Grafika va orfografiya REJA: 1. Hozirgi o zbek adabiy tilining yozuvlar tizimi;ʻ a) arab grafikasiga asoslangan o zbek yozuvi; ʻ b) lotin grafikasi asoslangan o zbek yozuvi; ʻ v) rus grafikasiga asoslangan o zbek yozuvi. ʻ 2. Orfografiya haqida ma’lumot. 3. Orfografiya ‘rintsi’lari.

O zbek yozuvining XX asr tarixi murakkab jarayonlarga boyligi bilanʻ xarakterlanadi: bu davrda o zbek yozuvi bir necha marta tub isloo qilindi - bir ʻ ʻ grafik tizimdan boshqa grafik tizimga kqchirildi. Jahon xalqlarining yozuv tarixida bunday hodisa kamdan-kam uchraydi. O zbek yozuvining XX asr tarixi ʻ to rt davrni o z ichiga oladi: ʻ ʻ 1-davr – arab grafikasiga asoslangan yillar (1900-1929) 2-davr – lotin grafikasiga asoslangan yillar (1929- 1940) 3-davr – rus grafikasiga asoslangan yillar (1940- 1993) 4-davr – ikki yozuvlilikka (rus va lotin grafikalardagi yozuvlarga asoslangan yillar) (1993-2000) Birinchi davrning 1917-yilgacha bo lgan bosqichda yozuvni isloo qilishga ʻ ʻ bo lgan Harakatlar kuzatilmaydi. Asosiy e’tibor savod chiqirish, o qish-o qitish ʻ ʻ ʻ ishlarini tashkil etishga, kitoblar yaratishga qaratildi. Jumladan: «Ustodi avval» (Saidrasul Saidazizov, 1902), «Birinchi muallim» (Abdulla Avloniy 1911), «Ikkinchi muallim» (Abdulla Avloniy, 1912), «Rahbari soniy» (Abdulxqja Saidmuhammadxqjaev, 1916), «Imlo» (Ashurali Zoxiriy, 1916) va boshqalar. 1918 yildan keyingi davrlarda alifbo va imloni milliylashtirish, soddalashtirish, boshqa grafik tizimga kqchirish Harakatlarning yuzaga kelganligi bilan xarakterlanadi. 1918 yil Toshkentda «CHig‘atoy gurungi» jamiyati tashkil qilindi. Unga Fitrat va Qayyum Ramazanov boshchilik qildi. 1922 yil Toshkentda Turkiston Respublikasi «O zbek madaniyat va maorifi xodimlari qurultoyi» bo lib qtdi. ʻ ʻ 1928 yil 11 avgustda yangi lotinlashtirilgan o zbek alifbosi Davlat alifbosi deb ʻ e’lon qilindi. 1940 yil 5-8 mayda rus grafikasiga asoslangan yangi o zbek alifbosiga ʻ qtildi. 1993 yil 2 sentyabrda XII chaqiriq O zbekiston Respublikasi Oliy ʻ Kengashining XIII sessiyasida «Lotin yozuviga asoslangan» o zbek alifbosini ʻ joriy etish tqg‘risida» qonun qabul qilindi.

1995 yil 6 mayda ushbu qonunga ayrim o zgarishlar kiritildi.ʻ 1995 yil 24 avgustda O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 399- ʻ sonli qarori bilan lotin grafikasi asosidagi yangi o zbek yozuvining asosiy imlo ʻ qoidalari ham tasdiqlandi. Yangi alifboga tqla qtish muddati 2005 yil 1 sentyabriga qadar uzaytirildi. O zbekistonda shu tariqa ma’lum muddat ichida (1995- 2005) ikki yozuvlilik ʻ holati yuzaga keldi. Amalda (kirillcha) o zbek yozuv fonografik Harakterdagi o tik-grafik ʻ ʻ tizim bo lib, u tovush tili birliklarining (fonema, bo g‘in, urg‘u va ʻ ʻ intonatsiyaning) maxsus grafik belgilar –grafemalar vositasida ifodalanishiga asoslanadi. Bu yozuv grafika, orfografiya va ‘unktuatsiya kabi kom’onentlardan tarkib to gan. ʻ Harfiy belgilarning tayanch manbai alifbedir. Alifbeda muayyan til yozuvi uchun qabul qilingan Harflar miqdori, shu Harflarning qql yozma va bosma shakllari, ularning joylashish tartibi, nomi, qaysi tovushni (fonemani) ifodalashi yoo ud qanday vazifani bajarishi oldindan belgilab qqyilgan bo ladi. ʻ ʻ NoHarfiy belgilar inventari tinish belgilari, urg‘u belgisi, raqamlar va ma’lum soHalargagina aloqadar bo lgan ramziy belgilardan tarkib tHadi. Grafik ʻ birliklar bilan tovush birliklari o rtasidagi aloqa faqat kodlashtirish orqali ʻ amalga oshiriladi: Masalan: «a» Harfi «a» tovushini, 2 raqami «ikki» so zini, ʻ nuqta tinch oHangni, so roq (?) belgisi so roq oHangini ifodalaydi. ʻ ʻ 3. Grafik belgining tildagi muqobili (kodlashtirishga asos bo lgan til birligi, ʻ referenti) shu belgining ifodalanuvchisi hisoblanadi. Grafemalar o zlarining ʻ tildagi (referenti) muqobili va yozuvdagi vazifalariga ko ra fonografema, ʻ ‘rosodografema, logografema, orfografik belgi va signalizator kabi ti’larga bo linadi. ʻ 1. Fonografemalar (fonogrammalar) segmental fonetik birliklarni (fonemalarni, bo g‘inlarni) ifodalashga asoslanadi. Ular o z navbatida monograf (bir Harfga ʻ ʻ

teng grafema) diagraf (ikki Harf birikmasidan iborat grafema), trigraf (uch Harf birikmasidan iborat grafema)larga bo linadi. Masalan:ʻ k, l, m-monograf ng, shch- diagraf Uch yoki to rt Harf birikmasidan iborat toligraflar kirillcha o zbek yozuvi ʻ ʻ sistemasida yo’q. 1. P rosodemografemalar. (‘rosodemogrammalar) Grafemalarning bu ti’i fonografik yozuvning noHarfiy turlarini birlashtiradi hamda tovush tilining ritmik-intonatsion vositalarini (urg‘u, oHang, melodika, ‘auza kabilarni) yozuvda ifodalash uchun xizmat qiladi. Bunday belgilar quyidagi vazifalarni bajarish uchun ishlatiladi: a) ijtimoiy aloqani (fikr almashuv jarayonini) yozuvda tqg‘ri ifodalash uchun; b) maqsad, mazmun yoki ma’noni, ularning o ziga xos «rang» va «tus» larini ʻ yozuvda aniq ifodalash uchun; v) gapning tarkibini hamda shu tarkib elementlari o rtasidagi grammatik- ʻ semantik munosabatlarni ifodalash uchun; g) yozma nuto ning ixcham va ravonligini ta’minlash uchun; ʻ d) yozma nutqdagi murakkab fikriy munosabatlarni ifodalash uchun. O zbek tilshunosligida tinish belgilarni quyidagi 10 ta turi grafikasining ʻ markaziy sistemasiga kiritiladi: Nuqta (.) So roq belgisi ʻ (?) Undov belgisi (!) Nuqta vergul (;) Kq’ nuqta (uch nuqta) (…) Vergul (qo‘sh vergul) (; yoki ;,) Ikki nuqta (bayon belgisi) (:)

Tire (qo‘sh tire) (- yoki --) Qavs (qo‘sh qavs) (), [] Tirnoq (qqsh tirnoq) (“ ”)(«») 3. Logografemalar (logogrammalar) Grafemalarning bu ti’i tushunchalarni yoki tushuncha nomi bo lgan so zlarni yozuvda ifodalashga asoslanadi. Bunday belgilar aslidaʻ ʻ ideografik (semasiografik) yozuv ti’iga mansub birliklar sanaladi, ammo ulardan fonografik yozuv tarkibida ham foydalanadi. Rus grafikasi asosidagi o zbek yozuvida logografemalarning quyidagi ʻ turlari ishlatiladi: Raqamlar – son turkimiga mansub so zlarning ma’nolarning ifodalovchi ʻ logogramalar. Ularni ikki turli: a) g‘arbiy arab (g‘ubor) raqamlari: 0, 1, 2 10000 va o b) rim raqamlari: IV (4); V (5); XIII (13); <(15), D (500) kabi. Simvollar ʻ – ilm-fanning ma’lum soHalarida qabul qilingan maxsus ideografik belgilar: a) matematik simvollar – √(ildiz), Q(qqshuv), -(ayiruv), x(kq’aytiruv) kabi. b) astronimik simvollar – סּ (quyosh), s (oy), CH (Yu’iter), ♀(Venera, Zuhra) v) kimyoviy simvollar - סּ (oltin ), s (kumush), ♂ (temir) g) botanik simvolar: A (androtsey changchilar) סּ ) (bir yillik qsimliklar) ћ ) (buta) (daraxt) o (kuzgi qsimlik) 4. Orfografik belgilar –tqg‘ri yozish normalarini ta’minlashda kqllanadigan maxsus noHarfiy grafik vositalar. Rus grafikasi asosidagi o zbek ʻ yozuvida bunday belgilarning bir turi mavjud: ]