Huquq falsafasining rivojlanish tarixi.

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

36.4873046875 KB

Скачать

Huquq falsafasining rivojlanish tarixi .
Reja:
1 Qadimgi Sharqning falsafiy va huquqiy tafakkuri: Qadimgi Sharq falsafiy -
huquqiy g'oyalarining paydo bo'lishi va rivojlanishi shartlarining umumiy tavsifi.
2 Qadimgi Hindistonning axloqiy ta'limoti falsafiy va huquqiy g'oyalarning paydo
bo'lishining zaruriy sharti sifatida.
3 Qadimgi Xitoy falsafiy-huquqiy g’oyalari.
4 Antik davrda falsafiy va huquqiy qarashlarning paydo bo'lishi va rivojlanishi
(Qadimgi Yunon va Rim).
5 O’rta asrlar falsafiy va huquqiy tafakkurning xususiyatlari.
6 Uyg’onish davrii falsafiy va huquqiy fikrlari rivojlanishi.
7. Yangi davr va ma'rifat davri huquq falsafiy qarashlari.
8. XX asr huquq falsafasining asosiy xususiyatlari.
9. Pozitivizmning zamonaviy o'zgarishi. Neopozitivizm.
10. XX asrning qayta tiklangan tabiiy huquqi haqidagi kontseptsiya. Tabiiy huquq
haqidagi zamonaviy kontseptsiyalar.

Amaliy topshiriqlar.
O'z mazmunini ijodiy rivojlantirishga intilayotgan har qanday fan o'z
o'tmishiga, g'oyalari, kashfiyotlari va xulosalari tarixiga befarq bo'lolmaydi. Bu
fikr huquq falsafasi bilan to'liq bog'liq - huquqning eng qadimiy fanlaridan biri.
Biroq, professional faylasuflar uchun majburiy bo'lgan narsa, huquqni
mutaxassislik sifatida o'zlashtirgan va boshqa fanlar qatorida huquq falsafasini
o'rganadiganlar uchun keraksiz bo'lib tuyulishi mumkin. Shu munosabat bilan
quyidagilarni qayd etish mumkin. Ma'lum darajada, huquq falsafasi tarixiga
murojaat qilish, yuridik ta'lim olishni istagan har bir shaxs uchun zarurdir, chunki
tarixsiz nazariya yo'qligi ma'lum. Huquq falsafasining rivojlanish bosqichlari va
uning mazmunini o'rganmasdan turib, nima uchun huquq falsafasida muayyan
yo'nalishlar borligini tushunish va shuning uchun ularning xususiyatlari va
rivojlanish tendentsiyalarini tushunish mumkin emas. Bundan tashqari, huquq
falsafasi tarixini ko'rib chiqishni boshlaganingizda, gumanitar fanlarni ajratishni
emas, balki hamkorlikni nazarda tutadigan, ijtimoiy bilish sohasidagi bir -birini
to'ldiruvchi o'ziga xos tamoyilni doimo yodda tutish kerak.
Qadimgi Sharqning falsafiy va huquqiy tafakkuri: Qadimgi Sharq
falsafiy -huquqiy g'oyalarining paydo bo'lishi va rivojlanishi shartlarining
umumiy tavsifi.
Sharqda rivojlangan qishloq xo'jaligining mahalliy tsivilizatsiyalari Yerdagi
eng qadimiylari hisoblanadi. "Qadimgi Sharq" tushunchasi miloddan avvalgi 4 -
ming yillik o'rtalaridan boshlab umuminsoniy tarixning ulkan davrini o'z ichiga
oladi. NS. (Misr va Mesopotamiyada davlatchilikning shakllanishi) miloddan
avvalgi III asrgacha (Xitoyda Xan sulolasining qulashi). Bundan tashqari,
Hindistonda qadimiy tarixning oxiri 710 yilda arablarning Hindiston yarim oroliga
bostirib kirishi bilan bir vaqtga to'g'ri kelishi ham qabul qilingan. Qadimgi Sharq
tsivilizatsiyaning murakkab va ko'p qirrali turi bo'lib, shunga qaramay, falsafiy va
huquqiy muammolar kontekstida uning ma'naviy madaniyatining o'ziga xos

xususiyatlarini belgilaydigan quyidagi xarakterli umumiy xususiyatlarni ajratish
mumkin: davlat mulki; - davlat hokimiyati rivojlangan byurokratiya bilan
markazlashtirish tamoyillari asosida quriladi; - davlatning mutlaq kuchini hukmdor
(qirol, imperator) ifodalaydi; - aholi butunlay davlatga qaram; - aholining
aksariyati ozmi -ko'pmi alohida va tarqoq qishloq jamoalarida yashaydi; - inson na
ob'ektiv, na sub'ektiv ravishda tabiat va jamiyatdan farq qilmaydi. Qadimgi Sharq
tsivilizatsiyasining to'rtta asosiy markazidan (Misr, Mesopotamiya, Hindiston va
Xitoy) oxirgi ikkitasi falsafiy va huquqiy tafakkur taraqqiyoti tarixi uchun alohida
qiziqish uyg'otadi.
Qadimgi Hindiston va Qadimgi Xitoyda falsafiy va huquqiy tafakkurning
shakllanishi ijtimoiy ishlab chiqarishning o'sish bosqichi bilan bog'liq bo'lib,
asboblar va ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik paydo bo'lganda,
jamiyat - urug ', qabilalar, jamoalar - turlicha bo'linadi. ijtimoiy guruhlar, mulklar
paydo bo'ladi, turli ijtimoiy qatlamlar, davlatlar shakllanadi. Barcha qadimgi
xalqlar orasida falsafiy va huquqiy g'oyalarning shakllanishi va rivojlanishi
mifologik kelib chiqishga borib taqaladi va insonning dunyodagi o'rni haqidagi
mifologik g'oyalarga asoslanadi. Kommunal ibtidoiy tuzumdan boshlang'ich sinf
jamiyatiga o'tish va ijtimoiy hayotni tashkil etishning siyosiy shakli aholining
ijtimoiy bo'linishining tobora chuqurlashib borayotgan jarayonlari, ijtimoiy-siyosiy
va iqtisodiy qarama-qarshiliklarning kuchayishi, o'zaro ziddiyatlarning kuchayishi
bilan birga kechdi. jamiyatning turli qatlamlari - klan zodagonlari va kambag'al
kommunalar, boy va kambag'al, ozod va qullar. Qadimgi manbalar guvohlik
berishicha, Qadimgi Hindiston va Qadimgi Xitoyda (shuningdek, Misr, Bobil,
Gretsiya, Fors va boshqa mamlakatlarda) huquqiy muammolarga falsafiy
yondashuv urinishlari umumiy diniy va mifologik xarakterga ega bo'lgan. Qadimgi
hindlarning muqaddas kitoblarida barcha hodisalar dunyo tartibining namoyishi
sifatida tasvirlangan, unga rioya qilish to'g'ri deb topilgan va har bir kishi o'z
burchini bajarganidan dalolat beradi.
Qadimgi hind mifologik dunyoqarashi mifologik xudolarning to'liq oqilona
tushunilgan birligi bilan birlashishi bilan ajralib turadi. Qadimgi Xitoyda mifologik

ong jiddiy ritualizm ("xitoy marosimlari") tomonidan jiddiy ravishda siqib
chiqarildi. Biroq, falsafiy ruh bilan singgan rivojlangan mifologiyaning mavjudligi,
umuman falsafaning genezisi uchun ham, xususan falsafiy va huquqiy
tushunchalar uchun ham etarli emas. Falsafa faqat voqelikni anglashning o'ziga xos
usulini ishlab chiqish orqali falsafaga aylanadi, bu ham afsona, ham fandan farq
qiladi. Qadimgi tsivilizatsiya tadqiqotchilarining ko'pchiligining fundamental
asarlari tahlili Qadimgi Sharqda falsafiy va huquqiy tafsir sharh sifatida
boshlanadi, deb ishonishga asos beradi: Xitoyda - I Chingga (O'zgarishlar kanoni);
Hindistonda - Vedalarga (Upanishadlar). Noma'lum, noaniq qadimiy matnlar va
madhiyalarda ko'p xilma -xillik va talqinning noaniqligi mavjud edi. Aynan sharh
Hindiston va Xitoyda voqelikni (shu jumladan ijtimoiy) tushunishning asosiy
falsafiy usuli sifatida harakat qilgan va asl falsafiy tilning shakllanishiga turtki
bergan.
Bundan tashqari, qadimgi dunyoda, jamoaviy-qabila munosabatlarining
parchalanishi va parchalanishi, qabilalar, qabilalar o'rtasidagi qarama-
qarshiliklarning kuchayishi, qabilaviy urushlarning paydo bo'lishi va boshqalar,
asboblar va ishlab chiqarish vositalari, mahsulotlariga egalikning paydo bo'lishi.
mehnat, shaxsiy manfaatning paydo bo'lishi, shaxslarning boshqalar hisobidan
foyda olish istagi, sizning boyligingizni kengaytiradi. Jamoalarda mulkiy tengsizlik
vujudga keladi - boylar va kambag'allar paydo bo'ladi, nafaqat qullar, balki kamroq
boy qabilalar ham zulmga uchraydilar. Miloddan avvalgi III-II ming yilliklarda.
NS. qadimgi dunyo aholisi bor va kambag'allarga bo'lindi, ekspluatatsiya qilingan
qullar va qullar egalari, zodagonlar va h.k. dehqonlar, chorvadorlar va aholining
boshqa qatlamlari mulkiy zulmga, zodagonlarning erni tortib olishiga qarshilik
ko'rsatdilar; qullar o'z erkinligini qaytarishga intiladi va qul egalari uchun ishlashni
xohlamaydi. Qabila rahbarlarining boylik to'plashi ularga qo'riqchilar va jangchilar
bo'linmalarini yollash imkoniyatini beradi, ularning armiyasi o'sishi bilan
rahbarning kuchi oshadi va u o'z navbatida qabilaning hukmdor hukmdori bo'ladi
va hamma narsani hal qiladi. o'zi muhim. Rahbarlar oxir -oqibat shoh bo'lishadi.

Katta teokratik monarxiyalar shakllanayotgan Sharq davlatlarida birinchi
falsafiy va huquqiy qarashlar shakllandi. Sharq mamlakatlarining rivojlanishining
o'ziga xos xususiyati shundaki, davlat er, qullar va boshqalarga egalik qilar ekan,
davlat haqidagi siyosiy ta'limotlarning shakllanishida o'z izini qoldiradi. monarx
Biroq, monarxlar barcha erlarning egalariga aylanishgan bo'lsa -da, bu erlarning
katta qismi doimiy ravishda dehqonchilik jamoalari tasarrufida bo'lib, erkin
dehqonlar tomonidan etishtirilardi. Dehqonlardan yanada badavlat va olijanob
kishilarning paydo bo'lishi erkin dehqonlar o'rtasida tabaqalanishga olib keldi, bu
qullikning tarqalishi va podsholar o'rnatgan tartib bilan izohlanadi. Sharqda,
keyinchalik O'rta er dengizi mamlakatlarida mavjud bo'lgan qullikdan farqli
o'laroq, qullar, ibodatxonalar, davlatga jamoaviy mulkchilik bor edi va shoh er
yuzida Xudoning hokimi hisoblanib, o'z kuchini amalga oshirdi. Shuning uchun
passiv bo'ysunish printsipi nafaqat ijtimoiy sharoitlar, balki tabiat hodisalari (har
yili daryo toshqinlari va suv toshqinlari, tropik momaqaldiroqlar va boshqalar)
bilan bog'liq bo'lgan huquq va davlat ta'limotlarining o'ziga xos xususiyati
hisoblanadi. ): tabiatdan oldin ojiz odamlar odamlar zodagonlaridan himoya
so'rashdi.
Qadimgi Hindistonning axloqiy ta'limoti falsafiy va huquqiy
g'oyalarning paydo bo'lishining zaruriy sharti sifatida.
Qadimgi hind falsafasi quyidagi asosiy xususiyatlar bilan tavsiflanadi.
Birinchidan, Qadimgi Hindiston falsafasining shakllanishi mutafakkirlarning
Vedalarga xos munosabati bilan mifologik va diniy dunyoqarash asosida sodir
bo'lgan; ikkinchidan, falsafa tafakkur xarakteriga ega bo'lib, ilmiy bilimlar bilan
aloqasi zaif bo'lgan, ruh yuzsiz, harakatsiz hodisa sifatida tasvirlangan;
uchinchidan, mantiqning paydo bo'lishi va shakllanishi, azob -uqubat va baxt
etikasi tamoyillari asosida ijtimoiy falsafaning qurilishi uchun o'ziga xos sharoitlar
yaratilgan.
Qadimgi Hindistonning falsafiy va huquqiy qarashlari axloqdan ajralmagan
va axloqiy va siyosiy ta'limotlar bo'lgan. Ma'naviy muammolarga bo'lgan

qiziqishning ortishi, umuman olganda, paydo bo'layotgan ijtimoiy jamoalar
mafkurasiga xosdir. Ko'p ta'limotlarda jamiyat va davlatdagi o'zgarishlar
odamlarning turmush tarzi, axloqiy xulq -atvorining o'zgarishi bilan bog'liq edi.
Davlatni boshqarish san'ati ba'zan hukmdorlarning axloqiy yaxshilanishiga,
shaxsiy namuna kuchini boshqarishga olib keldi. Qadimgi Hindistonning falsafiy
ta'limotlari uchun ular nafaqat diniy va mifologik qarashlarni saqlab qolgan, balki
rivojlanganligi ham xarakterlidir. Qadimgi hind ijtimoiy-siyosiy nazariyalari diniy
dogmalar, axloqiy g'oyalar va davlat va huquq haqidagi amaliy bilimlardan tashkil
topgan murakkab mafkuraviy shakllanishlarga aylandi.
Qadimgi Hindistonning ijtimoiy bo'linib ketgan jamiyati - ibtidoiy jamiyat
o'rnini egallagan jamiyatning ilk turi. Iqtisodiy jihatdan u patriarxal tabiiy
iqtisodiyotning hukmronligi, erga egalik qilishning davlat shakllarining ma'lum bir
turg'unligi va erga egalik qilish xususiyati bilan ajralib turadi. Jamoat hayotining
an`anaviyligi, sinflar va sinf ongining etuk emasligi qadimgi Hindistonning davlat
va huquq haqidagi falsafiy qarashlarining mazmuniga ta'sir ko'rsatdi. Ilk sinf hind
jamiyatlarining jamoatchilik ongida hukmron joyni ijtimoiy buyurtmalarning
ilohiy g'ayritabiiy kelib chiqishi haqidagi afsonalar egallagan. Mavjud kuchni
ilohiylashtirish an'analari va uning ta'riflari afsonalar bilan bog'liq. Qadimgi
Hindistonning falsafiy va huquqiy ta'limotlari faqat amalda saqlanib qolgan. Ular
asosan san'at (hunarmandchilik) boshqaruvi, hokimiyat va adolatni amalga oshirish
mexanizmi bilan shug'ullanishgan. Boshqacha qilib aytganda, siyosiy ta'limotlarda
nazariy umumlashmalar emas, balki hokimiyatni amalga oshirish texnikasi va
usullarining aniq muammolari bor edi. Davlat hokimiyati hukmdor kuchi bilan
aniqlandi. Oliy hukmdor davlatning timsoli, butun davlatchilikning diqqat
markazida hisoblangan. Hind risolalarida suveren va uning davlati shtatning asosiy
elementlari hisoblanadi.
Qadimgi Hindistonning dastlabki falsafiy va huquqiy tizimlarining ajralmas
qismi axloqiy qarashlar bo'lib, bu tizimlarga ma'lum rang berdi. Shunday qilib,
qadimgi hind Vedalarida yaxshilik va adolat umuminsoniy tartib va uyg'unlikni
ta'minlaydigan jahon tartibining eng oliy qonuni sifatida qabul qilingan.

Rivojlanishining dastlabki bosqichida ijtimoiy-axloqiy masalalar umumiy
falsafiy qarashlardan ustun keldi. Shu bilan birga, Qadimgi Hindistonda falsafiy
tafakkur taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida adolat, yaxshilik, yaxshilik kabi
o'ziga xos axloqiy, axloqiy va tabiiy-huquqiy tushunchalarni tushunishga alohida
e'tibor berildi. Ushbu yo'nalishning toifalariga murojaat qilish to'g'ridan -to'g'ri
ijtimoiy va amaliy maqsadlarga bog'liq edi: odamlarga turmush tarzini
o'zgartirishga yordam berish, jamoat va shaxsiy yaxshilikka erishish, adolat
g'alabasiga yordam berish.
Qadimgi Hindistondagi falsafiy maktablar va tendentsiyalarning juda keng
doirasidan brahmanizm , jaynizm va buddizm falsafiy va huquqiy fikrning
shakllanishiga eng katta ta'sir ko'rsatdi.
Brahmanizm miloddan avvalgi 1 -ming yillikning o'rtalarida paydo bo'lgan.
NS. Bu mafkuraning asosi qadimgi muqaddas kitoblar - Vedalarga borib taqaladi.
Braxmanizm g'oyasi Upanishadlarda 1
(so'zma -so'z - o'qituvchi atrofida
o'quvchilarning o'tirishi) konkretlashtirilgan. Sutralarning axloqiy risolalari
(so'zma -so'z - ip) va giastralar (ilmiy va siyosiy risolalar) risolalari Veda
risolalariga qo'shni. Barcha shastralardan Manu qonunlari eng katta shuhrat
qozondi (ular 1794 yilda ilmiy muomalaga kiritildi).
Brahmanning inson xatti -harakatlarini me'yoriy tartibga solish
kontseptsiyasi asosan falsafiy va diniy afsonalarga asoslangan edi. Qadimgi
hindular tushunchasida huquq hali axloq, din, urf -odatlardan farq qilmagan, bu
aniq huquqiy ta'limotning yo'qligiga olib kelgan. Davlat hokimiyati
umumlashtirishning yuqori darajasida tahlil qilindi, xususan, uning elementlari
orqali davlat modelini yaratishga urinishlar qilindi, ideal hukmdor obrazi paydo
bo'ldi, hatto davlat funktsiyalari ham embrional shaklda shakllantirildi. .
Brahmanizm falsafiy va huquqiy tafakkurining boshlang'ich shakllarining
kelib chiqishi, ruhlarning ko'chishi g'oyalari Hindistonning ma'naviy hayoti
tarixida juda katta rol o'ynaganligi bilan bog'liq. Shu asosda samsara (hayot
aylanishi, cheksiz qayta tug'ilish zanjiri) va karma (qasos qonuni) haqidagi
1
В Упанишадах дается религиозно-философское толкование Вед.

ta'limotlar shakllandi. Bu ta'limotlarga ko'ra, inson o'zi hakam bo'lishi kerak.
Uning o'zi taqdirining sababchisi va shu bilan uning kelajagini belgilaydi. Manu
qonunlarida shunday deyilgan: «Bu dunyodagi har bir ish taqdirning ta'rifiga va
insonning harakatiga bog'liq; lekin taqdirning yo'llari tushunarsiz va insoniy
ishlarda harakat qilish kerak ».
Sansara va karma ta'limotlari bilan chambarchas bog'liq bo'lgan
braxmanizmning asosiy g'oyalaridan biri bu jamiyatning teng bo'lmagan guruh -
varnalarga bo'linishi bo'lib, ularning har biri o'z dharmasiga ega - so'zning keng
ma'nosida yo'l, marosimlar majmuasi, axloqiy va huquqiy majburiyatlar. Qadimgi
hindularda to'rtta varna - ruhoniylar varnasi (brahmanalar), jangchilar varnasi
(kshatriyalar), dehqonlar, hunarmandlar va savdogarlar (vaishyalar) va pastki varna
(shudralar) bor edi.
Karma va samsara qonunlariga ko'ra, o'limdan keyin odamning ruhi kelib
chiqishi past bo'lgan odamlar, hayvonlar va o'simliklar tanasida aylanib yuradi,
agar biror kishi gunoh qilgan bo'lsa, unga belgilangan dxarma buzilgan. Agar u
solih hayot kechirgan bo'lsa, demak u eng yuqori varna yoki umuman samoviy
odam bo'lib qayta tug'iladi.
Bu erda karma va samsara ta'limotining noaniqligi yaqqol ko'rinib turibdi,
chunki u bir tomondan odamga mutlaq erkinlikni beradi, unga o'z taqdirining
hakam sifatini beradi, boshqa tomondan sabr -toqat va eng qiyin hayotiy
vaziyatlarda ham itoatkorlik.
Dandaniti tushunchasi (so'zma -so'z - tayoq jazosi) dxarma, samsara va
karma tushunchalari bilan chambarchas bog'liq. Manu qonunlari, jazo ustoz
Xudoning o'g'li va barcha mavjudotlarning himoyachisi ekanligini tasdiqladi.
Xudolarning jazolash qudratining davomi sifatida tushunilgan davlat majburlashi,
dxarma xavfsizligini ta'minlash vositasi sifatida ishlagan. Jazo g'oyasi davlat va
huquqning nazariy asoslarining asosiy printsipi edi: unga shunchalik katta
ahamiyat berildiki, boshqaruv haqidagi fanning o'zi jazo doktrinasi deb ataldi.
Brahmanizmning axloqiy va falsafiy ta'limoti (Manu qonunlarida)
davlatning o'ziga xos modelini o'z ichiga oladi, uning asosiy elementlarini:

suveren, vazir, qishloq (mamlakat), mustahkam shaharlar, xazina, qo'shin va
ittifoqchilarni ta'kidlaydi. Bu tarixning davlatning umumiy qiyofasini yaratish
bo'yicha birinchi urinishlaridan biridir.
Braxmanlik ta'limoti suveren imidji va burchiga alohida e'tibor beradi, bu
albatta kshatriyalar varnasidan bo'lishi kerak. Brahmanalar (donishmandlar)
oqilona harakat qiladigan, fazilatlarni, zavq va boylikni biladigan solih shohni odil
sudya deb bilishadi. Yaxshilik, zavq va boylikni faqat jazo bilan ko'paytirish
mumkin, lekin jazo katta kuch va tajribasiz odamlar uchun qiyin, u o'z burchidan
voz kechgan shohni yo'q qiladi. Jazoni faqat "qoidalarga muvofiq harakat
qiladigan, yaxshi maslahatchilari va aqlli" hukmdori bo'lgan "sof, sodiq so'z"
qo'yishi mumkin.
Hukmdor bilimli bo'lishi kerak. Shuningdek, u bilimdon va olijanob
odamlarni vazir qilib tayinlashi, har kuni ular bilan maslahatlashishi va birinchi
navbatda ilmli brahmanani bilishi kerak. Manu qonunlari, ayniqsa, hukmdorni
ogohlantirgan ortiqcha soliqlarga qarshi chiqishni yaxshi ko'radi. Bundan tashqari,
hukmdorga, ayniqsa, gunohkor odatlarning yo'l qo'yib bo'lmasligi to'g'risida
ogohlantiriladi: ayollik, hiyla, ochko'zlik. Qirol hokimiyatining asosiy vazifalari
ko'rib chiqiladi: davlatni himoya qilish, xalqni himoya qilish (varnalar),
brahmanalarni ulug'lash. Dxarmadan chetlashish shoh va xalqning o'limiga olib
keladi.
Buddizm - eramizdan avvalgi 6 -asrda paydo bo'lgan qadimgi hind
falsafasining eng mashhur g'ayrioddiy falsafiy ta'limotlaridan biri. NS. Shimoliy
Hindistonda. Ta'sischi - Shakya knyazligining shahzodasi Siddxarta Shakyamuni
(miloddan avvalgi 560 - 480 yillar), keyinchalik u rohib (Gautama) bo'lgan.
Buddizmda asosiy - to'rtta olijanob (muqaddas) haqiqat haqidagi ta'limot:
birinchisi - yashash - azoblanish demakdir; ikkinchisi - azoblanish sababi - xohish;
uchinchidan, azob -uqubatlardan qutulish uchun nafsdan mahrum bo'lish kerak;
to'rtinchisi - istaklardan xalos bo'lish yo'li - Budda ta'limotiga rioya qilish. Inson
o'zini shunday tutishi kerakki, o'limdan keyin uning ruhi og'ir karma - o'tgan

avlodlarning gunohlari va o'z gunohlarini ko'tarmasligi uchun tana yangi azoblar
uchun qayta tug'ilmaydi va ruh eriydi, nirvana bilan birlashadi.
Buddizm shaxsiy rivojlanish dasturini taklif qiladi - "Sakkiz tomonlama
yo'l" . Shaxsiy va ijtimoiy idealga qarab harakat quyidagi bosqichlarni o'z ichiga
oladi:
1) buddaviy haqiqatlarni to'g'ri ko'rish;
2) to'g'ri fikr, ichki intizom;
3) to'g'ri nutq, o'z nutqingizni nazorat qilish orqali xarakteringizga ta'sir
qilish;
4) to'g'ri harakat, o'zi va boshqa odamlar bilan uyg'un hayot;
5) to'g'ri turmush tarzi;
6) to'g'ri harakat, ularning niyatlari, so'zlari va ishlarini axloqiy tahlil qilish;
7) ong holatiga to'g'ri e'tibor, nazorat va axloqiy javobgarlik;
8) to'g'ri konsentratsiya, meditatsiya.
Budda jamiyatning varna bo'linishi haqidagi ta'limotga yangicha yondashdi.
U varnalarga professional guruhlar sifatida qaradi, birinchi navbatda kshatriyalar
brahmanalarni emas. Brahmanalar Budda tomonidan dunyoviy mollarga,
hashamatga va ortiqcha narsalarga yopishib olganliklari uchun qattiq tanqid
qilindi. Buddaning bunday yondashuvi ruhoniylarning bilim va jamiyatning
mafkuraviy etakchilik monopoliyasiga putur etkazdi va obro'li ravishda elita
buddizmni qabul qilgan kshatriylarning mavqeini mustahkamlashga hissa qo'shdi.
Budda, asosan, jamiyatda ijtimoiy tengsizlik va varna bo'linishining
mavjudligini rad etmagan bo'lsa -da, ma'naviy takomillashtirish va nirvanaga
erishish uchun tabaqaviy tafovutlar muhim emasligini ta'kidladi. Bu erda eng
muhim narsa insonning axloqiy fazilatlari deb hisoblangan. Buddizmning asosiy
tamoyillaridan biri tug'ilishdan odamlarning tengligi edi. Buddaning ta'limotiga
ko'ra, odamlar tengdir, chunki ular hamma azob -uqubatlar dunyosida yashaydilar,
lekin xohish -istaklardan voz kechib, nirvanaga (uchinchi olijanob haqiqat) erishish
orqali undan qutulishga erishadilar.

Buddizm Ganga vodiysida yirik davlatlar tashkil topgan davrda vujudga
kelgan va shuning uchun buddizm ta'limotida markazlashgan hokimiyatning
mavjudligi "axloqni saqlash va himoya qilish" ning muhim sharti hisoblanganidan
dalolat beradi. Buddizmda hind falsafiy an'analarida birinchi marta kuchli hukmdor
- chakravartina - "odil kuch g'ildiragini aylantirish" g'oyasi shakllandi. Budda
nuqtai nazaridan jamiyat va davlat idealining umumiy tasviri rivojlangan va yaxshi
tashkil etilgan iqtisodiyot bilan bevosita bog'liq bo'lib, uni kuchli markazlashgan
hukumat qo'llab-quvvatlashi va nazorat qilishi kerak. 2
Buddist risolalarida ko'pincha xudbin ehtiroslar tufayli qadimiy urf -
odatlarni oyoq osti qilishga jur'at etgan hukmdorlar hukm qilinadi. "Podshoh, agar
u allaqachon dengiz bo'yidagi barcha erlarni zabt etib, behisob boyliklarning egasi
bo'lganida ham, dengizdan narida joylashgan mol -mulkka chanqoq bo'lib qoladi."
Buddizm ta'limoti jamiyat va davlatdagi adolatsizlikka qarshi faol kurashishga
chaqirmaydi, lekin ba'zi masallarda hukmdorlarning adolatsizligidan g'azablangan
odamlar saroy ruhoniylarini o'z joniga qasd qilgani va qirollarni mamlakatdan
quvib chiqargani haqidagi hikoyalar mavjud. Biroq, buddizmning markaziy
munosabati - bu ijtimoiy harakat emas, balki individual najot yo'li va eng yuksak
ma'rifatga erishish (nirvana).
Buddizmning falsafiy va huquqiy qarashlari jamiyat tuzilishi haqidagi
qarashlarni qayta ko'rib chiqishdan tashqari, buddaviylik tabiiy qonun, tabiiy
qonun deb tushunadigan braxmanlik dharma kontseptsiyasini qayta ko'rib chiqadi.
Buddizmda oqilona xulq -atvor bu qonunni tan olish va qo'llashni talab qiladi, deb
ishoniladi.
Shunday qilib, buddizm har qanday joyda ham axloqiy yo'nalishni -
rivojlanishning barcha darajalarida - xudbinlik sabablari va o'z shaxsiga diqqatni
jamlashni oldini oladi.
Keyinchalik buddizmda jiddiy o'zgarishlar yuz berdi. Vaqt o'tishi va
davlatchilik va huquqning rivojlanishi bilan, mavjud hukumatga bo'ysunish va
qarshilik qilmaslik motivlari kuchayadi, o'ta astsetizm talablari yumshatiladi, sodda
2
Царю, помимо прочего, вменялось в обязанность снабжать земледельцев зерном, помогать скотоводам,
оказывать финансовую поддержку купцам и т.п.

odamlarni ijtimoiy najot g'oyalari paydo bo'ladi. O'z navbatida, dunyoviy
hukmdorlar ruhoniylar kastasining hukmronligiga qarshi kurashda buddaviy
ta'limotlardan foydalanishni boshlaydilar va buddizm tamoyillarini rasmiy huquqiy
ta'limotlarga moslashtirishga intiladilar. Buddaviy ta'limotlarning davlat va huquq
haqidagi rasmiy nuqtai nazari bilan yaqinlashish jarayoni miloddan avvalgi III
asrda o'zining avj nuqtasiga yetdi. Miloddan avvalgi, Mauryan imperiyasini
boshqarayotgan qirol Ashoka buddaviy e'tiqodni qabul qilganida.
Qadimgi hind falsafasining yana bir noan'anaviy usuli - Jaynizm .
Doktrinaning asoschisi Mahavira Vardhaman (miloddan avvalgi VI asr)
hisoblanadi, uni Jina (g'olib) deb ham atashgan. Bu degani, qayta tug'ilish va
karma, ya'ni taqdir ustidan g'olib. Jaynizm, birinchi navbatda, ruhni ehtiroslardan
ozod qilish va muqaddaslikka kelish yo'lini ko'rsatuvchi axloqiy ta'limotdir.
Jeynlarning fikricha, tabiatan ruhlar nomukammal va ularning imkoniyatlari ulkan.
Ammo ruh tanasi bilan tanishishga intiladi. Ruhning tanaga bog'liqligining sababi -
insoniy ehtiros. Ehtiroslarning sababi hayotni bilmaslikdir. Ruhni tanadan,
ehtiroslardan ozod qilish kerak va ozodlikka astsetizm orqali erishiladi. Jaynizm
axloqi kundalik xulq -atvor me'yorlarini qat'iy belgilaydi. Jain jamoasining barcha
a'zolari buddaviy sakkiz tomonlama yo'l tarkibidagi buddaviy amrlarga o'xshash
ixtiyoriy ravishda qasam ichishlari kerak: tirik mavjudotlarga zarar etkazmang;
boshqa birovnikini olmang; taqiqlangan jinsiy aloqadan voz kechish; bo'sh va
yolg'onchi suhbatlar o'tkazmaslik; mast qiluvchi ichimliklarni ishlatmang.
Ko'pincha, bu qasamyodlarga jamiyatdagi munosabatlarni yanada
maqbulroq tashkil etishga qaratilgan boshqa qasamlar va cheklovlar qo'shilgan. 3
Brahmanizm o'zining davlat tuzilishi va davlat funktsiyalari haqidagi sodda
nazariyasi bilan, buddizm va jaynizm, ularning insoniy xulq -atvor dasturlari bilan,
hayotning o'ziga xos dasturlari va normalarini, yuridik prototiplarini aks ettiruvchi
me'yoriy tamoyillar yoki mavhum ko'rsatmalar, xulq -atvorning yorqin
namunasidir fikrlar va qadriyatlar.
3
Более детально с нормативно-правовой этикой джайнизма предлагается ознакомиться при помощи
литературы, указанной в конце данной темы.

Qadimgi Xitoy falsafiy-huquqiy g’oyalari.
Qadimgi Xitoy falsafiy va huquqiy g'oyalarining xususiyatlari, umuman,
falsafa ko'plab omillarga bog'liq bo'lib, ular orasida geografik omillar muhim
o'rinni egallaydi. Deyarli hamma tomondan, Xitoy tabiiy ravishda dengiz va tog'lar
bilan chegaradosh, faqat shimoldan uning hududida uzoq vaqt to'siqlar bo'lmagan.
Ammo bu miloddan avvalgi III asrda ham yo'q qilingan. Miloddan avvalgi,
birinchi Xitoy imperatori Qin Shi Xuang Buyuk Xitoy devorini qurishni
buyurganida. Bu devor Xitoy davlatchiligi va madaniyatining o'ziga xos belgisiga
aylandi. Xitoyning hududiy izolyatsiyasi mamlakat tarixida muhim rol o'ynadi:
cheklangan makon o'ziga xos madaniy izolyatsiyaga va madaniyatning o'ziga
to'planishiga aylandi. Xitoydan tashqarida qolgan hamma narsa barbarlarning
dahshatli va tushunarsiz dunyosi hisoblanardi.
Xitoyning o'z nomlaridan biri (Tyan-xia bundan mustasno) "O'rta
qirolliklar", ya'ni olamning o'rtasi, markazi edi va xitoyliklar o'zlarini
madaniyatning yagona tashuvchisi sifatida his qila boshladilar. Osmon va Yer
kosmik tsiklning to'g'riligi uchun (bahor va kuzning o'zgarishi, samoviy
yoritgichlarning harakati, pasayish va oqimning o'zgarishi). Bu mas'uliyat tuyg'usi
xitoy hayoti va madaniyatining barcha darajalariga kirib borgan marosimlarda
(mashhur "xitoy marosimlari") o'z ifodasini topgan.
Haqiqiy hayotda o'tmish va uning vakillari (keksalar, qariyalar, qarindoshlar,
ota -onalar, katta akalar) sig'inishi xitoy milliy mentalitetining ajralmas qismiga
aylandi. Miloddan avvalgi birinchi ming yillikning o'rtalaridan boshlab, hurmatli
ajdodlar bilan bir darajaga qadar barcha rahbarlar ko'tarilgan. An'anaviy
dehqonchilik jamiyati uchun juda o'ziga xos, ammo odatiy ijtimoiy ierarxiya
rivojlandi: oqsoqollar va boshliqlar pastda, kichiklar va bo'ysunuvchilar pastda, bu
esa axloqiy va qonuniylikning keyingi genezisiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin
emas edi. qarashlar.
Xitoy dunyoqarashi va dunyoqarashi uchun Markaz tushunchasi, o'rtasi,
odamlar yashaydigan ma'lum bir madaniy makonning hamma chegaralaridan bir
xil masofada joylashgan ideal nuqtaning mavjudligi juda muhim. Markaz, o'rta

mutlaq dam olish holatida, harakat esa undan konsentrik doiralarda ajralib turadi.
Periferiya qanchalik uzoq bo'lsa, harakat va o'zgarish shunchalik baquvvat bo'lsa,
odamning borligi shunchalik bezovtalanadi. Qadimgi xitoylar o'zlarini va
tsivilizatsiyasini dunyoning o'rtasi deb bilishgan, uning markazi, o'z navbatida,
imperator, mutlaq shartli, ideal nuqta1. Bundan tashqari, markaziy e'tiqod bilan
chambarchas bog'liq bo'lgan holda, ijtimoiy masalalarga yo'nalish xitoy
dunyoqarashining o'ziga xos xususiyatiga aylandi. Xitoy mutafakkirlari davlat
boshqaruvi muammolari bilan band edilar, ular odamni davlatga va boshqa
odamlarga bo'lgan munosabati bilan qiziqtirardi. Insonning ijtimoiy sub'ekt sifatida
mohiyati asosan funktsional jihatdan tushunilgan. Davlatga va qonunga
hurmatsizlik qilgan odam "yovuz" xarakterga ega, qonunga bo'ysunuvchi, yaxshi
boshqariladigan odam esa "yaxshi" tabiatga ega.
Aynan Qadimgi Xitoyda jahon madaniyati tarixida birinchi marta boshqaruv
usullari haqidagi savollar qo'yilgan va axloqiy jihatdan tushunilgan: odamlarni
qanday boshqarish kerak; ritualizatsiya qilingan xulq -atvor qoidalari va
qonunlarining jamiyatdagi nisbati qanday; odamlarni qanday boshqarish kerak -
fazilat yoki qo'rquv orqali.
Xitoy davlat boshqaruvi san'atining cho'qqisi murosaga kelish g'oyasi,
haddan oshmaslik istagi va "oltin o'rtacha" ga rioya qilish tavsiyasi edi.
Xitoyda falsafiy va huquqiy fikrning asosiy yo'nalishlari miloddan avvalgi
VII-VI asrlarda shakllandi. NS. - qadimgi Xitoy falsafasining gullab -yashnashi
davrida. Xitoyda xarakterli monarxiya tsivilizatsiyalaridan biri Sariq daryo
vodiysidagi shtatlar edi. Ular haqidagi ma'lumotlar miloddan avvalgi II va I ming
yilliklarning siyosiy ta'limotlarini aks ettirgan "Shih-ching" kitoblarida saqlangan.
NS. Qadimgi hikoyalar guvohlik berganidek, suveren imperatorning asosiy
maqsadi hayotning uyg'unligini ta'minlash edi. Hukmdorning fazilati shundan
iborat ediki, uning ishlarida adolat va muloyimlik - barcha sub'ektlarga beshta
foyda keltiradigan muhim tamoyillar: uzoq umr, sog'lik, hamma narsaga muhabbat,
boylik va tinch hayot. O'sha paytda klan zodagonlarining bo'linmagan hukmronligi
mulk va irsiy aristokratiya o'rtasida hokimiyat uchun qattiq kurash bilan

almashtirildi. Chjou monarxiyasi klan zodagonlarining hokimiyatiga asoslanib,
ko'plab urushayotgan davlatlarga bo'linadi. Xitoy uzoq davom etgan siyosiy
inqirozda. Keyin Xitoyda siyosiy tafakkur tarixidagi eng ta'sirli ta'limot
konfutsiylik edi.
Konfutsiylik otasi Konfutsiy (miloddan avvalgi 551-479) 4
- xitoy faylasufi,
birinchi etuk falsafiy tushunchalardan birini yaratgan, mulkni tinchlantirishga
intilgan jamiyatning turli qatlamlari manfaatlarini himoya qilgan.
Konfutsiyning falsafiy va huquqiy kontseptsiyasi axloq va diniy sig'inish
tamoyillari asosida qurilgan byurokratik paternalistik davlat idealini asoslashga
urinishlardan biridir.
Konfutsiy olijanob hukmronlik tarafdorlariga ergashib, odamlarning yuqori
va quyi bo'linishini yo'q qilib bo'lmaydi, deb ta'kidladi. Uning qarashlari va irsiy
zodagonlarning qarashlari o'rtasidagi farq shundan iborat ediki, olijanob odamlar
kelib chiqish belgilari bilan emas, balki axloqiy fazilatlari va bilimlari bilan ajralib
turardi. Konfutsiy ta'limotidagi olijanob odam axloqiy kamolot namunasidir, uning
barcha xulq -atvori axloq me'yorlarini tasdiqlaydi. Aynan shu mezonlarga binoan
Konfutsiy odamlarni davlat xizmatiga ko'rsatishni taklif qildi. Agar biz adolatni
ilgari sursak va nohaqlarni yo'q qilsak, xalq unga bo'ysunadi, deb ishongan.
Olijanob odamlarning asosiy vazifasi - o'z -o'zini tarbiyalash va umuminsoniy
xayriya ishlarini tarqatish. Bunday kontseptsiyada Konfutsiy zamonaviy kontentga
to'g'ri kelmaydigan maxsus tarkibni qo'ydi. Xayriya, oilaviy-klanli jamoalar va
patriarxal jamoalarning axloqiy qadriyatlariga mos keladigan xatti-harakatlar
sifatida tushunilgan. Xayriya ishlariga quyidagilar kiradi: ota -onalarning bolalarga
g'amxo'rligi, oiladagi oqsoqollarga xudojo'ylik, shuningdek qarindoshlik bilan
bog'liq bo'lmaganlar o'rtasidagi adolatli munosabatlar. Konfutsiy ta'limotiga ko'ra,
ota -onaga hurmat va oiladagi oqsoqollarga, shuningdek katta akalarga hurmat -
xayriya ishining asosi.
4
Конфуций — yevropalashgan ism - Кун Фу Цзы ( so ’ zma - so ’ z — ustoz Kun ).

Axloqiy va huquqiy muammolarni rivojlantirib, Konfutsiy qadimgi xulq -
atvor qoidalariga (li) qaytishni, ularni nafaqat "xizmat ko'rsatuvchi odamlar", balki
oddiy odamlar orasida ham tarqatishni talab qildi. Ishlashning asosiy sharti -
ularning so'zsiz assimilyatsiyasi va qat'iy bajarilishi. "Siz qarama -qarshi
bo'lgan narsaga qaray olmaysiz, qarama -qarshi bo'lgan narsani tinglay olmaysiz,
qarama -qarshi bo'lgan narsani ayta olmaysiz" - Konfutsiyning bu iborasi uning
axloqiy va huquqiy ta'limotlari orqali qizil ip kabi o'tadi. Li ma'lum bir toifadagi
odamlar tomonidan ongli ravishda qabul qilinishi mumkin edi, lekin aholining
ko'pchiligidan, ayniqsa oddiy odamlardan, faqat ko'r -ko'rona ijro etish kerak edi.
U ma'rifatni tarqatishning asosiy vositasi deb bilganmi, bejiz uning "Lun-yu"
("Suhbatlar va so'zlar") risolasi: "O'rganganlarni o'rganing va doimo takrorlang"
degan so'zlar bilan boshlanishi bejiz emas. 5
Biroq, butun Osmon Imperiyasini
yoritish uzoq va qiyin ishdir. Muayyan vaziyatda inson tanasining harakati,
holatini, hatto yuz ifodalarini batafsil tasvirlab beradigan og'ir xatti -harakatlar
qoidalarini qandaydir tarzda siqish, kamaytirish mumkin emasmi? Konfutsiy
Zhous odob -axloq qoidalarini o'rganmagan odamlarga ko'rsatma bera oldi. "Oltin
qoida" deb nomlangan so'z quyidagicha: "Uydan chiqqanda, o'zingizni xuddi
hurmatli mehmonlarni qabul qilayotgandek tuting. Odamlarning xizmatlaridan
foydalanganda, xuddi tantanali marosim o'tkazayotgandek harakat qiling.
O'zingizga xohlamagan narsani boshqalarga qilmang. Shunda na davlatda, na
oilada norozi bo'lmaydi ».
Konfutsiy qonunlarning ashaddiy raqibi edi, birinchidan, ular qonuniy
tenglikni qabul qilgani uchun, ikkinchidan, odatda tabiati shafqatsiz bo'lgani
uchun. Ijtimoiy va oilaviy ierarxiya qoidalari, qoidalar tizimi, uning markazi
xayriya edi, u uchun ko'proq narsani anglatardi. Shuning uchun, qonunlar (fa) va
qoidalar (li) to'qnashganda, u liga so'zsiz ustunlik berdi. Buni darslikdagi vaziyat
tasdiqlaydi, Konfutsiyning shogirdining o'g'li otasi o'g'ri haqida rasmiylarga
qanday xabar bergani haqidagi hikoyasiga munosabati. Konfutsiy bunday
tanqidlarni qat'iyan qoralaydi, chunki o'g'lining fikricha, uning axloqiy huquqi
5
Конфуций. Лунь-юй / /Мудрецы Поднебесной: СПб. — Симферополь, 1998.

yo'q, hatto otasi aybdor bo'lsa ham, ota -onaga xabar berish xiao (farzandlik
xudojo'ylik tamoyili) ga ziddir.
Konfutsiyning ta'kidlashicha, u orqali jamiyatni boshqarishga intilgan
axloqning asosi odamlarning o'z ixtiyori bilan o'zini tuta olishidir. "Lunyu" ning 15
-bobida Konfutsiy shunday yozadi: "O'zingizni tutib, o'zini tutish qoidalariga
qaytish kerak. O'z-o'zini tarbiyalashsiz axloqni amalga oshirish mumkin emas.
O'zingizni engib, o'zingizga kerak bo'lgan narsaga qaytish - haqiqiy insoniylikdir.
Odam bo'lish yoki bo'lmaslik faqat o'zimizga bog'liq. " 6
Siyosat va qonun ijodkorligi sohasiga o'tib, bunday tamoyillar Konfutsiyga
ko'ra, butun boshqaruv tizimining asosi bo'lib xizmat qilishi kerak. Suveren
suveren, obro'li - obro'li, ota - ota, o'g'il - o'g'il va boshqalar bo'lishi kerak. Agar
kerak bo'lsa, siz uchinchisini, o'ta zarur bo'lganda - ikkinchisini qurbon qilishingiz
mumkin, lekin hech qanday holatda odamlarning ishonchini yo'qotolmaysiz.
"Odamlar ishonmasa, qarshilik qila olmaydi".
Xitoy madaniyatining ko'plab olimlari Konfutsiyning boshqaruv usullari
haqidagi ta'limotini ezgulik yordamida boshqaruv nazariyasi deb atashadi.
Konfutsiy qo'rqinchli qonuniy taqiqlarga tayangan hukmdorlarni qoraladi va
odamlarning ijtimoiy xulq -atvoriga ta'sir qilishning an'anaviy diniy va axloqiy
usullarini saqlab qolishni yoqladi. Uning ta'kidlashicha, agar odamlar qonunlar
bilan boshqarilsa va tartib jazolar orqali saqlansa, xalq jazodan qochishga intiladi
va bundan uyalmaydi. Agar siz odamlarni yaxshilik bilan boshqarib, marosim
orqali tartibni saqlasangiz, odamlar sharmandalikni bilishadi va bo'ysunadilar.
Avtoritar boshqaruv tizimining tarafdori bo'lgan Konfutsiy bir vaqtning
o'zida qirol hokimiyatini mutlaqlashtirishga qarshi edi. Uning davlat modeli shuni
ko'rsatadiki, Konfutsiy qirol hokimiyatini cheklashga intilgan. Bu, shubhasiz,
"olijanob odam" - kelajakdagi "mukammal" byurokrat prototipi kontseptsiyasini
yaratilishining sabablaridan biridir. Konfutsiyning ideal holati nazariyasi
osmonning ilohiy qudrati haqidagi an'anaviy e'tiqodlarga asoslangan bo'lib, u
davlat tuzilishi modelida alohida o'rin tutadi. Osmon osmon imperiyasining barcha
6
Конфуций. Лунь-юй / /У к а з . соч.

aholisining taqdiri bog'liq bo'lgan eng yuqori yo'naltiruvchi kuch vazifasini
bajaradi - jamiyatning oddiy a'zosidan tortib to hukmdorigacha butun davlat
hayotini belgilaydi. Boshqacha qilib aytganda, Jannat Konfutsiy falsafiy va
huquqiy nazariyasining asosiy tamoyillarining saqlovchisi va kafilidir. Samoviy
irodaning erdagi tarjimonlari, Konfutsiyga ko'ra, li tamoyillarini mukammal
o'zlashtirganlar bo'lishi mumkin.
Konfutsiyga ko'ra, boshqarish - to'g'ri ish qilish. Davlatni fazilat ("badao")
asosida boshqarishning bir qancha shartlari bo'lishi kerak, lekin Konfutsiy va uning
izdoshi Mensiy (miloddan avvalgi 372-289 yillar) mamlakatdagi iqtisodiy barqaror
vaziyatni eng muhim shart deb atashgan. Boshqacha qilib aytganda, odamlar o'zini
ovqatlantirishga to'sqinlik qilmaydiganga bo'ysunadi. Mensiy, barqarorlashtiruvchi
vosita sifatida, oddiy odamlarga kichik xususiy mulkni berish zarurligini ko'rsatdi.
Xalq hukmdorlarga farzandlik xudojo'yligini ko'rsatishga, ularga so'zsiz itoat
qilishga majburdir. Konfutsiy bu haqda ochiq va aniq aytadi: "Ota -onasini hurmat
qiladigan va katta akalarini hurmat qiladiganlar orasida, o'z rahbarlariga qarshi
gapirishni yaxshi ko'radiganlar kam". 7
Konfutsiy Sun Tszining (miloddan avvalgi 313-238) boshqa izdoshi, inson
tabiatan yovuzlikka ko'proq moyil (bu g'oyani keyinchalik legistlar qabul qilgan)
deb hisoblagan falsafiy va antropologik qarashlari juda qiziq. Bunday qarashlarga
ko'ra, "olijanoblar Osmon O'g'li bo'lishga intiladi, boylar - to'rt dengiz orasidagi
hamma narsani egallashga"; hamma odamlarning umumiy istagi shunday, va u
qoniqtirilmaganda, odamlar moddiy ne'matlar cheklanganligiga qaramay, uning
bajarilishini xohlay boshlaydilar. Bunday vaziyat, jamiyatda mas'uliyat taqsimoti
bo'lmaganda, muqarrar ravishda raqobatga, raqobatni qonunsizlikka, qonunsizlikka
olib keladi.
Uzoq vaqt davomida konfutsiylik axloqiy, siyosiy va huquqiy tafakkurda va
miloddan avvalgi II asrda juda ta'sirli tendentsiya bo'lgan. NS. rasmiy mafkura
sifatida tan olindi. Ko'p asrlar davomida "Lun-yu" yodlangan va tortishuvlarda
7
Конфуций. Лунь-юй / /У к а з . соч.

murojaat qilingan. XX asr boshlaridagi Sinxay inqilobigacha bu kitob Xitoyning
rasmiy mafkurasi to'plami bo'lib, bugungi kunda ko'p jihatdan dolzarbdir.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Алексеев С.С. Право – азбука, теория, философия: опыт комплексного
исследования. М., 1999.
2. Гегель Г.В.Ф. Философия права: Пер. с нем. / Ред и сост. Д.А. Керимов,
В.С. Нерсесянц; Авт. вступ. ст. и примеч. – В.С. Нерсесянц. М., 1990.
3. Зорькин В.Д. Философия права: прошлое, настоящее и будущее //
Философия права в начале XXI столетия через призму конституционализма и
конституционной экономики / Под ред. В.В. Миронова, Ю.Н. Солонина М.,
2010.
4. Кальной И.И. Философия права: СПб., 2006.
5. Керимов Д.А. Методология права: Предмет, функци, проблемы
философи права. 4-е изд. М., 2008.
6. Миронов В.В. Еще раз о специфике философи // Вестник РоссSской
академи наук. 2011. Т. 81. № 3.
7. МихайловскS И.В. Очерки философи права. Томск, 1914. Т. 1.
8. Нерсесянц В.С. Философия права: Учебник. 2-ое изд., перераб. и доп. М.,
2008.
9. Философия права: Курс лекцS: Учебное пособие. В 2 т. Т. 1. / Отв. ред.
М.Н. Марченко. М., 2011.
10. Хабриева Т.Я. Конституционные реформы в современном мире // Вестник
РоссSской академи наук. 2016. Т. 86. № 7. С. 579–586.
11. Чернавин Ю.А. Проблема предмета философи права // Вестник
московского государственного областного университета. Сер. «Философские
науки». 2013. № 3. С. 70–76.
12. Чичерин Б.Н. Философия права. М., 1990. 13. Шершеневич Г.Ф. История
философи права. 2-е изд. СПб., 1907

Huquq falsafasining rivojlanish tarixi . Reja: 1 Qadimgi Sharqning falsafiy va huquqiy tafakkuri: Qadimgi Sharq falsafiy - huquqiy g'oyalarining paydo bo'lishi va rivojlanishi shartlarining umumiy tavsifi. 2 Qadimgi Hindistonning axloqiy ta'limoti falsafiy va huquqiy g'oyalarning paydo bo'lishining zaruriy sharti sifatida. 3 Qadimgi Xitoy falsafiy-huquqiy g’oyalari. 4 Antik davrda falsafiy va huquqiy qarashlarning paydo bo'lishi va rivojlanishi (Qadimgi Yunon va Rim). 5 O’rta asrlar falsafiy va huquqiy tafakkurning xususiyatlari. 6 Uyg’onish davrii falsafiy va huquqiy fikrlari rivojlanishi. 7. Yangi davr va ma'rifat davri huquq falsafiy qarashlari. 8. XX asr huquq falsafasining asosiy xususiyatlari. 9. Pozitivizmning zamonaviy o'zgarishi. Neopozitivizm. 10. XX asrning qayta tiklangan tabiiy huquqi haqidagi kontseptsiya. Tabiiy huquq haqidagi zamonaviy kontseptsiyalar.

Amaliy topshiriqlar. O'z mazmunini ijodiy rivojlantirishga intilayotgan har qanday fan o'z o'tmishiga, g'oyalari, kashfiyotlari va xulosalari tarixiga befarq bo'lolmaydi. Bu fikr huquq falsafasi bilan to'liq bog'liq - huquqning eng qadimiy fanlaridan biri. Biroq, professional faylasuflar uchun majburiy bo'lgan narsa, huquqni mutaxassislik sifatida o'zlashtirgan va boshqa fanlar qatorida huquq falsafasini o'rganadiganlar uchun keraksiz bo'lib tuyulishi mumkin. Shu munosabat bilan quyidagilarni qayd etish mumkin. Ma'lum darajada, huquq falsafasi tarixiga murojaat qilish, yuridik ta'lim olishni istagan har bir shaxs uchun zarurdir, chunki tarixsiz nazariya yo'qligi ma'lum. Huquq falsafasining rivojlanish bosqichlari va uning mazmunini o'rganmasdan turib, nima uchun huquq falsafasida muayyan yo'nalishlar borligini tushunish va shuning uchun ularning xususiyatlari va rivojlanish tendentsiyalarini tushunish mumkin emas. Bundan tashqari, huquq falsafasi tarixini ko'rib chiqishni boshlaganingizda, gumanitar fanlarni ajratishni emas, balki hamkorlikni nazarda tutadigan, ijtimoiy bilish sohasidagi bir -birini to'ldiruvchi o'ziga xos tamoyilni doimo yodda tutish kerak. Qadimgi Sharqning falsafiy va huquqiy tafakkuri: Qadimgi Sharq falsafiy -huquqiy g'oyalarining paydo bo'lishi va rivojlanishi shartlarining umumiy tavsifi. Sharqda rivojlangan qishloq xo'jaligining mahalliy tsivilizatsiyalari Yerdagi eng qadimiylari hisoblanadi. "Qadimgi Sharq" tushunchasi miloddan avvalgi 4 - ming yillik o'rtalaridan boshlab umuminsoniy tarixning ulkan davrini o'z ichiga oladi. NS. (Misr va Mesopotamiyada davlatchilikning shakllanishi) miloddan avvalgi III asrgacha (Xitoyda Xan sulolasining qulashi). Bundan tashqari, Hindistonda qadimiy tarixning oxiri 710 yilda arablarning Hindiston yarim oroliga bostirib kirishi bilan bir vaqtga to'g'ri kelishi ham qabul qilingan. Qadimgi Sharq tsivilizatsiyaning murakkab va ko'p qirrali turi bo'lib, shunga qaramay, falsafiy va huquqiy muammolar kontekstida uning ma'naviy madaniyatining o'ziga xos

xususiyatlarini belgilaydigan quyidagi xarakterli umumiy xususiyatlarni ajratish mumkin: davlat mulki; - davlat hokimiyati rivojlangan byurokratiya bilan markazlashtirish tamoyillari asosida quriladi; - davlatning mutlaq kuchini hukmdor (qirol, imperator) ifodalaydi; - aholi butunlay davlatga qaram; - aholining aksariyati ozmi -ko'pmi alohida va tarqoq qishloq jamoalarida yashaydi; - inson na ob'ektiv, na sub'ektiv ravishda tabiat va jamiyatdan farq qilmaydi. Qadimgi Sharq tsivilizatsiyasining to'rtta asosiy markazidan (Misr, Mesopotamiya, Hindiston va Xitoy) oxirgi ikkitasi falsafiy va huquqiy tafakkur taraqqiyoti tarixi uchun alohida qiziqish uyg'otadi. Qadimgi Hindiston va Qadimgi Xitoyda falsafiy va huquqiy tafakkurning shakllanishi ijtimoiy ishlab chiqarishning o'sish bosqichi bilan bog'liq bo'lib, asboblar va ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik paydo bo'lganda, jamiyat - urug ', qabilalar, jamoalar - turlicha bo'linadi. ijtimoiy guruhlar, mulklar paydo bo'ladi, turli ijtimoiy qatlamlar, davlatlar shakllanadi. Barcha qadimgi xalqlar orasida falsafiy va huquqiy g'oyalarning shakllanishi va rivojlanishi mifologik kelib chiqishga borib taqaladi va insonning dunyodagi o'rni haqidagi mifologik g'oyalarga asoslanadi. Kommunal ibtidoiy tuzumdan boshlang'ich sinf jamiyatiga o'tish va ijtimoiy hayotni tashkil etishning siyosiy shakli aholining ijtimoiy bo'linishining tobora chuqurlashib borayotgan jarayonlari, ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy qarama-qarshiliklarning kuchayishi, o'zaro ziddiyatlarning kuchayishi bilan birga kechdi. jamiyatning turli qatlamlari - klan zodagonlari va kambag'al kommunalar, boy va kambag'al, ozod va qullar. Qadimgi manbalar guvohlik berishicha, Qadimgi Hindiston va Qadimgi Xitoyda (shuningdek, Misr, Bobil, Gretsiya, Fors va boshqa mamlakatlarda) huquqiy muammolarga falsafiy yondashuv urinishlari umumiy diniy va mifologik xarakterga ega bo'lgan. Qadimgi hindlarning muqaddas kitoblarida barcha hodisalar dunyo tartibining namoyishi sifatida tasvirlangan, unga rioya qilish to'g'ri deb topilgan va har bir kishi o'z burchini bajarganidan dalolat beradi. Qadimgi hind mifologik dunyoqarashi mifologik xudolarning to'liq oqilona tushunilgan birligi bilan birlashishi bilan ajralib turadi. Qadimgi Xitoyda mifologik

ong jiddiy ritualizm ("xitoy marosimlari") tomonidan jiddiy ravishda siqib chiqarildi. Biroq, falsafiy ruh bilan singgan rivojlangan mifologiyaning mavjudligi, umuman falsafaning genezisi uchun ham, xususan falsafiy va huquqiy tushunchalar uchun ham etarli emas. Falsafa faqat voqelikni anglashning o'ziga xos usulini ishlab chiqish orqali falsafaga aylanadi, bu ham afsona, ham fandan farq qiladi. Qadimgi tsivilizatsiya tadqiqotchilarining ko'pchiligining fundamental asarlari tahlili Qadimgi Sharqda falsafiy va huquqiy tafsir sharh sifatida boshlanadi, deb ishonishga asos beradi: Xitoyda - I Chingga (O'zgarishlar kanoni); Hindistonda - Vedalarga (Upanishadlar). Noma'lum, noaniq qadimiy matnlar va madhiyalarda ko'p xilma -xillik va talqinning noaniqligi mavjud edi. Aynan sharh Hindiston va Xitoyda voqelikni (shu jumladan ijtimoiy) tushunishning asosiy falsafiy usuli sifatida harakat qilgan va asl falsafiy tilning shakllanishiga turtki bergan. Bundan tashqari, qadimgi dunyoda, jamoaviy-qabila munosabatlarining parchalanishi va parchalanishi, qabilalar, qabilalar o'rtasidagi qarama- qarshiliklarning kuchayishi, qabilaviy urushlarning paydo bo'lishi va boshqalar, asboblar va ishlab chiqarish vositalari, mahsulotlariga egalikning paydo bo'lishi. mehnat, shaxsiy manfaatning paydo bo'lishi, shaxslarning boshqalar hisobidan foyda olish istagi, sizning boyligingizni kengaytiradi. Jamoalarda mulkiy tengsizlik vujudga keladi - boylar va kambag'allar paydo bo'ladi, nafaqat qullar, balki kamroq boy qabilalar ham zulmga uchraydilar. Miloddan avvalgi III-II ming yilliklarda. NS. qadimgi dunyo aholisi bor va kambag'allarga bo'lindi, ekspluatatsiya qilingan qullar va qullar egalari, zodagonlar va h.k. dehqonlar, chorvadorlar va aholining boshqa qatlamlari mulkiy zulmga, zodagonlarning erni tortib olishiga qarshilik ko'rsatdilar; qullar o'z erkinligini qaytarishga intiladi va qul egalari uchun ishlashni xohlamaydi. Qabila rahbarlarining boylik to'plashi ularga qo'riqchilar va jangchilar bo'linmalarini yollash imkoniyatini beradi, ularning armiyasi o'sishi bilan rahbarning kuchi oshadi va u o'z navbatida qabilaning hukmdor hukmdori bo'ladi va hamma narsani hal qiladi. o'zi muhim. Rahbarlar oxir -oqibat shoh bo'lishadi.

Katta teokratik monarxiyalar shakllanayotgan Sharq davlatlarida birinchi falsafiy va huquqiy qarashlar shakllandi. Sharq mamlakatlarining rivojlanishining o'ziga xos xususiyati shundaki, davlat er, qullar va boshqalarga egalik qilar ekan, davlat haqidagi siyosiy ta'limotlarning shakllanishida o'z izini qoldiradi. monarx Biroq, monarxlar barcha erlarning egalariga aylanishgan bo'lsa -da, bu erlarning katta qismi doimiy ravishda dehqonchilik jamoalari tasarrufida bo'lib, erkin dehqonlar tomonidan etishtirilardi. Dehqonlardan yanada badavlat va olijanob kishilarning paydo bo'lishi erkin dehqonlar o'rtasida tabaqalanishga olib keldi, bu qullikning tarqalishi va podsholar o'rnatgan tartib bilan izohlanadi. Sharqda, keyinchalik O'rta er dengizi mamlakatlarida mavjud bo'lgan qullikdan farqli o'laroq, qullar, ibodatxonalar, davlatga jamoaviy mulkchilik bor edi va shoh er yuzida Xudoning hokimi hisoblanib, o'z kuchini amalga oshirdi. Shuning uchun passiv bo'ysunish printsipi nafaqat ijtimoiy sharoitlar, balki tabiat hodisalari (har yili daryo toshqinlari va suv toshqinlari, tropik momaqaldiroqlar va boshqalar) bilan bog'liq bo'lgan huquq va davlat ta'limotlarining o'ziga xos xususiyati hisoblanadi. ): tabiatdan oldin ojiz odamlar odamlar zodagonlaridan himoya so'rashdi. Qadimgi Hindistonning axloqiy ta'limoti falsafiy va huquqiy g'oyalarning paydo bo'lishining zaruriy sharti sifatida. Qadimgi hind falsafasi quyidagi asosiy xususiyatlar bilan tavsiflanadi. Birinchidan, Qadimgi Hindiston falsafasining shakllanishi mutafakkirlarning Vedalarga xos munosabati bilan mifologik va diniy dunyoqarash asosida sodir bo'lgan; ikkinchidan, falsafa tafakkur xarakteriga ega bo'lib, ilmiy bilimlar bilan aloqasi zaif bo'lgan, ruh yuzsiz, harakatsiz hodisa sifatida tasvirlangan; uchinchidan, mantiqning paydo bo'lishi va shakllanishi, azob -uqubat va baxt etikasi tamoyillari asosida ijtimoiy falsafaning qurilishi uchun o'ziga xos sharoitlar yaratilgan. Qadimgi Hindistonning falsafiy va huquqiy qarashlari axloqdan ajralmagan va axloqiy va siyosiy ta'limotlar bo'lgan. Ma'naviy muammolarga bo'lgan

Huquq falsafasining rivojlanish tarixi.

08.08.2023

0

36.4873046875 KB

Похожие