Charlz Dikkens va uning hayoti va ijodi Reja: 1. Charlz Dikkens hayoti va ijodi. 2. Charlz Dikkensning jurnalistik faoliyati. 3. Yozuvchining asarlari va tanqidchilik faoliyati. 4. Charlz Dikkens haqida zamondoshlarining fikrlari. 5. Dikkensning umrboqiy izlari.

Tayanch so’z va iboralar: Charlz Dikkens, “Katta umidlar”, “Buyuk umidlar” , Boz, tanqidiy realizm, jentlmen, avtobiografik asar, obraz, qahramon, Filipp Pirrip, uy muzey, 2000 ta so’z, Arvohlar klubi, 200 yillik yubiley, jurnalist, tanqidchi, Kleyr Tomalin, Virjiniya Vulf, “Parlament oynasi”, “Haqiqiy quyosh. Buyuk Britaniyalik yozuvchi Charlz Dikkens eng mashhur roman yozuvchisi bo’lib, u bugungi kunda ingliz adabiyotida juda katta bo’lib qolmoqda. Mutaxasislar uning asarlari o’ziga xosligi, yangi qahramon yaratish bo’yicha uni Shekspirdan keying o’rinda turadi deb e’tirof etadilar. Adibning 15 ta roman, 5 ta novella va yuzlab hikoyalari, maqolalar-u ma’ruzalari bizgacha yetib kelgan. Ingliz yozuvchisi va tanqidchisi Charlz Dikkens [Charles Dickens] 1892-yil 7-fevralda Angliyaning Portsmut shahrida boy bo’lmagan oilada 8 farzandning ikkinchisi bo’lib, Dikkenslar oilasida tug’ilgan. Uning otasi Britaniya dengiz kuchlari uchun to’lov xodimi sifatida ishlagan va Dikkens oilasi kunduzgi me’yorlarga muvofiq qulay hayot kechirishlarikerak edi. Ammo otasining xarajat odatlari ularni moliyaviy qiyinchiliklarga aylantirdi. Dikkens oilasi Londonga ko’chib o’tdi va Charlz 12 yoshida otasining qarzlarini nazoratdan o’tkazadi. Uning otasi Marshalsea qarzdorlarining qamoqxonasiga yuborilganida, Charlz Kareley deb nomlanuvchi poyabzal laganini ishlab chiqaruvchi zavodda ish topishga majbur bo’ldi. 12 yoshli bola uchun zavoddagi hayot juda og’ir edi. U kamsitilgan va uyatdek his etilgandi va bir yil yoki shunga o’xshab, u qora rangli idishlarga tegib turishi uchun uning hayotiga katta ta’sir ko’rsatdi. Dahshatli vaziyatga tushib qolgan bolalar ko’pincha asarlarida ishtirok etadi. Dikkens, bunday yoshlik davridagi noloyiq ish tajribasi tufayli, shubhasiz, faqatgina xotini va yaqin do’stiga tajriba haqida gapirgan. Uning sanoqsiz tarafdorlari yozishicha tasvirlangan qayg’ularning ba’zilari o’z bolaligida ildiz otganini bilishmagan. Oilaning nochorligi tufayli u kelajakda jentlmen bo’lishni va bilim olishni juda xohlagan [“Katta umidlar asari qahramoni Pip ham shuni orzu qilar edi”]. Shuningdek, beshavqat kechgan bolalik yillarini u “Devid Kopperfild” avtobiografik romanida nihoyatda ta’sirli qilib tasvirlaydi:”Mening na maslahatgo’yim, na nasihatgo’yim, na ruhlantiruvchim, na ko’ngilga taskin beruvchim, na menga yordam beruvchi

van a meni qo’llab quvvatlovchi odamim bo’lgan, umuman, men hech kimdan muruvvat kutmaganman, go’yo Arshga ketayotganday yolg’izlanib qolganman”. Shu sababli, yosh bo’lishiga qaramasdan, Verren Blankning Tovar omborxonasida haftasiga 6 shilling uchun ishlay boshladi. Yosh Charlz fabrikada faoliyatini tugatadi. Otasi qarzdorlarning qamoqxonasidan chiqqach, Charlz Dikkens o’zining maktabda o’qishini davom ettira oladi. Ammo u 15 yoshida offisda ish topishga majbur bo’ldi. Shunday bo’lishiga qaramay, uning 2 ta mashhur romani “Katta umidlar” va “David Kopperfilied” romanlari fabrikadagi og’ir hayoti haqida so’zlar va buni hech qachon esdan chiqara olmasdi. Kichkina o’smirlar tomonidan u stenografiya o’rganib, Londondagi sudlarda muxbir sifatida ishlagan. 1830- yillarning boshlarida u ikkita London gazetasi uchun hisobot e’lon qila boshladi. Boshqalar qatori ijodiy faoliyatni jurnalist sifatida boshlagan. U aktyor bo’lishni orzu qilar, biroq oiladagi og’ir sharoit tufayli u ishlab pul topishga majbur edi. Dikkens stenografiyani o’rganib, gazetada muxbir bo’lib ham ishlaydi. Dikkens gazetalardan ajralib, mustaqil yozuvchi bo’lishga intildi va u Londondagi hayot eskizlarini yozishni boshladi. 1933-yilda ularni “The Mothly” jurnaliga topshirdi. 1833-yil dekabr oyida uning ilk “Janob Mins va uning amakivachchasi” nomli ocherki e’lon qilinadi. Dikkens yozgan “Qovoqli yurishdagi kechgi ovqat” deb nomlangan eskizini bosmagach, Dikkens juda xursand bo’ldi. Qisqasi, hech qanday chiziqcha ko’rinmasdan paydo bo’ldi, lekin tez orada “Boz” imzosi bilan maqola chop eta boshladi. U o’zining qo’lyozmalariga Boz-Boz deb imzo chekardi. Holbuki, bu taxallus avvaliga Mozes bo’lib, keyinchalik bu ism og’izdan og’izga o’tib, Bozesga aylangan, yanada qisqarib, Bozga aylanib ketgandi. U “Parlament oynasi” va “Haqiqiy quyosh” jurnallarida ish boshlagan. Keyinchalik, u 1833-yilda “Parlament oynasi” gazetasining jurnalisti bo’ldi va “Boz” taxallusini qo’llay boshladi. Keyinchalik, shu taxallus ostida “Boz ocherklari”asarini yozdi. Oradan bir yil o’tgach esa uning ilk “Poplar Volkdagi tushlik” deb nomlangan hikoyasi “London periodical” oylik jurnalida chop etiladi. Dikkens o’z asarlarida XIX asrdagi ingliz jamiyatidagi ijtimoiy va m’naviy hayotni yoritib bergan . Adabiy faoliyati 1833-yilda boshlangan. Dikkensning ajoyib va tushunarli

maqolalari ommabop bo’lib, kitobga ularni to’plash imkoni berildi. Qoralamalar Boz birinchi 1836-yilda Dikkens 24 yoshga kirganida paydo bo’ldi. Birinchi kitobining muvaffaqiyati tufayli u gazeta muharririning qizi Katrina Hogardga uylanadi. 1836-yil aprel oyida Dikkens Katerina Hogartga uylangandan so’ng, shu oyda juda muvaffaqiyatli asarlaridan biri “Pikvik klubining maktublari” ni nashrdan chiqardi va shu ondan Dikkens ijodga sho’ng’ib ketdi. U oilali inson va yozuvchi sifatida yangi hayotga kirdi. Dikkens, Boz nomi bilan nashr ettirgan birinchi kitob nashr etuvchining 1837-yilda paydo bo’lgan ikkinchi seriyasini tayyorlaganligi juda ommabop edi. Dikkens matnni bir qator illyustratsiya bilan birga yozish uchun ham yozgan edi va bu loyiha birinchi romanga aylandi. Romanlaridan tashqari Dikkens jurnallar uchun doimiy maqola chiqarib turgan. Shuningdek, u teatr ishqibozi bo’lganligi sababli pyesalar yozdi va 1851-yilda Qirolicha Viktoriya oldida ham chiqish qildi. Uning asarlari juda mashhur edi. U ajoyib sartlarni yaratishga muvaffaq bo’ldi. Va asarlari ko’pincha fojeali elementlar bilan kulguli talqinlarni birlashtirdi. Uning romanlari ketma-ket shaklda namoyon bo’lganligi uchun kitobxonlar ko’pincha oldindan ishtiyoq bilan kutishardi. Dikkens o’zining xalqaro shon-shuhratini ko’tarib, 1842-yili 30 yoshida Qo’shma shtatlarga tashrif buyurdi. Angiyaga qaytib kelgach, Dikkens amerikaliklarning ko’pchilikni xafa qilgan Amerika safarlari haqida yozdi. Jumladan, Amerikada barcha teng huquqli bo’lishiga da’vat etgan. Mehnatkash xalqning ogir axvoli Dikkens asarlarining bosh mavzusi bo lgan. Dikkens tanqidiyʻ realizm uslubining asoschilaridan hisoblanadi. Hajviy-sentimental ruhda yozilgan Pikvik klubining o limidan keyingi yozishmalari (1837), Oliver Twistning ʻ sarguzashtlari (1838), Nikolas Niklbi (1839) romanlari Dikkensni dunyoga mashhur qildi. 1842-yili Dikkens yana bir roman yozdi “Barnabiy Rudge”, keying yil “Martin Chpigvit” romanini yozish paytida Dikkens Angliyaning Manchestr shahridagi sanoat shahriga tashrif buyurdi. U ishchilar yig’ilishiga murojaat qildi va keyinchalik u uzoq yurish qildi va Viktoriya Buyuk Britaniyasida ko’rgan chuqur iqtisodiy tengsizlikka qarshi norozilik sifatida nishonlanadigan Rojdestvo kitobini yozishga kirishdi. Dikkens dekabr 1843-yilda Rojdestvo Kerolini nashr

etdi va u o’zining eng mashaqqatli ishlaridan biriga aylandi. 19-asrning 40—50- yillari Dikkens ijodi gullagan davr bo ldi. „Martin Chuzzlevit“ (1844) romanidaʻ Amerika voqeligidagi salbiy tomonlar tasvirlangan. Dombi va o g li (1848) ʻ ʻ romanida insonlik qiyofasini yo qotgan, manmansiragan ingliz boyvachchalari ʻ hajv tig i ostiga olingan. Tarjimai hol yo sinidagi „David Copperfield“ (1850) ʻ ʻ romanida esa o sha zamonning ijtimoiy ziddiyatlari ko rsatilgan. Dikkens ʻ ʻ asarlarida, umuman oddiy kishilar qiyofasi zo r mahorat bilan aks etadi. 1848-yilda ʻ Angliyada chartistlar (yo qsullar) harakati mag lubiyatga uchragan davrda Dikkens ʻ ʻ dolzarb ijtimoiy muammolarni qalamga oldi (Sovuq uy, 1853; „Mashaqqatli zamon“, 1854; Jajji Dorrit, 1857 va boshqalar. Ikki shaharcha to g risida qissa“ ʻ ʻ (1859), „Intizorlik“ (1861), „Bizning umumiy do stimiz“ (1865) kabi romanlarida ʻ esa Dickens jamiyatni ijtimoiy inqirozdan olib chiqish yo llarini badiiy vositalar ʻ yordamida tasvirlaydi. „Oliver Twistning sarguzashtlari“ romani o zbek tilida ʻ nashr qilingan.(1984). Bu romani unga mislsiz shon-shuhrat keltiradi va Dikkensning durdona asarlaridan biri sifatida tarixga muhrlandi. 1850-yillarda Dikkens ijodi yangi bosqichga ko’tariladi. Bu davrda u “Sovuq o’t”, “Og’ir damlar” kabi romanlar yozadi unda jamiyatda yuz berayotgan muammolar badiiy yorqin bo’yoqlarda qalamga olinadi. Dikkens Yevropada 1840-yillarning o’rtalaridga kelib sayohat qildi va yana roman yozish uchun Angliyaga qaytib keladi:  1848; Dombey va o’g’il  1850; Devid Copperfieled  1853; Bleak House  1854; Hard Times  1857; Kichik Dorrit 1850-yillarning oxiriga kelib, Dikkens jamotchilik o’qishga ko’proq vaqt sarflashni boshladi. Uning daromadlari juda katta edi, ammo xarajatlar ham ko’p edi va ko’pincha u bolaligida tanilgan qashshoqligiga tushib qolishdan qo’rqardi. Uning keying romanlari: