FAN VA ILMIY BILISH TUSHUNCHALARINING TURLI TA’RIFLARI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

66.8203125 KB

Скачать

FAN VA ILMIY BILISH TUSHUNCHALARINING
TURLI TA’RIFLARI
REJA:
I. Kirish
II. Asosiy qism
1. Fan tushunchasi va unga yondashuvlar
2. Ilmiy bilish
3. Fan va ilmiy bilish tushunchalarining turli ta’riflari
III. Xulosa

Fanni tadqiqot obyekti sifatida tushunishga, ya’ni fan haqidagi fanga
yoki fan falsafasiga yoki dunyoni ilmiy bilishga quyidagi yondashuvlar kiradi:
Inson madaniyatining shakllanish jarayonida:
a) fan bilish;
b) fan faoliyat;
d) fan institut sifatida ifodalanadi.
Yuqoridagilarni quyidagicha yanada mukammalroq tasniflash mumkin:
ya’ni, fan olam haqidagi bilimlar tizimi (olam, jamiyat, inson), fan yangi
bilimlarni egallashdagi inson faoliyati; fan jamiyat, davlatni tashkil qilish shakl
(institut)laridan biri.
Fandagi egallangan bilimning namoyon bo‘lishi bilan fanning o‘zi
shug‘ullanadi. Aynan fan sohasida ilmiy bilimlarni umumlashtirish, tanlash,
tizimlashtirish va ulardan kelgusida foydalanish haqida chuqur tasavvurlar hosil
bo‘ladi.
Birinchi vaziyatdan bilim jamiyatning moddiy amaliy hayotida yoki
uning ma’naviy boyishida, ikkinchisidan esa yangi ilmiy tadqiqotlarni, yangi
tadqiqot dasturlarini yaratishda foydalaniladi. Ilmiy bilimlardan tashqi va ichki
jarayonda qo‘llashning oraliq vositasi, ta’lim tizimi hisoblanadi. Olamni
anglashga yo‘naltirilgan inson faoliyatining alohida xususiyati sifatidagi fan
bilan falsafa, metodologiya va fan mantig’i, shuningdek, falsafiy bilish
nazariyasi shug‘ullanadi. Ijtimoiy hodisa yoki ijtimoiy institut sifatidagi fan
bilan fanshunoslik shug‘ullanadi.
Fan tarixi uning barcha sohalariga aloqador alohida predmet bo‘lib,
odatda tarixiy ilmiy tadqiqotlarda «nima, qayerda va qachon» kabi daliliy
izohlash bilan chegaralaniladi.
Tadqiqot predmetining barcha qismlarga (analitik sxema) bo’linishini
taxminiy ekanligini ham ta’kidlash kerak. Masalan, fanning predmetga oid
tashkil qilinishi muammosi, bilim turlarining shakllanishi va rivojlanishi, ilmiy
bilimlarning integratsiyasi, sintezi, differensiyasi, o‘zaro aloqasi va o'zaro ta’siri
faoliyat sifatida, bilim tizimi sifatida, fan muammolarining tahlili va
yo’nalishlari bilim tizimi sifatida xizmat qiladi.
Fanning o‘ziga xos ijtimoiy hodisa va institut sifatida tushunishga
nisbatan asosiy yondashuvlarni ko‘rib chiqamiz. Fanni formal ijtimoiy institut

sifatida sodda va aniq tushunish uchun 1) institut sifatidagi fanga va 2) jamoa
sifatidagi fanga «davlat ijtimoiy guruhining barcha xaraktcrli
xususiyatlari» xosligini inobatga olish kerak.
Birinchi vaziyatda biz tashkilotlar tizimi va tashkil qilish shakllarini
boshqarish tizimi (rahbar va uning qo‘l ostidagilarining lavozimlari), iyerarxiya
tizimi (unvon va darajalar), tashkilotlar tizimi (kafedralar, ilmiy, institutlar,
jamiyat, akademiyalar, semenarlar tizimi, konferensiyalar, kongresslar,
kengashlar), huquqiy nazorat qilish tizimi (mualliflik huquqi haqidagi qonun,
olim va ilmiy jamoalarning maqomi), ishlab chiqarish vositalari tizimi
(instrumental-eksperimental asboblar, laboratoriya xonalari, axborot tizimi)
kabilarni nazarda tutganmiz.
Ikkinchi vaziyatda biz olimlar jamoasida har qanday insoniyat
jamoasining tipik xususiyatlarini ko‘rishimiz mumkin. Ilmiy jamoada insonlar
yashaydilar va ishlaydilar. (Seneka aytganidek, insonga xos barcha narsalar ular
uchun begona emas). Haqiqat peshvolari bo‘lmish bu jamoada g‘oyalar
yetakchilari va oddiy bajaruvchilar, qullar va hukmdorlar (olimlarning bir-
birlariga nisbatan moddiy-ma’muriy qaramligiga u yoki bu darajada asoslangan
munosabatlar), an’analar va xulq-atvor normalari, umume’tirof etilgan etika va
rasmiy munosabatlar bayoni, ilmiy bilishning norma va ideallari, mafkurasi
(masalan, tabiatshunoslikdagi matematik mafkura, kimyodagi fizik mafkura),
o‘g‘ri va munofiqlar (g‘oyao‘g‘rilari, ko‘chiruvchilar, makkorlar, ongli ravishda
eksperimentlar natijalari va nazariy fikrlarni bo'rttiruvchilar), modaga amal
qiluvchilar fandagi ilmiy yo‘nalishni ilmiy vijdonga, ichki ehtiyojga emas, balki
tashqi foyda va manfaatda ommaviy ekologizatsiya va fanning
kompyuterlashuviga qarab tanlovchilar bor. Va nihoyat, ilmiy jamoada, nafaqat
aqllilar, balki axmoqlar ham bor.
Olimlar jamoasi, fan institutlariga xos munosabat shakllari va
xususiyatlaridan maxsus tahlilni talab qiluvchi turli muammolarning
mavjudligini ko'rish mumkin. Fanshunoslik muammolari ushbu ishning
predmeti bo’lmaganligi uchun, biz yuqoridagi izohlar bilan chegaralanamiz va
quyida ilmiy bilish shakllanishining tarixiy mantiqiy tamoyillariga tayanib,
aksariyat holda falsafa va fan metodologiyasi muammolarini tahlil qilamiz.
Fan va ilmiy bilish bir butun tizim sifatida turli sohalarning qismlaridan
(elem entlaridan) tashkil topgan. Bilish predm etini dastlabki tahlilida ilmiy
bilim va fanni ikki asosiy bo’limga: tabiatshunoslik va ruh haqidagi fanlarga
bo‘lish mumkin.

Tabiiy fanlar - tabiat haqidagi fandir (yunoncha, tabiat— physis,
lotincha - natura). Tabiiy fan obyektlari aksariyat hollarda moddiydir (makon va
zam on bundan mustasno, biroq ba’zi konsepsiyalarga ko‘ra, makon va zam on
m oddiy obyektlarning xossatari bilan bog‘liq ravishda o'rganiladi). Moddiy
obyektlar narsa va maydondan iborat. Maydon (gravitatsion, elektromagnit) —
hajmga ega bo‘lmasa-da, lekin makon va zamon o’lchoviga ega. Predmetli
sohasiga ko‘ra, tabiiy fanlar fizika, kimyo, biologiya, geologiya va, albatta,
qator xususiy sohalar (fanlar)ga bo'linadi. Mexanika, elektrodinamika,
molekulyar fizika, organik kimyo, analitik kimyo, omitologiya, fiziologiya,
biogeoximiya, ekologiya kabilar shular jumlasidandir. Tabiiy fanlar tabiatni
o‘rganadi, deyish ham mumkin.
XX asr o ‘rtalaridan insonning ma’naviy-ijodiy faoliyati va tabiatning
idea] obyektlari: (intellekt, ong, xudo, Platón g‘oyalari) din, san’at, jam iyat,
davlat, huquq, iqtisod kabilarni o ‘rganuvchi barcha fan sohalari ham teologiya,
dinshunoslik, estetika, sotsiologiya, etika-estetika, iqtisod, huquqshunoslik
kabilar ham ruh haqidagi fan, deb ataldi.
Ruh haqidagi fan ideal obyektlar haqidagi fandir. Qanday
bo’lishidan qat’i nazar, ideal obyektlar mavjud va realdir. Biroq ular hajm va
makon o‘lchoviga ega emas.
Shuni ham aytish kerakki, barcha fanlarni tabiiy deb atash mumkin, zero
insonning o‘zi tabiatning bir bo’lagidir, demak, uning ma’naviy va moddiy
faoliyati, barcha tirik mavjudotlar faoliyati tabiiy bo‘lgani kabi tabiiydir. Biroq Ilmiy bilim va fan
tabiatshunoslik
haqidagi
ruh haqidagi

bunday umumlashtirish formal bo‘lar edi. Chunki insonga iroda erkinligi xos va
u tabiat kabi erkin yaratuvchanlik xususiyatiga ega.
Tabiiy va ruh haqidagi fanlardan tashqari yana shunday fanlar tizimi
borki, ularni ham tabiiy, ham ruh haqidagi fanlar qatoriga qo'yish mumkin:
psixologiya, antropologiya, sotsiologiya, sotsibiologiya, ekologiya va
esxotologiya kabilar shular jumlasidan. Ular qatoriga matematikani ham
kiritishimiz mumkin, chunki undagi qator muammolar, masalan, Leybnits va
Nyuton asoslagan differensial va integral tenglamalar tabiatshunoslik fani bilan
bog‘liq bo‘lsa, boshqa qator muammolar: sof aql, sof aqlning erkin faoliyati
ijodiy jarayondir.
Shuni ham ta’kidlash joizki, agar fanlaming ma’lum sohaga, predmetli
yo‘nalishlariga qarab dastlabki bo'Iinishi amalga oshirilsa, unda xususiy sohalar
boshqa klassifikatsion invariantlarga ega bo‘ladi.
Mantiqiy-predmetli darajada yangi ilmiy sohalarning paydo bo’lishini
uchta asosiy tarkibiy qismlarga: predmet, metod, maqsadli bilishga ajratish
mumkin.
Bunday tarkibiy qismga bo‘linish, albatta, muammoni soddalashtiradi va
sxemalashtiradi, bir qaraganda bunday yondashuv yetarli darajada to ‘g‘ri va
hatto keng tarqalgandek tuyuladi (fan institutlarida yangi bilim sohalarining
kelgusida rasmiylashtirish muammosi). «Fan va ilmiy bilish» tushunchasida
berilgan predmet sohalaridagi tadqiqotlarning boshqa tom oni, uning
fundamental va amaliy sohalam i metodologik tahlil qilganda namoyon bo‘ladi.
Bunday bo‘linish muammolariga alohida to'xtalm oq kerak.
Texnikaning falsafiy-metodologik masalalari sohasidagi tadqiqotlar,
jumladan, tabiiy va texnik bilimlaming o ‘zaro ta’siri muammosi ham bugungi
kunda ancha intensiv rivojlansa-da, hozirgi zamon muammolarining barcha
sohalarini qamrab olishdan yiroq. Metod Maqsadli bilish Predmet

Hozirgacha «texnika fanlari»ning turli ta’riflari mavjud. Biz texnikaning
ilmiy va nazariy tahlili yoki texnikaning moddiy, ilmiy yoki ijtimoiy aloqalari
yoxud uning madaniy maqomini aks ettiruvchi o'nlab , hatto yuzlab ta’rifini tan
olamiz.
Fanning texnika sohasi bilan o‘zaro aloqadorligi masalasini hal qilishda
tabiiy fanlar va «texnika fanlari»ning muayyan darajadagi o'xshashligini ko‘rib
chiqish kerak.
«Tabiiy fanlar» yoki tabiat haqidagi fanlar tushunchasining mazmuni
chuqur o‘rganilmaydi, chunki chuqur o ‘rganish maxsus masala va uning
muhokamasi shu tadqiqot doirasida bo‘ladi. «Tabiatshunoslik falsafasi va
texnika falsafasi»dagi ishlarga tayangan holda texnika fanlarida biz, eng avvalo,
inson va jamiyatning tabiatni o‘zgartirishga qaratilgan sun’iy, moddiy
ne’matlami yaratishdagi ilmiy faoliyatini tushunamiz. Albatta, tabiatshunoslik
va texnikani tabiiy, ilmiy va texnikaviy ilmiy faoliyatni ajratish uchun
keltirilgan yuqoridagi belgi zaruriy, lekin yetarli emas ekanligini fahm lash
mumkin. Chunki tabiatshunoslik o‘zining turli bo‘lim larida sun’iy, moddiy
narsalami yaratadi: elementlam ing yadrofizikaviy asoslarining sintezi,
kimyoviy narsalaming sintezi, gen injeneriyasi va boshqalar yordamida
biotizimlami yaratadi, ayni paytda ulardan jamiyat manfaatini ko‘z!ab, tabiatni
o‘zgartirishga qaratilgan amaliy maqsadda emas, balki manaviy maqsadlarini
ro‘yobga chiqarish uchun foydalanish mumkin. So‘nggi e’tirof bizga aynan
«tabiatshunoslik» va texnika tushunchalarining ma’lum darajadagi teng kuchli
bo‘linishi uchun birinchisi bilan mujassamlashgan holda texnika fanining
ikkinchi belgisini shakllantirish uchun imkoniyat beradi. Bu belgi bilish
faoliyatidir. Tabiatshunoslik uchun bunday asos inson va tabiat bilan maxsus
aloqadan tashqarida tabiatning turli-tuman amaliy masaialarini bilish, texnika
esa inson hamda jamiyat uchun tabiatni amaliy o zgartirish maqsadida tabiat va
yaratilgan sun’iy, moddiy obyektlami bilishdir.
Texnikaviy bilimning bu ikki belgisi texnikaviy fan uchun umuman
tabiatshunoslik va texnikaning o‘zaro ta’siri muammosini o'rganishga hamda
tabiatshunoslik va texnikaviy bilimlaming ma’lum texnika sohasidagi o ‘zaro
ta’siri muammosini o‘rganish uchun muhim metodologik asos bo‘ladi. Bu yerda
bir vaqtning o‘zida ham o‘zaro ta’sirni, ham texnikaviy bilimlaming tabiiy-
ilmiy -bilimlar bilan tarixan o‘zaro ta’siri jihatidan o‘rganilishi nazarda tutiladi
yoki aksincha.

Metodologik jihatdan va favqulodda tez-tez muhokama qilinadigan
masala texnik bilim sohasiga fundamental amaliy tadqiqotlaming mps kelishi
masalasidir. Bu yerda «fondamental tadqiqotlar» va «amaliy tadqiqotlar»
tushunchalari mazmuniga ko‘ra, bir xil, ammo mohiyatiga ko‘ra ziddiyatli
emasligiga e’tibor qaratiladi. Bu fundamental va amaliy tadqiqotlarni predmet,
metod va tadqiqot maqsadi, shuningdek , uning natijasi sifatida o'rganilganda
yaxshi ko‘rinadi. Masalan, issiqlik mashinalarining fundamental tadqiqotlari
fundamental yangi bilimlarga -termodinamikaning ikkinchi boshlang‘ich
asosiga olib keldi va aksincha, genetik kodning fundamental tadqiqotlari hozirgi
zamon biotexnologiyasining asosi sifatida yuqori ilmiy texnologiyalarining
shakllanishi — gen injeneriyasiga olib keldi. Tarixda bunday misollar juda
ko‘p.
Fundamental va amaliy tadqiqotlami bir-biriga qarshi qo'yish bilan
bog'Iiq (lingvistik jihatdan «va» bog‘lovchisi bilan ifodalanuvchi) xato shundan
kelib chiqadiki, ko‘pincha amaliy texnik-muxandislik faoliyati sohasida
fundamental bilimlar olinmaydi va qo’llanilmaydi (yoki kam qo'llaniladi);
binobarin, fundamental tadqiqotlar sohasidan olinuvchi yangi bilimning
ko‘pgina bo’limlari amalda qo‘llanilmay qolib ketadi. Bundan xulosa shuki,
fundamental va amaliy tadqiqotlami qarama-qarshi qo‘yish tadqiqotchi
faoliyatining predmeti yoki metodini farqlashga (ular mos kelishi ham mumkin)
emas, balki tadqiqotchi faoliyatining maqsadini va unga mos keluvchi
qadriyatlarga oid mo’ljallami farqlashga asoslanishi mumkin.
Sof fundamental tadqiqotlarning maqsadi — olam, uning abadiyligi
haqidagi yangi bilimlarni egallashdir. Bunda fundamental ilmiy bilim empirik
va nazariy, nazariyeksperimental bo‘lib, konkret sharoitlarga bogMiq holda
ulam i egallash davri va undan keyin ijtimoiy buyurtmaning yanada puxtaroq
bo'lishi ham amaliy, ham noam aliy bo‘lishi mumkin. Nofundamental bilimlar
(ya’ni, abadiy bo‘lmagan, o‘tkinchi) barcha variantlarda: nazariy, am aliy va
noamaliy bo‘lishi mumkin. M asalan, teplorod va flogiston haqidagi ta ’limotlar
ham nazariy-eksperim ental, ham amaliy xarakterda bo‘lishi mumkin (teplorod
haqidagi ta’lim ot asosida issiqlik o‘tkazgichlaming ko‘plab masalalarini
yechish mumkin). Shuni alohida ta ’kidlash kerakki, m azmuniga ko‘ra
«fundamental bilim» — «nofundamental bilim», «amaliy bilim» — «noamaliy
bilim», «nazariy bilim» — «empirik bilim», «ma’naviy maqsad» — «amaliy
maqsad» kabilar o ‘xshash tushunchalar bo’lib , «fundamental bilim» (tadqiqot),
amaliy bilim (tadqiqot) tushunchalari zinhor qaram a-qarshi emas. Bu yerdagi

farq faqat maqsadda anglanadi. «Sof amaliy» tadqiqotlarning «sof fundamental»
tadqiqotlar maqsadidan farqi nafaqat ma’naviy bilim, balki ijtimoiy buyurtm ani
qondiruvchi utilitar-tajribaviy natijadir.
Demak, fundamental tadqiqotlarda tadqiqot faoliyatini amalga oshirish
yo‘li va tadqiqot natijalarini tanlash aniqlik, yetarli asos, mavjud asosli
bilimlarga mos kelish va h.k. kabi qadriyatli mezonlar bilan boshqariladi.
Amaliy tadqiqotlarda boshqarish boshqa qadriyatli mezonlar asosida amalga
oshiriladi: texnologik jarayonlarning texnik-iqtisodiy tasnifi va mahsulotning
ehtiyojli tasnifi kabilar shular jumlasidandir. Ko‘p hollarda amaliy
tadqiqotlardagi murakkab jarayonlar chetlab о ’tiladi va empirik metodikalarga,
amaliy tavsiyalaiga, tasodifan aniqlangan konstruktiv va texnikaviy param
etrlarning o‘zaro aloqadorliklari va h.k.ga xayrixohlik bildiradi.
Mixail Vasilevich Lomonosovning bundan ikki yuz yil ilgari
fundamental va texnika fanlarini bo‘lish haqidagi fikrlari yuqoridagi
fikrlarimizning yaqqol dalili bo‘la oladi (ma’lum ki, «texne»—yunoncha san’at,
mahorat).
«Kimyoning foydasi haqida so‘z ketganda» ma’ruzasida olim:
«o‘rganish orqali egallangan bilishni fan va badiiylikka bo’ladi. Fan narsalar
haqida aniq tushuncha beradi, yashirin harakat va sabab xossalarini ochib
beradi; badiiylik inson foydasini boyitishi uchun ulami qo’llaydi. Fan bizdagi
tug‘ma va shakllangan qiziqishlami qondiradi; badiiylik yangilik izlaydi. Fan
badiiylikka yo‘l ochadi, badiiylik fan taraqqiyotini jadallashtiradi. Har ikkalasi
kelishilgan holda umumiy foyda uchun xizmat qiladi.
M .V .Lomonosov ijodida badiiylik sun’iy dalillarni yaratishdagi
faoliyatning barcha sohalarida insondagi ijodiy ruh, texnika uskunalari,
metallurgiya, m e’m orchilik, tasviriy san’atda namoyon bo'ladi. U ning
fikricha: «Badiiylikda birinchi o‘rinda m etallam i topuvchi, tozalovchi
metallurgiya turadi. Zero, metall jam iyat ehtiyojini qondiruvchi narsalarga
go‘zallik ato etadi. U bilan cherkoviarni bezaydilar, kemalar va yovga qarshi
qurollar. yasaydilar»1. Yuqoridagi so‘zlarda fundamental va texnik bilim lar
o'rtasidagi o ‘zaro aloqadorlik yetarli asoslangan. Shuningdek, kimyo ham
badiiy-ilmiy va texnik bilim sohasiga tegishli ekanligi e ’tiro f etilgan.
Ilmiy bilishni o ‘rganish tarixida naturfalsafaga alohida e ’tibor berilgan.
Agar, naturfalsafa rivoji tabiatshunoslar Galiley, Nyuton ijodi bilan bog‘liq

bo‘lsa, R. Dekart va F.Bekon ijodi bilan bog’liq falsafa va fan metodologiyasi
naturfalsafadan ajralib chiqdi.
Fan metodologiyasi masalalarini o‘rganishga o‘tar ekanmiz, dunyoni
estetik va diniy bilishda qator xususiyatlarga ko‘ra farq qiluvchi olam ni
bilishning o ‘ziga xos ta’riflarini tahlil qilamíz.
Fan va ilmiy bilish tushunchalarining turli ta’riflari mavjud. Falsafa
ensiklopedik lug‘ati»da (M .1983) «fan» tushunchasiga quyidagicha ta ’rif
berilgan: «Fan reallik haqidagi obyektiv bilimlarni tayyorlash va nazariy
tizimlashtirish funksiyasiga xos bo'lgan inson faoliyati sohasidir. Tarixiy
taraqqiyotda fan jam iyatda ishlab chiqarish kuchiga va muhim ijtimoiy
institutga aylanadi. Fan tushunchasi o ‘zida yangi bilimni egallashdagi faoliyat
va shu faoliyat natijasida dunyoning ilmiy m anzarasi haqidagi shu davrgacha
bo‘lgan ilmiy bilimlarni mujassamlashtiradi». «Fan» atamasi ilmiy bilimning
alohida sohalarini belgilashda ham ishlatiladi.
1994-yilda nashr qilingan «Qisqacha falsafa ensiklopediyasi»da (M.
1994) shunga o‘xshash ta ’rif beriladi: «Fan (yunoncha epistem e, lotincha
scientia)-reallik haqidagi obyektiv bilim larni yaratish va nazariy
sxemalashtirish funksiyasiga ega bo'lgan inson faoliyatining sohasidir». Barcha
davr va xalqlarda mavjud bo'lgan madaniyat tarmog‘i sifatida fan yaratuvchilari
mustaqil funksiyani bajaruvchi yunonlar bo‘lib, keyinchalik, buni m adaniy
hayotning alohida ideali sifatida Yevropa xalqlariga yetkazdilar (aniqrog‘i,
yevropa xaiqlari bu idealni qabul qilganlar). Fan inson bilimining mohiyatini
tashkil qiladi.
Endi «fan» va «ilmiy bilish» tushunchalariga ba’zi faylasuflar bergan
ta’riflar bilan tanishamiz. Immanuel Kant «Fan va ilmiy bilimning asosiy
belgilari tizimlilikdir», deb hisoblagan. Kant fikricha, ilmiy bilim «sof aql
arxitektonikasiga binoan majburiy tizim ni tashkil qiluvchi bilimdir». Bu fikr,
ayniqsa, «Sof aqlning tanqidi» asaridagi «Metod haqidagi transsendental
ta’limot» boMimida yanada aniqroq Ьдуоп etilgan: «Men arxitektonikada tizim
nuqurish san’atini tushunam an. Chunki kundalik bilim aynan tizimlilik
birligiga asoslanib fan b o ‘ladi. Ya’ni oddiy bilim agregatidan tizimga aylanadi.
Arxitektonika esa um um an bizning bilimlarimizning ilmiy tomoni haqidagi
ta’limotdir. Demak, u metod haqidagi ta ’lim otga zaruriy tarzda kiritiladi».
I.K antning fanga bergan barcha ta’riflarining muhim to moni uning
tizim li ekanligini e ’tirof qilishidir. U shunday yozadi: «Ilm iy m etod-

tarafdorlariga kelsak, ular yoki dogmatik yoxud skeptik bo‘lib harakat qilishni
tanlashlari kerak. Lekin ular barcha hoiatlarda ham tizimlilikka rioya qilishlari
kerak». Ilm iy bilimlarning ideallari va normalari esa Kant uchun m atem atika
bo'lgan: «Tabiat haqidagi har qanday xususiy bilim da tom m a’nodagi fanni
matematikada qancha bo'isa shuncha topish m um kin».
Artur Shopengauyer ilmiylik etaloni sifatidagi matematik bilim idealini
inkor qilar ekan, ilmiy bilim ning asosiy belgisini aniqlashda Kantga yaqinroq
turadi. Agar Kantda tizimlilik bo‘lsa, Shopengauerda unga mohiyat bilan yaqin
tushuncha «umumiy»likdir. Shopengauer fikricha, «Fanning maqsadi kichik
asoslanganlikdir. Biroq bilimlarning fan shakli bilan yengillashtirilishi
bilimlarning to ‘liq asoslanishiga imkoniyat yaratadi (K ant «arxitektonikasi»ni
eslang). Shuning uchun, bilimning ilmiyligi lining asoslanganligida, degan
xulosada faqat matem atika va m antiq tom m a’nodagi fan deyilishi yolg‘on.
Chunki faqat ulargina o ‘zlaridagi apriorlikka binoan inkor qilib bo'lmaydigan
asoslangan bilimga ega. Ulardagi ustuvorlikni inkor qilib bo‘lmaydi, o‘z
navbatida bu ularga asoslangan bo’lishidan qat’i nazar eng umumiylikdan
xususiylikka yetaklovchi bilish shaklining tizimliligida ilmiylikka da'vo
qilishiga huquq bermaydi.
XX asr faylasufi Karl Yaspers fanning asosiy bclgisi sifatida umumiy
ahamiyatliligini ajratib, ham Immanuel Kant, ham Artur Shopengauyerga yon
bosadi. Biroq ilmiy bilimning asoslanganligi va metodlarining mavjudligini
e’tirof qilib, Shopengauyerdan tam om ila farq qiladi. «Hozirgi zam on fanining
tasnifi»da u: «Fanga uchta asosiy belgi: bilish metodlari, asoslanganlik va
umumiy aham iyatlilik xosdir», deb yozadi. Karl Yaspers, m en ilmiy bilim ga
faqat metodni anglaganimdagina ega bo‘laman, uning vositasida men bu bilimni
egailayman, dem ak, uni asoslashim va unga xos chegaralarni ko‘rsatishim
mumkin. M en ilmiy bilimlarga faqat bilimning asoslanganiigiga ishonch hosil
qilganimdagina ega bo‘lishim mumkin. Bu bilan men asoslanmagan ehtimolli
va noehtim olli bilimga ega bo‘laman. M en ilmiy bilimga faqat bu bilim um um
aham iyat kasb etganda ega boMaman», deb e ’tiro f etadi.
Ilm iy bilim lam i tushunish h ar qanday aqlli insonga xos bo‘lganligi
uchun m azm unan aynanligini saqlagan holda xulosalar keng ko lam da
tarqaladi. Yakdillik ~ umum aham iyatlilik belgisi «qayerda uzoq vaqt
mobaynida fikrlovchi faoliyatida yakdillikka erishilmasa o ‘sha yerda ilmiy
bilimning um um iy aham iyatligiga shubha paydo bo‘ladi».

U m um iy aham iyatli va yagona bilim asoslahganlikning va ayniqsa,
haqiqiylikning, ya’ni bilimning obyektivligini qoniqarli m ezoni emasligini
qayd qilishimiz kerak. To‘g‘rirog‘i, bu konvensionalizm mezoni. Demak, biz
Anri Puankare ijodida yaqqol nam oyon bo‘lgan konvensionalizm nuqtayi
nazariga to xtalamiz. Pozitivizmda bilimning ilmiyligi mezoni uning
tasdiqlanganligi (verifikatsiya) hisoblanadi. Bu esa m antiqan ziddiyatli bo‘lm
agan til va bayonnomalardagi m ulohazalarda taqdim etilgan tajriba natijalarini
izohlovchi m antiq bilan bogManadi.
O’z navbatida postpozitivizm vakili Karl Popper pozitivizmdagi bilim
ilmiyligi mezoniga qaram a-qarshi «falsifikatsiya» tam oyilini ilgari suradi.
Unga ko‘ra bilim «Agar uning potensial falsifikatorlari nolga teng boMmasalar«
ilmiy sifatda qabul qilishi mumkin.
Va nihoyat, Pol Feyerabendning «Ilmiy bilimning anarxik nazariya»si
asarida haqiqiy fan uchun «ilmiy bilimlarning prolifelatsiyasi» xosdir, fanda
o’rganiladigan obyektlarni izohlash va tushuntirish uchun turli variantlami
yaratish zarur. Bunga mos kelish tamoyilida ifodalangan ilmiy bilim ning
vorisiyligini ham qo'shish mumkin.
Agar yuqorida keltirilgan ta ’rif va tasniflarda ilmiy bilimning invariant
belgisi ajratilsa, bu eng aw alo, bir qarashda asoslanganlik emas, balki um um
iylik va tizimlilik bo‘lib ko‘rinadi va fan tarixi shuni tasdiqlaydi. Fan sohasida
egallangan ko‘p bilimlar eskirgan, qayta ko‘rib chiqilgan, shunchaki inkor
qilingan, lekin ular ilmiy bilim majmuiga umumahamiyatlilik va tizimlilikka
da’vo qiluvchi tasaw ur shakli sifatida kiradi. I.K ant so‘zlari bilan aytganda,
ilmiy bilim va ilmiy metod xususiyati bu o kziga xos arxitektonikadir.
Nihoyat qator olimlar ijodining tahlili natijasida bilim ilmiyligining
asosiy mezonlari sifatida:
1. Umumiylik va tizimlilik;
2. Umumahamiyatlilik (intersubyektivlik);
3. Obyektivlik (bilish subyektiga bog‘liq emaslik);
4. Maxsus bilish metodlarining mavjudligi (nazariy va eksperimental);
5. Asoslanganlik (verifikatsiya);
6. Tanqidiylik (falsifikatsiya);

7. To‘ldiruvchanlik (korpuskuIyar-to‘lqinli dualizmdan
P.Feyerabendning metodologik anarxizmigacha);
8. Vorisiylik (mos kelish tamoyilida nam oyon boMadi) kabilarni sanash
mumkin.
Avvalo, tanlangan bilim ilmiyligi m ezonlaridan mutlaqo invariantlarini
ajratishga harakat qilamiz. Bir qaraganda «eng ilmiy» mezonlarga obyektivlik
va asoslanganlik kirmaydi. Darhaqiqat, agar bilim obyektivligini obyekt
haqidagi bilim elementlarining soni sifatida ular qanday bo'lsa shundayligicha
«o‘z-o‘zini» bilish tizimlarining ta’sirisiz tushunilsa, u holda bu ideal fan
taraqqiyoti jarayonida yo‘qoladi. Masalan, bilim ilmiyligi normalarining
atamalarda o‘zgarishining davriyligiga diqqatni jalb qilish mumkin: mumtoz
fan, nomumtoz fan, postnomumtoz (o‘z navbatida, mum toz, nom um toz,
postnomum toz ilmiy bilim). Fan taraqqiyotining klassik davrdan (klassik
mexanika, elektrodinamika) noklassik davriga (o b y ek t-in so n va uning
instrumentini tadqiq qiluvchi, yagona tizim sifatidagi kvant mexanikasi), undan
keyin esa postoklassik davrga (inson o‘z-o‘zidan rivojlanuvchi ochiq tizim lar
bilan aloqadorlikda, bilim ilmiyligining qadriyatli mezonlari rolining ortishi)
o‘tishi kuzatilar ekan, bunda obyektiv bilim ning klassik ideali yo‘qolganligini
ko‘rish mumkin. Fizikada mikrozararlarni, kvant mexanikasida kuzatituvchi
tizim (obyekt va uning atrofidagilar) kuzatuvchi tizim (subyekt va uning instaim
enti)ni na eksperimental vaziyatda va na nazariy izohlashda ajratish mumkin
emas.
Bu yerda bilim obyektivligi Kantning bu tushunchaga tajriba
chegaralaridagina asosga ega bo‘lgan umumahamiyatli bilim m a’nosini
berganligi sifatidagina saqlab qoladi (ya’ni, XX asrda ilmiy bilim Kantning
ilmiylik mezonlariga tobora yaqinlashgan). Obyektivlik tushunchasi Kantda
quyidagicha izohlanadi: «Demak, obyektiv ahamiyat va zaruriy eng
umumiylikayniy tushunchalar, zero biz obyektni o‘z-o‘zidan bilm asak-da,
biroq biz mulohazaga eng umumiylik nuqtayi nazaridan qaraganimizda,
zaruriyat orqali unga obyektiv mazmun beramiz».
Asoslanganlikka kelsak, fan tarixida ilmiy bilimlarning keyinchalik
inkor qilinganligi yoki jiddiy qayta ko‘rib chiqilganligi haqida juda ko‘p
misollar bor (bundan ular noilmiy bo‘lib qolgani yo‘q, zero fan tarixining juda
katta bo'lim ini uning tarixi b o ‘lmaganligi uchun o'chirib tashlash kerak boMar
edi: geotsentrizm , antik davrdagi efir va stixiyalar haqidagi ta ’lim ot, flogiston
va teplorod haqidagi ta’limot).

Shuni ta’kidlash kerakki, ilmiy bilim haqiqatni egallashga intilm aydi,
chunki fanda bilimning mutloq emas, balki asoslangan (verifikatsiya) mezonlari
qabul qilinadi: amaliyot (eksperim ental fanlarga xos), pragmatiklik (texnik
fanlarga xos), terminologik izchillik, m antiqan ketma-ketlik (nazariy fanlarga
xos, ayniqsa, matematika nazariy fizika, mantiq) soddalik (variantlardan biri —
E.M axning tafakkurni iqtisod qilish tamoyili), sof mohiyatga mos kelishi. Bu
mezonlar turli davrlarda turli olimlar tomonidan qabul qilingan.
Har qanday bilim ham vorisiylikka asoslanmaydi, aynan bir obyektga
berilgan izohni qo‘shimcha deb bo‘lmaydi (Agar bittasi xato bo’lsa yoki
muqobil konsepsiya vakillari tomonidan qabul qilinmasa yoki obyektning
qo‘shimcha izohi bo‘lmasa). Har qanday bilim umum aham iyatli boMa
olmaydi (ayniqsa, bu uzoq davr mobaynida yakka kishilargagina yoki faqat
muallifga ahamiyatli bo‘lgan yangi g‘oyalarga tegishli).
Verifikatsiya va falsifikatsiya tamoyillariga kelsak, ulami bilimlarni
tekshirish tamoyili bilan qo‘shish mumkin: har qanday bilim uni potensial
tasdiqlash yoki inkor qilish mumkin bo‘lgandagina ilmiy bo‘la oladi. Afsuski,
an’anaviy bilimlarga tegishli bo‘lgan barcha bilimlarni tekshirishning iloji yo‘q:
kosmologik nazariyalar, kuzatib bo’lmaydigan elementar zarralar, tarixiy
rekonstruksiyalar shular jumlasidandir.
Natijada, bilim ilmiyligining invariant mezonlari — uning umumiyligi
mezoni (tizimlilik, tizim) va anglangan metodning mavjudligi (nazariy yoki
eksperimental bilim instrumentlarini bilish metodlarining tizimi) hisoblanadi.
Bilim ilmiyligining uchinchi mezoni ulardagi tarixiy vorisiylik va
falsifikatsiyalashdir . Bu «mos kelish» tamoyili va «falsifikatsiya» tamoyilining
umum ilmiy ahamiyatga ega ékanligini ifodalaydi.
Va nihoyat, fan va ilmiy bilimning tizimliligi (bir butunligi) faqat aniq
anglangan metodda mavjud bo’ladi. Bu haqda I.Kantning «Mantiq» asarida
quyidagi flkr ilgari surilgan: «Bilish fan sifatida metod bilan boshqarilishi
kerak. Zero, fan agregat mazmunida emas, balki bir butun bilishdir. Shuning
uchun u o‘yIanib amalga oshiriladigan tizimli bilishni talab qiladi. Ya’ni
anglanilgan metod asosida elementlar haqidagi ta’limot sifatida mantiq o‘z
mazmunida bilish elementlari va mukammallashuv sharoitlariga ega, aksincha,
metod haqidagi umumiy ta’limot mantiqning boshqa bo‘lagi sifatida umuman
fanning shakli yoki uslubi va bilishning fanga quyilishi sifatida talqin qilinishi
kerak». Natijada biz fan va ilmiy bilishning yagona invarianti ulaming asosi

aniq va anglangan metod degan xuiosaga kelishimiz mumkin. Yoki boshqacha
qilib aytganda, o‘zida metodologiya yoki o‘z metodi haqidagi ta’lim otni
mujassamlashtirgan bilish faoliyati sohasigina haqiqiy fan bo’lishi mumkin.
Falsafa va falsafiy bilimlarga kelsak , falsafiy bilimlar bilim
ilmiyligining yuqorida keltirilgan asosiy mezonlariga mos kelmaydi. Falsafiy
bilimda umumiylik va tizimlilik maxsus bilish metodlari (gnoseologiya)
verifikatsiyalash va falsifikatsiyalash hamda to’ldiruvchanlik bor, lekin
umumahamiyatlilik va vorisiylik kabi muhim belgilari yo‘q.
Fizikada ilmiy jamoa vakillari tomonidan, masalan, Nyuton klassik
mexanikasi, Maksvell elektrodinamikasi, Shredinger tenglamalari, saqlanish
qonuni, kimyodagi atom molekulyar ta’limoti yoki biologiyadagi nasl va
genetik informatsiyani molekulyar yetkazuvchilar haqidagi ta’limotlar (nuklein
kislotalarda DNK, RNK) tan olingan. Falsafada esa, aksincha, barcha davrlarda
bir-biriga qarama-qarshi ta’limotlar bir guruh olimlar tomonidan tan olinsa,
ikkinchi guruh olimlari tomonidan inkor qilingan.
Xulosa.
Falsafa inson faoliyatining barcha boshqa sohalarining asosiy
metodologiyasi bo‘lsa-da, lekin o‘z sohasini metodologik ishlanmalar, ya’ni
falsafiy ta’lim metodologiyasi bilan ta’minlay olmagan. Bu yaqin o‘tmishdagi
falsafa kurslarining mazmunida yaqqol namoyon bo’ladi. Dialektik
materializmni o‘qitishning suiiste’mol qilinishi nafaqat maikuraviy sabablarga
ko'ra, balki falsafani fan sifatida mutloqlashtirilishi bilan ham bog‘liq. Bunday
falsafa taraqqiyoliga fan sifatida eski va mukammal bo‘lmagan bilimlaming
yangi, yanada mukammalroq bilimlar bilan almashinishi, eski bilimning
yangicha tarkibiy qism, element sifatida namoyon bolishi kabi qarashlar
shakllanadi. Boshqacha qilib aytganda, falsafaga taraqqiyotning mos kelish
tamoyili nuqtayi nazaridan qaralgan. Bunday holda, albatta, boshqa fanlarni
o‘rganishdagi kabi (matematika, fizika, biologiya) falsafa kursida asosiy e ’tibor
uning eng so'nggi yutug‘i — dialektik materializmga qaratilgan. Biroq falsafa
barcha asosiy sohalarda fan bo‘la olmaydi. Bu ehtimol, falsafiy bilimlarda
mos kelish tamoyiliga asoslangan (Ilgarigi bilimlar yangi mukammal bilimlar
tarkibiga kirmaydi, balki doimiy dolzarbligini saqlaydi.) Progressiv taraqqiyot
kuzatilmaganligi haqidagi rad qilib bo'lmaydigan dalil bo‘lganligi uchundir.
Zero, faylasuf uchun Platonning dialoglarini, Aristotelning «Metafizika»sini,

Avgustinning «Tavba»sini, Dekartning «Metod haqida mulohazalar»ini
o‘rganish hozirgi zamon olimlarining tadqiqotlarini o‘rganishdan muhimroq.
Ayni paytda yaxshi fizikning ma’lumoti Galileyning «Dunyoning ikki muhim
tizimi haqida»gi dialogi yoki Nyutonning «Naturfalsafadagi dastlabki
matematika»sini o‘rganmasdan ham mukammal bolishi mumkin. Bu jihatdan
ta’limning falsafiy metodologik muammolari, jumladan, falsafiy ta’lim juda
muhim ekanligidan dalolat beradi. Bunda falsafiy fikr, jumladan, uning amaliy
sohalari, masalan, ijtimoiy falsafa jamiyatni yoki tarixni o‘zgartirish,
texnologiyasini yaratishi kerak, degan xulosa kelib chiqmaydi (falsafiy
konsepsiyalami ijtimoiy tajribada Sirakuzada Platon qo‘llaganining oqibatlarini
eslaylik).
Falsafa insonning tarix mohiyatini va unda o‘z tutgan o‘mini qay
darajada ekanligini tushunishga yo‘l ochuvchi yanada muhim vazifani bajaradi.
Bu uchun inson häqiqat va yaxshilik nuriga yaqinlashishga imkon beruvchi
iröda erki kabi g‘ayritabiiy mohiyatga ega bo’ladi. Ya’ni falsafa insonning
moddiy ehtiyojlarini emas, balki ma’naviy qadriyatîami yaratish, ma’naviy
bilish ehtiyojlarini qondirishda fan bo‘la oladi. Nihoyat, inson bilishining
barcha sohalari haqidagi umumiy jihatlari: falsafiy, ilmiy, texnik, estetik,
kundalik biiim haqida to‘xtalamiz. Bu sohalardagi bilim hech qachon
mukammallikka erishmaydi va buning inson uchun yaxshi tomoni shundaki,
insonning qiziqishlari faqat yangi, bilmagan narsalami bilishga intilishi bilan
qondiriladi.
Yuqoridagi tahlilga ko‘ra, fan tushunchasining mazmunini quyidagi
qisqa ta ’rif bilan ifodalash mumkin: «Fan anglangan bilish metodlari asosida
tizimli bilimlarni yaratuvchi maqsadli bilish faoliyatidir». Bu yerda masala
Kantning «Metod mavjud holatlar asosida harakat qilish vositasidir», degan
fikrini eslashimiz kifoya.
Tarixiy taraqqiyotda murakkablashayotgan fan va ta’lim muammosi
Xaydegger ta’limotida yaxshi ifodalangan. Anglash yo‘llari harakat boshlangan
joyga qarab doimo o‘zgaradi. Fanlar o’z yo‘lida o‘z vositalari bilan hech qachon
fan mohiyatiga yeta olmasalar-da, har bir tadqiqotchio‘qituvchi, u yoki bu fan
bilan shug‘ullanuvchi har bir inson fikrlovchi mavjudot sifatida anglashning
turli darajalarida harakat qilishi va uni qo’llab-quvvatlashi mumkin.

Adabiyotlar ro‘yxati:
1. Koxanovsiy V.P. Filosofiya i metodologiya nauki. – Rostov na Donu.:
Feniks, 1999. – S 576.
2. Qo‘shoqov SH.S. Dialektika rivojlanish konsepsiyasi. – S., 2000. –B.
8 6 .
3. SHermuxamedova N.A. Gnoseologiya. –T.O‘FMJ. 2007. -460 s.
4. SHermuxamedova N.A. Falsafa. -Toshkent, Noshir.2012. -1207 b.
5. SHermuxamedova N.A. Borliq va rivojlanish falsafasi.-Toshkent, Noshir,
2013. -720 b.
Shermuhamedova N.A. Falsafa va fan metodologiyasi. Toshkent, Fan va
texnjlogiyalar. , 200 8 . -420 b
NAZORAT SAVOLLARI:
1. Fan inson madaniyati shakllanishi jarayonida qanday ifodalanadi?
2. Fanning o‘ziga xos ijtimoiy hodisa va institut sifatida tushunishga
nisbatan asosiy yondashuvlarni ayting?
3. Fan tarixiy taraqqiyoti ketma-ketligini tushuntirib bering.
4. Fan haqida Lomonosov qanday fikrlar bildirgan?
5. Sof fundamental va nofundamental bilim qanday izohlanadi?
6. I.Kant, A.Shopengauer, K.Yaspersiaming fan va uning ilmiyligiga
bergan ta’riflari o'rtasidagi o'xshashlik hamda farqli jihatlarni ko'rsatib
bering.
7. Tabiat haqidagi fanlar va ruh haqidagi fanlarga izoh bering.
8. Bilim ilmiyligining mezonlarini nimalar tashkil qiladi?
9. Verifikatsiya va falsifikatsiyaning ilmiy bilishdagi o‘rnini tushuntirib
bering.
10. Nega falsafa barcha asosiy sohalarda fan bo’la olmaydi?
KROSSWORD

Ilmiy bilishning asosiy mezonlarini kiriting
TEST
1. «Metod mavjud holatlar asosida harakat qilish vositasidir» fikrlari kimga
tegishli?
A) Kant B) Lomonosov C) A.Shopengauer D) Popper
2. Inson madaniyatining shakllanish jarayonida fan qanday ko’rinishlarda
ifodalangan?
A) Faoliyat B) Bilish C) Institut D) barcha javoblar
3. Ilmiy bilim va fanning asosiy bo’limlarini ko’rsating?
A) Tabiatshunoslik va ruh haqida
B) metod, tabiatshunoslik
C) Predmet, metod
D) Nazariy bilish
4. «Ilmiy bilimning anarxik nazariya»si asari kimning qalamiga mansub?
A) Pol Feyerabend B) Kant C) Popper D) Lomonosov
5. Asoslanganlik yoki ….. mezoni?
A) Verifikatsiya B) intersubyektivlik C) falsifikatsiya D) eksperimental1. Umumiylik va tizimlilik
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

6. ……… tadqiqotlarning maqsadi — olam, uning abadiyligi haqidagi yangi
bilimlarni egallashdir?
A) Sof fundamental B) nofundamental C) ilmiy bilish D) fan
7. Kimlarning ijodi bilan bog’liq falsafa va fan metodologiyasi
naturafalsafadan ajralib chiqdi?
A) Dekard va Bekon B) Lomonosov C) Galiley va Nyuton
D)Feyerabend
8. «Fan va ilmiy bilimning asosiy belgilari tizimlilikdir» jumlalari kimga
tegishli?
A) Kant B) Lomonosov C) A.Shopengauer D) Popper

FAN VA ILMIY BILISH TUSHUNCHALARINING TURLI TA’RIFLARI REJA: I. Kirish II. Asosiy qism 1. Fan tushunchasi va unga yondashuvlar 2. Ilmiy bilish 3. Fan va ilmiy bilish tushunchalarining turli ta’riflari III. Xulosa

Fanni tadqiqot obyekti sifatida tushunishga, ya’ni fan haqidagi fanga yoki fan falsafasiga yoki dunyoni ilmiy bilishga quyidagi yondashuvlar kiradi: Inson madaniyatining shakllanish jarayonida: a) fan bilish; b) fan faoliyat; d) fan institut sifatida ifodalanadi. Yuqoridagilarni quyidagicha yanada mukammalroq tasniflash mumkin: ya’ni, fan olam haqidagi bilimlar tizimi (olam, jamiyat, inson), fan yangi bilimlarni egallashdagi inson faoliyati; fan jamiyat, davlatni tashkil qilish shakl (institut)laridan biri. Fandagi egallangan bilimning namoyon bo‘lishi bilan fanning o‘zi shug‘ullanadi. Aynan fan sohasida ilmiy bilimlarni umumlashtirish, tanlash, tizimlashtirish va ulardan kelgusida foydalanish haqida chuqur tasavvurlar hosil bo‘ladi. Birinchi vaziyatdan bilim jamiyatning moddiy amaliy hayotida yoki uning ma’naviy boyishida, ikkinchisidan esa yangi ilmiy tadqiqotlarni, yangi tadqiqot dasturlarini yaratishda foydalaniladi. Ilmiy bilimlardan tashqi va ichki jarayonda qo‘llashning oraliq vositasi, ta’lim tizimi hisoblanadi. Olamni anglashga yo‘naltirilgan inson faoliyatining alohida xususiyati sifatidagi fan bilan falsafa, metodologiya va fan mantig’i, shuningdek, falsafiy bilish nazariyasi shug‘ullanadi. Ijtimoiy hodisa yoki ijtimoiy institut sifatidagi fan bilan fanshunoslik shug‘ullanadi. Fan tarixi uning barcha sohalariga aloqador alohida predmet bo‘lib, odatda tarixiy ilmiy tadqiqotlarda «nima, qayerda va qachon» kabi daliliy izohlash bilan chegaralaniladi. Tadqiqot predmetining barcha qismlarga (analitik sxema) bo’linishini taxminiy ekanligini ham ta’kidlash kerak. Masalan, fanning predmetga oid tashkil qilinishi muammosi, bilim turlarining shakllanishi va rivojlanishi, ilmiy bilimlarning integratsiyasi, sintezi, differensiyasi, o‘zaro aloqasi va o'zaro ta’siri faoliyat sifatida, bilim tizimi sifatida, fan muammolarining tahlili va yo’nalishlari bilim tizimi sifatida xizmat qiladi. Fanning o‘ziga xos ijtimoiy hodisa va institut sifatida tushunishga nisbatan asosiy yondashuvlarni ko‘rib chiqamiz. Fanni formal ijtimoiy institut

sifatida sodda va aniq tushunish uchun 1) institut sifatidagi fanga va 2) jamoa sifatidagi fanga «davlat ijtimoiy guruhining barcha xaraktcrli xususiyatlari» xosligini inobatga olish kerak. Birinchi vaziyatda biz tashkilotlar tizimi va tashkil qilish shakllarini boshqarish tizimi (rahbar va uning qo‘l ostidagilarining lavozimlari), iyerarxiya tizimi (unvon va darajalar), tashkilotlar tizimi (kafedralar, ilmiy, institutlar, jamiyat, akademiyalar, semenarlar tizimi, konferensiyalar, kongresslar, kengashlar), huquqiy nazorat qilish tizimi (mualliflik huquqi haqidagi qonun, olim va ilmiy jamoalarning maqomi), ishlab chiqarish vositalari tizimi (instrumental-eksperimental asboblar, laboratoriya xonalari, axborot tizimi) kabilarni nazarda tutganmiz. Ikkinchi vaziyatda biz olimlar jamoasida har qanday insoniyat jamoasining tipik xususiyatlarini ko‘rishimiz mumkin. Ilmiy jamoada insonlar yashaydilar va ishlaydilar. (Seneka aytganidek, insonga xos barcha narsalar ular uchun begona emas). Haqiqat peshvolari bo‘lmish bu jamoada g‘oyalar yetakchilari va oddiy bajaruvchilar, qullar va hukmdorlar (olimlarning bir- birlariga nisbatan moddiy-ma’muriy qaramligiga u yoki bu darajada asoslangan munosabatlar), an’analar va xulq-atvor normalari, umume’tirof etilgan etika va rasmiy munosabatlar bayoni, ilmiy bilishning norma va ideallari, mafkurasi (masalan, tabiatshunoslikdagi matematik mafkura, kimyodagi fizik mafkura), o‘g‘ri va munofiqlar (g‘oyao‘g‘rilari, ko‘chiruvchilar, makkorlar, ongli ravishda eksperimentlar natijalari va nazariy fikrlarni bo'rttiruvchilar), modaga amal qiluvchilar fandagi ilmiy yo‘nalishni ilmiy vijdonga, ichki ehtiyojga emas, balki tashqi foyda va manfaatda ommaviy ekologizatsiya va fanning kompyuterlashuviga qarab tanlovchilar bor. Va nihoyat, ilmiy jamoada, nafaqat aqllilar, balki axmoqlar ham bor. Olimlar jamoasi, fan institutlariga xos munosabat shakllari va xususiyatlaridan maxsus tahlilni talab qiluvchi turli muammolarning mavjudligini ko'rish mumkin. Fanshunoslik muammolari ushbu ishning predmeti bo’lmaganligi uchun, biz yuqoridagi izohlar bilan chegaralanamiz va quyida ilmiy bilish shakllanishining tarixiy mantiqiy tamoyillariga tayanib, aksariyat holda falsafa va fan metodologiyasi muammolarini tahlil qilamiz. Fan va ilmiy bilish bir butun tizim sifatida turli sohalarning qismlaridan (elem entlaridan) tashkil topgan. Bilish predm etini dastlabki tahlilida ilmiy bilim va fanni ikki asosiy bo’limga: tabiatshunoslik va ruh haqidagi fanlarga bo‘lish mumkin.

Tabiiy fanlar - tabiat haqidagi fandir (yunoncha, tabiat— physis, lotincha - natura). Tabiiy fan obyektlari aksariyat hollarda moddiydir (makon va zam on bundan mustasno, biroq ba’zi konsepsiyalarga ko‘ra, makon va zam on m oddiy obyektlarning xossatari bilan bog‘liq ravishda o'rganiladi). Moddiy obyektlar narsa va maydondan iborat. Maydon (gravitatsion, elektromagnit) — hajmga ega bo‘lmasa-da, lekin makon va zamon o’lchoviga ega. Predmetli sohasiga ko‘ra, tabiiy fanlar fizika, kimyo, biologiya, geologiya va, albatta, qator xususiy sohalar (fanlar)ga bo'linadi. Mexanika, elektrodinamika, molekulyar fizika, organik kimyo, analitik kimyo, omitologiya, fiziologiya, biogeoximiya, ekologiya kabilar shular jumlasidandir. Tabiiy fanlar tabiatni o‘rganadi, deyish ham mumkin. XX asr o ‘rtalaridan insonning ma’naviy-ijodiy faoliyati va tabiatning idea] obyektlari: (intellekt, ong, xudo, Platón g‘oyalari) din, san’at, jam iyat, davlat, huquq, iqtisod kabilarni o ‘rganuvchi barcha fan sohalari ham teologiya, dinshunoslik, estetika, sotsiologiya, etika-estetika, iqtisod, huquqshunoslik kabilar ham ruh haqidagi fan, deb ataldi. Ruh haqidagi fan ideal obyektlar haqidagi fandir. Qanday bo’lishidan qat’i nazar, ideal obyektlar mavjud va realdir. Biroq ular hajm va makon o‘lchoviga ega emas. Shuni ham aytish kerakki, barcha fanlarni tabiiy deb atash mumkin, zero insonning o‘zi tabiatning bir bo’lagidir, demak, uning ma’naviy va moddiy faoliyati, barcha tirik mavjudotlar faoliyati tabiiy bo‘lgani kabi tabiiydir. Biroq Ilmiy bilim va fan tabiatshunoslik haqidagi ruh haqidagi

bunday umumlashtirish formal bo‘lar edi. Chunki insonga iroda erkinligi xos va u tabiat kabi erkin yaratuvchanlik xususiyatiga ega. Tabiiy va ruh haqidagi fanlardan tashqari yana shunday fanlar tizimi borki, ularni ham tabiiy, ham ruh haqidagi fanlar qatoriga qo'yish mumkin: psixologiya, antropologiya, sotsiologiya, sotsibiologiya, ekologiya va esxotologiya kabilar shular jumlasidan. Ular qatoriga matematikani ham kiritishimiz mumkin, chunki undagi qator muammolar, masalan, Leybnits va Nyuton asoslagan differensial va integral tenglamalar tabiatshunoslik fani bilan bog‘liq bo‘lsa, boshqa qator muammolar: sof aql, sof aqlning erkin faoliyati ijodiy jarayondir. Shuni ham ta’kidlash joizki, agar fanlaming ma’lum sohaga, predmetli yo‘nalishlariga qarab dastlabki bo'Iinishi amalga oshirilsa, unda xususiy sohalar boshqa klassifikatsion invariantlarga ega bo‘ladi. Mantiqiy-predmetli darajada yangi ilmiy sohalarning paydo bo’lishini uchta asosiy tarkibiy qismlarga: predmet, metod, maqsadli bilishga ajratish mumkin. Bunday tarkibiy qismga bo‘linish, albatta, muammoni soddalashtiradi va sxemalashtiradi, bir qaraganda bunday yondashuv yetarli darajada to ‘g‘ri va hatto keng tarqalgandek tuyuladi (fan institutlarida yangi bilim sohalarining kelgusida rasmiylashtirish muammosi). «Fan va ilmiy bilish» tushunchasida berilgan predmet sohalaridagi tadqiqotlarning boshqa tom oni, uning fundamental va amaliy sohalam i metodologik tahlil qilganda namoyon bo‘ladi. Bunday bo‘linish muammolariga alohida to'xtalm oq kerak. Texnikaning falsafiy-metodologik masalalari sohasidagi tadqiqotlar, jumladan, tabiiy va texnik bilimlaming o ‘zaro ta’siri muammosi ham bugungi kunda ancha intensiv rivojlansa-da, hozirgi zamon muammolarining barcha sohalarini qamrab olishdan yiroq. Metod Maqsadli bilish Predmet

FAN VA ILMIY BILISH TUSHUNCHALARINING TURLI TA’RIFLARI

08.08.2023

0

66.8203125 KB

Похожие