Dasturlash tillari tuzilish, sinflanishi va sintaksisni tasvirlash metodlari

Загружено в:

11.11.2024

Скачано:

0

Размер:

118.2802734375 KB

Скачать

Mavzu: Dasturlash tillari tuzilish, sinflanishi va sintaksisni tasvirlash
metodlari .
Reja:
1.Kirish
1.Dasturlash tillarining umumiy tavsifi va ahamiyati
1.1 Dasturlash tillarining kelib chiqishi va rivojlanishi
1.2 Zamonaviy dasturlash tillarining asosiy ahamiyati va ularning vazifalari
2.Dasturlash tillarining sinflanishi
2.1 Pastki darajadagi va yuqori darajadagi dasturlash tillari
2.2 Tillarni sinflanishiga oid misollar (C, Java, Python, Haskell, va h.k.)
3.Dasturlash tillarining tuzilishi
3.1 Sintaksis, semantika va pragmatikaning dasturlash tilidagi roli
3.2 Kompilyatsiya va interpretatsiya jarayonlari tushunchasi
4.Sintaksisni tasvirlash usullari
4.1 Sintaksis daraxtlari va grammatik qoidalar
6. Xulosa
7.Foydalangan adabyotlar
1

Kirish
Dasturlash tillari insonlar va kompyuterlar o‘rtasida o‘zaro muloqotni
osonlashtiradigan vositalar bo‘lib, ular dasturchilarga o‘z loyihalarini yaratishda
yordam beradi. Bu tillar kompyuterga aniq vazifalarni bajarishni buyurish uchun
dasturchilarga ko‘rsatmalar yozish imkonini beradi. Dasturlash tillarining
rivojlanishi bilan ularning turlari va uslublari ko‘payib bormoqda, bu esa
dasturlashni kengroq maqsadlarda qo‘llashga yordam bermoqda.Dasturlash tillari
kompyuterlar bilan aloqa qilishda muhim rol o‘ynaydi, chunki ular kompyuterlarga
aniq ko‘rsatmalar berish uchun zarur bo‘lgan mantiqiy va matematik qoidalarni
belgilaydi. Birinchi dasturlash tillari 1950-yillarda yaratilgan bo‘lsa, bugungi
kunda zamonaviy dasturlash tillari murakkab va ko‘p funksiyali dasturlar yaratish
imkonini beradi.Dasturlash tillari uzoq tarixga ega bo‘lib, dastlab ular matematik
muammolarni hal qilish va bilimlar almashish uchun ishlatilgan. Misol uchun,
1957 yilda Fortran (Formula Translation) birinchi yuqori darajali dasturlash tili
sifatida paydo bo‘ldi va u asosan ilmiy va injenerlik hisob-kitoblarida foydalanildi.
O‘tgan yillarda turli xil paradigmalarga ega bo‘lgan dasturlash tillari yaratilib, ular
bugungi kunda keng qo‘llanilmoqda.Zamonaviy dasturlash tillari yordamida
dasturchilar keng ko‘lamli vazifalarni bajarishlari mumkin. Bu tillar murakkab
hisob-kitoblar, katta hajmdagi ma’lumotlar bilan ishlash, o‘yinlar va boshqa grafik
ilovalarni ishlab chiqish imkonini beradi. Hozirgi kunda mashinasozlik, moliya,
sog‘liqni saqlash, axborot xavfsizligi va boshqa ko‘plab sohalarda dasturlash tillari
muhim rol o‘ynaydi. C++, Java, Python, va JavaScript kabi tillar keng qo‘llanilib,
dasturchilarga o‘z loyihalarini tezkor va samarali bajarishda yordam
2

beradi.Axborot texnologiyalari sohasida dasturlash tillarining ahamiyati ortib
bormoqda, chunki har bir texnologiya o‘ziga xos muammolarni hal qilish uchun
mo‘ljallangan. Zamonaviy dasturlash tillari orqali kompyuter texnologiyalaridan
yanada kengroq foydalangan holda yangi dasturiy mahsulotlar va xizmatlar ishlab
chiqilmoqda. Internet ilovalarining ko‘payishi bilan veb-dasturlash tillari, xususan,
HTML, CSS, JavaScript kabi tillar keng ommalashgan.
1. Dasturlash tillarining umumiy tavsifi va ahamiyati
1.1 Dasturlash tillarining kelib chiqishi va rivojlanishi
Kompyuterda dasturlash bu – kompyuter mikroprotsessori uchun turli
buyruqlar berish, qachon, qayerda nimani o'zgartirish va nimalarni kiritish yoki
chiqarish haqida buyruqlar berishdir. Ushbu maqolada, qanday dasturlash tillari
borligi, eng keng tarqalgan dasturlash tillari va ularning farqi. Hamda, Dasturlashni
o'rganish yo'llari haqida suhbatlashamiz Kompyuter dunyosida ko'plab dasturlash
tillari mavjud bo'lib, dasturlash va unga qiziquvchilar soni ortib bormoqda. Bir xil
turdagi ishni bajaradigan dasturlarni Basic, Pascal, Ci va boshqa tillarda yozish
mumkin. Pascal, Fortran va Kobol tillari universal tillar hisoblanadi, Ci va
Assembler tillari mashi tiliga ancha yaqin tillar bo'lib, quyi yoki o'rta darajali
tillardir. Algoritmik til inson tillariga qanchalik yaqin bo'lsa, u tilga yuqori darajali
til deyiladi. Mashina tili esa eng pastki darajali tildir. Mashina tili bu sonlardan
iboratdir, Masalan: 010110100010101 Dasturlash tillari 2 ta katta guruhlarga
bo'linadi, Quyi va Yuqori darajali dasturlash tili. Quyi darajali dasturlash tili ancha
murakkab bo'lib ular juda maxsus sohalarda ishlatiladi va ularning mutaxassislari
ham juda kam. Chunki quyi dasturlash tillari (masalan: assembler) ko'pincha
miktoprotsessorlar bilan ishlashda kerak bo'lishi mumkin. Odatda turli dasturlash
3

ishlari uchun yuqori darajali dasturlash tilidan keng foydalaniladi. EHM (Elektron
Hisoblash Mashinasi) endi yuzaga kelgan paytda programma tuzishda, faqat
mashina tillarida, ya'ni sonlar yordamida EHM bajarishi kerak bo'lgan amallarning
kodlarida kiritilgan. Bu holda mashina uchun tushinarli sanoq, sistemasi sifatida 2
lik, 6 lik, 8 lik sanoq sistemalari bo'lgan. Programma mazkur sanoq sistemasidagi
sonlar vositasida kiritilgan. Yuqori darajali dasturlashda, mashina tillariga
qaraganda mashinaga moslashgan (yo'naltirilgan) belgili kodlardagi tillar
hisoblanadi. Belgilar kodlashtirilgan tillarning asosiy tamoyillari shundaki, unda
mashina kodlari ularga mos belgilar bilan belgilanadi, hamda xotirani avtomatik
taqsimlash va xatolarni tashhis qilish kiritilgan. Bunday mashina moslashgan til -
ASSEMBLER tili nomini oldi.
1.2 Zamonaviy dasturlash tillarining asosiy ahamiyati va ularning vazifalari
Universallik va moslashuvchanlik
Zamonaviy dasturlash tillari (masalan, Python, JavaScript, Java, C++, va
boshqalar) ko‘plab platformalarda va operatsion tizimlarda ishlaydi. Bu tillarning
moslashuvchanligi ularning keng tarqalishiga va ko‘p sohalarda qo‘llanishiga
sabab bo‘lgan. Masalan, Python tilida veb-sayt yaratish, sun’iy intellekt
algoritmlarini tuzish, dasturlarni avtomatlashtirish kabi vazifalarni bajarish
mumkin.
Yuqori darajada samarali kod yozish
Zamonaviy dasturlash tillari kod yozish samaradorligini oshiruvchi funksiyalar va
kutubxonalarni taqdim etadi. Misol uchun, Python’ning NumPy kutubxonasi
matematik hisob-kitoblarni tez va oson bajarishga imkon beradi, HTML va CSS
yordamida esa veb sahifalarni tez va oson ishlab chiqish mumkin.
4

Kodning o‘qilishi va tushunilishi
Dasturlash tillarining ahamiyatli jihati ularning o‘qilishi va tushunilishi oson
bo‘lishidir. Masalan, Python tili sodda va intuitiv sintaksisga ega bo‘lib, yangi
boshlovchilar uchun o‘rganish qulaydir. Bu esa dasturchilarning tez o‘zlashtirib,
ishlab chiqarish darajasiga yetishiga yordam beradi.
Vazifalarning muayyan sohalarga yo‘naltirilganligi
Har bir dasturlash tilining o‘ziga xos vazifalari bor. Masalan:
• Python - Sun’iy intellekt, mashinani o‘rganish va ma’lumotlarni tahlil qilish
sohalarida keng qo‘llaniladi.
• JavaScript - Frontend va backend dasturlashda, xususan, veb-saytlarning
dinamik qismi va foydalanuvchi interfeyslarini yaratishda foydalaniladi.
• C++ - O‘yinni dasturlash, tizim dasturlash va o‘yin motorlarini ishlab chiqishda
qo‘llaniladi.
• Java - Korxona darajasidagi dasturlar va Android ilovalari yaratishda ishlatiladi.
Sun'iy intellekt va ma’lumotlar tahlilida ahamiyati
Dasturlash tillari yordamida ma’lumotlarni tahlil qilish va qayta ishlash osonlashdi.
Python va R tillari sun'iy intellekt va ma’lumotlar tahlili sohasida keng
qo‘llaniladi, chunki ular ko‘plab matematik va statistika kutubxonalariga ega. Bu
orqali katta hajmdagi ma’lumotlarni tahlil qilish, prognozlash va qaror qabul qilish
jarayonlari avtomatlashtiriladi.
Katta hamjamiyat va keng qo‘llanilish imkoniyati
Zamonaviy dasturlash tillari katta dasturchilar hamjamiyatiga ega. Masalan,
GitHub va Stack Overflow kabi platformalarda ko‘plab kod namunalarini va
5

yechimlarni topish mumkin. Bu tillar uchun yaratilgan darsliklar, kutubxonalar va
qo‘llanmalar yangi dasturchilarning rivojlanishiga yordam beradi.
Integratsiya va o‘zaro bog‘liqlik
Ko‘plab dasturlash tillari boshqa dasturlash tillari va texnologiyalar bilan birga
ishlash imkoniyatiga ega. Masalan, Python va C++ bilan birga ishlovchi
kutubxonalar mavjud bo‘lib, ular orqali Python’da yuqori darajadagi kod yozish
mumkin, lekin C++’da tezkor hisob-kitoblar bajariladi. Bu esa dasturlarning
samaradorligini oshiradi.
Avtomatlashtirish va samaradorlikni oshirish
Ko‘plab zamonaviy dasturlash tillari turli jarayonlarni avtomatlashtirishda
qo‘llaniladi. Misol uchun, bash (skript yozish), Python (vazifalarni
avtomatlashtirish) va boshqa tillar yordamida ma'lumotlarni to'plash, hisobot
tayyorlash, testlarni bajarish kabi vazifalar avtomatlashtiriladi. Bu esa inson
resurslarini tejashga va jarayonlarni tezlashtirishga imkon beradi.
Ochiq kodli loyihalar va ulardan foydalanish
Zamonaviy dasturlash tillari orqali yaratilgan ko‘plab ochiq kodli dasturlar
mavjud. Bu dasturlar dasturchilarga o‘z loyihalarini yaratishda tayyor
komponentlardan foydalanish imkoniyatini beradi. Masalan, Django (Python
uchun) va Laravel (PHP uchun) kabi ochiq kodli freymvorklar veb ilovalarni ishlab
6

2.Dasturlash tillarining sinflanishi
2.1 Pastki darajadagi va yuqori darajadagi dasturlash tillari
Pastki darajadagi tillar (masalan, Assembly) kompyuterning ishlash
jarayoniga yaqin tillardir, yuqori darajadagi tillar (masalan, Python) esa kodning
o‘qilishi va yozilishi oson bo‘lishiga qaratilgan.
Pastki darajadagi dasturlash tillari
Pastki darajadagi dasturlash tillari kompyuter apparatiga yaqin, aniq va tez
ishlaydigan tillardir. Ushbu tillar odatda kompyuterning apparat darajasidagi
buyruqlarini boshqaradi va protsessor bilan bevosita muloqot qiladi. Bu tillarga
assembler va mashina kodi kiradi.
Apparatga yaqinlik Ushbu tillar apparat tuzilishiga bevosita bog'liq va
kompyuterning ichki resurslarini boshqarishga imkon beradi.
Tez ishlash: Pastki darajadagi tillarda yozilgan kod ancha tez ishlaydi, chunki u
apparat darajasidagi buyruqlar bilan to'g'ridan-to'g'ri aloqa qiladi.
Murakkablik va mehnat talab: Ushbu tillarda dasturlash ko'p e'tiborni talab qiladi
va dastur kodingi murakkab va uzun bo'lishi mumkin.
Assembler: Kompyuterning apparat buyruqlari bilan ishlash uchun
foydalaniladi. Assembler kodlar odatda protsessorning o'ziga xos instruktsiyalariga
asoslanadi va uni boshqa tillar kabi o'qish va tushunish qiyinroq.
Mashina tili: Bu kod 0 va 1 lardan tashkil topgan va to'g'ridan-to'g'ri apparat
tomonidan tushuniladi. Har bir protsessor o'zining mashina tiliga ega bo'ladi.
Yuqori darajadagi dasturlash tillari
Yuqori darajadagi dasturlash tillari inson tomonidan o'qilishi osonroq
bo'lgan tillardir. Ular kompyuter apparatidan yuqori darajada ajratilgan va kod
yozish, tushunish, hamda qo'llash oson. Yuqori darajadagi tillar kompyuterda
dasturlarni ishlab chiqish jarayonini sezilarli darajada soddalashtiradi.
8

Inson tomonidan tushunarli: Ushbu tillarning sintaksisi inson tiliga yaqinroq va
kodni tushunish osonroq. Ko'pchilik yuqori darajadagi tillar platformalararo
moslashuvchan bo'lib, turli operatsion tizimlarda ishlay oladi.
Ko'p funksiyalilik: Yuqori darajadagi tillar kuchli kutubxonalar va ramkalarni
(framework) taqdim etadi, bu esa dastur yaratishni osonlashtiradi.
Python: Oddiy sintaksis va kuchli kutubxonalarga ega bo'lgan, boshlang'ich
darajadagi dasturchilar uchun qulay yuqori darajadagi dasturlash tili.
Java: Keng qo'llaniladi va platformadan mustaqil ishlashga mo'ljallangan, "Write
Once, Run Anywhere" prinsipi asosida ishlab chiqilgan.
C++: Yuqori tezlik va qulaylikni ta'minlaydigan tildir, apparat darajasiga
yaqinlashish imkonini beradi, lekin yuqori darajada ham ishlatiladi.
JavaScript: Veb-ilovalar va front-end dasturlash uchun keng ishlatiladigan tildir.
Taqqoslash jadvali
Xususiyat Pastki darajadagi tillar Yuqori darajadagi tillar
Apparat bilan yaqinlik Juda yaqin Masofali
Bajarilish tezligi
Tez Nisbatan sekin
Inson tushunishi Murakkab Oson
Platformalararo moslashuv Kam Yuqori
Misollar
Assembler, Mashina tili Python, Java, C++, JavaScript
Qaysi tillar qachon ishlatiladi?
 Pastki darajadagi tillar odatda operatsion tizimlar, drayverlar,
mikrokontrollerlar va boshqa apparat bilan bog'liq ilovalarni ishlab
chiqishda qo'llaniladi.
 Yuqori darajadagi tillar esa veb-dasturlar, mobil ilovalar, sun'iy intellekt va
ma'lumotlar tahlili kabi sohalarda keng qo'llaniladi.
9

$2.2 Tillarni sinflanishiga oid misollar (C, Java, Python, Haskell, va h.k.) Tillarni sinflanishi – bu dasturlash tillarini ularning ishlatilishi, xususiyatlari, va paradigmalari asosida guruhlash usuli. Dasturlash tillarini sinflanishi ularning dasturiy ta’minot yaratishdagi yondashuvlarini, moslashuvchanligini va qo‘llanish sohalarini aniq belgilaydi. Quyida protseduraviy, obyektga yo‘naltirilgan va funksional dasturlash tillarining sinflanishiga oid misollar beriladi. Protseduraviy dasturlash tillari Protseduraviy dasturlash tillari buyruqlar ketma-ketligini ta'minlaydi va kodlarni ma'lum bir mantiqiy tartibda bajaradi. Oddiy va samarali protseduraviy dasturlash tili bo'lib, tizim dasturlari va operatsion tizimlar yaratishda qo'llaniladi. Pascal: Asosan o'quv va ta'lim maqsadlari uchun ishlatiladi, protseduraviy paradigmani yaxshi qo'llab-quvvatlaydi. #include <stdio.h> void sayHello() { printf("Hello, World!\n"); } int main() { sayHello(); return 0; 10$

}
Obyektga yo'naltirilgan dasturlash tillari
Obyektga yo‘naltirilgan tillar ma'lumotlarni obyektlar ichida saqlash imkoniyatini
beradi. Ushbu tillar inkapsulyatsiya, meros olish va polimorfizm kabi
xususiyatlarni qo‘llab-quvvatlaydi.
Java: Obyektga yo‘naltirilgan paradigmani yaxshi qo‘llab-quvvatlaydi va turli
dasturlarda keng qo‘llaniladi.
Python: Soddaligi va obyektga yo‘naltirilgan dasturlash imkoniyatlari bilan
mashhur, shuningdek, modullarni qayta ishlatishga yaroqli.
3.1 Sintaksis, semantika va pragmatikaning dasturlash tilidagi roli anniq qilib
malumotlar yozib bering
Dasturlash tili turli darajadagi tushunchalar asosida tashkil etiladi. Bu
tushunchalar orqali dasturlar aniq va to'g'ri yoziladi, bajariladi va ma'lum bir natija
beradi. Dasturlash tillarida sintaksis, semantika va pragmatika o'ziga xos va muhim
rol o'ynaydi. Quyida ushbu har bir tushuncha va ularning dasturlash tilidagi roli
haqida batafsil ma'lumot beriladi.
Sintaksis – bu dasturlash tilidagi kod yozilishining qoidalari va
strukturasidir. Dastur kodining qanday yozilishi va tuzilishi sintaksis bilan
belgilanadi. Har bir dasturlash tili o'ziga xos sintaksisga ega, va bu qoidalarga
rioya qilinmasa, dastur kompilyator yoki interpretator tomonidan xatolik deb
hisoblanadi va bajarilmaydi.Sintaksisning roli dasturdagi buyruqlar va iboralar
11

tuzilishini tartibga solish, dastur kodinga aniq ma'no berish va xatolarni oldini
olishdir.
Misol: Quyida Python tilida o'zgaruvchi e'lon qilishning to'g'ri va noto'g'ri sintaksis
misollari berilgan:
# To'g'ri sintaksis
x = 5
# Noto'g'ri sintaksis
5 = x
# Bu xato, chunki o'ng tomonda o'zgaruvchi, chap tomonda qiymat bo'lishi kerak
Semantika – bu dasturlash tilidagi iboralar va operatorlar orqali bildirilgan ma'no
yoki mantiq. Semantika dastur qanday ishlashi va qanday natija berishi haqida
tushunchalar beradi. Sintaksis to'g'ri bo'lganda ham, semantik ma'nosiz ifodalar
dastur natijasida xatolik yoki noto'g'ri ma'lumotga olib kelishi mumkin.
Semantikaning roli dasturda yozilgan ifodalar va buyruqlarni mantiqiy ma'noga
ega qilib, dasturdan kutilayotgan natijani ta'minlashdir.
Misol : Quyida semantik xatolarga misol ko'rsatilgan:
x = 5
y = "10"
# Sintaksis to'g'ri, lekin semantika noto'g'ri, chunki int va stringni qo'shib
bo'lmaydi
12

result = x + y
# Bu semantik xato, sababi son va matn qo'shilib bo'lmaydi
Pragmatika – bu dasturda qo'llanilayotgan kodning samaradorligi, o'qish va
tushunish qulayligi hamda maqsadga muvofiqligi. Pragmatika orqali dastur
kodining samaradorligi oshiriladi, u yanada o'qilishi oson va tushunarli bo'ladi. Bu
asosan dastur yozishda to'g'ri yondashuvlarni qo'llashni, maqbul usullarni tanlashni
anglatadi.
 Pragmatikaning roli dastur kodini optimallashtirish, samaradorlikni
oshirish va o'qish oson bo'lgan kod yozishni ta'minlashdan iborat.
Misol : Quyida pragmatik jihatdan samaraliroq dastur misoli berilgan:
# Maqsad: 1 dan 10 gacha sonlarni chop etish
# Samarasiz usul
for i in range ( 1 , 11 ):
if i <= 10 :
print (i)
# Samarali va o'qishga qulay usul
for i in range ( 1 , 11 ):
print (i)
Yuqoridagi birinchi usulda shart operatori ( if i <= 10 ) qo'shimcha joyni egallaydi
va ko‘p resurs sarflaydi, ikkinchi usul esa pragmatik jihatdan osonroq va
samaraliroq.
3.2 Kompilyatsiya va Interpretatsiya Jarayonlari Tushunchasi
13

Dasturlash tilida yozilgan kod kompyuter tomonidan bevosita tushunilmaydi,
chunki kompyuter faqat mashina kodini tushuna oladi. Shu sababli dasturiy kodni
mashina tili (binar kod) formatiga o‘tkazish jarayonlari kerak bo‘ladi. Bu
jarayonlar kompilyatsiya va interpretatsiya deb ataladi. Har ikki jarayon dastur
kodini bajarilishida muhim rol o'ynaydi, lekin ular bir-biridan farqli ishlash usuliga
ega.
Kompilyatsiya (Compilation)
Kompilyatsiya bu dasturiy kodni bir martalik jarayon orqali mashina kodiga
(kompyuter tushunadigan tilga) o‘tkazish usuli hisoblanadi. Kompilyatsiya vaqtida
dasturiy kod to‘liq analiz qilinib, mashina kodiga aylantiriladi va yakuniy chiqish
fayl (masalan, .exe fayl) yaratadi.
 Kompilyator bu jarayonni amalga oshiruvchi dastur bo‘lib, u kodni mashina
tiliga to‘liq o‘giradi va xatoliklarni tekshiradi.
 Kompilyatsiyalanuvchi tillar : C, C++, Java (qisman), Rust va boshqa tillar
kompilyatsiyalanadigan tillar qatoriga kiradi.
Kompilyatsiya jarayoni bosqichlari :
1. Leksik analiz : Koddagi belgilarning to‘g‘riligini tekshiradi va ularni tahlil
qiladi.
2. Sintaktik analiz : Kod tuzilishini tekshiradi.
3. Semantik analiz : Kodingizning mantiqiy xatolarini tekshiradi.
4. Optimallashtirish : Dastur samaradorligini oshirish uchun kodni
optimallashtiradi.
5. Mashina kodiga o‘girish : Kodni bajarilishi uchun mashina tiliga o‘giradi va
ijro faylini yaratadi.
14

Misol : C yoki C++ dastur yozilganda, kompilyatsiyadan so'ng dastur ijro fayl
(.exe) yaratadi. Ushbu faylni istalgan paytda kompyuterda bajarish mumkin va u
boshqa fayllarga bog‘liq emas.
Kompilyatsiyaning afzalliklari :
 Tez ishlaydi, chunki kod bir marta kompilyatsiya qilingandan so'ng yana
o'zgartirilmaydi.
 Xatolar kompilyatsiya vaqtida aniqlanadi, bu esa dastur bajarilishidan oldin
xatolarni tuzatish imkonini beradi.
Kompilyatsiyaning kamchiliklari :
 Katta hajmli dasturlar kompilyatsiyalanishi uzoq vaqt olishi mumkin.
 Har bir o‘zgarishdan so‘ng kodni qayta kompilyatsiya qilish talab etiladi.
2. Interpretatsiya (Interpretation)
Interpretatsiya bu dasturiy kodni qadam-baqadam o‘qish va bajarish jarayoni.
Interpretor dasturiy kodni bir yo‘la mashina tiliga o‘tkazmaydi, balki kodning har
bir qatorini ketma-ket o‘qib, darhol bajaradi.
 Interpretator bu jarayonni amalga oshiruvchi dastur bo‘lib, u kodni qatorma-
qator o‘qib, natijani chiqaradi.
 Interpretatsiyalanuvchi tillar : Python, JavaScript, Ruby, PHP kabi tillar
interpretatsiya yordamida ishlaydi.
Interpretatsiya jarayoni bosqichlari :
1. Kodning o'qilishi va tahlili : Har bir qator birma-bir o'qiladi.
15

2. Qatorning bajarilishi : Har bir qator darhol bajariladi va natijasi chiqariladi.
4. Sintaksisni tasvirlash usullari
4.1 Sintaksis daraxtlari va grammatik qoidalar
Dasturlash tilini to‘g‘ri va aniq ishlatishda sintaksis daraxtlari va grammatik
qoidalar muhim rol o‘ynaydi. Har qanday dastur yozilganda, tilning sintaktik
qoidalari asosida tashkil etilgan bo‘lishi kerak. Ushbu qoidalar orqali dastur
qanday tuzilishi va qanday ma'noda ishlashi belgilab beriladi.
Sintaksis Daraxtlari (Syntax Trees)
Sintaksis daraxtlari bu dasturiy kodning tuzilishini ko‘rsatish uchun
foydalaniladigan iyerarxik strukturalardir. Daraxtlar dasturiy koddagi buyruqlar,
iboralar va operatorlar qanday tuzilganini ko‘rsatadi. Har bir tugun biror
grammatik qoidaga javob beruvchi ifoda yoki operatorni ifodalaydi.
Sintaksis daraxtlari dasturiy kodni kompilyator yoki interpretator tomonidan tahlil
qilishda qo‘llaniladi va kodning tuzilishini tushunishga yordam beradi.
 Katta tugunlar (root) kodning umumiy tarkibini ifodalaydi.
 Ichki tugunlar ifodalar yoki buyruqlarni tashkil etadi.
 Barglar kodning yakuniy elementlari (masalan, o‘zgaruvchilar yoki
qiymatlar) hisoblanadi.
16

Misol : Quyida oddiy arifmetik ifodaning sintaksis daraxti ko‘rsatilgan: 3 + 4 * 5
Grammatik Qoidalar (Grammar Rules)
Grammatik qoidalar bu dasturlash tilida qabul qilingan tuzilmalarni ifodalash
uchun qo‘llaniladigan qoidalar majmuidir. Grammatik qoidalar dasturdagi
buyruqlar, iboralar va ifodalar qanday tartibda kelishi va qanday sintaksis tuzilishi
kerakligini belgilaydi. Bu qoidalar yordamida dasturiy kod qanday qilib
kompilyatsiya qilinishi yoki interpretatsiya qilinishi kerakligini aniqlanadi.
Grammatik qoidalar, odatda, Backus-Naur formati (BNF) yoki Eğri Chiziqli
Grammatikalar orqali yoziladi.
Misol : Quyida BNF formatida oddiy grammatik qoidalar keltirilgan:
 <ifoda> ::= <raqam> | <ifoda> + <ifoda> | <ifoda> * <ifoda>
 <raqam> ::= "0" | "1" | "2" | "3" | ... | "9"
Yuqoridagi grammatik qoidalarda:
 <ifoda> qo‘shish va ko‘paytirish amallarini o‘z ichiga olgan matematik
ifoda sifatida belgilangan.
 <raqam> har bir raqamni ifodalaydi.
Grammatik qoidalar kompilyator yoki interpretator uchun dasturiy kodning
tuzilishini aniqlashda asosiy yo‘l ko‘rsatkich sifatida xizmat qiladi.
17

Sintaksis Daraxtlari va Grammatik Qoidalarning Dasturlashda Ahamiyati
1. Kod tuzilishini aniqlash : Daraxt strukturalar va grammatik qoidalar dastur
qanday qilib tuzilganini va qanday bajarilishi kerakligini aniqlashga yordam
beradi.
2. Xatolarni aniqlash va tuzatish : Grammatik qoidalar buzilgan hollarda
kompilyator xatolarni aniqlab beradi va dasturning to‘g‘ri ishlashiga yordam
beradi.
3. Kompilyatsiya va optimallashtirish : Daraxt struktura yordamida
kompilyator kodni optimallashtiradi va samaradorligini oshiradi.
4. Kodning yengilligi va ko‘p ishlatilishi : Grammatik qoidalar va daraxt
strukturalari orqali dasturiy kod samaraliroq ishlaydi va oson o‘qiladi.
Xulosa
Dasturlash tillari axborot texnologiyalari sohasida tub burilish yasagan va
kompyuter texnologiyalari rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan vositalardan biridir.
Ular dasturchilarga aniq ko‘rsatmalarni kompyuterga yetkazish, masalalarni
yechish va yangi mahsulotlarni yaratishda yordam beradi. Dasturlash tillarining
rivojlanishi bilan dasturchilar uchun o‘z loyihalarini amalga oshirishda yanada
samarali, tez va oson usullar paydo bo‘ldi.Dasturlash tillari ikki asosiy sinfga
bo‘linadi: pastki va yuqori darajadagi tillar. Pastki darajadagi tillar kompyuterning
apparatiga yaqin ishlaydi va aniq jarayonlarni boshqarish imkonini beradi.
Masalan, assembler tili kompyuter apparati bilan bevosita muloqot qilish imkonini
18

beradi, bu esa tezkor va samarali hisoblashlarni amalga oshirish uchun qulaydir.
Yuqori darajadagi tillar esa inson o‘qishiga qulay va tushunarli ko‘rsatmalar
yordamida dasturlar yozish imkonini beradi. Bu tillar ko‘p qirrali va umumiy
vazifalarni bajarish uchun qulay hisoblanadi. Misol uchun, Python, Java va C++
kabi tillar yuqori darajadagi tillarga kiradi va turli dasturiy ta’minotlarda keng
qo‘llaniladi.Dasturlash tillarining zamonaviy sinflari, masalan, protseduraviy,
obyektga yo‘naltirilgan, va funksional dasturlash tillari dasturiy ta’minotni ishlab
chiqishda turli usullarni qo‘llash imkonini beradi. Protseduraviy dasturlash
ko‘pincha ketma-ketlikka asoslangan vazifalarni bajarish uchun ishlatiladi,
obyektga yo‘naltirilgan dasturlash esa obyektlar va sinflarga asoslangan bo‘lib,
ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonini yanada soddalashtiradi va yanada kompleks
dasturlar yaratish imkonini beradi. Funksional dasturlash esa matematik
funktsiyalarga asoslanadi va bugungi kunda ko‘plab yangi dasturlash tillarida
qo‘llanilmoqda.Sintaksis va semantika dasturlash tillarida muhim rol o‘ynaydi,
chunki bu tushunchalar tilning tuzilishi va ma’nosini belgilab beradi.
Foydalangan adabiyotlar
1. Aho, A. V., & Ullman, J. D. (1995). Foundations of Computer Science: C
Edition . Computer Science Press.
2. Kernighan, B. W., & Ritchie, D. M. (1988). The C Programming Language .
Prentice Hall.
3. Sebesta, R. W. (2016). Concepts of Programming Languages (11th ed.).
Pearson.
4. Stroustrup, B. (2013). The C++ Programming Language (4th ed.). Addison-
Wesley.
19

5. Tucker, A. B., & Noonan, R. E. (2006). Programming Languages:
Principles and Paradigms . McGraw-Hill.
6. Gabbrielli, M., & Martini, S. (2010). Programming Languages: Principles
and Paradigms . Springer.
7. Mitchell, J. C. (2002). Concepts in Programming Languages . Cambridge
University Press.
8. Louden, K. C., & Lambert, K. A. (2011). Programming Languages:
Principles and Practice (3rd ed.). Cengage Learning.
9. Scott, M. L. (2009). Programming Language Pragmatics (3rd ed.). Morgan
Kaufmann.
10. Hennessy, J. L., & Patterson, D. A. (2011). Computer Organization and
Design: The Hardware/Software Interface (4th ed.). Morgan Kaufmann.
20

Mavzu: Dasturlash tillari tuzilish, sinflanishi va sintaksisni tasvirlash metodlari . Reja: 1.Kirish 1.Dasturlash tillarining umumiy tavsifi va ahamiyati 1.1 Dasturlash tillarining kelib chiqishi va rivojlanishi 1.2 Zamonaviy dasturlash tillarining asosiy ahamiyati va ularning vazifalari 2.Dasturlash tillarining sinflanishi 2.1 Pastki darajadagi va yuqori darajadagi dasturlash tillari 2.2 Tillarni sinflanishiga oid misollar (C, Java, Python, Haskell, va h.k.) 3.Dasturlash tillarining tuzilishi 3.1 Sintaksis, semantika va pragmatikaning dasturlash tilidagi roli 3.2 Kompilyatsiya va interpretatsiya jarayonlari tushunchasi 4.Sintaksisni tasvirlash usullari 4.1 Sintaksis daraxtlari va grammatik qoidalar 6. Xulosa 7.Foydalangan adabyotlar 1

Kirish Dasturlash tillari insonlar va kompyuterlar o‘rtasida o‘zaro muloqotni osonlashtiradigan vositalar bo‘lib, ular dasturchilarga o‘z loyihalarini yaratishda yordam beradi. Bu tillar kompyuterga aniq vazifalarni bajarishni buyurish uchun dasturchilarga ko‘rsatmalar yozish imkonini beradi. Dasturlash tillarining rivojlanishi bilan ularning turlari va uslublari ko‘payib bormoqda, bu esa dasturlashni kengroq maqsadlarda qo‘llashga yordam bermoqda.Dasturlash tillari kompyuterlar bilan aloqa qilishda muhim rol o‘ynaydi, chunki ular kompyuterlarga aniq ko‘rsatmalar berish uchun zarur bo‘lgan mantiqiy va matematik qoidalarni belgilaydi. Birinchi dasturlash tillari 1950-yillarda yaratilgan bo‘lsa, bugungi kunda zamonaviy dasturlash tillari murakkab va ko‘p funksiyali dasturlar yaratish imkonini beradi.Dasturlash tillari uzoq tarixga ega bo‘lib, dastlab ular matematik muammolarni hal qilish va bilimlar almashish uchun ishlatilgan. Misol uchun, 1957 yilda Fortran (Formula Translation) birinchi yuqori darajali dasturlash tili sifatida paydo bo‘ldi va u asosan ilmiy va injenerlik hisob-kitoblarida foydalanildi. O‘tgan yillarda turli xil paradigmalarga ega bo‘lgan dasturlash tillari yaratilib, ular bugungi kunda keng qo‘llanilmoqda.Zamonaviy dasturlash tillari yordamida dasturchilar keng ko‘lamli vazifalarni bajarishlari mumkin. Bu tillar murakkab hisob-kitoblar, katta hajmdagi ma’lumotlar bilan ishlash, o‘yinlar va boshqa grafik ilovalarni ishlab chiqish imkonini beradi. Hozirgi kunda mashinasozlik, moliya, sog‘liqni saqlash, axborot xavfsizligi va boshqa ko‘plab sohalarda dasturlash tillari muhim rol o‘ynaydi. C++, Java, Python, va JavaScript kabi tillar keng qo‘llanilib, dasturchilarga o‘z loyihalarini tezkor va samarali bajarishda yordam 2

beradi.Axborot texnologiyalari sohasida dasturlash tillarining ahamiyati ortib bormoqda, chunki har bir texnologiya o‘ziga xos muammolarni hal qilish uchun mo‘ljallangan. Zamonaviy dasturlash tillari orqali kompyuter texnologiyalaridan yanada kengroq foydalangan holda yangi dasturiy mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqilmoqda. Internet ilovalarining ko‘payishi bilan veb-dasturlash tillari, xususan, HTML, CSS, JavaScript kabi tillar keng ommalashgan. 1. Dasturlash tillarining umumiy tavsifi va ahamiyati 1.1 Dasturlash tillarining kelib chiqishi va rivojlanishi Kompyuterda dasturlash bu – kompyuter mikroprotsessori uchun turli buyruqlar berish, qachon, qayerda nimani o'zgartirish va nimalarni kiritish yoki chiqarish haqida buyruqlar berishdir. Ushbu maqolada, qanday dasturlash tillari borligi, eng keng tarqalgan dasturlash tillari va ularning farqi. Hamda, Dasturlashni o'rganish yo'llari haqida suhbatlashamiz Kompyuter dunyosida ko'plab dasturlash tillari mavjud bo'lib, dasturlash va unga qiziquvchilar soni ortib bormoqda. Bir xil turdagi ishni bajaradigan dasturlarni Basic, Pascal, Ci va boshqa tillarda yozish mumkin. Pascal, Fortran va Kobol tillari universal tillar hisoblanadi, Ci va Assembler tillari mashi tiliga ancha yaqin tillar bo'lib, quyi yoki o'rta darajali tillardir. Algoritmik til inson tillariga qanchalik yaqin bo'lsa, u tilga yuqori darajali til deyiladi. Mashina tili esa eng pastki darajali tildir. Mashina tili bu sonlardan iboratdir, Masalan: 010110100010101 Dasturlash tillari 2 ta katta guruhlarga bo'linadi, Quyi va Yuqori darajali dasturlash tili. Quyi darajali dasturlash tili ancha murakkab bo'lib ular juda maxsus sohalarda ishlatiladi va ularning mutaxassislari ham juda kam. Chunki quyi dasturlash tillari (masalan: assembler) ko'pincha miktoprotsessorlar bilan ishlashda kerak bo'lishi mumkin. Odatda turli dasturlash 3

ishlari uchun yuqori darajali dasturlash tilidan keng foydalaniladi. EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) endi yuzaga kelgan paytda programma tuzishda, faqat mashina tillarida, ya'ni sonlar yordamida EHM bajarishi kerak bo'lgan amallarning kodlarida kiritilgan. Bu holda mashina uchun tushinarli sanoq, sistemasi sifatida 2 lik, 6 lik, 8 lik sanoq sistemalari bo'lgan. Programma mazkur sanoq sistemasidagi sonlar vositasida kiritilgan. Yuqori darajali dasturlashda, mashina tillariga qaraganda mashinaga moslashgan (yo'naltirilgan) belgili kodlardagi tillar hisoblanadi. Belgilar kodlashtirilgan tillarning asosiy tamoyillari shundaki, unda mashina kodlari ularga mos belgilar bilan belgilanadi, hamda xotirani avtomatik taqsimlash va xatolarni tashhis qilish kiritilgan. Bunday mashina moslashgan til - ASSEMBLER tili nomini oldi. 1.2 Zamonaviy dasturlash tillarining asosiy ahamiyati va ularning vazifalari Universallik va moslashuvchanlik Zamonaviy dasturlash tillari (masalan, Python, JavaScript, Java, C++, va boshqalar) ko‘plab platformalarda va operatsion tizimlarda ishlaydi. Bu tillarning moslashuvchanligi ularning keng tarqalishiga va ko‘p sohalarda qo‘llanishiga sabab bo‘lgan. Masalan, Python tilida veb-sayt yaratish, sun’iy intellekt algoritmlarini tuzish, dasturlarni avtomatlashtirish kabi vazifalarni bajarish mumkin. Yuqori darajada samarali kod yozish Zamonaviy dasturlash tillari kod yozish samaradorligini oshiruvchi funksiyalar va kutubxonalarni taqdim etadi. Misol uchun, Python’ning NumPy kutubxonasi matematik hisob-kitoblarni tez va oson bajarishga imkon beradi, HTML va CSS yordamida esa veb sahifalarni tez va oson ishlab chiqish mumkin. 4

Kodning o‘qilishi va tushunilishi Dasturlash tillarining ahamiyatli jihati ularning o‘qilishi va tushunilishi oson bo‘lishidir. Masalan, Python tili sodda va intuitiv sintaksisga ega bo‘lib, yangi boshlovchilar uchun o‘rganish qulaydir. Bu esa dasturchilarning tez o‘zlashtirib, ishlab chiqarish darajasiga yetishiga yordam beradi. Vazifalarning muayyan sohalarga yo‘naltirilganligi Har bir dasturlash tilining o‘ziga xos vazifalari bor. Masalan: • Python - Sun’iy intellekt, mashinani o‘rganish va ma’lumotlarni tahlil qilish sohalarida keng qo‘llaniladi. • JavaScript - Frontend va backend dasturlashda, xususan, veb-saytlarning dinamik qismi va foydalanuvchi interfeyslarini yaratishda foydalaniladi. • C++ - O‘yinni dasturlash, tizim dasturlash va o‘yin motorlarini ishlab chiqishda qo‘llaniladi. • Java - Korxona darajasidagi dasturlar va Android ilovalari yaratishda ishlatiladi. Sun'iy intellekt va ma’lumotlar tahlilida ahamiyati Dasturlash tillari yordamida ma’lumotlarni tahlil qilish va qayta ishlash osonlashdi. Python va R tillari sun'iy intellekt va ma’lumotlar tahlili sohasida keng qo‘llaniladi, chunki ular ko‘plab matematik va statistika kutubxonalariga ega. Bu orqali katta hajmdagi ma’lumotlarni tahlil qilish, prognozlash va qaror qabul qilish jarayonlari avtomatlashtiriladi. Katta hamjamiyat va keng qo‘llanilish imkoniyati Zamonaviy dasturlash tillari katta dasturchilar hamjamiyatiga ega. Masalan, GitHub va Stack Overflow kabi platformalarda ko‘plab kod namunalarini va 5

Dasturlash tillari tuzilish, sinflanishi va sintaksisni tasvirlash metodlari

11.11.2024

0

118.2802734375 KB

Похожие