logo

Ijtimoiy tarmoqlardagi axborot xurujlari va tahdidlar

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

822.8232421875 KB
7-8-Mavzu	: Ijtimoiy	 tarmoqlardagi	 axborot	 xurujlari	 va	 	
tahdidlar	  	
Reja	:  	
7.1	. Ijtimoiy	 tarmoqni	 axborot	 maydoniga	 aylantirish	  	
7.2. 	An	'anaviy	 ommaviy	 axborot	 vositalari	 o'rnini	 ijtimoiy	 tarmoqlar	 egallaydi	  	
7.3.	 	Ijtimoiy	 tarmoqlarning	 jozibadorligi	 va	 yoshlarning	 jalb etilishi 	 	
7.4.	 	Ijtimoiy tarmoqlarni ommalashtirish 	 	
  
Kalit  so'zlar  va  tushunchalar:	 Internet,  axborot,  server,  IIS,  sayt,  Internet, 	
dastur,  RED,  virtual,  to'plamlar,  axborot  urushi,  xavfsizlik  administratori, 
kreking, hack, xavfsizlik administratori, avtomatlashtirilgan axborot tizimlari, 
ijtimoiy muhandislik, DoS hujumi, hujum , jismoni	y kirish, kuzatuv kamerasi, 	
moliyaviy javobgarlik, ehtimollik, vakillik, tarmoq xavfsizligi, sir. 	 	
Maqsad:	 	Milliy  va  xorijiy  ommaviy  axborot  vositalarining  internet 	
makonidagi faoliyati samaradorligini tahlil qilish 	 	
  	
7.1.Ijtimoiy tarmoqni axborot maydoni	ga aylantirish 	 	
Jamiyatning  barqaror  taraqqiyoti  sharoitida,  jamiyatda  ommani  zararli 	
axborotlardan  himoya  qilish  va	 milliy  saytlarni  rivojlantirish  maqsadida 	
mamlakatimizda  ilmiy  asoslangan  tizimli  ishlar  amalga  oshirilmoqda.  Bu 
borada  rivojlangan  davlatlarning  internet    tarmoqlariga  mansub  bo‘lgan, 
innovatsion  texnologiyalarga  asoslangan  xorij  tajribasini  o‘rganish  ma	qsadga 	
muvofiq.  Ta’kidlash  lozimki,  jahonda  global  internet  tarmog‘idan 
foydalanuvchilarning  soni  muntazam  oshib  bormoqda,  global  internet 
xizmatidan 20 yil avval 4,1% kishilar foydalangan bo‘lsa, ushubu ko‘rsatkich 
2019  yilda  4,5  milliardni  tashkil  qildi,	 ya’ni  bugungi  kunda  yer  sharida 	
yashovchi 58,8% aholi ushbu axborot tarmog‘idan foydalanadi.	1   	
Jahonda  axborotning  ijtimoiy  fikrni  shakllantirishi  va  texnologik 	
taraqqiyotga  ta’siri  tobora  faollashayotgan  hozirgi  davrda  ijtimoiy 
tarmoqlarning bu jarayond	agi o‘rni va roli kuchayib bormoqda. Hozirgi vaqtda 	
«dunyo  aholisining 	58,8% 	i  Internet 	tarmog‘idan  foydalanadi	,  u  o‘zaro 	
bog‘langan  axborot  dunyosini  tubdan  o‘zgartirdi,  mamlakatlar,  mintaqalar, 
xalqlar va  avlodlar  o‘rtasidagi    chegaralarni    yo‘q  qildi va	 u  yoshlar hayotida 	
juda katta ahamiyat kasb etadigan jarayon sifatida namoyon bo‘lmoqda»	2. Shu 	
bois,  ijtimoiy  tarmoqlardan  foydalanish,  axborotni  muhofaza  qilish  va 
xavfsizligini  ta’minlash,  ma’lumotlarni  kiritish,  saqlash,  qayta  ishlash 
masalalariga  aloh	ida  e’tibor  qaratish  hozirgi  davrning  dolzarb  vazifalaridan 	
biridir.  Dunyoda  axborot  texnologiyalari  va  ommaviy  kommunikatsiya 
                                        	   	1 Дорогой 	 	ли 	 в  Узбекистане 	 интернет 	 сравнение 	 цене 	 в  других 	 стран. 	
https://uz.sputniknews.ru/ 	 	
society/20191216/13018724/Dorogoy	-li-v-Uzbekistane	-internet	--sravnenie	-tsen	-v-drugikh	-stranakh.html 	 	2 	.http://infocom.uz	/2018/01/22/opublikovany	-samye	-populyarnye	-servi	sy-prilozheniya	-i-telefony	-internet	-   	
polzovatelejuzbekistana 	  vositalari  jadal  sur’atda  insoniyatning  iqtisodiy,  ijtimoiy  va  ma’naviy 
intellektual hayotida muhim ahamiyat kasb etmoqda. 	 	
Fanla	r  tizimida  “ijtimoiy  tarmoq”  iborasi  birinchi  bor  Jon  Berns	3 	
(Jn  A.  Barnes)  tomonidan  1954  yilda  kiritilgan.	 Uning  fikricha,  bir 	
individning  atrofidagi  ijtimoiy  tarmoqning  kattaligi  taxminan  150  kishidan 
iborat  bo‘lishi  mumkin.  Keyinchalik  u  gumanitar  fanl	arning  turli  sohalari, 	
jumladan  sotsiologiyada  ham  muntazam  qo‘llanila  boshlandi.   	Bu  sohada 	
Ya.Moreno tomonidan eksperement olib borilgan va u 	 	
“Ijtimoiy  tarmoqlar  tahlili”  fan  tarmog‘ining  asoschisi  hisoblanadi.	 	
Shuningdek,  algoritmik  axborot  nazariyasin	i  sun’iy  intellekt  yaratish  ustida 	
ijtimoiy  tarmoqlar  nazariyasining  yetakchilari  sifatida  g‘arb  olimlari 
R.Solomonoff  va  A.Rapoportlarning  bir  qator  tadqiqotlar  o‘tkazilgan.  1959	-	
1968  yillarda  venger  matematiklari  P.Erdyosh  va  A.Reni  ijtimoiy  tarmoqlar 
sh	akllanishining prinsiplarini ta’riflovchi maqolalar nashr etdilar.    D.Uotts va 	
S.Strogach  ijtimoiy  tarmoqlar  nazariyasini  rivojlantirib,  klasterlashtirish 
koeffitsientini ilmiy muomalaga kiritdilar. 	 	
XX  asrning  70	-chi  yillarida  sotsial  tarmoqlarga  oid  ta	dqiqotlarning 	
sotsiologik  va  matematik  usullari  majmuasi  shakllandi  va  ular  ijtimoiy 
tarmoqlarning  hozirgi  zamon  tahliliga  ilmiy  asos bo‘ldi. 	Keyingi  chorak  asr 	
davomida  shu  sohada  ish  olib  borgan  olimlar  tasnifiga  ko‘ra,  bugungi 
kunda  ijtimoiy  tarmoqlarni	ng  tahliliga  asosiy  4ta  yondashuv  mavjud.	4 	
Bular: 1) 	Tuzilmali yondashuv	 (asosan tarmoqning geometrik shakliga e’tibor 	
beriladi);  2) 	Resursli  yondashuv	 (aktorlar  imkoniyatlari  ularning  resurlariga 	
qarab tasniflanadi, bunda individual resurslar sifatida bil	imlar, boylik, nufuz 	 	
v.h.  ko‘rib  chiqiladi);  3) 	Normativ  yondashuv	 (aktorlar  orasidagi  ishonch 	
darajasi  hamda  ijtimoiy  tarmoqlarda  aktorlarning  hulq	-atvori  va  o‘zaro 	
hamkorligiga  ta’sir  qiladigan  norma,  qoida  va  sanksiyalar  o‘rganiladi);  4) 
Dinamik  yondas	huv	 (vaqt  o‘tishi  davomida  tarmoqlardagi  o‘zgarishlarga 	
alohida e’tibor qaratiladi).  	 	
Ijtimoiy  tarmoq  fenomenining  global  virtual  muloqot  tizimidagi  o‘rni, 	
jamiyat  rivojlanishi  va  unga  axborot  texnologiyalarining  jadallik  bilan  kirib 
kelishi  ijtimoiy  tarm	oqlar  tushunchasini  yanada  kengaytirdi  va  ulardan 	
foydalanish  shaklini  o‘zgartirdi	5.   	Sotsial  tarmoqlar  yangi  fenomen  bo‘lib, 	
uning tashuvchilari nafaqat so‘zlar, balki rasm, surat, kino, video, tovush, 
veb	-sahifa kabi, axborot yoki matnni 	 	
                                        	   	3 Barnes J.A. Class and committees in Norwegia Island Parish//Human Relation. New	 York	. 1975. 	 	4 Григорян Э.Р. Социализация и персонализ	ация. М., 1993; Кон. И.С. Социология личности. М., 1967;  	
Смелзер Н. Социология: перевод с  англ. 	- М., 1994, Хьелл Л., Зигглер Д. Теории личности (основные 	
положения, исследования и примечания). 	- СПб., 1999. 	 	
5 Мельникова М. С., Яковлев И.П. Понятие «соци	альная сеть» в социологических теориях и 	
интернетпрактиках//	https	://cyberleninka	.ru/article	/n/ponyatie	-sotsialnaya	-set	-v-sotsiologicheskih	-teoriyah	-i-	
internet	-praktikah	   tashuvchisi  sif	atida  namoyon  bo‘la  oluvchi  har  qanday  ob’ekt  bo‘lishi 	
mumkin.	 Zamonaviy  postindustrial	-axborotlashgan  jamiyatlar  rivojlanishi 	
natijasida  sotsial  tarmokdagi  axborotga  bo‘lgan  talab  ortib  borib,  an’anaviy 
ommaviy axborot vositalariga bo‘lganidan ham qolishm	aydigan darajaga yetdi. 	
Dunyodagi eng katta sotsial tarmoq bo‘lmish Facebook 2012 yil yakuniga ko‘ra 
1 mlr.dan ortiq faol foydalanuvchiga ega. Shu bois, milliardlab odamlar uchun 
axborot  manbai  sifatida  xizmat  qiluvchi  sotsial    tarmoqlarning  bir  shakli, 
ob	’ektiv  shart	-sharoitlar  va  sub’ektiv  omilar  uyg‘unligi    ta’minlash  mmuhim 	
ahamiyat kasb etishini taqozo  qilmoqda.  	 	
Ijtimoiy tarmoqlar transformatsiyasini madaniy omillar ta’siri kontekstida 	
tahlil	 qilish ularning regulyativ funksiyasi va intellektual sal	ohiyatini e’tiborga 	
olgan  holda	,  jamoatchilik  nazoratini  samarali  institutsional  mexanizmlarini 	
ishlab  chiqishdan  iborat.	6 Muammoni  tahlil  etish  asosida  quyidagi  xulosa 	
qilindi: 	birinchidan,	 mental’	-xususiyatlar,  ijtimoiy  tarmoqlarda    universal 	
madaniy  mun	osabatlar  tizimi  va  uning  strukturaviy	 	institutsional  va 	
noinstitutsional  jihatlarini  ijtimoiy  makonda  integratsiyalashtirish  hamda 
prognozlashtirish    imkoniyatlarini  yaratadi;   	ikkinchidan,	  ijtimoiy  tarmoqlar 	
umuminsoniyat  sivilizatsiyasi  inson  manfaatla	rini  oshishiga,  demokratik	-	
gumanistik tamoyillarni institutsional boshqarish faoliyatini professional sifat 
darajasini, sotsial holati, mavqeini, dunyoqarashi xarakterini 	 	
belgilovchi  va  baholovchi  faktologik  omillarni  konkretlashtiradi;  
uchinchidan,	   	gl	obal  ijtimoiy  tarmoqlar  iqtisodiy,  siyosiy,  ma’naviy 	
o‘zgarishlarga,  inson  kapitaliga  “distansion”  ta’sir  o‘tkazib,  ularni 
transformatsiyalashuvida  davlatlar  madaniy  qadriyatlar    integratsiyasiga 
differensiallashgan  yondashuvni  taqoza  etadi; 	to‘rtinchidan,	 xalqaro  ijtimoiy 	
munosabatlar  integratsiyalashuvida  ijtimoiy  tarmoqlarni  tashkillashtirish, 
boshqarish  va  nazorat  qilishning  geografik  global  institutsional  strukturasini 
kompleks	-tizimli nazariy	-metodologik asoslarini hamda  uning samaradorligini 	
ta’minl	aydi. 	 	
Mamlakatimizda internet tarmoqlarining shakllanishi va rivojlanishi uning 	
mustaqilligining  mustahkamlanishi  bilan  bevosita  bog‘liq.  O‘zbekiston 
iqtisodiyotining turli sohalariga yangi texnologiyalarining kirib kelishi, ishlab 
chiqarish, agrar xo‘jal	igi, sanoatning rivojlanishi ijtimoiy tarmoqlarning keng 	
va shiddat bilan tarqalishining muhim omili bo‘ldi. 	 	
Birinchidan	 Ijtimoiy  tarmoqlar  asta	-sekin  yoshlar  ijtimoiylashuvida 	
kiber  qaramlikni  rivojlantirishi  oqibatlariga  olib  kelishi  mumkin.      
Ikkinchidan	 sotsial  mobilligini  rivojlantirishga  ijtimoiy  institutlarning 	
vazifasini  bosqichma	-bosqich  amalga  oshira  boshladi.	 Virtual  hayot 	
haqiqiy qadriyatlarni chetda qoldirib 	  	
internet madaniyatining ta’siri kuchayadi. 	 	
                                        	   	6 Ижтимоий  тармоқлар  ва  тармоққа  оид  мулоқот  ресурслари  миллий  сегментининг  ривожланиш 	
тенденцияси” мавзусида эксперт сўровининг таҳлил  натижалари 	  Internet  tarmoq  infratuzilmasi  sifatida  ochiq  protokollar  va  standartlar 	
asosida  yaratilgan  va  rivojlangan.  Shuning  uchun  ma'lumotlar  aniq  yoki 
shifrlanmagan  shaklda  tashiladi,  bu  esa  ularni  ushlab  turish  va  o'qish  uchun 
mavjud  qiladi.  Shuningdek,  jo'natuv	chining  tashabbusi  bilan  ma'lumotlarni 	
tarqatuvchi  va  elektron  pochta  foydalanuvchilarining  pochta  qutilarini 
varaqalar  va  broshyuralarni  tarqatuvchilar  haqiqiy  pochta  qutilarini 
to'ldirganidek  spam  bilan  to'ldiruvchi  spam	-serverlar  va  "zombi  tarmoqlar" 	
ma	vjud. 	 	
Mutlaqo  har  qanday  foydalanuvchi  noto'g'ri  ma'lumot  yoki  nomaqbul 
tarkibdagi  materiallarni  nashr  etishi  mumkin:  pornografik,  nafratga  sabab 
bo'lgan  materiallar,  o'z  joniga  qasd  qilish  materiallari,  sektaviy  materiallar, 
behayo so'zlar va x. 	 	
 Kiberj	inoyat 	- bu  zararli  dasturlarni  tarqatish,  parollarni  buzish, 	
kredit  karta  raqamlari  va  boshqa  bank  rekvizitlarini  o'g'irlash, 
internetdan  foydalangan  holda  noqonuniy  ma'lumotlarni  tarqatish  kabi 
jinoiy  maqsadlarda  odamlar  tomonidan  sodir  etilgan  harakatla	r. Zararli 	
dastur  viruslarni  o'z  ichiga  oladi,  ular  kompyuterga  va  unda  saqlangan 
ma'lumotlarga  zarar  etkazishi  mumkin.  Shuningdek,  ular  internet 
ulanishingizni  sekinlashtirishi  va  hatto  kompyuterda  o'zlarining  nusxalarini 
global  tarmoq  bo'ylab  do'stlaring	iz,  oilangiz,  hamkasblaringiz  va 	
boshqalarning kompyuterlariga tarqatish uchun foydalanishi mumkin.  	 	
Trolling 	- bu foydalanuvchilar o'rtasida o'zaro haqorat va hokazolar 	
bilan  birga  nizolarni  rivojlantirish  uchun  internetda  provokatsion 
maqolalar yoki xab	arlarni joylashtirish.	   	
Kiberbulling 	- bu  ijtimoiy  tarmoqdagi  postlar,  tezkor  xabarlar, 	
elektron  pochta  xabarlari  va  SMS  ko'rinishida  foydalanuvchilarga 
bildirilgan haqorat, haqorat yoki tahdid. 	 	
Ijtimoiy tarmoq 	- bu o'zingiz haqingizda ma'lumot joylashti	rishingiz va boshqa 	
foydalanuvchilar  bilan  ma'lumot,  fotosuratlar,  xabarlar  va  turli  xil  fayllarni 
almashishingiz  mumkin  bo'lgan  internet  platformasi.  Do'stlar  bilan  uzoqdan 
muloqot  qilish  qobiliyati.  Yo'qolgan  aloqalarni  va  yangi  tanishlarni  qidirish 
imko	nini  beradi.  Ijtimoiy  tarmoqlardan  o'z	-o'zini  rivojlantirish,  chet  tillarini 	
o'rganish,  qiziqarli  kitoblarni  o'qish,  musiqa  tinglash  uchun  vosita  sifatida 
foydalanish  mumkin.	 Ijtimoiy  tarmoqlarda  sizni  qiziqtirgan  ma'lumotlarni 	
topishingiz  mumkin  bo'lgan  q	iziqish  guruhlari  mavjud,  masalan,  fitnes 	
mashg'ulotlari yoki gitara darslari videolari. 	 	
Ijtimoiy tarmoqlar o'quv jarayonida yordam berishi mumkin. Ularning yordami 
bilan  ma'ruza  matnlari,  laboratoriya  ishlari  uchun  topshiriqlar  va  boshqa 
foydali  ma'lumot	lar  bilan  almashishingiz  mumkin.  Shuningdek,  ma'lum  bir 	
mavzu  bo'yicha  hamjamiyatga  qo'shilish  va  tarix  bo'yicha  batafsil  savollarni 
o'rganish  yoki  chet  tilini  bilishni  yaxshilash  mumkin.  Buning  uchun  kerakli 
adabiyotlar,  foto  va  video  materiallarga  havola	lar  mavjud,  siz  guruhning 	
boshqa a'zolari bilan muammoli masalalarni muhokama qilishingiz mumkin. 	  Xavflar,	 ijtimoiy  tarmoqlarda  nafaqat  do'stlar,  balki  begonalar  bilan  ham 	
muloqot  qilish  mumkin.  Lekin  ko'pchilik  internet  va  ijtimoiy  tarmoqlardan 
foydalani	shda muammolarga duch kelmaydi. Shnday bo‘lsada Virtual dunyoda 	
bizni qanday tahdidlar kutmoqda? Ular aldashlari, xafa qilishlari, qo'rqitishlari 
yoki hatto taxdid qilishlari mumkin. Shuningdek ijtimoiy tarmoqda giyohvand 
moddalarni  iste'mol  qilishga,  o'z 	joniga  qasd  qilishga  chaqiruvchi  zararli 	
ma'lumotlar,  soxta  diniy  va  mistik  harakatlar,  sektalar  va  boshqalar  haqida 
ma'lumotlarga duch kelish xavfi doimo mavjud. 	 	
 Tarmoqda  qisqa  raqamga  SMS  to'laganingizdan  so'ng  taklif  qilinadigan  turli 
xizmatlarni  uchr	atishimiz  mumkin.  Ko'pincha  bu  firibgarlikdir.  Shuning 	
uchun, begonalardan fayllarni qabul qilmasligimiz kerak, shubhali havolalarni 
oching,  chunki  buning  natijasida  kompyuterlar  viruslar  bilan  zararlanishi 
mumkin. 	 	
Ijtimoiy  tarmoqlarda  befoyda  ma’lumotlar	 	yetarli  bo‘lgani  uchun 	
internetda  o‘tkaziladigan  vaqt  bir  necha  barobar  ortadi.  Bularning  barchasi 
farovonlikka,  jismoniy  va  ruhiy  salomatlikka  salbiy  ta'sir  ko'rsatadi.  Axborot 
hajmi  asab  tizimiga  salbiy  ta'sir  qiladi,  asabiylashish  va  tajovuzkorlik  payd	o 	
bo'ladi.  Internet  va  ijtimoiy  tarmoqlarga  qaramlik  insonning  gormonal  fonini 
o'zgartirishi mumkin. Vaqt o'tishi bilan haqiqiy muloqot qobiliyatlari yo'qoladi. 
Barcha muammolarni onlayn hal qilish odamni asotsial shaxsga aylantiradi. 	 	
  Ijtimoiy  tarmoqlar	 nutq  va  imloga  salbiy  ta'sir  qiladi.  So'z  boyligi,  nutq  va 	
grammatik  xatolar 	- bularning  barchasi  internetdagi  muloqotning  natijasidir. 	
Profilni  teztez    turishdan  kelib  chiqadigan  qaramlik  xatolar  yana  bir 
kamchilikdir.  Statistikaga  ko'ra,  u  o'smirlar  ora	sida  tez	-tez  uchraydi  va 	
psixologiyasiga ta’sir ko‘rsatadi. 	 	
Bugungi  kunda  ijtimoiy  tarmoqlarda  zo'ravonlik,  taqiqlangan  g'oyalar, 
pornografiya  targ'iboti  olib  borilmoqda.  Bunday  sahifalarni  kuzatish  va 
blokirovka  qilishiga  qaramay,  ular  yana  paydo  bo'ladi	 va  har  qanday  tarzda  	
diqqatini  tortishga  xarakat  qiladi.  Virtual  suhbatdoshbizning  yonimizda 
bo‘lmaydi,  lekin  u  "fikrlarga  kirib  borish"  va  dunyo  qarashlariga  ta'sir 
o'tkazishga  qodir  bo‘ladi.  Ekstremistik  oqim  vakillari  o'z  saflariga  yangi 
kelganlarni  j	alb  qilish  uchun  internetning  barcha  keng  imkoniyatlaridan  faol 	
foydalanmoqdalar. 	 	
Internetda qanday jinoyat turlari keng tarqalgan? 	 	
Firibgarlik	 - bu  fuqarolarning  ishonchiga  asoslangan  pul  yoki  boshqa 	
qimmatbaho narsalarni olishning yolg'on yo'li. 	 	
Internetdagi  noto'g'ri  ma'lumotlarning  muammolari  haqida  nimalarni 
bilishingiz kerak? 	Internet katta hajmdagi ma'lumotlardan foydalanish, o'zini 	
rivojlantirish,  takomillashtirish  va  hatto  axborot  mahsulotlarini  yaratish 
imkoniyatini  beradi.  Ammo  tarmoqdagi	 ma'lumotlarning  haqiqiyligini  kim 	
tekshiradi?  Siz  bilan  bir  xil  foydalanuvchilar.  Shunga  ko'ra,  siz  olgan 
ma'lumotlarning noto'g'ri yoki zararli bo'lish ehtimolini kamaytirish uchun o'z 
hissangizni  qo'shing.  Ushbu  amaliyot  ma'lumotni  ishonchli  va  ishonchs	izga  bo'lish  mahoratingizni  oshirishga  yordam  beradi.	 	Internet	-resursning 	
ishonchlilik darajasini aniqlash 	 	
Resurs  ishonchli  ma'lumot  manbai  bo'lib,  unda  ishonchlilikning  barcha  7 
belgisi mavjud bo'lsa. 	 	
Istisno  hollarda,  Internet	-resurs  shaxsiy  ma'lumotla	rga  va  bosma  manbalarda 	
nashrlarga ega bo'lgan jismoniy shaxs tomonidan yuritilishi mumkin. 	 	
Agar  uchta  asosiy  xususiyat  mavjud  bo'lsa,  internet	-resurs  ishonchli  manba 	
hisoblanadi:  Resurs  manzili  yoki  resurs  muallifligi,  mualliflarning  aloqalari, 
ma'lumot 	manbalari,  manbaning  to'g'riligi,  resurs  maqsadi,  ma'lumotlarning 	
to'g'riligi. 	 	
  
7.2.  An'anaviy  ommaviy  axborot  vositalari  o'rnini  ijtimoiy  tarmoqlar 
egallaydi 	 	
  
So'nggi 15	-20 yil ichida internet hayotimizning barcha sohalariga kirib bordi. 	
Unda  paydo  bo	'lgan  ijtimoiy  tarmoqlar  odamlar  o'rtasidagi  oddiy  aloqa 	
vositasidan farq qilib yangi ommaviy axborot vositalariga juda tez o'zgardi. 	 	
Yangiliklarni yoritish jurnalistlar tomonidan olib boriladigan klassik ommaviy 
axborot  vositalaridan  farqli  o'laroq,  ijti	moiy  tarmoqda  har  kim  o'zining 	
jurnalisti,  operatori  va  muharriri  bo'lib,  nimani  va  qanday  efirga  uzatishni 
belgilaydi.  Biroq,  bu  holat  uzoq  davom  etmadi.  Bir  tomondan,  axborot 
agentliklari  ijtimoiy  tarmoqlarga  kira  boshladi,  ikkinchi  tomondan, 
bloggerlarn	ing o'zlari ham xuddi shu yo'nalishda rivojlana boshladilar, aslida, 	
professional  ma'lumotga  ega  va  akkreditatsiyaga  ega  bo'lgan  jurnalistlarga 
aylanishdi.  Hali  ham  yolg'iz  ishqibozlar  bor,  ammo  mashhur  ijtimoiy  media 
kanallarining kelajagi mini	-nashrlardi	r, umuman olganda, an'anaviy ommaviy 	
axborot vositalariga mutlaqo o'xshash. 	 	
Ijtimoiy  tarmoqlar  va  an'anaviy  ommaviy  axborot  vositalari  o'rtasidagi 	
sezilarli farq 	- bu mashhurlikka erishishning nisbatan qulayligi va ayni paytda 	
kamroq auditoriya qamrovi. B	irinchisi kelajakda saqlanib qolishi kerak, ammo 	
tomoshabinlarning  siljishi  aynan  ijtimoiy  tarmoqlar  yo'nalishi  bo'yicha  sodir 
bo'ladi.  Ikkalasining  ham  sababi  texnologik  taraqqiyotdir.  Aloqa  vositalari 
yaxshilanmoqda,  shuning  uchun  kontentni  yaratish  va  i	ste'mol  qilish 	
osonlashadi,  bu  uning  o'zgaruvchanligi  o'sib  borishini  va  dinamik  ravishda 
o'zgarishini  anglatadi.  Kattaroq  va  shuning  uchun  ham  sekinroq  ishlaydigan 
yirik nashrlar talabning o'zgarishini qondirish uchun raqobatda yutqazadi. 	 	
Biroq bugungi j	ahon hamjamiyatini ijtimoiy tarmoqlar ta’sirisiz tasavvur qilish 	
qiyin.  Bundan  tashqari,  bu  ta'sir  har  doim  ham  foydali  emas  va  ba'zi 
tadqiqotchilar  hatto  yangi  ommaviy  axborot  vositalarining  umumiy  tarqalishi 
biz  o'rganib  qolgan  ommaviy  axborot  vositalari	ga  tahdid  solishi 	
mumkinligidan  qo'rqishadi.  "Ijtimoiy  tarmoqlarning  tez  o'sishi  va  ularning 
jamoat sohasiga ta'siri bilan media institutining "to'rtinchi hokimiyat" sifatidagi 
ahamiyati ham rus, ham xorijiy tadqiqotlarda so'roq qilina boshladi." 	  O‘tgan a	srning ikkinchi yarmida tom ma’noda jurnalistika to‘rtinchi hokimiyat 	
hisoblanar edi, biroq axborot texnologiyalari paydo bo‘lishi bilan bu kuch o‘z 
vakolatlarini  yo‘qota  boshlaydi.  Ijtimoiy  tarmoqlar,  ular  ichida  turli 
jamoalarning tarqalishi, fuqarolik j	urnalistikasining paydo bo'lishi 	- bularning 	
barchasi  ma'lumotlarning  ommaga  tezroq  uzatilishi  natijasidir,  ba'zida  hatto 
Internet	-OAVlar  ham,  an'anaviylardan  ham  pastroqdir.  tarmoq  nashrlari 	
samaradorligida. 	 	
Vaqt  o'tishi  bilan  fuqarolik  jurnalistikasi  ja	hon  hamjamiyatida  ancha 	
muhim o'rin egalladi va bugungi kunda blogosferani media tizimining bir qismi 
sifatida ta'kidlash masalasida turli nuqtai nazarlar mavjud. Bir tomondan, "juda 
ommabop  nuqtai  nazar  shundaki,  ijtimoiy  tarmoqlarda  joylashtirilgan 
ma'lu	motlarning  sifati  pastligi  sababli  ularni  ommaviy  axborot  vositalari  deb 	
hisoblash mumkin emas". 	 	
Tezkor bo'lishiga qaramay, ular har doim ham ishonchlilik va xolislik, tahliliy 
tarkibiy  qism,  jamoatchilik  fikrining  xilma	-xilligi  va  rasmiy  sharhlardan 	
mahr	um  emas.  Va  ba'zi  tadqiqotchilar  hatto  fuqarolik  jurnalisti  shunchaki 	
guvoh  bo'lib,  tomoshabinlar  tezda  ma'lumot  olishlarini  ta'kidlashadi.  Shunga 
ko'ra, bunday "jurnalistika" hech qanday qiymatga ega emas. 	 	
Boshqa tomondan, ijtimoiy tarmoqlarni "yangi avl	od ommaviy  axborot 	
vositalari"  deb  ataydigan  nuqtai  nazar  mavjud.  Dalil  sifatida  ijtimoiy  tarmoq 
ommaviy  axborot  vositasi  bo'la  olmasligining  bir  qancha  sabablari  keltiriladi 
va  sabablarning  har  biri  qarshi  dalillar  bilan  birga  keladi.  Buning  sabablari 
ora	sida: 	 	
1)	 kichikroq blog auditoriyasi; 	 	
2)	 mualliflarning javobgarligi yo'qligi; 	 	
3)	 mualliflarning noprofessionalligi; 	 	
4)	 dunyoning butun axborot manzarasini qamrab olmaslik. 	 	
“Birinchi  qarshi  argument  sifatida  muallifning  taʼkidlashicha,  hozirda  baʼzi 
bloglar auditoriyasi ayrim gazetalarnikidan koʻra koʻproq va bundan tashqari, 
u maqsadli. Muallif bloggerlarning javobgarligi haqidagi savolga ijobiy javob 
berib,  Livandagi portla	shning  retushlangan  suratlari bilan  yuz  bergan  janjalni 	
eslatib o'tadi, bu vaqtda vijdonsiz fotografni fosh qilgan bloggerlar edi. Muallif 
ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilarining noprofessionalligini ikki sababga ko‘ra 
afzallik deb biladi. 	 	
Birinchidan,  ijti	moiy  tarmoq  foydalanuvchilari  xolis  emas,  e’tiqodlari 	
samimiy.  Ikkinchidan,  professional  jurnalistga  mavzuga  “kirish”  uchun  vaqt 
kerak  bo‘lsa,  ijtimoiy  tarmoqdagi  voqealarni  ko‘rgan  guvoh  o‘zi  yozgan 
vaziyatda  yashaydi.  Dunyoning  butun  axborot  manzarasini 	qamrab  olishning 	
iloji  yo'qligiga  kelsak,  muallifning  eslatishicha,  hech  bir  nashr  dunyo 
yangiliklarini  hech  qachon  yoritib  bo'lmaydi,  chunki  u  ko'pchilik  auditoriya 
manfaatlariga  bo'ysunadi.  Aksincha,  ijtimoiy  tarmoqlar  axborot  tarqatishning 
tarmoq xususi	yatidan kelib chiqib, o‘quvchiga eng to‘liq axborot manzarasini,  qaramaqarshi  nuqtai  nazarlarni  tortish  va  o‘z  nuqtai  nazarini  shakllantirish 
imkoniyatini berishi mumkin. 	 	
Demak,  ijtimoiy  tarmoqlarni  alohida  ommaviy  axborot  vositalariga  ajratish 
masalasida	 ikki  qarama	-qarshi  nuqtai  nazar  borligini  ko‘ramiz.  Biroq,  ushbu 	
mavzuni  muhokama  qilganda,  ijtimoiy  tarmoqlar  dastlab  muloqot,  odamlar 
o'rtasida  do'stona,  ishbilarmonlik  aloqalarini  saqlash,  manfaatlar  guruhlariga 
birlashish  va  boshqalar  uchun  platforma 	sifatida  yaratilganligini  e'tibordan 	
chetda  qoldirib  bo'lmaydi.  ijtimoiy  tarmoqlarda  ommaviy  axborot 
vositalarining yangi turini ko'rish va ularning integratsiyalashuvini kuzatish. 	 	
Yuqoridagi  jarayonlar  jarayonida  zamonaviy  ommaviy  axborot  vositalari 
ijti	moiy tarmoqlar bilan o'zaro aloqada bo'lishga harakat qilishdi: jamoalar va 	
guruhlarning  yaratilishi  nafaqat  ommaviy  axborot  vositalarining  keyingi 
faoliyatida ajralmas qadam bo'libgina qolmay, balki yangi aloqa shaklini ham 
yaratdi. tomoshabinlar. Sharhla	r nafaqat ommaviy axborot vositalariga qiziqish 	
darajasini  aniqlash,  fuqarolik  faolligini  ko'rish,  balki  jamiyatni  eng  ko'p 
tashvishga  soladigan  og'riqli  nuqtalarni  aniqlash  usulidir.  Hatto  aytish 
mumkinki, ommaviy axborot vositalarining ijtimoiy tarmoqlar	da paydo bo'lishi 	
inson va hokimiyat o'rtasidagi aloqani biroz oson va qulayroq qildi. Zamonaviy 
tendentsiyalar ommaviy axborot vositalarini nafaqat telekanal / radiostansiya / 
gazeta  uchun  guruhlar  va  jamoalar,  balki  individual  dasturlar  uchun  ham 
yaratis	hga  undaydi.  Bunday  dasturlardan  biri 	- "Vesti  FM	-Chelyabinsk" 	
radiostansiyasida  "Aktivlashtirish".  Radioning  paydo  bo'lishi  bilan  gazetalar, 
televideniya  rivojlanishi  bilan  radio  yo'qolmaganidek,  ijtimoiy  tarmoqlarning 
ham  ommaviy  axborot  vositalari  sifat	idagi  mavqei  ularning  avvalgi 	
shakllarining  yo'qolishiga  olib  kelmaydi.  Muvozanat  aholining  ortib 
borayotgan  ulushi  internet  saytlari  uchun  xos  bo'lgan  ma'lumotlarni  taqdim 
etishning yanada moslashuvchan va xilma	-xil usullariga moslashishi natijasida 	
o'rna	tiladi.  Shu  bilan  birga,  ijtimoiy  tarmoqlardagi  kanallarning  o'zlari 	
an'anaviy media shaklini oladi. 	 	
7.3. Ijtimoiy tarmoqlarning jozibadorligi va yoshlarning jalb etilishi 	 	
Tanishlar,  sinfdoshlar,  do'stlar  qidirish,  vaqt  va  masofadan  qat'iy  nazar 	
muloqotn	i davom ettirish uchun birinchi ijtimoiy tarmoqlar 20 yildan ko'proq 	
vaqt  oldin  paydo  bo'lgan.  Vaqt  o'tishi  bilan  ijtimoiy  tarmoqlardan 
foydalanishning  maqsadlari  va  tabiati  sezilarli  o'zgarishlarga  duch  keldi  va 
bugungi kunda alohida tuzilma 	- Internet ma	daniyati haqida gapirish mumkin. 	 	
Hozirgi  vaqtda  ijtimoiy  tarmoqlar  zamonaviy  inson  va  ayniqsa,  yoshlar 
hayotining  muhim  qismini  egallaydi.  Ko‘plab  so‘rovlar,  kuzatishlar  va 
tadqiqotlar  shuni  ko‘rsatadiki,  yoshlarning  aksariyati  ijtimoiy  tarmoqlardan 
foyda	lanadi.  Bundan  tashqari,  kuzatuvlar  shuni  ko'rsatadiki,  boshlang'ich 	
maktab  yoshidagi  (7	-11  yoshli)  bolalar  ham  ijtimoiy  tarmoqlarda  ro'yxatdan 	
o'tgan,  17	-25  yoshli  yoshlar  esa  kunlik  vaqtining  uchdan  bir  qismini  virtual 	
dunyoda  o'tkazishadi,  aksariyat  hol	larda  ularning  mavjudligini  ijtimoiy 	
tarmoqlarsiz tasavvur qilmaslik. 	  Yoshlarni ijtimoiy tarmoqlarga nima jalb qiladi? 	 	
Ijtimoiy  tarmoqlar  odamlar  o'rtasidagi  shaxsiy  muloqotni  anglatmaydi, 	
shuning  uchun  o'z	-o'zidan  shubhalanish  hissi,  aloqa  o'rnatishda  q	iyinchiliklar 	
va  o'zini  past  baholaydigan  o'smirlar  va  yigitlar  ko'pincha  virtual  muloqotni 
"yashashdan" afzal ko'radilar. 	 	
Ijtimoiy  tarmoq  odamlarni  o'z  akkauntlari  tasvirini  tanlashda  cheklamaydi, 
lekin  bu  o'zlari  uchun  har  qanday  ma'lumotni  tarqatadigan	 sahifa  yaratish 	
imkoniyatidir,  buning  natijasida  foydalanuvchining  ma'lum  bir  imidji 
shakllanadi, ko'pincha haqiqatga to'g'ri kelmaydi. . 	 	
Internetga  kirishning tezligi va  qulayligi  va  kerakli  hajmdagi  turli xil  sifat va 
yo'nalishdagi ma'lumotlarning mavj	udligi. 	 	
Tan  olish  imkoniyati:  ba'zi  fotosuratlar,  rasmlar,  matnlar,  hujjatlar,  audio  va 
video yozuvlarni efirga uzatish orqali yoshlar "layk" va "retvitlar" ("repostlar") 
olishga  intilishadi,  bu  esa  o'z  ahamiyatini,  qiziqish  va  ifodasini  beradi. 
boshqalar	 uchun jozibadorlik. 	 	
Ijtimoiy tarmoqda muloqot qilish qulayligi ko'pincha sizning fikringizni tez va 
aniq  shakllantirishni  talab  qiladigan  telefon  qo'ng'iroqlarini  almashtiradi. 
Bundan  tashqari,  ijtimoiy  tarmoqdagi  sahifada  joylashtirilgan  ma'lumotlar 
ko'	pincha etarli bo'ladi, bu esa telefon suhbatiga ehtiyojni yo'q qiladi. 	 	
Ijtimoiy tarmoq sizni qiziqtirgan sohadagi (adabiyot, san'at, musiqa, tarix 	
va  boshqalar)  qiziqarli  faktlarni  o'rganish,  o'quv  materiallarini  almashish, 
xaridlar  qilish,  ish  qidirish  y	oki  taklif  qilish,  tashkiliy  masalalarni  hal  qilish, 	
hamfikrlarni  topish  imkonini  beradi.  Odamlar  va  yangi  do'stlar  umumiy 
manfaatlar,  fikr  va  tajriba  almashish  uchun  jamoalar  yaratish  va  h.k.  Ushbu 
sabablarning  ba'zilarini  ijtimoiy  tarmoqlarning  afzallikl	ari  deb  hisoblash 	
mumkin,  ammo  shuni  esda  tutish  kerakki,  ma'lumotlardan  noto'g'ri 
foydalanish,  shaxsiy  sahifani  yuritishning  ma'lum  bir  uslubi,  taklif  qilingan 
materiallarni,  Internet  va  ijtimoiy  tarmoqlarni  filtrlash  imkonsizligi  ayniqsa, 
yoshlar uchun x	avfli bo'lishi mumkin. 	 	
Ijtimoiy tarmoqlardan nazoratsiz, cheklanmagan foydalanish nimaga 	
olib kelishi mumkin? 	 	
Vaqtning katta qismi virtual dunyoda bo'lishga sarflanadi, real hayotda aloqasi 
yo'qolgan  ko'plab  qiziqarli  va	 foydali  narsalar  e'tiborsiz  qoladi.  Virtual 	
dunyoga sho'ng'ish bilan bog'liq holda, haqiqatga qaytish qiyinlashadi, shuning 
uchun odam noqulaylikni boshdan kechirishi mumkin, vaziyatga moslashishda 
qiyinchiliklar, ijtimoiy tarmoq dunyosiga qaytish istagi,	 qayerda va kim bilan 	
bo'lishini tanlashi mumkin. Muloqot qilish, nima o'qish va tinglash va hokazo. 
Vaqt tuyg'usini yo'qotish 	- ijtimoiy tarmoqqa bir necha daqiqa "kirish",  talaba 	
bir  soat  qanday  o'tganini,  hatto  vaqtni  ham  sezmasligi  mumkin.  Xuddi  shu 
narsa,  odam  o'z  sahifasini  har  bir  necha  daqiqada  yangilash  zarurligini  his 
qilganda sodir bo'ladi, aksariyat hollarda hech qanday maqsad yo'q, odat tusiga 
kiradi.  Va  har  qanday  sababga  ko'ra  Internetni  o'chirish  juda  og'riqli  qabul 
qilinishi va depressiyag	a olib kelishi mumkin. Bu qaramlikning aniq dalilidir. 	  Vaqt  o'tishi  bilan  ijtimoiy  tarmoqdagi  muloqot  nutqda  iz  qoldiradi:  u  juda 
soddalashtirilgan  va  ko'pincha  "nra",  "xor",  "thx",  "ok",  "DR  bilan",  "hech 
narsa"  kabi  so'zlarga  tushadi.  Shubhasiz,  bunday 	muloqot  lug'atning 	
kambag'allashishi,  kamayishiga  va  nutqning  uyg'unligi  va  obrazliligini 
yo'qotishiga, so'z boyligini parazit so'zlar bilan to'ldirishga olib keladi. 	 	
Internetda  uzoq  vaqt  bo'lish  jarayonida  yoshlar  o'zlarining  muloqot 
qobiliyatlarini  yo'q	otadilar,  bu  esa  savolni  to'g'ri  tuza  olmaslik,  suhbatni 	
boshlamaslik,  juftlik,  guruhda  ishlashni  istamaslik,  o'z	-o'zini  his  qilish  kabi 	
oqibatlarga olib keladi. o'qituvchining savoliga javob berishda qo'rquv, guruh 
oldida gapirishda qiyinchiliklarga sabab	 bo‘ladi. Ijtimoiy tarmoqlar tomonidan 	
taqdim  etilayotgan  ma'lumotlarning  hajmi  va  tabiati  nazorat  qilinmaydi  va 
cheklanmagan,  shuning  uchun  tarmoqda  ijtimoiy  va  axloqiy  me'yorlarni 
mensimaslik  va  inkor  etish,  nafrat,  shafqatsizlik,  zo'ravonlik,  noqonuniy 
targ'ibot namoyishini topish mumkin. Bu xatti	-harakatlar, g'ayriijtimoiy xatti	-	
harakatlar va boshqalar. 	 	
Ma'lumotlar  miqdoridan  foydalanuvchi  asosiy,  xavfsizni  ajratib  ko'rsatish 	
juda  qiyin  va  hamma  narsani  ketma	-ket  o'qib  chiqqach,  u  fotosuratlar, 	
videokl	iplar  va  matnlar  ta'siriga  tushib  qolishi  mumkin.  Bundan  tashqari, 	
potentsial  xavfli  sahifalar  va  guruhlar  mavjud,  ularning  maqsadi 
foydalanuvchilarning  ongiga  ta'sir  qilish  va  aslida  ularni  "zombilash".  Shuni 
qo'shimcha  qilish  kerakki,  ko'pincha  bunday  gu	ruhlar  va  sahifalarning  asl 	
maqsadi "an'anaviy", yoqimsiz "postlar" bilan yashirinadi. 	 	
  	
7.4. Ijtimoiy tarmoqlarni ommalashtirish 	 	
  	
Jahonda  globallashuv  jarayoni  va  inson  tafakkuriga  axborot  bosimining 	
kuchayishi natijasida zamonaviy axborot	-kommunikatsi	ya texnologiyalarining 	
tez  sur’atlarda  rivojlanishi  tufayli  insoniyatning  global  internet  tarmog‘iga 
qaramlik  darajasi  ortib  bormoqda.  Shu  sababli,  global  internet  tarmog‘i 
jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy qarashlarni shakllantirish, rivojlanish jarayoniga 
bevosita ta’sir etish va o‘zgartirishda asosiy vositalardan biri bo‘lib qolmoqda.  	 	
Ayni  vaqtda,  milliy  segment  saytlarini  OAV  sifatida  rivojlanib  borishi 	
«transformatsiyalashgan    matbuot    nazariyasi»ga  asosan  shakllanmoqda. 
Bugungi  kunda  «transformatsiyal	ashgan    matbuot    nazariyasi»  	
(«transformatio»    lotincha,  «o‘zgartirish»,    «qayta  tuzish»)  termini  orqali 
jurnalistikani demokratik institut sifatida qayta tuzish, OAV faoliyatini tubdan 
o‘zgartirish va takomillashtirish orqali yangi davr 	– axborotlashgan 	 jamiyatga 	
xizmat qiluvchi «transformatsiyalashgan matbuot» tushunilmoqda.	7   	 	
Internet  tarmog‘ida  joylashtirilgan  ma’lumotlarning  asosiy 	
foydalanuvchilari  yoshlar  ekanligi,  internet  tizimi  tomonidan  taqdim 
etilayotgan  tezkor  aloqa  imkoniyatlari  yoshlarga 	mo‘ljallangan  saytlarni 	
                                        	   	
  jadallik  bilan  rivojlanishiga  olib  kelmoqda.  Bunday  kommunikativ 
imkoniyatlar yoshlarning internet imkoniyatlariga ishonchini oshirdi, ularning 
xorijiy mamlakatlarda istiqomat qilayotgan hamkorlari, do‘stlari, hamkasblari, 
qarindosh	lari  va izdoshlari bilan sifatli aloqa vositasi rolini bajardi. Shu bilan 	
birga  yoshlarning  muayyan    qismi  internet  tarmog‘ida  bo‘sh  vaqtlarini 
o‘tkazish    salbiy  mazmundagi  axborotlar  majmuasi,  demokratik  jamiyat 
rivojlanish  tendensiyalariga  zid  bo‘lgan, 	buzg‘unchi  g‘oyalarni  tarqatayotgan  	
saytlar  ta’siriga  tushishiga  sabab  bo‘lmoqda.  Globallashuv  va  axborot  bosimi 
muttasil oshib borayotgan davrda ayrim xorij davlatlar hududida zararli ta’sirga 
tushib  qolgan  yoshlar  faoliyatini  tasvirlovchi,  ularning  tajo	vuzkorlik, 	
bosqinchilik,  jinoyatchilik,  giyohvandlik,  buzg‘unchilik  faoliyatini  tashviqot 
qiluvchi ma’lumotlarga ega bo‘lgan internet saytlarining soni ortib bormoqda. 
Internet  tarmog‘ida  ma’naviy  buzuqlik  va  turli  g‘arazli  maqsadlarni, 
konstitutsion tizim	ga qarshi, demokratik jamiyat qurish talablarini inkor etishni 	
targ‘ib  qiluvchi,  tinch  osoyishta  ijtimoiy,  iqtisodiy  turmushni  buzishga 
undovchi ishlar bilan shug‘ullanayotgan internet saytlar soni oshib bormoqda.  	 	
Bugungi  kunda  internet  xavfsizligini  ta’	minlash  va  uning  salbiy  ta’sirini 	
kamaytirishda    «tanaziyalashgan  matbuot  nazariyasi»dan  kelib  chiqib 
yondashish lozim. Ushbu «tanaziyalashgan matbuot nazariyasi» termini orqali 
iste’molchilar jamiyatini tirik organizm sifatida idrok etib, real hayotni siy	osiy, 	
madaniy, ijtimoiy, huquqiy, diniy, tibbiy, iqtisodiy, axborot xavfsizligi omillari 
orqali ichdan yemiruvchi, axborotlashgan jamiyatning salbiy holatidagi «o‘lik 
matbuot»  prognozi tushuniladi. 	 	
 
   	
 	
1-diagramma. O‘zbekiston va Qozog‘iston milliy segment saytlarining yillik 
o‘sish 	 	
ko‘rsatkichlari (2020 yil) 	(dona) 	 	
  	
  	
2010	 	2011	 	2012	 	2013	 	2014	 	2015	 	2016	 	2017	 	2018	 	2019	 	2020	 	
11088	 	13438	 	15811	 	17238	 	19186	 	25380	 	30582	 	
51870	 	
65155	 	73731	 	
84000	 	
53206	 	
66590	 	
83798	 	
102132	 	
122408	 	123870	 	127 235	 
135 808	 	143987	 	149661	 	160000	 	
Ўзбекистон	 	Қозоғистон	  Jadal sur’atlarda rivojlanayotgan Qozog‘iston aholisi 18,4 mln.,	8 internet 	
foydalanuvchilari  soni  15,1  mln.	9 bo‘lib,  aholini  internet  bi	lan  qamrovi  82 	
foizga teng. 	(2	-diagramma) 	 	
  	
    	
2-diagramma.  Markaziy  Osiyo  davlatlarining  aholisiga  nisbatan  Internet 	
qamrovi (2020 yil) (mln.) 	 	
 Qirg‘iziston  Respublikasi  aholisi  6,4  mln.,	10	 	Internetdan 	
foydalanuvchilari  2,5  mln.,	11	  	Tojikiston  Respublikasi  aholisi  9,1  mln.,28 	
global  internetdan  foydalanuvchilari  2,98 mln.,	12	 Turkmaniston Respublikasi 	
aholisi 5,8 mln.,30 jahon internet tizimidan foydalanuvchilari 1,3 mln.31. 	 	
Barqaror	 	rivojlanish	 	jarayonida	 	mobil	 aloqa	 	vositalaridan	 	ijtimoiy	, 	
iqtisodiy	 zaruriyat	 uchun	 foydalanish	 jarayoni	 muttasil	 ortib	 bormoqda	. 	
Jumladan	, O	‘zbekiston	 aholisining	 29 	millionga	 yaqini	 mobil	 qurilmalardan	 	
foydalanadi	13. Jamiyatda	 mobil	 aloqa	 vositalari	 rivojlanib	 borishi	 natijasida	 	
global	 Internet	 saytlarini	 mobil	 versiyalari	 ko	‘paymoqda	 va	 ijtimoiy	 tarmoqlar	 	
messenjer	 	ko	‘rinishiga	 	o‘tmoqda	. 	Shuningdek	, 	hozirgi	 	davrda	 	mobil	 	
messenjerlar	 yaratilishi	 yoshlarning	 xorijiy	 ijtimoiy	 tarmoqlarga	 qiziqishini	 	
oshirmoqda	. 	Yuqoridagi  fikrlar  istiqbolda  milliy  segment  saytlar  mobil 	
sahifalari  rivojlanib  borishidan  dalolat  bermoqda.  Shuning  natijasida, 
O‘zbekiston  milliy  segmentidagi  saytlarga  foydalanuvchilarning  72,4  foizi 
aynan mobil dasturlar orqali kirgan	33.  	
Ta’kidlash lozimki, yangi taraqqiyot bosqichi davrida global kompyuter 	
tarmog‘ining jadal rivojlanishi uning auditoriyasida tobora kengayish jarayoni 
kuzatilmoqda. 	1995 yilda jahonda internetdan foydalanuvchilar soni             10 	
million  bo‘lgan  bo‘lsa, 	2005  yilga  kelib  ular  soni  1  mlrd.dan  oshib  ketgan	. 	
Bunday  jadal  o‘sish  natijasida  global  internet  inson  faoliyatida  universal 
                                        	   	8 https	://ru.wikipedia	.org	/wiki	/Население_Казахстана/10.04.2020 й. 	 	9 https	://kursiv	.kz/news	/obschestvo	/2019	-10/	kakoe	-mesto	-zanyal	-kazakhstan	-po	-skorosti	-interneta	/10.04.2020 й. 	 	10 https	://ru.wikipedia	.org	/wiki	/Население_Киргизии/10.04.2020 й. 	 	11 http	://kabar	.kg/news	/kolichestvo	-internet	-pol	-zovatelei	-kyrgyzstana	-ezhegodno	-rastet	-	
dogoev	/10.04.20	20 й. 	28 https	://ru.wikipedia	.org	/wiki	/Таджикистан/10.04.2020 й. 	 	12 https	://tajikta	.tj/ru/news	/v-tadzhikistane	-chislo	-polzovateley	-interneta	-sostavilo	-3-mln	-abonentov	/ 	
10.04. 2020й. 	30 https	://ru.wikipedia	.org	/wiki	/Туркмения/10.04.2020 й.  	31 	
https	://mlsp	.gov	.tm	/ru/newspapers	/771	/10.04.2020 й. 	 	
13 Kun	.uz  сайти.  «Ўзбекистонда  29  миллионга  яқин  мобиль  қурилма  рўйхатга  олинди.» 	
04.11.2019 й. 	33 Статистика. 	URL	:http	://www	.uz 02.04.2020	 й. 	 	
 	
65,6	 
39,1	 	
32,7	 	
 	22,4	 	
Қозоғистон	 	 	Ўзбекистон	 	Қирғизистон	 	Тожикистон	 	Туркманистон	 	
 Аҳоли сони (мл	 н.)	 	 Фойдаланувчилар сони (млн.)	 	 Интернет қамрови (фоиз)	 	
18	 , 4 15	 , 1 
82	 , 1 	
9 , 1 2 , 9 	
33	 , 5 
22	 	
6 , 4 2 , 5 	5 , 8 1 , 3  ijtimoiy  kommunikatsiya  rolini  bajarmoqda.	14 Global  internet  tarmog‘idan 	
foydlanuvchilar soni  2010  yilga kelib  1  mlrd. 966  mln.  ki	shini tashkil  qildi.	15 	
Hozirgi  davrda  internet  4,5  mlrd.  kishining  shaxslararo  munosabatlardagi 
innovatsion  axborot  vositasi  bo‘lib,  turli  ijtimoiy  guruhlar,  jamoatchilik 
vakillari  munosabatlari,  o‘zaro  aloqasida  muhim  kommunikativ  vosita 
vazifasini  bajarad	i.  Ushbu  jarayon  global  tarmoqning  innovatsion 	
kommunikativ  potensiali  bilan,  ya’ni  internet  auditorining  faol  qismi 
tomonidan  bildirilgan  fikrlar,  ikkinchi  tomondan,  internet  tarmog‘ini  ijtimoiy 
boshqaruv  monitoringi  amaliyoti  mexanizmlaridagi  kamchilikla	rda  namoyon 	
bo‘ladi.  Global  kompyuter  tizimidagi  norasmiy  saytlarda  salbiy  mazmundagi 
axborotlar  hajmining  ko‘payishi,  axborotlarni  nazorat  qilish  imkonining 
yo‘qligi  internetga  nisbatan  axborot  xavfsizligiga  qarshi  manba  sifatidagi 
ijtimoiy  fikrni  shaklla	ntirdi.  Ta’kidlash  lozimki,  internet  tarmog‘ida  turfa 	
axborotlar,  jumladan,  ma’naviy  qashshoqlik,  axloqiy  tubanlikni  targ‘ib 
qiladigan,  pornografiya,  «ommaviy  madaniyat»  kabi  salbiy  materiallar  ham 
mavjud.	16  	
«Yoshlarning  O‘zbekiston  internet  milliy  segment	idagi  ishtirokining 	
sotsiologik jihatlari» mavzusida anketa	-so‘rovnomasi o‘tkazildi	17. Tadqiqotda 	
respondentlardan  o‘zbek  milliy  saytlaridagi  kamchiliklar  so‘ralganda  ular 
tahliliy ma’lumotlarning kamligini ko‘rsatdi (59,9 foiz). Shu bilan birga, saytlar  
yangilanishi  sustligi  (49,1  foiz),    dizaynning  innovatsion  talablariga  javob 
bermasligi  (28,7  foiz),  foydalanuvchilar  auditoriyasining  kamligi  (23,8  foiz), 
jozibador  reklama va roliklarning yetishmasligi 	 	
(16,7 foiz) kabilar o‘zbek tilidagi saytlardagi aso	siy kamchiliklardir	.  	
Hozirgi  taraqqiyot  bosqichida  shaxsning  raqamli  texnologiyalardan 	
foydalanish zaruriyati kundalik, ijtimoiy ehtiyojga aylanganligi sababli, uning 
inson  faoliyatiga,  hulqiga  ta’siri,  shaxsiy  qadriyatlari  tizimini  belgilashdagi 
o‘rniga 	e’tibor  berish  lozim.    Muallif  tomonidan  internet  resurslari  tarkibiy 	
(kontent) tahlili natijasida quyidagilar aniqlandi: O‘zbekiston ijtimoiy	-iqtisodiy 	
manfaatlariga xavf solayotgan axborot xurujida xakkerlar va kiberjinoyatchilar 
faol  ishtirok  etmoqda.  K	ontent  tahlil  natijalari  tasdiqlaydiki,  xakerlar 	
tomonidan  mavjud  bo‘lgan  salbiy  axborotlar  (15,0%)  tashkil  qiladi,  aholi 
ongini  buzib,  unga  ta’sir  o‘tkazishga  bo‘lgan  urinishlar  (16,3%),  turli 
                                        	   	14 Зборовский Г.Е., Шукли	на Е.А. Образование как ресурс информационного общества// Социол. исслед. 	
2005. № 7. 	-Б 107	-108. 	 	15 URL	: http	://wvm	.internetworldstats	. com	/ stats	.htm	 24.01.2011. 	 	16 Зборовский Г.Е., Шуклина Е.А. Образование как ресурс информационного общества // Социол. 	исслед. 	
2005. № 7. 	-Б 118	-119. 	 	17 «Kun	.uz»  сайтининг  «	telеgram	»  ижтимоий  тармоғида	 «Ёшларнинг  Ўзбекистон  интернет  миллий 	
сегментидаги  иштирокининг  социологик  жиҳатлари»  мавзусида 	социологик  тадқиқот  ўтказилган. 	
Ушбу тадқиқотда 2367 нафар респондент қатнашг	ан. 2020 й.  	  mishmishlarni tarqatish (14,8 %), ijtimoiy islohotlar jarayoni	 tanqidi (10,5%), 	
diniy ekstremistik  ruhdagi tashviqot (8,0%) tashkil qiladi. 	18  	
Veb saytlar qanday turlarga bo‘linadi? 	 	
 	 	Veb sayt nima?	  	
Veb  (inglizcha  Web)  so‘zi  aslida  o‘rgimchak  to‘ri  degan  ma’noni  bildiradi, 
internet tarmog‘i hozirda xuddi o‘rgimchak to‘ri kabi bir biriga ulanib ketgan 
millionlab kompyuterlardan iboratdir. Sayt esa ana shu tarmoqda joylashgan va 
o‘zida  biror  ma’lumotni 	jamlagan  sahifalardir.  Bu  sahifalarda  asosan  matnlar 	
(tekst),  rasm,  audio,  video  kabi  ma’lumotlar  joylangan  bo‘ladi.  Dunyoning 
istagan yeridan bularni ochish va ko‘rish imkoni mavjud bo‘ladi. 	 	
Veb 	 saytlarning qanday turlari bor?	 Bugungi kunda saytlarning 	turlarini aniq 	
sanab aytish qiyin, chunki har sohada, har mavzuda saytlar ochilmoqda… Lekin 
asosiy turlarni sanab o‘tamiz. 	 	
Bular: 	 	
o 	Ijtimoiy tarmoqlar (facebook.com, ok.ru, vk.ru, muloqot.uz, twitter.com) 
o Korxona, tashkilot saytlari (apple.com, ucell.uz,	 gov.uz, bank.uz) 	 	
o 	Shaxsiy saytlar (Mashur shaxslar, qo‘shiqchilar, shoirlar, davlat arboblari 
haqidagi saytlar) 	 	
o 	Fotogallereyalar (flickr.com , shutterstock.com) 	 	
o 	Yangiliklar sayti yoki portal (islom.uz, kun.uz , darakchi.uz, ziyonet.uz ) 
o Qidiruv tizimlari (Google.uz, yandex.ru) 	 	
o 	Forum  va  chat  (tforum.uz,  forum.ziyouz.com,  forum.islom.uz) 	o Media 	
mahsulotlari 	– Audio, videolar (mytube.uz, mover.uz, mp3.uz) 	o Yelonlar, 	
umumiy savdo, yoki kataloglar sayti (torg.uz, glotr.uz, zor.uz, kplus.uz)	  	
o 	internet  do‘konlar  (Masalan:  amazon.com,  souq.com,  esavdo.uz, 
korzinka.uz) 	 	
Va 	 boshqa turdagi saytlar mavjud. 	 	
Veb 	 sayt ochish nima uchun 	kerak?	  	
Sayt  ochish  turli  sohadagi  odamlarga  har  xil  maqsadlar  uchun  kerak  bo‘aldi	. 	
Masalan,  tadbirkorlar  uchun  o‘z  korxonasining  veb  sayti  bo‘lishi  bu 	– 	
mijozlarga qulaylik tug‘diradi. Hatto yangi mijozlar orttirishga sabab bo‘ladi. 
Chunki  internetdan  biror  mahsulot  yoki  xizmat  turini  izlagan  odam  sizni 
vebsaytingizga duch keladi va si	zning korxonangiz bilan tanishadi. 	 	
Agar  siz  ijodkor  bo‘lsangiz  yoki  ilm	-fan  bilan  shug‘ullansangiz,  u  holda  o‘z 	
sohangiz  haqida  veb  sayt  ochib  bilimlaringizni  boshqalarga  ulashasiz.  Yoki 
ijodingizni namoyish qilasiz. O‘zingiz bilan hamfikr odamlar bilan t	anishasiz. 	 	
                                        	   	18 Бурханов  Х.  М.  Интернет  хавфсизлигини  таъминлашда  миллий  сегмент  фаолиятининг  социологик 	
жихатлари. Дисс.Автореферат. Т.: 2022. 	 	
.  
   Savdo bilan shg‘ullansangiz, tovar va mahsulotlaringizni o‘z saytingizga joylab 
buyurtmalar olishingiz mumkin. Mahsulotingizni odamlarga reklama qilasiz	.19  	
  	
Eng mashhur Internet saytlari: 	 	
• Instagram.	 Bu  eng  mashhur  ijtimoiy  tarmoqlardan  biri  b	o'lib,  uning  asosiy 	
maqsadi	 	fotosuratlar,  videolar  va  rasmlarni  almashishdir.  Mualliflar 	
o'zlarining  videolarini  joylashtirish  uchun  ushbu  Internet  platformasini 
egallab  olishdi.  Bu  erda  siz  qo'shimcha  dasturlar  yordamisiz  joylashtirilgan 
fayllarni  yuklash	ingiz  va  tahrirlashingiz,  turli  filtrlarni  qo'llashingiz  va 	
hokazo.	  	
• Twitter.	 Twitter  ijtimoiy  tarmog'i  xabar  almashish  uchun  yaratilgan,  ammo 	
videoxabarlarni yuborish ham oson, ular aslida Vines.	  	
• YouTube.	 Bu  eng  mashhur  videoxosting  bo'lib,  u  erda  turli 	uzunlikdagi 	
videolarni, jumladan, uzumlarni yuklashingiz mumkin. Vinerlar uchun ushbu 
videoxosting  mini  ijodkorlarni  joylashtirish  uchun  sevimli  platformalardan 
biriga  aylandi.  Qiziqarli  xususiyat:  bitta  videoda  YouTube	-da  bir  nechta 	
uzumlarni  joylashtiris	hingiz  mumkin.  Natijada  tomoshabin  to‘liq  serialni 	
to‘xtovsiz tomosha qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi.	  	
• Vkontakte,	 	Odnoklassniki,  Facebook.  Bu  Internet  imkoniyatlari  bilan 	
dunyoni  zabt  etgan  uchta  ijtimoiy  tarmoq.  Fotosuratlar,  videolar,  matnli 
xabarlar faol almashinuvi mavjud. Ushbu saytlar martaba boshlash, guruhlar 
yaratish va vinerlar uchun obunachilarni topish uch	un ideal.	  	
• SlickJump.  Bu  RuNet  tarmog'i  bo'lib,  unda  brendlar  targ'ib  qilinadi.  O'z 
ishlaridan pul ishlashni xohlaydigan vinerlar uchun ajoyib boshlanish. Bu erda	 	
tovarlar  va  xizmatlarni  reklama  qilish  uchun  pul  to'lashga  tayyor  bo'lgan 
mijozlar to'planadi	. Ular o'z kompaniyasiga havolani o'z ichiga olgan qiziqarli 	
videoni suratga oladigan mualliflarni qidirayotgani aniq. 	 	
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:	  	
1. Media makonining inson va jamiyat hayotidagi o‘rni va 
ahamiyati. 	 	
2.	 	Ommaviy axborot vositalari 	(matn)ni tahlil qilish madaniyati va uni 	
baholash. 	 	
3.	 	Media madaniyati va media ta’limi. 	 	
4.	 	Global tarmoqlarning zamonaviy vositalari. 	 	
5.	 	Internet tarmoqlarining paydo bo'lishi va maqsadini tahlil qilish. 	 	
6.	 	"Odnoklassniki" ijtimoiy tarmog'i kontentining maqsadi. 	 	
7.	 	“Telegram”,  “Facebook”,  “Instagram”  tushunchalari  va  qiyosiy 	
tahlili. 8. “Tik Tok”, “YouTube” tushunchalari va qiyosiy tahlili. 	 	
                                        	   	
19 https	://	www	.terabay	t.uz	/post	/veb	-sajtlar	-qandaj	-turlarga	-bulinadi	  	
   9.  "Whatsapp",  "go	-gulf.com"  va  "Linkedn"  o'rtasidagi  tushunchalar  va  	
o'xshashliklar. 	 	
  	
Adabiyotlar: 	 	
1.  Мирзиёев  Ш.М.  Нияти	 улуғ  халқнинг  иши  ҳам  улуғ,  ҳаёти  ёруғ  ва 	
келажаги  фаровон  бўлади. 	–Т.:  Ўзбекистон,  2019.    2.  Маматова  Я., 	
Сулайманова  С.  Ўзбекистон  медиатаълим  тараққиёт  йўлида.  Ўқув 
қўлланма. Extremum	-press, 2015. 	– 94 б. 	 	
3.	 	Яҳё,  Муҳаммад  Амин.  Интернетдаги  таҳдидлардан  ҳимоя. Ёрдамчи 	
ўқув қўлланма.  Movarounnaxr, 2016. 	– 672 б. 	 	
4.	 	Федоров  А.В.  Медиаобразования  и  медиаграмотность.  Учебное 	
пособие. 	– 	М.,  2018.  5.  Медиа  ва  ахборот  саводхонлигини 	
шакллантиришнинг  педагогик  жихатлар	и. 	Ўқув	-амалий  қўлланма. 	– 	
Extremum	-press, 2017. 	– 142 б. 	 	
6.	 	Арасту. Ахлоқи Кабир. Поэтика. 	– Т.: «Янги аср авлоди», 2004. 	 	
7.	 	Имомназаров  М.  Саидов  У.  Миллий  тараққиётнинг  маънавий	-ахло	-	
қий асослари. 	– Т.: “А	kademiua	”, 2005. 	 	
8.	 	Егорова А.М. Духовные потребности 	человека // Молодой ученый. 	– 	
2012. 	– № 2 	 	
(37). 	– С. 224	-226. 	 	
9.	 	Бурханов  Х.  М.  Интернет  хавфсизлигини  таъминлашда  миллий 	
сегмент  фаолиятининг  социологик  жихатлари. 	Дисс.Автореферат.  Т.: 	
2022. 	 	
10.	 	Рахимова  Ш.А.  Ижтимоий  тизимни  модернизатсиялаштириш 	
жараёнида 	ахборот алмашинуви маданияти. Дисс.Автореферат. Т.: 2021. 	 	
11.	 	Шермухамедова  А.У.  Ўзбекистонда  ижтимоий  тармоқларнинг 	
шаклланиши  тенденциялари  ва  хусусиятлари. 	Дисс.Автореферат.  Т.: 	
2021.

7-8-Mavzu : Ijtimoiy tarmoqlardagi axborot xurujlari va tahdidlar Reja : 7.1 . Ijtimoiy tarmoqni axborot maydoniga aylantirish 7.2. An 'anaviy ommaviy axborot vositalari o'rnini ijtimoiy tarmoqlar egallaydi 7.3. Ijtimoiy tarmoqlarning jozibadorligi va yoshlarning jalb etilishi 7.4. Ijtimoiy tarmoqlarni ommalashtirish Kalit so'zlar va tushunchalar: Internet, axborot, server, IIS, sayt, Internet, dastur, RED, virtual, to'plamlar, axborot urushi, xavfsizlik administratori, kreking, hack, xavfsizlik administratori, avtomatlashtirilgan axborot tizimlari, ijtimoiy muhandislik, DoS hujumi, hujum , jismoni y kirish, kuzatuv kamerasi, moliyaviy javobgarlik, ehtimollik, vakillik, tarmoq xavfsizligi, sir. Maqsad: Milliy va xorijiy ommaviy axborot vositalarining internet makonidagi faoliyati samaradorligini tahlil qilish 7.1.Ijtimoiy tarmoqni axborot maydoni ga aylantirish Jamiyatning barqaror taraqqiyoti sharoitida, jamiyatda ommani zararli axborotlardan himoya qilish va milliy saytlarni rivojlantirish maqsadida mamlakatimizda ilmiy asoslangan tizimli ishlar amalga oshirilmoqda. Bu borada rivojlangan davlatlarning internet tarmoqlariga mansub bo‘lgan, innovatsion texnologiyalarga asoslangan xorij tajribasini o‘rganish ma qsadga muvofiq. Ta’kidlash lozimki, jahonda global internet tarmog‘idan foydalanuvchilarning soni muntazam oshib bormoqda, global internet xizmatidan 20 yil avval 4,1% kishilar foydalangan bo‘lsa, ushubu ko‘rsatkich 2019 yilda 4,5 milliardni tashkil qildi, ya’ni bugungi kunda yer sharida yashovchi 58,8% aholi ushbu axborot tarmog‘idan foydalanadi. 1 Jahonda axborotning ijtimoiy fikrni shakllantirishi va texnologik taraqqiyotga ta’siri tobora faollashayotgan hozirgi davrda ijtimoiy tarmoqlarning bu jarayond agi o‘rni va roli kuchayib bormoqda. Hozirgi vaqtda «dunyo aholisining 58,8% i Internet tarmog‘idan foydalanadi , u o‘zaro bog‘langan axborot dunyosini tubdan o‘zgartirdi, mamlakatlar, mintaqalar, xalqlar va avlodlar o‘rtasidagi chegaralarni yo‘q qildi va u yoshlar hayotida juda katta ahamiyat kasb etadigan jarayon sifatida namoyon bo‘lmoqda» 2. Shu bois, ijtimoiy tarmoqlardan foydalanish, axborotni muhofaza qilish va xavfsizligini ta’minlash, ma’lumotlarni kiritish, saqlash, qayta ishlash masalalariga aloh ida e’tibor qaratish hozirgi davrning dolzarb vazifalaridan biridir. Dunyoda axborot texnologiyalari va ommaviy kommunikatsiya 1 Дорогой ли в Узбекистане интернет сравнение цене в других стран. https://uz.sputniknews.ru/ society/20191216/13018724/Dorogoy -li-v-Uzbekistane -internet --sravnenie -tsen -v-drugikh -stranakh.html 2 .http://infocom.uz /2018/01/22/opublikovany -samye -populyarnye -servi sy-prilozheniya -i-telefony -internet - polzovatelejuzbekistana

vositalari jadal sur’atda insoniyatning iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy intellektual hayotida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Fanla r tizimida “ijtimoiy tarmoq” iborasi birinchi bor Jon Berns 3 (Jn A. Barnes) tomonidan 1954 yilda kiritilgan. Uning fikricha, bir individning atrofidagi ijtimoiy tarmoqning kattaligi taxminan 150 kishidan iborat bo‘lishi mumkin. Keyinchalik u gumanitar fanl arning turli sohalari, jumladan sotsiologiyada ham muntazam qo‘llanila boshlandi. Bu sohada Ya.Moreno tomonidan eksperement olib borilgan va u “Ijtimoiy tarmoqlar tahlili” fan tarmog‘ining asoschisi hisoblanadi. Shuningdek, algoritmik axborot nazariyasin i sun’iy intellekt yaratish ustida ijtimoiy tarmoqlar nazariyasining yetakchilari sifatida g‘arb olimlari R.Solomonoff va A.Rapoportlarning bir qator tadqiqotlar o‘tkazilgan. 1959 - 1968 yillarda venger matematiklari P.Erdyosh va A.Reni ijtimoiy tarmoqlar sh akllanishining prinsiplarini ta’riflovchi maqolalar nashr etdilar. D.Uotts va S.Strogach ijtimoiy tarmoqlar nazariyasini rivojlantirib, klasterlashtirish koeffitsientini ilmiy muomalaga kiritdilar. XX asrning 70 -chi yillarida sotsial tarmoqlarga oid ta dqiqotlarning sotsiologik va matematik usullari majmuasi shakllandi va ular ijtimoiy tarmoqlarning hozirgi zamon tahliliga ilmiy asos bo‘ldi. Keyingi chorak asr davomida shu sohada ish olib borgan olimlar tasnifiga ko‘ra, bugungi kunda ijtimoiy tarmoqlarni ng tahliliga asosiy 4ta yondashuv mavjud. 4 Bular: 1) Tuzilmali yondashuv (asosan tarmoqning geometrik shakliga e’tibor beriladi); 2) Resursli yondashuv (aktorlar imkoniyatlari ularning resurlariga qarab tasniflanadi, bunda individual resurslar sifatida bil imlar, boylik, nufuz v.h. ko‘rib chiqiladi); 3) Normativ yondashuv (aktorlar orasidagi ishonch darajasi hamda ijtimoiy tarmoqlarda aktorlarning hulq -atvori va o‘zaro hamkorligiga ta’sir qiladigan norma, qoida va sanksiyalar o‘rganiladi); 4) Dinamik yondas huv (vaqt o‘tishi davomida tarmoqlardagi o‘zgarishlarga alohida e’tibor qaratiladi). Ijtimoiy tarmoq fenomenining global virtual muloqot tizimidagi o‘rni, jamiyat rivojlanishi va unga axborot texnologiyalarining jadallik bilan kirib kelishi ijtimoiy tarm oqlar tushunchasini yanada kengaytirdi va ulardan foydalanish shaklini o‘zgartirdi 5. Sotsial tarmoqlar yangi fenomen bo‘lib, uning tashuvchilari nafaqat so‘zlar, balki rasm, surat, kino, video, tovush, veb -sahifa kabi, axborot yoki matnni 3 Barnes J.A. Class and committees in Norwegia Island Parish//Human Relation. New York . 1975. 4 Григорян Э.Р. Социализация и персонализ ация. М., 1993; Кон. И.С. Социология личности. М., 1967; Смелзер Н. Социология: перевод с англ. - М., 1994, Хьелл Л., Зигглер Д. Теории личности (основные положения, исследования и примечания). - СПб., 1999. 5 Мельникова М. С., Яковлев И.П. Понятие «соци альная сеть» в социологических теориях и интернетпрактиках// https ://cyberleninka .ru/article /n/ponyatie -sotsialnaya -set -v-sotsiologicheskih -teoriyah -i- internet -praktikah

tashuvchisi sif atida namoyon bo‘la oluvchi har qanday ob’ekt bo‘lishi mumkin. Zamonaviy postindustrial -axborotlashgan jamiyatlar rivojlanishi natijasida sotsial tarmokdagi axborotga bo‘lgan talab ortib borib, an’anaviy ommaviy axborot vositalariga bo‘lganidan ham qolishm aydigan darajaga yetdi. Dunyodagi eng katta sotsial tarmoq bo‘lmish Facebook 2012 yil yakuniga ko‘ra 1 mlr.dan ortiq faol foydalanuvchiga ega. Shu bois, milliardlab odamlar uchun axborot manbai sifatida xizmat qiluvchi sotsial tarmoqlarning bir shakli, ob ’ektiv shart -sharoitlar va sub’ektiv omilar uyg‘unligi ta’minlash mmuhim ahamiyat kasb etishini taqozo qilmoqda. Ijtimoiy tarmoqlar transformatsiyasini madaniy omillar ta’siri kontekstida tahlil qilish ularning regulyativ funksiyasi va intellektual sal ohiyatini e’tiborga olgan holda , jamoatchilik nazoratini samarali institutsional mexanizmlarini ishlab chiqishdan iborat. 6 Muammoni tahlil etish asosida quyidagi xulosa qilindi: birinchidan, mental’ -xususiyatlar, ijtimoiy tarmoqlarda universal madaniy mun osabatlar tizimi va uning strukturaviy institutsional va noinstitutsional jihatlarini ijtimoiy makonda integratsiyalashtirish hamda prognozlashtirish imkoniyatlarini yaratadi; ikkinchidan, ijtimoiy tarmoqlar umuminsoniyat sivilizatsiyasi inson manfaatla rini oshishiga, demokratik - gumanistik tamoyillarni institutsional boshqarish faoliyatini professional sifat darajasini, sotsial holati, mavqeini, dunyoqarashi xarakterini belgilovchi va baholovchi faktologik omillarni konkretlashtiradi; uchinchidan, gl obal ijtimoiy tarmoqlar iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy o‘zgarishlarga, inson kapitaliga “distansion” ta’sir o‘tkazib, ularni transformatsiyalashuvida davlatlar madaniy qadriyatlar integratsiyasiga differensiallashgan yondashuvni taqoza etadi; to‘rtinchidan, xalqaro ijtimoiy munosabatlar integratsiyalashuvida ijtimoiy tarmoqlarni tashkillashtirish, boshqarish va nazorat qilishning geografik global institutsional strukturasini kompleks -tizimli nazariy -metodologik asoslarini hamda uning samaradorligini ta’minl aydi. Mamlakatimizda internet tarmoqlarining shakllanishi va rivojlanishi uning mustaqilligining mustahkamlanishi bilan bevosita bog‘liq. O‘zbekiston iqtisodiyotining turli sohalariga yangi texnologiyalarining kirib kelishi, ishlab chiqarish, agrar xo‘jal igi, sanoatning rivojlanishi ijtimoiy tarmoqlarning keng va shiddat bilan tarqalishining muhim omili bo‘ldi. Birinchidan Ijtimoiy tarmoqlar asta -sekin yoshlar ijtimoiylashuvida kiber qaramlikni rivojlantirishi oqibatlariga olib kelishi mumkin. Ikkinchidan sotsial mobilligini rivojlantirishga ijtimoiy institutlarning vazifasini bosqichma -bosqich amalga oshira boshladi. Virtual hayot haqiqiy qadriyatlarni chetda qoldirib internet madaniyatining ta’siri kuchayadi. 6 Ижтимоий тармоқлар ва тармоққа оид мулоқот ресурслари миллий сегментининг ривожланиш тенденцияси” мавзусида эксперт сўровининг таҳлил натижалари

Internet tarmoq infratuzilmasi sifatida ochiq protokollar va standartlar asosida yaratilgan va rivojlangan. Shuning uchun ma'lumotlar aniq yoki shifrlanmagan shaklda tashiladi, bu esa ularni ushlab turish va o'qish uchun mavjud qiladi. Shuningdek, jo'natuv chining tashabbusi bilan ma'lumotlarni tarqatuvchi va elektron pochta foydalanuvchilarining pochta qutilarini varaqalar va broshyuralarni tarqatuvchilar haqiqiy pochta qutilarini to'ldirganidek spam bilan to'ldiruvchi spam -serverlar va "zombi tarmoqlar" ma vjud. Mutlaqo har qanday foydalanuvchi noto'g'ri ma'lumot yoki nomaqbul tarkibdagi materiallarni nashr etishi mumkin: pornografik, nafratga sabab bo'lgan materiallar, o'z joniga qasd qilish materiallari, sektaviy materiallar, behayo so'zlar va x. Kiberj inoyat - bu zararli dasturlarni tarqatish, parollarni buzish, kredit karta raqamlari va boshqa bank rekvizitlarini o'g'irlash, internetdan foydalangan holda noqonuniy ma'lumotlarni tarqatish kabi jinoiy maqsadlarda odamlar tomonidan sodir etilgan harakatla r. Zararli dastur viruslarni o'z ichiga oladi, ular kompyuterga va unda saqlangan ma'lumotlarga zarar etkazishi mumkin. Shuningdek, ular internet ulanishingizni sekinlashtirishi va hatto kompyuterda o'zlarining nusxalarini global tarmoq bo'ylab do'stlaring iz, oilangiz, hamkasblaringiz va boshqalarning kompyuterlariga tarqatish uchun foydalanishi mumkin. Trolling - bu foydalanuvchilar o'rtasida o'zaro haqorat va hokazolar bilan birga nizolarni rivojlantirish uchun internetda provokatsion maqolalar yoki xab arlarni joylashtirish. Kiberbulling - bu ijtimoiy tarmoqdagi postlar, tezkor xabarlar, elektron pochta xabarlari va SMS ko'rinishida foydalanuvchilarga bildirilgan haqorat, haqorat yoki tahdid. Ijtimoiy tarmoq - bu o'zingiz haqingizda ma'lumot joylashti rishingiz va boshqa foydalanuvchilar bilan ma'lumot, fotosuratlar, xabarlar va turli xil fayllarni almashishingiz mumkin bo'lgan internet platformasi. Do'stlar bilan uzoqdan muloqot qilish qobiliyati. Yo'qolgan aloqalarni va yangi tanishlarni qidirish imko nini beradi. Ijtimoiy tarmoqlardan o'z -o'zini rivojlantirish, chet tillarini o'rganish, qiziqarli kitoblarni o'qish, musiqa tinglash uchun vosita sifatida foydalanish mumkin. Ijtimoiy tarmoqlarda sizni qiziqtirgan ma'lumotlarni topishingiz mumkin bo'lgan q iziqish guruhlari mavjud, masalan, fitnes mashg'ulotlari yoki gitara darslari videolari. Ijtimoiy tarmoqlar o'quv jarayonida yordam berishi mumkin. Ularning yordami bilan ma'ruza matnlari, laboratoriya ishlari uchun topshiriqlar va boshqa foydali ma'lumot lar bilan almashishingiz mumkin. Shuningdek, ma'lum bir mavzu bo'yicha hamjamiyatga qo'shilish va tarix bo'yicha batafsil savollarni o'rganish yoki chet tilini bilishni yaxshilash mumkin. Buning uchun kerakli adabiyotlar, foto va video materiallarga havola lar mavjud, siz guruhning boshqa a'zolari bilan muammoli masalalarni muhokama qilishingiz mumkin.

Xavflar, ijtimoiy tarmoqlarda nafaqat do'stlar, balki begonalar bilan ham muloqot qilish mumkin. Lekin ko'pchilik internet va ijtimoiy tarmoqlardan foydalani shda muammolarga duch kelmaydi. Shnday bo‘lsada Virtual dunyoda bizni qanday tahdidlar kutmoqda? Ular aldashlari, xafa qilishlari, qo'rqitishlari yoki hatto taxdid qilishlari mumkin. Shuningdek ijtimoiy tarmoqda giyohvand moddalarni iste'mol qilishga, o'z joniga qasd qilishga chaqiruvchi zararli ma'lumotlar, soxta diniy va mistik harakatlar, sektalar va boshqalar haqida ma'lumotlarga duch kelish xavfi doimo mavjud. Tarmoqda qisqa raqamga SMS to'laganingizdan so'ng taklif qilinadigan turli xizmatlarni uchr atishimiz mumkin. Ko'pincha bu firibgarlikdir. Shuning uchun, begonalardan fayllarni qabul qilmasligimiz kerak, shubhali havolalarni oching, chunki buning natijasida kompyuterlar viruslar bilan zararlanishi mumkin. Ijtimoiy tarmoqlarda befoyda ma’lumotlar yetarli bo‘lgani uchun internetda o‘tkaziladigan vaqt bir necha barobar ortadi. Bularning barchasi farovonlikka, jismoniy va ruhiy salomatlikka salbiy ta'sir ko'rsatadi. Axborot hajmi asab tizimiga salbiy ta'sir qiladi, asabiylashish va tajovuzkorlik payd o bo'ladi. Internet va ijtimoiy tarmoqlarga qaramlik insonning gormonal fonini o'zgartirishi mumkin. Vaqt o'tishi bilan haqiqiy muloqot qobiliyatlari yo'qoladi. Barcha muammolarni onlayn hal qilish odamni asotsial shaxsga aylantiradi. Ijtimoiy tarmoqlar nutq va imloga salbiy ta'sir qiladi. So'z boyligi, nutq va grammatik xatolar - bularning barchasi internetdagi muloqotning natijasidir. Profilni teztez turishdan kelib chiqadigan qaramlik xatolar yana bir kamchilikdir. Statistikaga ko'ra, u o'smirlar ora sida tez -tez uchraydi va psixologiyasiga ta’sir ko‘rsatadi. Bugungi kunda ijtimoiy tarmoqlarda zo'ravonlik, taqiqlangan g'oyalar, pornografiya targ'iboti olib borilmoqda. Bunday sahifalarni kuzatish va blokirovka qilishiga qaramay, ular yana paydo bo'ladi va har qanday tarzda diqqatini tortishga xarakat qiladi. Virtual suhbatdoshbizning yonimizda bo‘lmaydi, lekin u "fikrlarga kirib borish" va dunyo qarashlariga ta'sir o'tkazishga qodir bo‘ladi. Ekstremistik oqim vakillari o'z saflariga yangi kelganlarni j alb qilish uchun internetning barcha keng imkoniyatlaridan faol foydalanmoqdalar. Internetda qanday jinoyat turlari keng tarqalgan? Firibgarlik - bu fuqarolarning ishonchiga asoslangan pul yoki boshqa qimmatbaho narsalarni olishning yolg'on yo'li. Internetdagi noto'g'ri ma'lumotlarning muammolari haqida nimalarni bilishingiz kerak? Internet katta hajmdagi ma'lumotlardan foydalanish, o'zini rivojlantirish, takomillashtirish va hatto axborot mahsulotlarini yaratish imkoniyatini beradi. Ammo tarmoqdagi ma'lumotlarning haqiqiyligini kim tekshiradi? Siz bilan bir xil foydalanuvchilar. Shunga ko'ra, siz olgan ma'lumotlarning noto'g'ri yoki zararli bo'lish ehtimolini kamaytirish uchun o'z hissangizni qo'shing. Ushbu amaliyot ma'lumotni ishonchli va ishonchs izga