logo

DINNING MOHIYATI TUZILISHI VA FUNKSIYALARI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

28.7666015625 KB
Mavzu:    DINNING MOHIYATI TUZILISHI VA FUNKSIYALARI
REJA:
1.Dinga berilgan tariflar.
  2.Din-ijtimoiy   ong   shakli,   muayyan   turmush   va   tafakkur   tarsi   ma’naviy   qadryat
sifatida.   Dinning   jamiyat   va   shaxs   ma’naviyati   yuksalishidagi   komil   insonni
tarbiyalashdagi ahamiyati.
3.Dinning strukturasi.  Dinning ijtimoiy funksiyalari:  dunyoqarashni  shakllantirish
yosh   avlodni   tarbiyalash   tartibga   solish   birlashtirish   tasalli   berish   aloqa   o’rnatish
va h.k. Dinlar tasnifi. 1.   Din   ijtimoiy   hayotni,   voqelikni   o’ziga   xos   tarzda   aks   ettiruvchi   ijtimoiy
ongning   shaklidir.   Diniy   ta’limotlar   jamiyat   hayoti   bilan   bo’gliq   ravishda   paydo
bo’lib,   ular   jamiyat   hayotidagi   voqea-hodisalar   diniy   ta’limotlarda   o’z   ifodasini
topadi.   Diniy   ong,   urf-odatlar,   diniy   dunyoqarash   ko’p   jihatdan   inson   his-
tuyg’ulari,   ehtiroslari,   hayollari   ta’siri   ostida   paydo   bo’ladi.   Dinning   ijtimoiy
tarixiy,   gnosiologik   va   psixologik   ildizlari   mavjuddir.   Dinning   ildizi   dinning
vujudga   kelishini,   uning   qayta   tiklanishi   zaruriyati   va   imkoniyatlarini,   umuman,
uning   salohiyatini   yaratuvchi   kishilar   yig’indisidir.   Dinning   ujtimoiy-iqtisodiy
ildizi   deyilganda   dinni   vujudga   keltirgan   kundalik   hayotiy   shart-sharoitlar
yig’indisi   tushuniladi.   Jamiyat   iqtisodiy     taraqqiyoti   darajasining   pastligi,
odamning   tabiat   kuchlari   oldidagi   ojizligi   ularda   ilk   diniy   tasavvurlarning   paydo
bo’lishiga   sabab   bo’ladi.   Jamiyat   hayotining   ma’lum   bosqichida   vujudga   kelgan
din   tarixiy   va   ijtimoiy   hodisa   bo’lib,   jamiyat   hayotida   sodir   bo’luvchi   voqea   va
hodisalar diniy ta’limotlarga ham o’z ta’sirini ko’rsatgan. Dinlar dastlab politeistik,
ya’ni   ko’pxudolik   dinlardan   iborat   bo’lib,   insonda   ong-tafakkur   shakllanishi
jarayonida inson tevarak atrofda sodir bo’layotgan voqea-hodisalarning sabablarini
tushunishga harakat qila boshlaydi. Dinning gnosiologik ildizlarini tashkil etuvchi
bu   narsa-hodisalarning   bu   sabablarini   bilmaslik   inson   tomonidan   butun   tevarak
atrofdagi   narsa   va   hodisalarni   jonlantirib   tasavvur   qilishiga   olib   keldi.   Jamiyat
hayotida   sodir   bo’lgan   o’zgarishlar,   yirik   davlatlarning   vujudga   kelishi,
hokimiyatning   yakka   hukumdor   qo’lida   to’planishi   odamlarning   politeizmdan
monoteizmga o’tishiga, ko’plab xudolar ichidan yagona xudoga e’tiqod qilishining
boshlanishiga   olib   keladi.   Dinning   psixologik   ildizlari   dinlarning   ma’naviy   ruhiy
ehtiyojlari   bilan   bevosita   bog’liqdir.   Insonning   o’ziga   doimo   taskin   beruvchi,
uning   his-tuyg’ularini   yengillashtiruvchi   kuchga   bo’lgan   ehtiyoji   dinning
psixologik ildizlarini tashkil etadi.
     Din so’zi o’zbek tiliga arab tilidan kirib kelgan bo’lib, ishonch, ishonmoq
degan ma’noni bildiradi. E’tiqod so’zi ham arab tilidan kirib kelgan bo’lib, chuqur
mustahkam ishonch degan ma’noni anglatadi.
          Din   bu   insonga   birdan-bir   to’g’ri   hayot   yo’lini   ko’rsatadigan   va o’rgatadigan   ilohiy   qudratga   ishonch   va   e’tiqodni   ifoda   etadigan   maslak,   qarash
hamda   ta’limotdir.   Diniy   imon   va   e’tiqod   din   yo’lining   to’g’riligi,   haqligi
ishonchdan iborat ma’naviy ruhiy holatdir.
         Dinning tarkibiy qismi muayyan elementlardan, diniy ong, diniy ibodat
va diniy tashkilotlardan iborat bo’lib, diniy tashkilotlar faoliyati ijtimoiy vazifalar
bilan   belgilanadi.   Jamiyatdagi   diniy   munosabatlar   ijtimoiy   munosabatlarning
boshqa   turlari,   ya’ni   siyosiy,   huquqiy   axloqiy-ma’naviy,   iqtisodiy   mehnat
munosabatlari   hamda   jarayonlari   bilan   bevosita   bog’liqdir.   Diniy   jamoa   diniy
e’tiqodga asoslangan kishilar birligining asosiy belgilari quyidagilardan iboratdir.
1)Diniy   e’tiqod,   maqsad   va   vazifalar   birligi,   2)Diniy   marosimlar   va   undan
tashqaridagi   faoliyatlarning   birligi,   3)Etnik   birlik   tuyg’usi,   4)   Jamiyat   azolari
orasidagi  o’zaro  taqsimlangan  mavqe  va   vazifalarning  tuzilishi    an’analar  va  urf-
odatlar   huquq   yoki   umumiy   dasturlar,   qoida,   fatvolar   bilan   belgilanadi.   Dinlar
tarixida ko’p hollarda diniy birlik etnik birlikka mos kelgani uchun din etnik milliy
birlik   ma’nosini   ham   anglatgan.   Masalan,   islom   dinida   millat   emas,   islom   diniga
e’tiqod   qiluvchi,   Muhamad   payg’ambar   targ’ibotiga   ergashgan   kishilar   birligi-
ummat   tushunchasi   ishlatiladi.   Diniy   munosabatlar   eng   tez   o’zgaruvchan
munosabatlar  bo’lib,  bevosita  diniy  ehtiyojlar   bilan   bog’lanmagan,   ayni   zamonda
kundalik va muhim ijtimoiy vazifalarni ham qilishga qaratilgan, kishilarning hatti-
harakatlarini diniy qarashlar, pand-nasihatlar, odatlar orqali belgilash, yo’naltirish
natijasida vujudga keladi.
2. Jahonda ko’plab dinlar mavjud bo’lib, dinshunoslik fanida ular 3 ta turga,
urug’ qabila dinlari, milliy davlar dinlari hamda jahon dinlariga bo’lib o’rganiladi.
          Urug’-qabila   dinlari   ibtidoiy   jamiyat   tuzumida   vujudga   kelib   ularga
animizm,   fetishizm,   totemizm,   shomonizm   va   magiya   kiradi.   Ibtidoiy   jamiyat
sharoitida vujudga kelgan bu dinlar diniy tarixiy shakllari ham deyiladi. Animizm
lotin   tilidan     anim   ,   ya’ni   jon,   ruh   degan   ma’noni   anglatib,   insonni   o’rab   turgan
dunyoda   turli   ruhlarning   borligiga   ishonishdir.   Animizm-ruhlar   mavjudligiga
ishonishdir,   Animizm-ruhlar   mavjudligiga   ishonch,   tabiat   kuchlarini
ilohiylashtirish,   hayvonot,   o’simlik   va   jonsiz   jismlarga   ruh,   ong   va   tabiiy   qudrat borligi haqidagi ta’limotdir.
Sehrgarlik turlariga davolash, ziyon yetkazish, muhabbat uyg’otish, ovchilik,
dehqonchilikka   xos   xarakat   va   boshqalar   kiradi.   Sehr   yo’li   bilan   aldashning   asl
ildizi   xalq   mediöinasiga   -   tibbiyotiga   bog’liq.   Masalan ,   o’zbeklarda   ko’chiriq
qildirish ,   kuf - suf   qilib   dam   solish ,   kinna   soldirish ,   isitma - sovutma   qilish ,   fol
ochirish   shular   jumlasiga   kiradi .  Ziyon  yetkazishga   qaratilgan   sehr   boshqa   urug’,
kabilardagi   dushmanga   ziyon-zahmat   yetkazishni   istash,   tilashdir:   muhabbat
uyg’otish   sehrgarligi   esa   isitma-sovutma   qilishdan   iborat;   ovchilik   sehri   ovda
omadli   bo’lish,   bunda   yirtqichlardan   holi   bo’lish   va   h.larga   kiritilishdir:
dehqonchilikda hosildorlikka hayolan sehrlash yo’li bilan erishishdir. Bu yo’l bilan
yomg’ir   yog’dirishga   urinishdir.   Talabalar   va   ularning   yaqinlari   bu   hodisalarga
hozirgi zamon fan va texnika yutuqlari asosida tahlil qilsalar ularning asossizligiga
ishonch hosil qiladilar.
Sehrgarlik bilan o’zbeklarda azayimxon, duoxon, parixon, kinnachi, baxshi,
folbin   v.b.lar   shug’ullangan.   Bular   hali   ham   chekka   joylarda   soddadil   odamlarni
aldab   kun   ko’radilar .   Sehrgarlar   jin   (ajina),   pari,   alvasti,   yosuman,   dev,   ajdaho,
arvohlarga   ishonishni   targ’ib   qilib,   xurofatparastlarni   ular   tajovuzidan   xalos
qilishga   va’da   berib,   aldaydilar.   Endi   ularga   deyarli   hyech   kim   ishonmaydi .
Talabalar   ham   bundan   xulosa   qilishlari   lozim .
          Fetishizm,   fetish   so’zi   fransuz   tilida   but,   tumor,   sanam,   sehrli   narsa,
degan   ma’noni   aglatadi.   Fetishizm   jonsiz   narsalarni   g’ayritabiiy   xususiyatga   ega
deb   ishonish   va   ularga   sig’inishdir.   Sig’inish   obyektlari,   ya’ni   fetishlar-   tosh,
tayoq, daraxt, umumman, har qanday buyum bo’lishi mumkin.
     Totemizm. Totem so’zi Shimoliy Amerikada yashaydigan Ojibva qabilasi
tilida   “uning   urug’i”   degan   ma’noni   anglatadi.   Totemizm   odamlarning   ma’lum
guruhi bilan muayyan hayvon, parranda va o’simliklar o’rtasda g’ayritabiiy tarzda
qon-qarindoshlik   aloqalari   bor   deb   hisoblab   ularga   sig’inishdir.   Totemizm   turli
xalqlarda   mavjud   bo’lib,   totemlar   e’zozlangan,   ularni   o’ldirish   va   ov   qilish
ta’qiqlangan.
O’rta   Osiyo   o’zbeklarining   qadimiy   ajdodlari   qaldirg’och,   musicha, laylak,   ko’kqarg’a,   bug’ilarni   shunday   deb   hisoblab,   ularga   sig’inganlar:   ularni
asrab-avaylab, ozor bermay, ulug’lab, maqtab, ozuq berib, yashashi,  ko’payishiga
ko’maklashganlar. 
Hayvonlarga   sig’inish   urf - odatining   qoldiqlari   hali   ham   bor .  Boshqa   xalqlar ,
jumladan   hindilar   sigirga ,   maymunga ,   ilonga   avstraliyaliklar   kenguriga   shunday
qaraydilar .
Shomonizm.   Shomon   so’zi   tunguk   tilida   “o’ta   hayajonlangan”,   ”
jazavali kishi” degan ma’noni anglatadi. Shomonizm odamlar bilan ruhlar o’rtasida
vositachilik   qila   olishi   qudratiga   ega   bo’lgan   odamlar-shomonlar   borligiga
ishonishdir.   Shomon   go’yo   sehrli   kuchga   ega   deb   hisoblanadigan   doira,   nog’ora
yoki boshqa cholg’u   asbobi jo’rligida qo’llab raqsga, jazavaga tushib ruhlar bilan
gaplashishga harakat qilgan.
          Magiya-   sehrgarlik   yoki   jodigarlik   degan   ma’noni   bildirib,   odam,
hayvonot   yoki   tabiatga   g’ayri   tabiiy   yo’l   bilan   ta’sir   o’tkazish   maqsadida
bajariladigan   xatti-harakatlar   va   urf-odatlar   yig’indisidir.   Sehrgarlik   magiyaning
davolash   ya’ni   o’z   ildizlari   bilan   xalq   tibbiyotiga   bog’liq   bo’lgan   ziyon-zaxmat
tilash,   muhabbat,   ya’ni   ikki   jinsni   bir-biriga   isitish   yoki   sovutish,   ovchilik   ya’ni
ovga   ta’sir   o’tkazish   kabi   turlari   bor.   Buning   tarixiy   shakllari,   urug’-qabila
dinlarida   odamlar   tabiatdagi   biror   narsa   hodisani   muqaddaslashtirib   unga
sig’inganlar.
          Milliy   davlat   dinlari   qadimgi   davrga   xos   bo’lib,   davlatlarning   vujudga
kelishi,   turli   ijtimoiy   tabaqalarning   tashkil   topishi,   diniy   ta’limotda   oxirat
to’g’risidagi   tasavvurlarning   paydo   bo’lsihi,   dinga   xizmat   qiladigan   ruhoniylar
tabaqasining shakllanishi, ibodatxonalar qurilib, diniy e’tiqod bilan bog’liq bo’lgan
toat-ibodat   qoidalarining   ishlab   chiqilishi,   olamning  o’z  bosqichidan   iboratligi   va
insonning   bu   dunyodagi   xatti-harakati   uchun   u   dunyodagi   javobgarligi
to’g’risidagi talablar diniy ta’limotlarga kiritldi.
Har   bir   buyum ,   hodisa   kabi   din   ham   o’z   mohiyatiga   ega .   Dinshunoslik
asoslari   dinning   mohiyati   g’ayri   tabiiy   kuchlarga   ishonishdan   iborat   deb   ta’lim
beradi . Ular qatoriga ibtidoiy dinlarga hos totem, fetish, ruh, milliy davlat va jahon dinlariga xos xudolar, farishta, payg’ambar, avliyo, pir, eshon, murid va v.h.larga
sig’inishlar kiradi.   Din   mohiyatining   hodisasi   ham   bor   bu   uning   namoyon   bo’lishi
amaldagi   ifodasi   turli   xil   ibodatlardir .   Masalan,   musulmonlarda   nomoz   o’qish,
ro’za tutish, hatna (aqiqa), haj qilish, nikoh o’qitish, xijobga kirish, janoza, maraka,
muqaddas   sajdagohlarni   ziyorat   qilish   va   xokazolardan   iborat.   Bular   diniy
amaliyot,   din   faoliyatini   tashkil   etadi.   Bu   esa   diniy   e’tiqod   va   tuyg’u,   diniy
mas’uliyat,   ibodatxonalarni,   biror   diniy   tashkilot   oldida   turgan   diniy   vazifalari
dindor   odam,   guruh,   jamoa,   diniy   tashkilot   va   muassasalar   faoliyatini   namoyon
etishdir. 
Dinning   mohiyati   va   amaliyotni   kuchaytiradigan   subyektiv   omillardan   biri
diniy   ongdir.   U   esa   hayoldagi   bor   bo’lgan   mavjudot   hususiyat   va   shu   tarzdagi
aloqalar bor deb faraz qilish dindorlarning ular bilan munosabatda bo’lish ehtimoli
bor deb hisoblab ularga ishonishdir. Dinning mohiyati dinning vujudga kelishi va
qayta tiklanib turishi uning uch ildizi bilan bog’liq, bular ijtimoiy, gnoseologik va
psixologik   ildizlar.   Bularning  paydo   bo’lishi   va   qayta   tiklash   kishining   zaruriyati
va imkoniyatini yaratuvchi quvvatlab turuvchi omillar yig’indisidir.
Dinning ijtimoiy ildizlari  dindorlarning kundalik hayotida, ularning ustidan
o’z hukmronligini o’rnatgan, o’tkazayotgan moddiy va ma’naviy munosabatlardir.
Bular   orasida   moddiy   (iqtisodiy)   ildizlar   hal   etuvchi   rol   o’ynaydi.   Chunki   ibodat
qilish   uchun   ovqatlanish,   kiyinish,   uy   joyga,   kiyim-kechakka   ega   bo’lish   albatta
kerak. Bo’sh qop tik turmaydi degan naql bor. Kecha kunduz ibodat qilgan, diniy
yozuvlarni muttasil o’qigan kishiga ham oziq ovqat kerak ularsiz turmush kechirib
bo’lmaydi.   Ular   esa   osmondan   tushmaydi.   Mehnat   bilan   yaratiladi.   Dinga
ishonganda   bu   mutlaq   haqiqatni   aslo   unutmasligi   kerak.   Xalqimizda   avval   taom,
badas   kalom   degan   naql   bor,   ya’ni   taom   iste’mol   qilmasdan   toat-ibodat   u   yoqda
tursin,   hatto   gapirib   ham   bo’lmaydi.   Dinning   gnoseologik   ildizlari   real   olamni
dinlar   ta’limoti   nuqtai   nazaridan   in’ikos   ettiradigan   diniy   tasavvur,   tushuncha,
g’oya va hakozolarning vujudga kelishi imkon tug’diradigan bilish jarayoniga xos
xususiyatlardir.   Olamni   bilish   -   bilmaslikdan   bilishga   tomon   boradigan   dialektik
jarayon; biroq bilish oson, silliq, tekis, to’g’ri yo’ldan bormaydi; unda odam xato qiladi;   ayrim   narsalarni   jonlantiradi,   bor   yo’g’ini   oshirib,   toshirib,   teskari   qilib
ilohiy   kuchlarga   bog’lab   aks   ettiradi,   natijada   yo’q   narsalarni   bor   qilib,   xatolarni
to’g’rilab,   uydirmani   haqiqat   deb   albatta   ijobiy   deb   hisoblashlar   yuzaga   keladi.
Bularni quvvatlaydigan ijtimoiy sharoitlar bor bo’lsa ular kuchayadi va tarqaladi. 
Dinning   psixologik   ildizlari   inson,   ijtimoiy   guruh   va   dinga   ishonuvchi
odamning   psixik   holatlari   uning   ahvoli,   ruhiyatida,   hissiyotida   yuz   beradigan
psixik   jarayonlar   va   mexanizmlardir;   bu   odamda   dindorlikni   hosil   etish,   u
yo’qolgan   bo’lsa   qayta   tiklash   va   diniy   ta’limotlarni   o’zlashtirishga   qulay   psixik
zamin tayyorlab beradi. Dinning shaxsiy psixologik va ijtimoiy psixologik ildizlari
mavjud.   1.   Shaxsiy   musibat   va   kulfat,   azob-uqubat   va   g’am-alamlar,   o’lim
dahshati, yolg’izlik kechinmalar va ruhan ezilish va x.lar kiradi. Uning ikkinchisi
ayrim guruh va jamoa psixologiyasiga xos voqyealar biror kishi yoki kishilar bilan
muomalaga   yoki   muloqatga   ehtiyoj,   jamoatchilik   fikri,   yoppasiga   qo’rquv   va
vahima,   istirob   va   sovuq   habarlar,   g’oyat   zararli   urf-odatlar   ta’siri   va   h.k.   kiradi.
Masalan,   Qirg’izistonga   islom   ekstremistlari   hujumi   haqidagi   habar   uning
janubidagi   hamma   aholini   dahshatga   soldi.   Oldin   250,   so’ng   5000   aholi   o’z   uy-
joylarini  tashlab ketishga majbur bo’ldi. Chunki, u jangchilar  odamho’r, terrorist,
reketchi, talonchi, ko’zi  qonga  to’lgan, qo’li  qonga bo’yalgan,  razil, odamlar  edi.
Ular 16 fevral voqyealari tashkilotchilarining egizaklari edilar. Xalqaro miqyosda
AQShda   11   sentyabrda   bo’lib   o’tgan   terroristik   xunrezliklar   ham   bunga   misol
bo’la oladi.
     3.  Insoniyat   jamiyati   tarixiy   taraqqiyoti   jarayonida    diniy   e ’ tiqod   va   dinga
munosabat   masalasida   muayyan   o ’ zgarishlar   sodir   bo ’ lgan .   Ibtidoiy   jamiyat
sharoitida   inson   tabiat   kuchlarini   ilohiylashtirib   ularga   sig ’ ingan ,   natijada   dinning
tarixiy   shakllari ,   animizm ,   fetishizm ,   totemizm ,   shomonizm   va   magiya   kabilalar
vujudga   kelgan   bo ’ lsa ,   jamiyatning   siyosiy   tizimi ,   davlatlarning   vujudga   kelsihi ,
xususiy   mulk ,   ijtimoiy   tabaqalarning   shakllanishi   natijasida   diniy   tasavvurlarda
ham   o ’ zgarishlar   sodir   bo ’ ldi . 
1. Dunyo   uch   bosqichdan   iborat   deb   hisoblanib ,   jannat ,   do ’ zax ,   odamlar
yashaydigan   dunyoning   mavjudligi   haqidagi   qarashlar   ilgari   surildi . 2) Insonning   bu   dunyodagi   hayoti ,   diniy   e ’ tiqod   talablarini   bajarish ,   uning   u
dunyodagi   hayotini   belgilashi   to ’ g ’ risidagi   qarashlar   bayon   etildi .
3) Dinga   e ’ tiqod   qiluvchi   alohida   kishilar   guruhi   hamda   tabaqasi - ruhoniylar
paydo   bo ’ ldi .
4) Diniy   ibodatxonalar   qurilib ,   dinga   e ’ tiqod   qilish   talablari   hamda
marosimlari   ishlab   chiqildi .   Ibodatxonalar   qoshida   dastlabki   maktablar ,
kutubxonalar   vujudga   kelib ,  yozuvning   paydo   bo ’ lishi   natijasida   diniy   va   dunyoviy
bilimlar   taraqqiy   etib   bordi .
5) Diniy   mafkura   vujudga   kelib   jamiyat   hayotining   barcha   sohalariga   o ’ z
ta ’ sirini   ko ’ rsata   boshladi .  Diniy   dunyoqarash   odamlarning   ong - tafakkuri ,  kundalik
hayoti ,  urf - odat   hamda   marosimlariga   o ’ z   ta ’ sirini   o ’ tkazadi .
          Dunyoqarash   -   bu   avvalo ,   insonning   o ’ zini   va   dunyoni   zaruriy   ravishda
anglashi ,   tushunishi ,   bilishi   va   baholashi   natijasida   yuzaga   kelgan   xulosalari ,
bilimlari   asosida   shakllangan   umumlashmalar   tizimidir .   Jamiyat rivojlanib borishi
bilan   insonning   ommaviy   va   nazariy   bilishi   faoliyati,   xullas,   bir   butun
dunyoqarashi ham takomillashib boradi. Insoniyatning tarixiy taraqqiyoti natijasida
unning   dunyoqarashi   mifologik,   diniy   va   falsafiy   bosqichlar   tomon   rivojlanib
borgan.
Mifologik   dunyoqarashda   inson   dunyoni   afsona-asotirlar   asosida
xayoliy aks ettiradi. Diniy dunyoqarash oiladagi voqea hodisalar sabablarini ilohiy
kuchlar,   oldindan   belgilangan   maqsadlar   bilan   bog’lab   tushunishidir.   Diniy
dunyoqarashning   shakllanib   borishi   bilan   din   kelib   chiqadi.   Diniy
dunyoqarashning   boshlang’ich   elementi   -   bu   diniy   tuyg’udir.   Diniy
dunyoqarashning   ikkinchi   elementi   -   bu   diniy   aqidalardir.   Diniy   aqidalar   bu
mazmuni bilan dunyo va undagi voqea-hodisalarni ilohiy e’tiqod asosida tushunish
bilan  bog’langan   tasavvurlar   va   tushunchalardir.  Diniy   dunyoqarashning   yana   bir
elementi - bu biror buyumga, narsaga, hayvon yoki daraxtga, kishiga yoki nihoyat,
xudoga sig’inishdir. Sig’nish duniy e’tiqod bilan chambarchas bo’lib, diniy e’tiqod
ilohiy   mavjudodlar,   diniy   tasavvur   va   tushunchalarga,   diniy   g’oyalar   va
qarashlarga   so’zsiz   ishonishdir.   Diniy   e’tiqod   diniy   tuyg’uni,   dinga   va   xudoga ishonishni, din muqaddas deb qaraydigan narsalarga sig’inishni keltirib chiqaradi.
U dindor kishilarning his-tuyg’ularini, ularning ruhiy kechinmalarini, xulq-atvorini
belgilab   beradi,   Barcha   diniy   ta’limotlarda   xudo   o’z   xohishiga   dunyoni-butun
borliqni,   uning   barcha   ko’rinishlarini   yaratganligini   va   idora   qilishi   aytiladi.
Xudoni   o’ta   takomil   topgan,   mukammal,   oliy   va   g’ayritabiiy   ilohiy   kuch   sifatida
qarash   diniy   dunyoqarashning   asosiy   belgisidir.   Diniy   dunyoqarashning
shakllanishi va taraqqiyoti Xudo to’g’risidagi diniy ta’limot ilohiyot ya’ni tizimni
vujudga keltiradi. Xudo tushunchasi ilohiyotda barcha narsalarning ijodkori, adolat
va   haqiqatning   oily   timsoli,   hamma   umuminsoniy   qadriyatlarning   yaratuvchisi
sifatida talqin etiladi. Diniy dunyoqarashga ko’ra butun borliq olam, tabiat jamiyat,
insonning o’zi ham xudo tomonidan yaratilgan, uning ijodi mahsuli, hamma joyda
va   hamma   narsada   xudoning   irodasi   hukmrondir,   deyiladi.   Diniy   dunyoqarash
o’zining   isnon   hayoti   bilan   chambarchas   bog’liqligi,   insonning   his-tuyg’u,
quvonch va tashvishlariga, ishonch va udumlariga bevosita alloqadorligi, e’tiqodga
ustun darajada e’tiborini qaratishi bilan dunyoqarashning boshqa turlaridan ajratib
turadi.
       Afsonaviy, diniy va falsafiy dunyoqarashlar o’zaro bir-biri bilan bog’liq
bo’lib,   shu   bilan   birgalikda     bir-biridan   farqli   jihatlariga   ham   egadir.   Mustaqil
O’zbekistonda   dinga   nisbatan   yangicha   munosabat,   dinni   inson   ma’naviy
kamolotining   muhim   tarkibiy   qismi,   omili   deb   qarash   shakllandi.   Diniy
dunyoqarash   umuminsoniy   qadriyatlarning,   dunyoviy   bilimlarning   barcha
tomonlari   bilan   bog’langandangina   jamiyat   ma’naviy   kamolotiga   katta   ta;sir
ko’rsatadi.   Falsafiy   dunyoqarash   ega   dunyoni,   borliqni   aqliy   jihatdan
umumlashtirib tushuntiruvchi nazariy qarashlar tizimidir. U diniy dunyoqarashdan
farqli   ravishda,   insonning   aqliy-intelektual   faoliyatiga   ko’proq   e’tibor   beradi.
Falsafiy   dunyoqarash   mantiqiy   muhokamalar   va   xulosa   chiqarishlar   orqali
dunyoni, borliqni tushunish, tushuntirish, baholash va izohlashdir.

Mavzu: DINNING MOHIYATI TUZILISHI VA FUNKSIYALARI REJA: 1.Dinga berilgan tariflar. 2.Din-ijtimoiy ong shakli, muayyan turmush va tafakkur tarsi ma’naviy qadryat sifatida. Dinning jamiyat va shaxs ma’naviyati yuksalishidagi komil insonni tarbiyalashdagi ahamiyati. 3.Dinning strukturasi. Dinning ijtimoiy funksiyalari: dunyoqarashni shakllantirish yosh avlodni tarbiyalash tartibga solish birlashtirish tasalli berish aloqa o’rnatish va h.k. Dinlar tasnifi.

1. Din ijtimoiy hayotni, voqelikni o’ziga xos tarzda aks ettiruvchi ijtimoiy ongning shaklidir. Diniy ta’limotlar jamiyat hayoti bilan bo’gliq ravishda paydo bo’lib, ular jamiyat hayotidagi voqea-hodisalar diniy ta’limotlarda o’z ifodasini topadi. Diniy ong, urf-odatlar, diniy dunyoqarash ko’p jihatdan inson his- tuyg’ulari, ehtiroslari, hayollari ta’siri ostida paydo bo’ladi. Dinning ijtimoiy tarixiy, gnosiologik va psixologik ildizlari mavjuddir. Dinning ildizi dinning vujudga kelishini, uning qayta tiklanishi zaruriyati va imkoniyatlarini, umuman, uning salohiyatini yaratuvchi kishilar yig’indisidir. Dinning ujtimoiy-iqtisodiy ildizi deyilganda dinni vujudga keltirgan kundalik hayotiy shart-sharoitlar yig’indisi tushuniladi. Jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti darajasining pastligi, odamning tabiat kuchlari oldidagi ojizligi ularda ilk diniy tasavvurlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Jamiyat hayotining ma’lum bosqichida vujudga kelgan din tarixiy va ijtimoiy hodisa bo’lib, jamiyat hayotida sodir bo’luvchi voqea va hodisalar diniy ta’limotlarga ham o’z ta’sirini ko’rsatgan. Dinlar dastlab politeistik, ya’ni ko’pxudolik dinlardan iborat bo’lib, insonda ong-tafakkur shakllanishi jarayonida inson tevarak atrofda sodir bo’layotgan voqea-hodisalarning sabablarini tushunishga harakat qila boshlaydi. Dinning gnosiologik ildizlarini tashkil etuvchi bu narsa-hodisalarning bu sabablarini bilmaslik inson tomonidan butun tevarak atrofdagi narsa va hodisalarni jonlantirib tasavvur qilishiga olib keldi. Jamiyat hayotida sodir bo’lgan o’zgarishlar, yirik davlatlarning vujudga kelishi, hokimiyatning yakka hukumdor qo’lida to’planishi odamlarning politeizmdan monoteizmga o’tishiga, ko’plab xudolar ichidan yagona xudoga e’tiqod qilishining boshlanishiga olib keladi. Dinning psixologik ildizlari dinlarning ma’naviy ruhiy ehtiyojlari bilan bevosita bog’liqdir. Insonning o’ziga doimo taskin beruvchi, uning his-tuyg’ularini yengillashtiruvchi kuchga bo’lgan ehtiyoji dinning psixologik ildizlarini tashkil etadi. Din so’zi o’zbek tiliga arab tilidan kirib kelgan bo’lib, ishonch, ishonmoq degan ma’noni bildiradi. E’tiqod so’zi ham arab tilidan kirib kelgan bo’lib, chuqur mustahkam ishonch degan ma’noni anglatadi. Din bu insonga birdan-bir to’g’ri hayot yo’lini ko’rsatadigan va

o’rgatadigan ilohiy qudratga ishonch va e’tiqodni ifoda etadigan maslak, qarash hamda ta’limotdir. Diniy imon va e’tiqod din yo’lining to’g’riligi, haqligi ishonchdan iborat ma’naviy ruhiy holatdir. Dinning tarkibiy qismi muayyan elementlardan, diniy ong, diniy ibodat va diniy tashkilotlardan iborat bo’lib, diniy tashkilotlar faoliyati ijtimoiy vazifalar bilan belgilanadi. Jamiyatdagi diniy munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning boshqa turlari, ya’ni siyosiy, huquqiy axloqiy-ma’naviy, iqtisodiy mehnat munosabatlari hamda jarayonlari bilan bevosita bog’liqdir. Diniy jamoa diniy e’tiqodga asoslangan kishilar birligining asosiy belgilari quyidagilardan iboratdir. 1)Diniy e’tiqod, maqsad va vazifalar birligi, 2)Diniy marosimlar va undan tashqaridagi faoliyatlarning birligi, 3)Etnik birlik tuyg’usi, 4) Jamiyat azolari orasidagi o’zaro taqsimlangan mavqe va vazifalarning tuzilishi an’analar va urf- odatlar huquq yoki umumiy dasturlar, qoida, fatvolar bilan belgilanadi. Dinlar tarixida ko’p hollarda diniy birlik etnik birlikka mos kelgani uchun din etnik milliy birlik ma’nosini ham anglatgan. Masalan, islom dinida millat emas, islom diniga e’tiqod qiluvchi, Muhamad payg’ambar targ’ibotiga ergashgan kishilar birligi- ummat tushunchasi ishlatiladi. Diniy munosabatlar eng tez o’zgaruvchan munosabatlar bo’lib, bevosita diniy ehtiyojlar bilan bog’lanmagan, ayni zamonda kundalik va muhim ijtimoiy vazifalarni ham qilishga qaratilgan, kishilarning hatti- harakatlarini diniy qarashlar, pand-nasihatlar, odatlar orqali belgilash, yo’naltirish natijasida vujudga keladi. 2. Jahonda ko’plab dinlar mavjud bo’lib, dinshunoslik fanida ular 3 ta turga, urug’ qabila dinlari, milliy davlar dinlari hamda jahon dinlariga bo’lib o’rganiladi. Urug’-qabila dinlari ibtidoiy jamiyat tuzumida vujudga kelib ularga animizm, fetishizm, totemizm, shomonizm va magiya kiradi. Ibtidoiy jamiyat sharoitida vujudga kelgan bu dinlar diniy tarixiy shakllari ham deyiladi. Animizm lotin tilidan anim , ya’ni jon, ruh degan ma’noni anglatib, insonni o’rab turgan dunyoda turli ruhlarning borligiga ishonishdir. Animizm-ruhlar mavjudligiga ishonishdir, Animizm-ruhlar mavjudligiga ishonch, tabiat kuchlarini ilohiylashtirish, hayvonot, o’simlik va jonsiz jismlarga ruh, ong va tabiiy qudrat

borligi haqidagi ta’limotdir. Sehrgarlik turlariga davolash, ziyon yetkazish, muhabbat uyg’otish, ovchilik, dehqonchilikka xos xarakat va boshqalar kiradi. Sehr yo’li bilan aldashning asl ildizi xalq mediöinasiga - tibbiyotiga bog’liq. Masalan , o’zbeklarda ko’chiriq qildirish , kuf - suf qilib dam solish , kinna soldirish , isitma - sovutma qilish , fol ochirish shular jumlasiga kiradi . Ziyon yetkazishga qaratilgan sehr boshqa urug’, kabilardagi dushmanga ziyon-zahmat yetkazishni istash, tilashdir: muhabbat uyg’otish sehrgarligi esa isitma-sovutma qilishdan iborat; ovchilik sehri ovda omadli bo’lish, bunda yirtqichlardan holi bo’lish va h.larga kiritilishdir: dehqonchilikda hosildorlikka hayolan sehrlash yo’li bilan erishishdir. Bu yo’l bilan yomg’ir yog’dirishga urinishdir. Talabalar va ularning yaqinlari bu hodisalarga hozirgi zamon fan va texnika yutuqlari asosida tahlil qilsalar ularning asossizligiga ishonch hosil qiladilar. Sehrgarlik bilan o’zbeklarda azayimxon, duoxon, parixon, kinnachi, baxshi, folbin v.b.lar shug’ullangan. Bular hali ham chekka joylarda soddadil odamlarni aldab kun ko’radilar . Sehrgarlar jin (ajina), pari, alvasti, yosuman, dev, ajdaho, arvohlarga ishonishni targ’ib qilib, xurofatparastlarni ular tajovuzidan xalos qilishga va’da berib, aldaydilar. Endi ularga deyarli hyech kim ishonmaydi . Talabalar ham bundan xulosa qilishlari lozim . Fetishizm, fetish so’zi fransuz tilida but, tumor, sanam, sehrli narsa, degan ma’noni aglatadi. Fetishizm jonsiz narsalarni g’ayritabiiy xususiyatga ega deb ishonish va ularga sig’inishdir. Sig’inish obyektlari, ya’ni fetishlar- tosh, tayoq, daraxt, umumman, har qanday buyum bo’lishi mumkin. Totemizm. Totem so’zi Shimoliy Amerikada yashaydigan Ojibva qabilasi tilida “uning urug’i” degan ma’noni anglatadi. Totemizm odamlarning ma’lum guruhi bilan muayyan hayvon, parranda va o’simliklar o’rtasda g’ayritabiiy tarzda qon-qarindoshlik aloqalari bor deb hisoblab ularga sig’inishdir. Totemizm turli xalqlarda mavjud bo’lib, totemlar e’zozlangan, ularni o’ldirish va ov qilish ta’qiqlangan. O’rta Osiyo o’zbeklarining qadimiy ajdodlari qaldirg’och, musicha,

laylak, ko’kqarg’a, bug’ilarni shunday deb hisoblab, ularga sig’inganlar: ularni asrab-avaylab, ozor bermay, ulug’lab, maqtab, ozuq berib, yashashi, ko’payishiga ko’maklashganlar. Hayvonlarga sig’inish urf - odatining qoldiqlari hali ham bor . Boshqa xalqlar , jumladan hindilar sigirga , maymunga , ilonga avstraliyaliklar kenguriga shunday qaraydilar . Shomonizm. Shomon so’zi tunguk tilida “o’ta hayajonlangan”, ” jazavali kishi” degan ma’noni anglatadi. Shomonizm odamlar bilan ruhlar o’rtasida vositachilik qila olishi qudratiga ega bo’lgan odamlar-shomonlar borligiga ishonishdir. Shomon go’yo sehrli kuchga ega deb hisoblanadigan doira, nog’ora yoki boshqa cholg’u asbobi jo’rligida qo’llab raqsga, jazavaga tushib ruhlar bilan gaplashishga harakat qilgan. Magiya- sehrgarlik yoki jodigarlik degan ma’noni bildirib, odam, hayvonot yoki tabiatga g’ayri tabiiy yo’l bilan ta’sir o’tkazish maqsadida bajariladigan xatti-harakatlar va urf-odatlar yig’indisidir. Sehrgarlik magiyaning davolash ya’ni o’z ildizlari bilan xalq tibbiyotiga bog’liq bo’lgan ziyon-zaxmat tilash, muhabbat, ya’ni ikki jinsni bir-biriga isitish yoki sovutish, ovchilik ya’ni ovga ta’sir o’tkazish kabi turlari bor. Buning tarixiy shakllari, urug’-qabila dinlarida odamlar tabiatdagi biror narsa hodisani muqaddaslashtirib unga sig’inganlar. Milliy davlat dinlari qadimgi davrga xos bo’lib, davlatlarning vujudga kelishi, turli ijtimoiy tabaqalarning tashkil topishi, diniy ta’limotda oxirat to’g’risidagi tasavvurlarning paydo bo’lsihi, dinga xizmat qiladigan ruhoniylar tabaqasining shakllanishi, ibodatxonalar qurilib, diniy e’tiqod bilan bog’liq bo’lgan toat-ibodat qoidalarining ishlab chiqilishi, olamning o’z bosqichidan iboratligi va insonning bu dunyodagi xatti-harakati uchun u dunyodagi javobgarligi to’g’risidagi talablar diniy ta’limotlarga kiritldi. Har bir buyum , hodisa kabi din ham o’z mohiyatiga ega . Dinshunoslik asoslari dinning mohiyati g’ayri tabiiy kuchlarga ishonishdan iborat deb ta’lim beradi . Ular qatoriga ibtidoiy dinlarga hos totem, fetish, ruh, milliy davlat va jahon