suv quyiladi
va 3-4 tomchi fenolftalein tomizib, 0,5 n. xlorid kislota bilan pushti rang yo‘qolguncha titrlanadi.
Sovunlanish soni quyidagi formula bo‘yicha hisoblab topiladi:
Sovunlanish soni =	
(V1−V2)∗28	
a
bu yerda: V
1   – control kolbadagi suyuqlikni titrlash uchun sarflangan 0,5 n. KOH miqdori
(ml); V
2   – tajriba uchun ketgan 0,5 n. KOH miqdori (ml); 28-0,5 n. KOH ning titri;  α  – aniqlash
uchun olingan yog‘ning miqdori.	

Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………
   MUSTAQIL TA’LIM 
I-BLOK
MINI- KEYSLAR
I.MODUL
AMINOKISLOTALAR, PEPTIDLAR, OQSILLAR
KEYS  № 1
Sut   emizuvchi   hayvonlar,   shuningdek,   odamning   miya   to‘qimalaridan   1975   yilda   ajratib
olingan,   narkotik   ta’sirga   ega   pentapeptidning   birlamchi   tuzilishini   aniqlash   uchun   tadqiqotchi
tomonidan quyidagi amallar bajarildi:
a)   N-uchki   aminokislotani   aniqlash   uchun   Senjer   usulida   DNF-hosila   olindi   va
identifikasiya qilinganda  tirozin  aminokislotasi ekanligi aniqlandi;
b) tripsin fermenti ta’sir ettirilganda, molekulada o‘zgarish bo‘lmadi;
v) ximotripsin fermenti bilan gidroliz qilindi va mahsulotlar yupqa qatlamli xromatografiya
usulida   identifikatsiya   qilinganda   erkin   holdagi   tirozin,   metionin   aminokislotalari   va   bittadan
tripeptid va tetrapeptid olindi;
g)   tripeptid   kislotali   gidroliz   qilindi   va   xromatografik   analiz   qilinganda   tarkibida
fenilalanin va 2 ta gli t sin borligi aniqlandi;
d) tetrapeptid kislotali gidrolizdan so‘ng tahlil  qilinganda  esa tarkibida tirozin, fenilalanin
va 2 ta gli t sin borligi ma’lum bo‘ldi;
Olingan natijalardan tadqiqotchi pentapeptidning birlamchi tuzilishini 4 xil variantini taklif
etdi:
1) Tir-Met-Fen-Gli-Gli;
2) Tir-Fen-Gli-Gli - Met;
3) Met-Gli-Fen-Gli - Tir; 
4) Tir-Gli-Gli-Fen-Met.                
Keys-karta.   Taklif   etilgan   birlamchi   strukturalardan   qaysi   biri   haqiqiy   tuzilishni
ifodalaydi?   Qanday   dalillar   buni   isbotlaydi?   Ushbu   pentapeptidning   tuzilishini   aniqlashda   Siz
qaysi usulni taklif etasiz? Keltirilgan amallarning mohiyatini ifodalovchi reaksiya tenglamalarini
yozing.   Ushbu   peptid   enkefalinlar   deyiladi,   ularning   ahamiyatini   va   organizmda   bajaradigan
funksiyasini   ayting.   Himoyalash   va   faollash   usullaridan   foydalanib,   ushbu   peptidni   kimyoviy
sintez qilish reaksiya tenglamalarini yozing. 
  Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………….. .
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………
………………………
II.MODUL
UGLEVODLAR. MONO-, DI- VA POLISAXARIDLAR
KEYS № 2
1. Mevalar tarkibida uchraydigan D-qatorga mansub monosaxaridning tuzilishini aniqlash
uchun nemis olimi E. Fisher uni avval bromli suv bilan oksidladi. Hosil bo‘lgan mahsulotga Fe
(II) tuzlari ishtirokida H
2 O
2  ta’sir ettirildi. Olingan mahsulot kislotali sharoitda dekarboksillandi.
Mahsulot   kumush   oksidning   ammiakli   eritmasi   bilan   reaksiyaga   kirishishi   ma’lum   va
konsentrlangan nitrat kislota eritmasi bilan oksidlanganda, optik nofaol eritro-vino kislotasi hosil
bo‘ldi.   Monosaxarid   konsentrlangan   nitrat   kislota   bilan   oksidlanganda   hosil   bo‘lgan   mahsulot
optik faol bo‘lib, qutblangan nur tekisligini buradi.   
Dastlabki   monosaxaridga   sianid   kislota   ta’sir   ettirildi   va   hosil   bo‘lgan   mahsulot   palladiy
katalizatorligida   ammiakning   suvli   eritmasida   vodorod   bilan   qaytarildi.   Natijada
aldogeksozalardan biri hosil bo‘ldi. 
Keys-karta.   Keltirilgan   ma’lumotlar   asosida   E.Fisher   monosaxaridning   strukturasini
qanday   taxmin   qildi?   Monosaxarid   qaysi   oilaga:   pentoza   yoki   geksozaga   kiradi?   Sizningcha
monosaxarid   qanday   tuzilgan?   Javobingizni   izohlang.   Uning   trivial   nomini   ayting.   Biologik
ahamiyati nimadan iborat? Barcha jarayonlarning reaksiya tenglamalarini yozing.  
  Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………….. .
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………… …………………………….. .
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
2.   Noma’lum   disaxaridning   tuzilishini   aniqlash   maqsadida   aspirant   avval   uni   ishqoriy
muhitda   dimetilsulfoksid   (DMSO)   bilan   metilladi.   Reaksiyaning   miqdoriyligini   aniqlash
maqsadida   mahsulotni   suvsiz   muhitda   IQ   spektrini   oldi   (A)   va   yana   DMSO   bilan   metillash
o‘tkazib, mahsulotning IQ spektri qaytadan olindi (B). 
                  A)                                                  B)
 
Metillash   mahsuloti   kislotali   muhitda   metanoliz   qilindi.   Reaksiya   mahsuloti   gaz-suyuqlik
xromatografiyasi   yordamida   o‘rganilganda   uning   tarkibi   quyidagicha   ekanligi   aniqlandi:   2,3,5-
trimetil-α-D-glyukopiranoza;   2,3,4,5-tetrametil-α-D-glyukopiranoza;   2,3,5-trimetil-β-D-
glyukopiranoza. Dastlabki disaxaridga   E-coli   dan ajratib olingan α va β glikozidaza fermentlari
alohida-alohida ta’sir ettirildi. Bunda birinchi ferment ta’sirida disaxarid parchalangani kuzatildi.
YaMR   spektroskopiyasi   usulida   tadqiq   qilinganda   N 1
  va   N 2
  larning   spin-spin   o‘zaro   ta’sir
doimiysi 8,1 Gs ekanligi kuzatildi. 
Barcha   olingan   ma’lumotlarni   tahlil   qilib,   aspirant   dastlabki   disaxarid   ikkita   moddaning
aralashmasi   bo‘lsa   kerak,   deb   taxmin   qildi.   Chunki   reaksion   aralashmada   α   va   β
glyukopiranozaning   hosilalari   mavjud   edi.   Ikkita   disaxariddan   biri   maltoza,   biri   sellobioza   deb
o‘yladi.
Keys-karta.   Tadqiqotchining   taxmini   to‘g‘rimi?   Tadqiqotchi   disaxaridning   tuzilishini
aniqlashda   xatolikka   yo‘l   qo‘yganmi?   Dastlabki   disaxarid   bitta   moddami   yoki   ikkita   modda
aralashmasimi?   Qanday   dallillar   buni   isbotlaydi?   Sizningcha   bu   qaysi   disaxarid?   Keltirilgan
ma’lumotlardan qaysi biri ortiqcha yoki qanday ma’lumot  yetishmaydi?  IQ spektrlari  tahlili (A
va   B)   nimani   ko‘rsatadi?   Barcha   jarayonlarni   ifodalovchi   reaksiya   tenglamalarini   yozing   va
usullar mohiyatini izohlang.
   Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………….. .
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
III.MODUL
NUKLEIN KISLOTALAR
KEYS № 3
Achitqi   bakteriyasidan   ajratib   olingan   nuklein   kislotaning   bir   fragmentining   birlamchi
tuzilishini aniqlash uchun kimyo bo‘limining magistranti quyidagi ishlarni amalga oshirdi:
A) avval polinukleotidkinaza fermenti ishtirokida  32
P-ATP  bilan ishlandi;
B)   so‘ngra   aralashma   4   ta   idishda   teng   taqsimlandi   va   idishlarga   mos   ravishda   quyidagi
reaktivlar   bilan   ishlov   berildi:   1   –   dimetilsulfat+pipiridin;   2   –   chumoli   kislota+pipiridin;   3   –
gidrazin+osh   tuzining   suyultirilgan   eritmasi+pipiridin;   4   –   gidrazin+osh   tuzining   to‘yingan
eritmasi;
S)   olingan   aralashmalar   vertikal   gel-elektroforez   usulida   bir   vaqtning   o‘zida   to‘rtta   kolonkada
elektroforez qilindi;
D) elektroforegramma “ochilganda” uning ko‘rinishi quyidagicha bo‘ldi:
E)   Olingan   ma’lumotlar   asosida   magistrant   nuklein   kislotaning   fragmenti   uchun   quyidagi   bir
necha nukleotidlar ketma-ketligining variantlarini taklif etdi:
1) *- 5 ’ - G- A -T-G-A-T-G-G-C-T-A-G-C-T-3’
2)  *- 5 ’ - G- A -T-G-A-C-G-G-T-T-A-G-C-T-3’
3) *- 5 ’ - G- G -T-C-A-T-G-A-C-T-G-T-C-T-3’ G G+A
T+C
C
G G+A
T+C
C Keys-karta.   Taklif etilgan variantlarning qaysi biri to‘g‘ri? Tadqiqotchi qayerda xatolikka
yo‘l qo‘ygan? Olib borilgan tajribalar  mohiyatini izohlang. Ushbu usulni qaysi olim (lar) taklif
etgan? Barcha jarayonlarni izohlovchi reaksiyalar tenglamalarini yozing. Sizningcha nukleotidlar
ketma-ketligini aniqlashda qaysi usuldan foydalangan ma’qul?   
   
   Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………
II-BLOK
VAZIYATLI MASALA
VA MASHQ LAR
1 .  Berilgan geptapeptid uchun quyida berilgan topshiriqlarni bajaring:
Pro-Lys-Ser-Met-Ala-Tir-Asp
Geptapeptidning pH=7,0 da zaryad yig‘indisini aniqlang.
Ushbu peptidning umumiy zaryadlar yig‘indisi pH>7 da va pH<7 da qanday o‘zgaradi?
Peptidning izoelektrik nuqtasini belgilang (pI >, < yoki =7,0).
pH=7,0   bo‘lganda   elektr   maydonda   bu   peptid   qaysi   yo‘nalishda   harakat   qiladi   (anodga
yoki katodga)?
2.   Quyidagi   berilgan   ma’lumotlardan   foydalanib,   tripeptiddagi   aminokislotalar   ketma-ketligini
aniqlang.
Aminokislotalarning   N-uchi   bo‘yicha   analiz   qilinganda,   peptidning   aminokislota   tarkibi
Asp-(Pro, Tir, Met) ekanligi ma’lum bo‘ldi.
Sian   bromid   bilan   gidrolizidan   keyin   (Met   karboksil   guruhi   bilan   ishtirok   etgan   peptid
bog‘larni uzadi), tripeptid tarkibida Tir, Met, Asp aminokislotalari borligi aniqlandi.
3**. Kalamushlarga beriladigan ovqat oqsili tarkibidagi peptidlar fragmenti tarkibi quyidagicha:
-Ala-Ser-Gli-Phen-His-Lys-Val-
Ala,   Phen,   His   aminoguruhlari   15
N   izotopidan   tashkil   topgan,   bu   aminokislotalarning   uglerod
skeleti esa  14
C izotopidan iborat. 40 minutdan keyin jigar tekshirilganda:
Aspartat va glutamatda  15
N izotopi borligi aniqlandi;
Pirouzum va urokanin kislotalari  14
C bilan nishonlanganligi ma’lum bo‘ldi.
Aminokislotalardan   bu   birikamlarning   hosil   bo‘lish   reaksiyalarini   yozing.   Fermentlarni
va kofermentlarni ko‘rsating.
4 .   Keltirilgan   peptiddagi   qanday   turdagi   bog‘lar   oshqozon-ichak   fermentlarining   qaysi   biri
ta’sirida uzilishini ko‘rsating: 
val–asp–fen–ile–liz–fen–arg–ser–sis–glu.
5.   Oqsillarning   uchlamchi   strukturasini   shakllanishida   Tre   va   Glu   qoldiqlari   orasida   qanday
turdagi ta’sir yuzaga keladi. Javobingizni izohlang.
6 .   Quyidagi   peptidning   formulasini   yozing   va   qanday   rangli   sifat   reaksiyalari   yordamida
aniqlash mumkinligini ko‘rsating.
Glu–Tir–Pro–Gis. 7. Oshqozon-ichak traktiga tushgan peptidining tarkibi quyidagicha:
Quyida keltirilgan fermentlar qaysi bog‘larni uzadi?
Pepsin
Tripsin
Ximotripsin 
Karboksipeptidaza
Aminopeptidaza 
8. Qoramol qon zardobining albumini molekular massasi 204 ga teng bo‘lgan 0,58 % (o‘g‘irlik
bo‘yicha) triptofandan ibotat.   
Qoramol albumin zardobining minimal molekulyar massasini hisoblang.
Qoramolning   albumin   zardobining   molekulyar   massasi   gel’-filtratsiya   usuli   bo‘yicha
hisoblanganda   70   000   ni   tashkil   etdi.   Albumin   zardobi   molekulasidagi   triptofan   qoldig‘i
nechta?
9. Preparat tarkibidagi 2,0 mg arginaza 10 min davomida t=38°C va   рН  9,0 sharoitda 30 mkmol
mochevina namunasini katalizladi. Arginazaning solishtirma aktivligini hisoblang. 
10.   37 0
C     va   pH   7,0   da   suksinatdegirogenazaning   1   mg   miqdori   5   min   davomida   yantar
kislotasining oksidlanishini katalizlab, 10 mkmol fumar kislotasini hosil qildi. Optimal sharoitda
fermentning solishtirma aktivligini hisoblang. 
11 .   6-dezoksi-L-galaktoza   (fukoza)   ning   epimerlanish   reaksiyasi   sxemasini   keltiring.   Bunda
olingan monosaxaridlarning perspektiv formulalarini yozing.
12.   D-glyukozaning   qaytaruvchilik   xususiyati   farq   qiluvchi   ikki   xil   pentaasetatining   sintezi
sxemasini keltiring [Shabarov, Oreskaya]. 
1 3 .   Quyida   keltirilgan   monosaxaridlarning   qaysilarini   borat   kislota   bilan   reaksiyasidan
anomerlarini ( α - va  β -shakllar) farqlash mumkin: 
D-galaktopiranoza, D-idopiranoza, D-fruktofuranoza, L-sorbofuranoza?  
1 4 .  Ma’lumki,   L-idofuranozaning   normal   tuzilishli   spirtlardan   n-geptildan   boshlab   hosil   qilgan
glikozidlari  termotrop  suyuq kristallar  hisoblanadi.  Ushbu  birikmalarning   tuzilish  formulalarini
yozing.
15 . Quyidagi disaxaridlarning perspektiv formulalarini yozing: 
a)  β -D-galaktopiranozil[1→5]-D-arabinoza; 
b)  β -D-mannopiranozil [1→4]-D-mannoza; 
v)  β -D-glyukopiranozil[1→3]-D-arabinoza; 
g)  α -L-arabinofuranozil[1→6]-D-glyukoza; 
d)  β -D-mannopiranozil- α -D-fruktofuranozid; 
e)  β -D-glyukopiranozil- α -L-sorbofuranozid;  j)  β -D-glyukopiranozil[1→6]-L-sorboza.
16 .   Quyidagi   moddalarning   mo‘l   miqdordagi   fenilgidrazin,   bromli   suv   va   natriy   bordeyterid
bilan ta’siri reaksiyalarining sxemasini keltiring: 
a) maltoza ( α -D-glyukopiranozil[1→4]-D-glyukopiranoza); 
b) laktoza ( β -D-galaktopiranozil[1→4]-D-glyukopiranoza); 
c)  β -D-glyukopiranozil[1→3]-D-arabinofuranoza.
17 .   0,8   va   1,0   spesifiklik   koeffisiyentiga   ega   ikki   DNK   molekulasining   qaysi   birining
suyuqlanish temperaturasi yuqori bo‘ladi? Nima uchun?
18 .   DNK   aza   –   ferment,   DNK   molekulasidagi   nukleotid   bog‘larni   parchalaydi,   virus
(adenovirus,   gerpes   virusi)   DNK   sining   ko‘payishini   to‘xtatadi.   Hujayrada   bu   ferment   va
viruslar   makromolekula   singari   bo‘lib,   pinositoz   pufagida   izolirlangan   holda   bo‘ladi   va
pinositoz   yo‘li   orqali   hujayraga   tushadi.   Nima   uchun   bu   ferment   hatto   juda   ko‘p   miqdorda
bo‘lsa ham hujayraning DNK molekulasiga ziyon yetkazmaydi?
 
Xulosa.
.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………….. .
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………… III-BLOK
TOPSHIRIQLAR 
A MINOKISLOTALAR , PEPTID LAR VA  OQSIL LAR
1-jadval
Aminokislotalarning xossalari
№ Nomi Qisqa
nomlanishi 1 harfli
belgisi Formulasi Fizik-
kimyoviy
tavsifi Biokimyoviy
tasnifi
(alm./alm-
digan)
1 Glisin  Gly G
2
3
4
5
6
7
8
9 10
11
12
13
14
15
16
17
18
 19
20
2- jadval α-Aminokislotalar uchun muhim kimyoviy reaksiyalar
№ Reaksiya nomi Reaksiya Borish
sharoiti,
ahamiyati
Aminoguruh reaksiyalari
1 Asillash 
2 Shiff asoslarining hosil 
bo‘lishi
3 Serensen usulida titrlash
4 Van-Slayk usuli
5 F. Senjer reaksiyasi – DNF-
hosilalarning olinishi
6 Edman reaksiyasi – FTG-
hosilalarning olinishi 7 Dezaminlash, turlari  
Karboksil guruh reaksiyalari
8 Eterifikasiya 
9 Galogenangidridlar hosil 
bo‘lishi
10 Aralash angidridlar hosil 
bo‘lishi
11 Dekarboksillash 
O‘ziga xos xossalari
12 Tioguruhni oksidlash
13 α-, β- va γ-
aminokislotalarning 
qizdirishga munosabati 14 Og‘ir metallar kationlari 
bilan xelat birikmalar hosil 
qilishi
15 Peptid bog‘larining hosil 
bo‘lishi
3 - jadval
Aminokislotalar rangli sifat reaksiyalar
№ Reaksiya nomi Reaksiya Borish sharoiti,
ahamiyati,
tashqi effekt
1 Biuret reaksiyasi
2 Ningidrin reaksiyasi
3 Ksantoprotein reaksiyasi
4 Fol reaksiyasi
5 Milon reaksiyasi 6 Metioninga   nitroprussid
reaksiyasi
7 Argininga   Sakagu ch i
reaksiyasi
8 Triptofanga   Adamkevich
reaksiyasi
9 Gistidinga Pauli reaksiyasi
UGLEVODLAR  
1-jadval
Monosaxaridlarning tuzilishi va xossalari 
№ Uglevodning nomi Belgisi  Tuzilish formulasi  Fizik-kimyoviy
xossalari  Tabiatda
uchrashi,
ahamiyati
Aldotetroza 
1 D , L -eritroza 2 D , L -treoza
Aldopentozalar
1 D , L -riboza
2 D , L -ksiloza 
3 D , L -arabinoza
4 D , L -liksoza
Aldogeksozalar  
1 D , L -alloza
2 D , L -altroza 3 D , L -glyukoza
4 D , L -mannoza
5 D , L -guloza
6 D , L -idoza
7 D , L -galaktoza
8 D , L -taloza
Ketoterozalar  
1 D , L -eritruloza
Ketopentozalar
1 D , L -ribuloza 2 D , L -ksiluloza 
Ketogeksozalar  
1 D , L -psikoza
2 D , L -fruktoza
3 D , L -sorboza
4 D , L -tagatoza
Dezoksi- va aminosaxaridlar 
1 2-dezoksi- D -riboza
2 L -fukoza 3 N -asetil- D -
glyukozamin
4 N -asetil- D -
galaktozamin
5 2,3-didezoksi-   D -
riboza
Monosaxaridlarning boshqa hosilalari 
1 D -glyukuron kislota
2 L -iduron kislota 
3 D -glyukar kislota
4 Sorbit 
5 Mannit 
2-jadval
Oligosaxaridlarning tuzilishi va xossalari 
№ Oligosaxaridning Tuzilish formulasi, xalqaro nomi   Tabiatda uchrashi, trivial nomi  funksiyasi, ahamiyati
Qaytarilmaydigan  
1 Saxaroza 
2 Tregaloza 
3 Laktuloza 
Qaytariladigan 
1 Maltoza 
2 Laktoza 
3 Sellobioza 
4 Gensiobioza 
3-jadval
Polisaxaridlarning tuzilishi va xossalari 
№ Polisaxaridning trivial
nomi  Tuzilish formulasi, xalqaro nomi   Tabiatda uchrashi,
funksiyasi, ahamiyati
Gomopolisaxaridlar   1 Kraxmal 
2 Glikogen 
3 Sellyuloza 
4 Xitin 
5 Inulin 
6 Pektinlar 
7 Dekstranlar 
Geteropolisaxaridlar  
1 Xondroitin-sulfatlar  2 Gialuron kislota 
3 Geparin 
4 Muramin 
5 Agar-agar 
6 Karagenan 
NUKLEIN KISLOTALAR  
1-jadval
Nukleotidlar tuzilishi 
№ Nukleotid  Struktura 
1 ATP
2 GTP 3 TTP
4 CTP
5 UTP
6 dAMP
7 dGDP
8 dTTP
9 dCMP
10 dATP 2-jadval
DNK va RNK ning turlari va funksiyalari
№ NK Tavsif  Bajaradigan funksiyasi
1 yaDNK
2 mtDNK
3 kyaDNK
4 mRNK
5 rRNK
6 tRNK
LIPIDLAR  
1-jadval
Yog‘ kislotalarining tuzilishi, tarkibi va xossalari
№ Nomi  Tuzilish formulasi  S atomlari 
soni  Qo‘sh bog‘lar
soni va o‘rni
To‘yingan  
1 Moy 
2 Kapron 
3 Kapril  4 Kaprin 
5 Laurin 
6 Miristin 
7 Palmitin 
8 Stearin 
9 Araxin 
10 Begen 
11 Legnotserin 
Monoyen  
1 Palmitoolien
2 Olien
Poliyen  
1 Linol 2 Linolen
3 Araxidon
2-jadval 
Ba’zi lipidlarning tuzilishi, tarkibi va xossalari 
№ Nomi  Tuzilish formulasi  Fizik-
kimyoviy
xossalari  Biologik 
roli 
A t silgliserollar  
1 Palmitoil-linolenoil-
oleoilgliserol
2 1-Oleoil-2-
Palmitoil-3-
stearoilglitserin
Gliserofosfolipidlar  
Fosfatidilxolin
Fosfatidilserin
Fosfatidiletanolamin Sfingolipidlar  
Sfingozin 
Seramid 
Steroidlar  
Siklopentanpergidro
-fenantren
Xolesterin 
Palmitoil-xolesterol
O‘t kislotalari 
Xolat kislota 
Xenodezoksixolat k-
ta  TAVSIYA ETILADIGAN ADABIYOTLAR 
Nazariy qism uchun
1. Ю.А.Овчинников. Биоорганическая химия. М. Просвещение. 1987.
2. Тюкавкина Н.А. Биоорганическая химия. Медицина. 1985.
3. А.Ленинджер. «Биохимия». М. Мир. Т.1-3. 1985.
4. Д.Мецлер. Биохимия. М. Мир. 1980.
5. А.Уайт, Ф.Хендлер и др. Основы биохимии. М. Мир. 1981.
6. Л.Страйер. Биохимия. М. Мир. Т.1-3. 1985.
7. Ч.Кантор, П.Шиммей. Биоорганическая химия. М. Мир. Т.1-3. 1985
8. Э.Гросс, И.Майендофер. Пептиды. М.Мир. 1983
9.  В.В.Племенков. Введение в химию природн ых соединений. Казань.2001.
10. М.Диксон, Э.Уэбб. Ферменты. М., Мир. Т.1-3. 1982.
11.   З.А.Шабарова,   А.А.Богданов.   Химия   нуклеиновых   кислот   и   их   компонентов.
М.Мир. Химия. 1978.
12. Н.К.Кочетков, А.Ф.Бочков и др. Химия углеводов. М . « Химия ». 1967.
13. E. Oripov, A. Nasrullayev. Bioorganik kimyo. O‘quv qo‘llanma. Toshkent.   2012. 270
b.
Laboratoriya mashg‘ulotlari uchun
1.  Ю . Б . Филлипович   и   др .  Практикум по общей биохимии. М., 1975, 239 с.
2 .   Асланов   Х.А.,   Ауелбеков   С.А.,   Юнусов   Т.К.   Методическое   указание   по   курсу
«Основы биоорганической химии. Часть 1. 1989 
3.   Асланов   Х.А.,   Касимов   Ш.К.,   Бегишева   А.И.,   Ауелбеков   С.А.   Методическое
указание по курсу «Основы биоорганической химии. Часть 2. 1989 
4.   Асланов   Х.А.,   Кушмурадов   Ю.К.,   Зияев   А.А.   Юнусов   Т.К.   Ауелбеков   С.А.
Методическое пособие «Практикум по биоорганической химии». 1991.
5. Ауелбеков С.А., Кушмурадов Ю.К., Зияев А.А., Юнусов Т.К. Тен Л.Н. Бадалбаева
Т.А. «Биоорганик кимёдан амалий машғулотлар.  1995.
6 .   Oripov   E.O.   Bioorganik   kimyodan   lab o ratoriya   ishlari   va   seminar   darslari,   testlar.
Uslubiy qo‘llanma. SamDU 2004.
7. Ю.Б.Филлипович и др. Практикум по общей биохимии. М., 1975, 239 с.
8 . Шапиро Д.К. Практикум по биологической химии. Минск. 1976.
9 . Северин С.Е. Практикум по биохимии. М.: МГУ, 1989.
10.   M.J.   Qurbonov,   Ch.E.   Maxmadiyorova.   Bioorganik   kimyodan   laboratoriya
mashg‘ulotlari // O‘quv-uslubiy qo‘llanma. Qarshi, QarDU – 2010.
11. Кучеренко Н.Е. и др. Биохимия: Практикум // К.: Выща шк. Изд-во при Киев ун-
те, 1988. -128 с.
Mustaqil ta’lim uchun
1. Ю.С. Шабаров, Т.С. Орецкая, П.В. Сергиев. Моно- и дисахариды. // Учебное пособие
для студентов  III   курса. Изд. 5-е, исправленное  и дополненное. Часть   I и II. Москва-
2010.
2. Жамсаранова   С.Д.,   Пластинина   З.А.   Сборник   задач   и   упражнения   по   биологической
химии. Изд. ВСГТУ-2006.
3. Лабзина   Л.Я.,   Липатова   Н.А.,   Атянина   Т.Ф.,   Громова   Е.В.   Рабочая   программа   по
биологической   химии.   Федеральное   агентство   по   образованию   ГОУВПО
«Мордовский государственный университет им. Н.П. Огарева» .   Саранск -2007 .

O‘ZBEKISTO N RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAX SUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAN D DAVLAT UN IVERSITETI TFF KIMY O BO‘LIMI III KURS 30_ GURUH TALABASI ________________________________________________________ _____________ ning FA N I DA N I. Laborat oriy a ishlari II. Must aqil ishi - Case-st udy (Variant № 2 )BIOORGANIK KIMYO

Samarqand – 20 21

LABORATORIYA MASHG‘ULOTLARI I. MODUL. OQSILLAR KIMYOSI ................................................ OQSIL ERITMALARINI TAYYORLASH ....................................... 1. Rangli va cho‘ktirish reaksiyalari uchun tuxum oqsili eritmasini tayyorlash 2. Tuzlanish va dializ uchun tuxum oqsili eritmasini tayyorlash 3. Sut albumini eritmasini tayyorlash 4. O‘simlik oqsillarini ajratib olish 5. Tuxum albuminini tuz bilan cho‘ktirish orqali ajratib olish 6. Qoramol sutidan kazienni ajratish 7 . Mushak to‘qimalaridan oqsillarni ajratish OQSILLARNI TOZALASH ........................................................... 1. Oqsillarni dializ usulida tozalash OQSILLARNING DENATURA T SIYASI ........................................ 1 . Oqsillarning denaturatsiyasini o‘rganish 2. Ammoniy sulfat bilan cho‘ktirish 3. Osh tuzi bilan cho‘ktirish 4. Oqsillarni organik erituvchilar yordamida cho‘ktirish 5. Oqsillarni yuqori harorat ta’sirida cho‘kmaga tushirish 6. Oqsillarni organik va mineral kislotalar ta’sirida cho‘ktirish 7. Oqsillarni og‘ir metall tuzlari yordamida cho‘ktirish 8. Oqsillarni alkaloidlar ga xos reaksiyalar yordamida cho‘ktirish 9 . Tuxum albuminining izoelektrik nuqtasini aniqlash OQSIL VA AMINOKISLOTALARGA XOS RANGLI REAKSIYALAR 1 . Biuret reaksiyasi 2. Ningidrin reaksiyasi 3. Ksantoprotein reaksiyasi 4. Fol reaksiyasi 5. Milon reaksiyasi 6. Metioninga nitroprussid reaksiyasi 7. Argininga Sakagu ch i reaksiyasi 8. Triptofanga Adamkevich reaksiyasi 9. Gistidinga Pauli reaksiyasi 10. Aminokislotalarni qog‘oz xromatografiyasi yordamida ajratish 11. Oqsil miqdorini L o uri usulida miqdoriy aniqlash MURAKKAB OQSILLAR .............................................................. 1. So‘lak tarkibidagi mutsinni aniqlash 2. Gemoglobining gemin guruhini uchun sifat reaksiya II. MODUL. UGLEVODLAR KIMYOSI ......................................... UGLEVODLARNI AJRATIB OLISH .............................................. 1. Uglevodlarni quruq mevalar (mayiz, turshak, meva qoqilari) dan ajratib olish 2. Saxarozaning gidrolizi MONOSAXARIDLARGA XOS SIFAT REAKSIYALARI .................. 1. Uglevodlarni α –naftol yordamida aniqlash 2. Fruktozani rezorsin (Selivanov usuli) yordamida aniqlash 3. Pentozalarni orsin yordamida aniqlash

4. Dezoksiribozani difenilamin yordamida aniqlash 5. Nilander reaksiyasi 6. Barfed reaksiyasi 7. Feling reaksiyasi 8. Polisaxaridlarga xos rangli reaksiyalar 9. O‘simliklarning yashil barglaridagi kraxmalni aniqlash 10. Piyoz ekstraktidagi glukoza va boshqa qaytaruvchi shakarlarni aniqlash 11. Kraxmalni miqdoriy aniqlash III. MODUL. NUKLEIN KISLOTALAR KIMYOSI ......................... NUKLEOPROTEIDLARNI AJRATIB OLISH VA GIDROLIZ REAKSIYALARINI O‘RGANISH ................................................. 1. Achitqidan nukleoproteidlarni ajratib olish va gidrolizlash 2. O‘simlik to‘qimalaridan DNK ni ajratib olish 3. Buqoq bezi yoki qora taloq, to‘qima dezoksiribonukleoprotei d ini ajratish NUKLEIN KISLOTALARNI SIFAT VA MIQDORIY ANIQLASH ..... 1. Hayvon to‘qimalaridagi DNK miqdorini aniqlash 2. DNK ning nukleotid tarkibini aniqlash 3. DNK mi q dor i ni kolorimetrik usul bilan aniqlash 4. Kolorimetrik usul bilan RNK miqdorini aniqlash IV. MODUL. LIPIDLAR KIMYOSI ............................................... YOG‘LARNI AJRATIB OLISH ...................................................... 1. Biologik suyuqliklardan yog‘ ajratib olish 2. Yog‘larning sovunlanishi va yog‘ kislotalari olish 3. Yog‘larning eruvchanligini aniqlash 4. Yog‘larni emulsiya holatiga o‘tkazish 5 . Yog‘lardagi glitsirenga xos reaksiya YOG‘LARNING ASOSIY SIFAT KO‘RSATKICHLARINI ANIQLASH …………………………………………………………………. 1. Yog‘larning to‘yinganlik darajasini aniqlash 2. Yog‘larning kislota sonini aniqlash 3. Yog‘larning sovunlanish sonini aniqlash TAVSIYA ETILADIGAN ADABIYOTLAR ......................................

I. MODUL. OQSILLAR KIMYOSI OQSILLARNI TABIIY MANBALARDAN AJRATIB OLISH OQSIL ERITMALARINI TAYYORLASH VA TOZALASH 1. Rangli va cho‘ktirish reaksiyalari uchun tuxum oqsili eritmasini tayyorlash Kerakli reaktivlar va jihozlar: tuxum, distillangan suv, tubi yassi kolbalar, o‘lchov silindrlari yoki stakanlari, bint (doka, surp). Bitta tovuq tuxumining oqi sarig‘idan ajratiladi va 15-20 barobar ko‘p miqdordagi (ta x minan, 500 ml) distillangan suvda eritiladi. Eritma 3-4 qavat qilingan doka ( surp ) dan fil’trlanadi. Tayyorlangan eritma muzlatgichda saqlanadi. Xulosa. . …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… ………… 2. Tuzlanish va dializ uchun tuxum oqsili eritmasini tayyorlash Kerakli reaktivlar va jihozlar: tuxum, distillangan suv, osh tuzining to‘yingan eritmasi, tubi yassi kolbalar, o‘lchov silindrlari yoki stakanlari, bint (surp). Uch dona tovuq tuxumi sarig‘idan ajratiladi va 700 ml distillangan suvda eritiladi va ustiga 300 ml osh tuzining to‘yingan eritmasi quyiladi. Eritma 3-4 qavat qilingan doka ( surp ) dan fil’trlanadi. Tayyorlangan eritma muzlatgich da saqlanadi.  Xulosa. . …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… ………… 3. Sut albumini eritmasini tayyorlash Kerakli reaktivlar va jihozlar: qoramol suti, distillangan suv, ammoniy sulfatning to‘yingan eritmasi, tubi yassi kolbalar, o‘lchov silindrlari yoki stakanlari, bint (doka, surp), qog‘oz fil’trlar.