Mavzu: Geosiyosat fanining shakillanishiga geosiyosiy maktablarning roli Reja: 1.Geosiyosat fanining shakillanishi va uning ahamiyati 2.Geosiyosiy maktablaring fanning shakkilanishidagi roli 3.Zamonaviy geosiyosat fanining shalillanishi va geosiyosiy maktablar

Mumtoz geosiyosatning asosiyi tamoyillari . Zamonaviy geosiyosatning kashfiyotchilari mumtoz geosiyosatchilar bo‗lib, ularda G‗arb olimlari F. Ratsel, R. Chillen, A. T. Mexen, X. Makkinder, K. Xaushofer, P. Vidal de la Blanche, A. Demanjon va boshqalardir. Mumtoz geosiyosatchilar ikki jahon urushi yillarida katta obroga ega bo‗ldilar. Bu birinchidan, ular davlat va suverenitetning xavfsizligi, davlatning gullab-yashnashi, uning kuchi, qudrati va dunyodagi ta'siri nimaga bog‗liqligini o‗ylab, yangi ilmiy bilimlarni yaratdilar; ikkinchidan, ular davlatlarning dunyodagi qudratini ta'minlovchi omillar va usullarni tahlil qilishga e‘tibor berishdi. Bu asosan davlatlarga geosiyosiy kodlarini shakllantirishda yordam berdi; uchinchidan, ular siyosiy voqealarning ma‘nosini tushuntirishga fazoviy yondashuvni yaratish tashabbuskori bo‗lib, ―makon‖, ―katta bo‗shliq‖ kabi asosiy kategoriyalarni yaratdilar; to‗rtinchidan, Makinderdan boshlab deyarli barcha mualliflar global miqyosdagi geosiyosiy ssenariylarni taqdim etishdi. Geosiyosatni fan sifatida shakllanishida klassik qarashlar katta rol o‗ynagan edi. Ammo uning ma'lum kamchiliklari ham bor, ularning aksariyati tarixiy cheklovlar bilan izohlanadi. Birinchidan, bu aslida geografik determinizmdan foydalanish, bu uning geografik omil ekanligini tan olishga asoslangan geosiyosatni o‗rganishning asosiy uslubiy tamoyili sifatida, ya'ni hududning kattaligi, mamlakatning joylashishi, uning tabiiy-iqlim sharoiti, dengizlar va okeanlarga yaqinligi yoki uzoqligi va boshqa geografik parametrlar ma‘lum bir xalqning ijtimoiy-siyosiy rivojlanishining asosiy yo‗nalishlarini, uning xarakterini, xalqaro siyosiy maydonda o‗zini tutishini belgilaydi. Garchi allaqachon klassik geosiyosat doirasida bo‗lgan bo‗lsa-da, frantsuz maktabi vakillari geografik determinizmni yengish uchun birinchi urinishlarni amalga oshirgan va u muvaffaqiyatsiz tugamagan; ikkinchidan, bu sayyoraviy dualizm – ―kontinental kuchlarga‖ qarshi ―dengiz kuchlari‖ yoki talassokratiyaga (dengiz orqali kuch) tellurokratiyaga (quruqlik orqali kuch) qarshi kurashish uchun haddan tashqari berilish; uchinchidan, geosiyosatni makonda davlat hokimiyatining timsoli

sifatida tushunish, ular hududlarni to‗g‗ridan-to‗g‗ri harbiy yoki siyosiy nazorat qilish istagini kuchaytirdilar va shu nuqtai nazardan, ko‗pincha ―anakonda‖ strategiyasini ilgari surildi. Dushman hududlarini dengizdan va qirg‗oq bo‗ylab to‗sib qo‗yish, bu asta-sekin kerak dushmanning strategik charchashiga va iqtisodiy bo‗g‗ilishiga olib kelishi kerak edi; to‗rtinchidan, davlat tomonidan boshqariladigan hududiy makonni uning kuchi va qudratining asosiy omili deb hisoblab, davlatning dinamik hududiy o‗sishga intilishi, yashash maydonini kengaytirishga intilishini zarurligini asoslab, ba'zi klassik geosiyosat vakillari (Ratsel, Chellen, Mexen) harbiy ekspansiyani geosiyosiy egallashning mutlaqo tabiiy usuli deb tan oldilar. Klassiklar geosiyosatning asosiy kategoriyasini makon deb hisoblashgan, uni faqat o‗zlarining doimiy chegaralariga ega bo‗lgan cheklovchi hudud makoni deb tushunganlar. Davlatning gullab-yashnashi, ularning fikriga ko‗ra, butunlay uning hududining xususiyatlariga asoslanadi. O‗zining mavjudligi va farovonligi uchun davlat o‗zini yashash maydoni bilan ta'minlashi va doimiy dinamik fazoviy va hududiy o‗sishga intilishi kerak. Faqatgina muhim hududiy makongina davlatni xavfsizlik, suverenitet, siyosiy hokimiyat va dunyodagi hukmron mavqe bilan ta'minlaydi, gullab-yashnagan davlatlarni chirigan davlatlardan ajratib turadi. Shu munosabat bilan ular strategik va taktik usullarni ishlab chiqdilar, ular yordamida o‗zlarining hududiy makonini kengaytirish, dunyoda ustun mavqeni ta'minlash va boshqa mintaqalar ustidan nazoratni ta'minlash mumkin edi. Klassik geosiyosatning asoschilari, nemis geografi F. Ratsel (1844-1904) va Shvetsiya davlati olimi va geografi R. Chellen (1864-1922) uchun geosiyosat davlatning makonda mujassam bo‗lgan geografik organizm sifatida ta‘limotidir. Ular uchun davlat bir makonda rivojlanib, ―chegaralar daxlsizligi‖ tamoyilini tan olmaydigan tirik, murakkab organizmdir. Davlat tirik mavjudot kabi tug‗iladi, o‗sadi, o‗ladi. Bundan tashqari, davlatning rivojlanishi ob‘ektiv ravishda mamlakat ichkarisida yetarlicha yerga ega bo‗lmagan va ular tashqi mustamlakaga shoshilgan odamlar sonining ko‗payishi

bilan bog‗liq. Odamlar tomonidan sotib olingan ―yangi makon‖ davlat tuyg‗usini yangi kuch oladigan manbadir. Har bir holatning parchalanishi katta bo‗shliqdan voz kechganda sodir bo‗ladi. Ratselning so‗zlariga ko‗ra, agar davlat ―haqiqiy‖ buyuk davlat bo‗lishni istasa, uning fazoviy asosi sifatida taxminan 5 million kvadrat metr maydonga ega bo‗lishi kerak. Agar davlat o‗z hududiy makonini kengaytirishning qat‘iy talabiga bo‗ysunadigan tirik organizm bo‗lsa, demak, davlatning kengayishi, shu jumladan urush F. Ratsel va R. Chellen uchun tabiiy edi. F.Ratsel o‗zining shoh asari bo‗lmish «Siyosiy geografiya» («Politische Geographie» 1897), «Davlatlarning makoniy o‗sish qonunlari» (1897), «Dengiz xalqlar qudratining omili sifatida» (1900) asarlarida o‗z geosiyosiy qarashlarini bayon etadi. Fridrix Ratselni garchi ―geosiyosat‖ atamasini asarlarida ishlatmasa ham, u birinchilardan bo‗lib geosiyosiy uslubda fikr yuritganligi uchun geosiyosat fanining otasi deb nomlanadi. Fridrix Ratsel, taniqli nemis geografi va ushbu fanga asos solgan birinchi geosiyosatchi. Maktabni tugatgandan so‗ng, u Karlsrue Universitetida tabiiy fanlar bo‗yicha ma'lumot oldi. Keyin u Geidelberg universitetining geografiya fakultetini tugatdi, u yerda uning o‗qituvchisi va boshqalar taniqli geograf E.Gekkel edi. Ratselning siyosiy geograf va geosiyosatchi sifatida rivojlanishiga I. Kant, Charlz Darvin va ijtimoiy darvinistlar, shuningdek K. Ritter, A. Gumboldt, G. Spenser, F. Tennis g‗oyalari katta ta'sir ko‗rsatdi. 1870 yilda Ratsel Frantsiya-Prussiya urushida ko‗ngilli sifatida qatnashdi va hattoki Temir xoch bilan taqdirlandi. Harbiy harakatlar tugaganidan keyin u geografiyaga qaytdi. U Xitoyda demografik vaziyat to‗g‗risida dissertatsiya tayyorladi va himoya qildi (1876), Yevropa va Amerikada ko‗plab sayohat qildi, geografik muhitning turli jamiyatlarning hayoti va rivojlanishiga ta'sirini o‗rganib chiqdi. XIX asrni 80-yillarning o‗rtalarida Ratsel dastlab Myunxen Texnik institutida, so‗ng Leypsig universitetida o‗qitishni boshladi, u yerda u vafotiga qadar ishladi. Ratsel hech qachon hukumatning siyosiy lavozimida ishlamagan va uni jamoatchi siyosatchi deb ham atash

mumkin emas. Lekin u har doim o‗ng millatchi pozitsiyasini egallab, siyosat bilan qiziqar edi. 1891 yilda u Pangerman ittifoqiga qo‗shildi va Yevropaning etnik nemislar yashagan barcha yerlarini Germaniya imperiyasiga qo‗shilishini, shuningdek Sharqiy Afrika va Janubiy hududlarini o‗z ichiga olgan mustamlaka imperiyasini yaratishni nazarda tutgan pangermanchilik geosiyosatini shakllantirishda faol ishtirok etdi1 . Nemis geosiyosatchisi Otto Maullyuning fikricha, geosiyosatni Ratselsiz tasavvur etib bo‗lmaydi. U o‗z asarlarida siyosiy geografiyadan bahs etadi va bu boradagi asosiy ilmiy ishi ham ―Politische Geographie‖ deb nomlanadi. Uning ta‗kidlashicha, har qanday xalqning manfaatlari zamin ustida kechadi. Shu bois zaminda joylashgan ma‗lum bir hududlar tarix harakatini ko‗rsatuvchi bosh vosita sanaladi. Davlatlar muayyan hududlar ko‗rinishida zaminda aks etadi. Zamin abadiy bo‗lishi mumkin, hududlar (davlatlar) o‗zgarib turadi. "Davlatlar misoli tirik organizm" bo‗lib ularning o‗zagi "zaminiy asos"da bir - biri bilan tutashadi. Davlatlarning zaminda paydo bo‗lishi uchta asosiy omil bilan bog‗liq. Bular - hududiy relyef, hududiy masshtab va muayyan turmush tarzga ega xalqlar. Shu asosda, ya‗ni ob‗yektiv geografik makon va sub‗yektiv umuminsoniy qadriyatlarni o‗zida aks ettirgan davlat siyosati shakllanadi. Risoladagi davlat bo‗lish uchun, - deydi F.Ratsel, - avvalo davlatda geografik, demografik va etnomadaniy parametrlari o‗zaro uyg‗unlashmog‗i kerak. F. Ratsel ―Davlatning fazoviy o‗sish qonunlari‖ (1896) asarida davlatlarning fazoviy o‗sishining ettita asosiy qonunlarini shakllantirgan, ularning aksariyati shu paytgacha o‗z ahamiyatini yo‗qotmagan: 1) makon millat madaniyati o‗sishi bilan o‗sib boradi. 2) davlatning o‗sishi g‗oyalar, savdo-sotiqning yanada rivojlanishini nazarda tutadi, ya‘ni jamiyatning barcha sohalarida faollikni oshirish. 3) davlatning o‗sishi kichik davlatlarning qo‗shilishi va madaniy singishi orqali amalga oshiriladi. Davlatning o‗sishi boshqa davlatlarni o‗ziga qo‗shib olish va bo‗ysindirish evaziga bo‗lishi mumkin. 4) chegara - bu davlatning periferik organi bo‗lib, unda uning o‗sishi, kuchliligi yoki kuchsizligi va