Fanning maqsadi va vazifalari, manbalari. Folklor – xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xos xususiyatlari. REJA : 1. Xalq og’zaki ijodi fanining maqsad va vazifalari. 2. Fanning asosiy manbalari, mazmuni va uning tarkibi. 3. Xalq og’zaki poetik ijodining o’ziga xos belgilari. 4. Xalq og’zaki poetik ijodi haqida umumiy ma`lumot.

So’z san`atining dastlabki namunalari insoniyat nutqi paydo bo’lishi bilan yuzaga kela boshladi. Xalq og’zaki poetik ijodi – mehnatkash omma ijodi, xalq badiiy faoliyatining tarkibiy qismi, xalq san`atining boshqa turlaridan (muzika, teatr, raqs, o’yin, tasviriy va amaliy san`at hamda boshqalardan) o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadigan og’zaki so’z san`atidir. Har bir xalqning asrlar orzusini aks ettirgan boy og’zaki so’z san`ati bo’lganidek, o’zbek xalqining ham og’zaki adabiyoti durdonalari mavjud. Mehnatkash omma tomonidan og’zaki yaratilib, xalqning istedodli vakillari ijrosida sayqal topib, avloddan-avlodga o’tib kelayotgan badiiy asarlar o’zbek xalq poetik ijodini tashkil etadi. Og’zaki so’z san`ati «fol’klor» yoki «xalq og’zaki poetik ijodi» («xalq poetik ijodi», «xalq og’zaki ijodi») terminlari bilan ifodalanadi. «Fol’klor» termini birinchi marta XIX asr tadqiqotchisi Vil’yam Toms tomonidan 1846 yilda qo’llangan bo’lib, u ikki so’zdan iborat: «fol’k» (folk) – xalq, «lor» (lore) – bilim, donolik, donishmandlik, ya`ni «xalq bilimi», «xalq donoligi», «xalq donishmandligi» demakdir. «Fol’klor» – xalqaro termin. O’zbek fol’klorshunosligiga «fol’klor», «o’zbek fol’klori» terminlarini birinchi marta Hodi Zarif kiritdi (1932, 1935). U oliy o’quv yurtlari uchun tuzilgan birinchi xrestomatiya kitoblarini «O’zbek fol’klori» deb atadi (1939, 1941). Ungacha «El adabiyoti», «Og’zaki adabiyot», «O’zbeklarda og’zaki adabiyot» kabi atamalar ishlatilar edi. Bu atamalar sohani aniq ifodalamasligi tufayli iste`moldan chiqib ketdi va hozirgi kunda «O’zbek fol’klori», «O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi» terminlari fanda mustahkam o’rnashib qoldi. Milliy mustakillik xalkimizning o’z bobolari zakovati tufayli yaratilgan ulkan madaniy merosga bulgan munosabatini tubdan yangilab, ajdodlarimiz tarixi, madaniyati, ma`naviy kadriyatlari tizimini keng kulamda targ’ib etishning misli kurilmagan imkoniyatlarini ochib berdi. Istiklol sharofati bilan dunyokarashimizda, ongimizda ruy bergan yangilanish, ruhiy poklanish va ma`naviy tiklanish jarayoni fol’klor san`atining taraqqiyotida ham yaqqol aks etmokda. Zero, fol’klor san`ati an`analari “mustaqil dunyoqarashga ega, ajdodlarimizning bebaho merosi va zamonaviy tafakkurga tayanib yashaydigan barkamol shaxc - komil insonni

tarbiyalash ”, dek ulug’vor maksadlarga xizmat qiladi. O’lkamiz mustaqillikka erishganidan keyin xalk og’zaki ijodiyotiga bo’lgan qiziqish kuchaydi va bu narsa fol’klorni o’rgatuvchi, xalk og’zaki badiiy ijodi buyicha dars beruvchi, fol’klor san`ati bilan shug’ullanuvchi mutaxassislar oldiga ham dolzarb vazifalarni qo’ydi. Ayniqsa, an`anaviy fol’klorni tadqiq etish, uning qadimiy uzvlarini tiklash, nodir ijro yo’llari, fol’klor janrlari va ularning badiiyati haqida darslik, o’quv qo’llanmalari va dasturlar yaratish fol’klorshunoslikning kechiktirib bo’lmaydigan vazifalaridan biriga aylandi. Ajdodlarimizning ko’p acrlik badiiy tafakkur durdonalarini bebaho milliy kadriyatlar tizimi sifatida saklab kolish, targ’ib va tadqiq etish, uning eng nodir na- munalarini keng ommalashtirishda fol’klorshunoslik fanining xizmatlari benihoya kattadir. Asrlar davomida xalqimizni yuksak ma`naviy komillik ruhida tarbiyalashdek ezgu maksadga xizmat qilib kelgan ana shu badiiy qadriyatlarni to’plash, fol’klor asarlarini arxivlashtirish, uning eng yaxshi namunalarini nashr etish, ilmiy urganish va ommalashtirish fol’klorshunoslikning asosiy maksadini tashkil etadi. Fol’klorshunoslik fanining asosiy maksadi va vazifalari bu fanning o’ziga xos ilmiy mezonlari va kriteriylarini ko’rsatish, fol’klorshunoslikdagi aso siy metodlar va ilmiy maktablar, hozirgi kunga qadar erishilgan asosiy natijalar, o’zbek fol’klorini mustakillik davrida urganishning yangicha tamoyillari va bu fanning istiqbollari haqida chuqur bilim berishdan iboratdir. Fol’klor asarlarida muzika, raqs, teatr san`ati elementlari qo’shilib ketadi, shu sababdan fol’klor sinkretik san`at deyiladi. Ayni vaqtda fol’klor asarlari san`atning boshqa turlaridan o’ziga xos tomonlari bilan farq qiladi. Fol’klorda so’z, kuy va ijro birligi doimo saqlanadi. Xalq og’zaki ijodi uzoq davrlardan beri tarixning yo’ldoshi, uning chinakam aks sadosi bo’lib kelgan. Xalq ijodini o’rganuvchi, tekshiruvchi fan fol’klorshunoslik deb yuritiladi. Bundan tashqari, fol’klor asarlari bilan bir qancha fanlar shuqullanadi: tarixchilar tarixiy voqealarning xalq og’zaki ijodida qanday aks etganini o’rganadi;

etnograflarni xalqning urf-odatlari qiziqtiradi; san`atshunoslar esa fol’klordagi muzika, raqs, o’yin, xoreografiya va boshqalarni o’rganadilar; tilshunoslar xalq ijodi tilining lahja va dialektlari bilan, adabiyotshunoslar fol’klor asarlarining yozuv adabiyoti bilan munosabatlarini tekshiradilar. Xalq poetik ijodi yozuv paydo bo’lmasdan ko’p zamonlar ilgari yuzaga kelgan. Uning yaratilishi va tarqalishi jonli og’zaki an`ana bilan bog’liqdir. Og’zakilik xususiyati uni xalq san`atining boshqa turlaridan (masalan, muzika, raqs, o’ymakorlik) ajratib turadi. Fol’klor asarlarining uzoq asrlar davomida og’zaki yaratilishi va og’zaki ijro etilishi uning shakl va mazmuniga ta`sir etmasdan qolmas edi. Ma`lumki, ayrim tarixiy faktlarning to’liq esda qolmasligi, zamon taqozosi bilan unutilishi natijasida ularning asardan tushib qolishi yoki o’zgarishi, qorishtirib talqin etilishi mumkin. SHuning uchun ham tarixiy voqea va hodisalar fol’klorda aynan aks etavermaydi. Ba`zan esa dostonlarda mavjud bo’lgan she`riy parchalarning unutilishi mazkur janrni ertak shakliga keltirib ham qo’yishi mumkin. YOki aksincha, ertakning dostonga aylanishi ham ehtimoldan xoli emas. Fol’klor asarlarida yuz berishi mumkin bo’lgan bunday hodisa uning g’oyaviy-badiiy, estetik qimmatini kamaytirmaydi. CHunki har bir fol’klor asarida, u qaysi forma va janrda bo’lmasin, ijodkor xalqning voqelikka bo’lgan aktiv munosabati ifodalanadi. SHuning uchun ham fol’klor asarlari g’oyaviy-badiiy jihatdan puxta ishlanadi. Xalq og`zaki ijodining o`z ijodiy metodi mavjudligi. Uni shartli ravishda romantizm tipidagi ijodiy metod deyish mumkinligi, chunki folklor asarlarida fantastika, badiiy uydirmalar, hayotiy asos bo`lishi, yo`g`rilgan xayoliy voqea va hodisalar hayotni tasvirlashning o`ziga xos uslubi sifatida namoyon bo`lganligi. “Folklor” termini haqida tushuncha. Xalq og’zaki badiiy ijodi tarixi va uning asosiy janrlari. O’zbek xalq og’zaki poetil ijodi va boshqa xalqlar folklorining mushtarakligi, farqli tomonlari va an’analarining badiiy ifodasi sifatida. Xalq og`zaki poetik ijodining asosiy xususiyati ijodiy jarayon-yaratuvchilik va ijrochilik jarayonining kollektivlik xarakteriga egaligi. Uning og`zakilik, variantlilik, ommaviylik, traditsionlik, anonimlik kabi belgilarini kollektivlik

tomonidan yaratilgan poetika elementlari, an'anaviy uslub vositalari asosida yuzaga kelishi. U muayyan eshituvchilar guruhiga mo`ljallangan bo`lishi va kollektiv tomonidan e'tirof etilgandagina ijtimoiy va tarixiy ahamiyat kasb etishi. Folklor namunalari og`zaki yaratilib, og`zaki ijro etilishi. Xalq og`zaki poetik ijodining kollektivlik xarakteri individual ijodchilar faoliyatini inkor etmasligi. Iste'dodli ijodkorlar folklor namunalarini saqlab qolishi va keng ommalashtirish bilan birga og`zaki an'analari doirasida uni yanada mukammallashtirgan holda, yangilarini yaratilishi. Fol’klor asarlari o’zining hayotiyligi, ijtimoiy tabiati, g’oyaviy mohiyati hamda o’ziga xos badiiy xususiyatlari bilan ajralib turadi. Xalqning mehnati, urf- odati, turmush sharoiti, orzu istagi, kurash va g’alabalari uning mavzusi va g’oyaviy mazmunida aks etadi. Bu xususiyat asosan tom ma`nodagi so’z san`ati, doimo mehnatkash el manfaati, orzu va istagi va intilishlariga mos keladi. Fol’klor so’z san`atining boshlang’ichi, yuksak mahoratli badiiy tuzilishdir. Xalq og’zaki ijodining har bir namunasi asrlar davomida ko’plab iste`dodli xalq ijodchilari tomonidan yuksak san`at namunasi darajasiga ko’tarilgan. Bugina emas, fol’klor san`atning boshqa turlari adabiyot, teatr, muzika, kino va boshqalarning taraqqiyotida ham muhim rol o’ynadi va o’ynamoqda. Xalq og’zaki badiiy ijodini o’rganuvchi fan fol’klorshunoslik yoki fol’kloristika deb yuritiladi. Fol’klorshunoslik turli davrlarda va turli mamlakatlarda goh etnografiya, goh adabiyotshunoslik va muzikashunoslik, goh madaniyat tarixi, goh antropologiyaning va hatto sotsiologiyaning bir qismi kabi qaralib kelingan. Bizning mamlakatimizda esa xalq og’zaki badiiy ijodi haqidagi mustaqil va maxsus fan sifatida rivojlandi. SHu bilan birga, fol’klorshunoslik tekshirish predmetining ko’lami va xilma-xilligi jihatidan adabiyotshunoslik va musiqashunoslik, etnografiya va antropologiya kabi fanlar bilan uzviy bog’liqdir. Fol’klorni o’rganish tarixi unga nisbatan faqat ilmiy maqsadlarda yondashilganlikni kuzatish bilangina cheklanmaydi, balki insoniyat tafakkuri taraqqiyotida unga turlicha munosabatda bo’lgan ilm-fan va madaniyat arboblarining adabiy qiziqishlarini ham hisobga olishni taqozo etadi. SHu ma`noda