logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. IRSIYAT QONUNLARI

IRSIYAT QONUNLARI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

35.6015625 KB
Скачать
MAVZU: IRSIYAT QONUNLARI REJA: 1. Mendel qonunlari. Monoduragay, Diduragay chatishtirish. 2. Poliduragay va tahliliy chatishtirish. 3. Oraliq holda irsiylanuvchi belgilar. 4. Kodominantlik holda belgilaming irsiylanishi. 10 Mendel qonunlari. Duragaylash metodi. Qadimdan odam lar farzandlar: o‘g‘il yoki qizning o‘z ota-onalariga o‘xshashligini kuzatganlar. Lekin shunga qaramay, ko‘p asrlar mobaynida irsiyat muammosi hal qilinmagan. Faqat XIX asming ikkinchi yarmiga kelib, irsiyat qonunlarini ixtiro qilishga musharraf boiindi. Shu bobda irsiyatning duragaylash metodi, Mendelning irsiyat qonunlari odam irsiyatiga ham tegishli ekanligi isbotlangan.Nima uchun bug‘doydan bug‘doy, arpadan arpa hosil boiadi, qo‘ydan qo‘zichoq tug‘iladi, har bir bola ota- onasiga o‘xshash boiadi, degan masala ming yillar mobaynida odamlami qiziqtirib kelgan. Faqat chex tabiiyotshunosi Gregor Mendel birinchi marotaba bu jumboqni yechdi va irsiyat qonunlarini ixtiro qilishga muvaffaq boidi. Irsiyat qonunlarini yaratishga imkon bergan Mendel tadqiqot- larining o‘ziga xos jihatlari nimalardan iborat?Birinchidan, Mendel o‘z o‘tmishdoshlaridan farqli ravishda ota- ona organizmlaming ko‘p belgi-xossalarini birdan emas, balki ayrim belgilarining irsiylanishini tadqiq qildi.Ikkinchidan, Mendel duragaylash uchun irsiy jihatdan toza organizmlarni tanlab oldi.Uchinchidan, Mendel duragaylash uchun qarama-qarshi belgilarga ega organizmlarni jalb etdi. To‘rtinchidan, u ota-ona belgilaming irsiylanishini duragaylaming bir necha avlodida o‘rganishni maqsad qilib qo‘ydi.54Beshinchidan, Mendel duragaylar orasidan ota-onaga o‘xshash individlami hisoblab chiqishga va ulaming nisbatini aniqlashga ha- rakat qildi. Bulaming hammasi irsiyat qonunlarini ixtiro qilishga im- kon yaratdi. Yuqoridagi talablami o‘simlik va hayvonlarga nisbatan qoilash mumkin. Shu jihatdan qaraganda, odam genetik tadqiqot- lami olib borish uchun noqulay obyekt sanaladi. Shunga qaramay, tadqiqotchi olimlar tomonidan odamlarda ko‘p belgi-xossalaming irsiylanishi aniqlangan. Monoduragay irsiylanish. Duragaylash uchun tanlangan ota- ona organizmlari birgina qarama- qarshi belgisi bilan farqlansa, ular- dan hosil bo‘lgan duragaylami monoduragaylar deb ataladi. Mendel tajribalarida no‘xat o‘simligining doni tekis va bujur, doni sariq va yashil, gul tojbarglari qizil va oq, poyasi uzun va kalta boshqa qarama- qarshi belgili xillarini chatishtirib, ulardan olingan duragaylaming bir necha avlodida mazkur belgilarning irsiylanishi o‘rganildi. Mendel olib borgan tajribalarining birida doni sariq va yashil 10 bo‘lgan xillarini chatishtirdi. Olingan duragaylaming birinchi avlodida duragaylarning doni sariq rangda ekanligi ma’lum boidi. Mendel birinchi avlod duragaylaming rivojlangan belgisini dominant, rivojlanmagan yashirin belgisini retsessiv deb nomladi.Birinchi avlod duragaylaming hammasida rangi bir xil sariq bo‘lganligini e’tiborga olib, Mendel «birinchi avlod duragaylaming bir xillik qonunini» kashf etdi. Bu Mendel tomonidan ochilgan irsiyatning birinchi qonuni sanaladi. Mendel o‘z tajribasini davom ettirib, birinchi avlod duragaylami o‘zaro chatishtirdi. Duragaylaming ikkinchi avlodi tekshirilganda ulaming to‘rtdan uch qismi sariq donli, to‘rtdan bir qismi yashil donli ekanligi ma’lum boidi. Mendel tajriba larida mana shunday duragaylaming ikkinchi avlodida 478 o‘simlik olingan. Ulaming 355 tasi sariq, 123 tasi yashil donli boigan. Bu sariq va yashil donli o‘simliklaming ikkinchi avlodidagi o‘zaro nisbati 3:1 gayaqin ekanligini ko‘rsatadi.Duragaylaming ikkinchi avlodida o‘rganilayotgan belgi bo‘yicha xilma-xillik ro‘y berishi, boshqacha aytganda, dominant belgili o‘simliklar bilan bir qatorda retsessiv belgili o‘simliklaming rivojla-55nishi va ulaming o‘zaro 3:1 nisbatda bo‘lishi Mendel tomonidan ix- tiro qilingan irsiyatning ikkinchi qonunidir. U fanda «ikkinchi avlod duragay laming xilma-xillik berishi va ular nisbatining 3:1 sxema- da bo‘lishi» deb ataladi.Mendel tomonidan kashf etilgan irsiyatning birinchi va ikkinchi qonunlari odamlar nikohida ham o‘z tasdig‘ini topadi. Chunonchi nikohlangan erkak va ayolning birining qoshi ayri-ayri, ikkinchisiniki bir-biri bilan qo‘shilgan holda bo‘lsa, ulaming farzandlarining qoshi ayri-ayri boiadi. Binobarin, qoshning ayri-ayri holatda ekanligi dominant, bir-biri bilan birlashganligi retsessivdir. Mabodo shunday belgili ikki notanish oilaning o‘g‘il va qizlari o‘zaro nikohlansalar, nevaralarining 3/4 tasida qoshlar ayri-ayri, 1/4 tasida esa bir-biri bilan qo‘shilgan holatda boiadi. Xuddi shunday holat qalin labli va yupqa labli erkak va ayollaming nikohi va ulaming o‘g‘il va qizlarining boigan nikohida ham kuzatiladi. Bunda qalin lab dominant, yupqa lab esa retsessiv belgi hisoblanadi.Mendel nima sababdan ikkinchi avlod duragaylari xilma-xillik beradilar va ularda dominant va retsessiv belgili individlarning nisbati 3:1 sxemada b o iad i, - degan muammoni hal etish uchun o ‘z davrida gametalar sofligi ilmiy faraz (gipoteza)ini ilgari surdi. Bu faraz hali fanda hujayraning mitoz va meyoz bolinishi kashf qilinmasdan ancha ilgari surilganligini ta’kidlab o lish joizdir.Mazkur ilmiy farazga binoan har bir organizm jinsiy hujayralarida ota-ona belgi-xossalarini avloddan-avlodga olib o‘tuvchi irsiyat ning moddiy asoslari boiadi. Irsiyatning bunday asoslarini Mendel lotin alifbosi harflari bilan ifodalashni lozim topdi. Dominant belgining moddiy irsiy asosini bosh harf, retsessiv belgining moddiy irsiy asosini esa kichik harf bilan ifodalash kerakligini qaydqildi. Masalan, odamda labning qalinligi-A , yupqaligi - a bilan ifoda qilinadi. M a’lum jinsiy usul bilan ko‘payadigan o‘simliklar, hay- vonlarning yangi 10 nasli ota-ona organizmlarining chatishishidan, ya’ni ota-ona jinsiy hujayralarining o‘zaro qo‘shilishidan paydo boiadi. Jinsiy hujayralar meyoz bolinish orqali rivojlanganliklari sababli ularning har birida xromosomalaming gaploid to‘plami, ya’ni irsiy omillaming yarmi bo‘ladi. U m g‘langan tuxum hujayra- da esa, xromosomalaming diploid to‘plami bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, har bir o‘simlik, hayvon, odam organizmida belgi xossalardan tashqari avloddan-avlodga olib o ‘tuvchi irsiyatning moddiy asoslari omillar mavjud. Genetikada organizmlaming tashqi, ichki belgi- xossalarining majmuasini fenotip, moddiy irsiy omillaming yig‘indisini esa genotip deb ataladi. Modomiki shunday ekan, u holda genetik simvollardan foydalangan holda labi qalin va labi yupqa erkak va ayol organizmi, ularning nikohidan ho sil bo‘lgan farzandlar hamda nevaralari haqida tubandagicha izoh berish mumkin. fenotip qalin labli yupqa labli P genotip AA x aa gametalar A A a a fenotip qalin labli qalin labli (begona erkak) F1 genotip A a A a gametalar A a A a fenotip qalin labli qalin labli qalin labli yupqa labli (nevaralar) F2 genotip AA: A a: A a: aa Ko‘rinib turibdiki, ilgari qayd qilinganidek, birinchi avlod du- ragaylaming barchasining labi qalin, fenotip jihatdan o‘xshash. Duragaylaming ikkinchi avlodida fenotip bo‘yicha 3:1 nisbat olingan, boshqacha aytganda, tashqi belgilari bo‘yicha uch hissa qalin labli, bir hissa yupqa labli nevaralar tug‘ilgan.Odamlaming ko‘pchiligida teri bug‘doy rang, ba’zilarida esa ta- moman oq-albinos bo‘ladi. Agar shunday erkak va ayol nikohlansa, ulaming farzandlarida bug‘doy rang, binobarin bug‘doy rang dominant, oq rang retsessiv ekanligini ko‘ramiz.Xuddi shunday natija ko‘zi normal ko‘radigan odamlar bilan ko‘zi yaqinni yaxshi ko‘radigan odamlar nikohida ham kuzatiladi.f en ko‘zi normal ko‘radigan ko‘zi yaqinni yaxshi ko‘radigan P gen aa AA gam a A fen ko‘zi yaqinni yaxshi ko‘radigan 10 F, gen Aa Agar shunday nikohdan tug‘ilgan boshqa-boshqa oilalaming o‘g‘il va qizlari o‘zaro turmush qursalar, u holda birinchi tajribada-gi kabi tugllgan farzandlaming to‘rtdan uch qismi yaqinni yaxshi ko‘radigan, to‘rtdan bir qismi normal ko‘radigan boladilar. Ulami genetik simvollar yordamida shunday izohlash mumkin: fen ko‘zi yaqinni yaxshi ko‘radigan ko‘zi yaqinni yaxshi ko‘radigan Fj gen Aa Aa gam A a A a fen ko‘zi yaqinni yaxshi ko‘radigan ko‘zi normal ko‘radigan F2 gen AA : A a : Aa : aa Genetikada bir xil ota-ona organizmlarining chatishishidan hosil boigan va kelgusida o‘rganilayotgan belgi-xossalar bo‘yicha xilma- xillik bcrmaydigan organizmlami gomozigota, har xil irsiyatga ega ota-ona organizmlarining chatishishidan olingan va kelgusida avlod- larda xilma-xillik beradiganlami geterozigota organizmlar deyiladi. p Agar ota yoki onadagi dominant belgi toliq holda avloddan-avlodga berilsa, duragaylaming gomozigota va geterozigota formalari fenotip jihatdan o‘xshash bolganliklari sa- babli ulami bir-biridan farqlash qiyin. Bulaming genetik jihatdan har xil ekanligini kelgusi avlodda bilish mumkin. Odatda gomozigota va geterozigotaning genetik jihatdan farqini bilish uchun fenotip jihatdan o‘xshash boigan duragaylaming har birini retsessiv belgiga ega ota yoki ona bilan takroriy chatishtiriladi. Agar shunday chatishtirishdan hosil boigan avlodlar o‘rganilayotgan belgi bo‘yicha o‘zaro o‘xshash, ya’ni bir xil boisa, chatishtirish uchun olingan dominant belgili orga nizm gomozigota, har xil boisa, geterozigota hisoblanadi. Tahliliy chatishtirishni odamlar nikohida ko‘rib chiqaylik.Ko‘pchilik odamlarda panjalar normal uzunlikda, ayrimlarda esa qisqa boiadi. Barmoqlaming qisqaligi braxidaktiliya deb nomlanadi. Bu belgi dominant, barmoqlaming normal uzunlikda boiishi retses siv belgi hisoblanadi. Braxidaktiliyali odamlaming gomozigota yoki geterozigota ekanligi oiladagi farzandlaming barmoq uzunligiga qa rab aniqlanadi. Masalan, ikkita branxilidaktiliyali yigit ikkita barmoq uzunligi normal qizga uylandi deb faraz qilaylik, agar birinchi oilaning bar- cha farzandlarining barmoqlari qisqa-branxidaktiliya boisa, demak, yigit gomozigota hisoblanadi. Uni genetik simvollar yordamida ifo- dalaymiz.fen brxd bnu 10 Ikkinchi oilada bolalaming 50% qisqa barmoqli, 50% normal bar moq uzunligigaega boisa, bu erkak geterozigota hisoblanadi.fen brxd bnuBrxd - braxidaktiliya, bu- barmoqlar normal uzunlikda. Oraliq irsiylanish. Ayrim holatlarda bir-biriga qarama- qarshi belgilarga erkak va ayol nikohlansa, ulaming farzandlari o‘rganilayotgan belgi bo‘yicha otaga ham, onaga ham o'xshamaydigan boiadi. Boshqacha aytganda, farzandlaming belgisi ota-ona belgilari o‘rtasida oraliq ko‘rinishda namoyon boiadi. Masalan, odamlarda, jingalak sochli yigit bilan to‘g‘ri sochli qiz turmush qursa, bolalarda soch to‘lqinsimon yoki qoshi qopqora ayol bilan qoshi somon rangli bo‘lgan yigit turmushidan tug‘ilgan farzandlarining qosh rangi oraliq, ya’ni nim qora boiadi. Do‘rdaygan labli yigit bilan, oddiy labli ayol turmush qursa, bolalarda lab nisbatan do‘rdaygan boiadi.Monoduragaylarda belgilar to iiq irsiy lansa, F2 fenotip bo‘yicha xilma-xillik 3:1, belgi oraliq holda irsiylansa 1:2:1 nisbat kuzatiladi, ya’ni ikkita fenotip sinf emas, uchta fenotip sinf yuzaga keladi. Bino- barin fenotipik va genotipik sinflar nisbati o‘zaro o‘xshash boiadi.Odamlarda ko‘z oraligining yaqinligi, ogizning katta boiishi, labning do‘rdayganligi oraliq holda avloddan-avlodga beriladi. Masalan, katta va kichik ko‘zli eru xotindan tugilgan farzandlar- ning ko‘z kattaligi o‘rtacha, ko‘z oralig‘i yaqin va ko‘z oralig‘i uzoq ayol va erkak nikohidan ko‘z oraligi o‘rtacha boigan farzandlar tugiladi. U genetik simvol yordamida shunday ifodalanadi: Diduragay chatishtirishda belgilaming irsiylanishi. Mendel o‘z tajribalarida ota-onasi bir belgisi bilan farqlangan o‘simliklami chatishtirish bilan chcklanmay, balki ota-onasi ikki, uch, belgisi bi lan farqlangan o‘simliklami ham chatishtirib, ulaming duragaylarida ana shu belgilaming avloddan-avlodga irsiylanishini ham o‘rgandi. Odatda, ota-onasi ikki juft belgilari bilan farqlanganlami chatishtirish natijasida olingan duragaylami diduragaylar, ikkidan ortiq belgilari bilan tafovut qiluvchilaming chatishishidan hosil bo‘lgan duragay lami poliduragaylar deb ataladi. Mendelning irsiyat sohasidagi ish- lari bilan tanishganda di va poliduragaylarda olim o‘zining irsiyat to‘g‘risidagi uchinchi qonunini kashf etganligini bilasiz. Bu qonun ikki juft belgilaming bir-biridan mustaqil irsiylanishi, ya’ni sariq te-kis no‘xat belgilari, yashil bujur belgilaming alohida- alohida irsiylanishi to‘g‘risidadir. Shunga binoan ikkinchi avlodda to‘rtxil fenotipik sinf: sariq tekis, sariq burishgan, yashil tekis, yashil burishgan donli o‘simliklar hosil bo‘lganlini eslang. Belgilar to‘liq irsiylanganda ikkinchi avlod duragaylari fenotip bo‘yicha 9:3:3:1 nisbat beradi. Ya’ni 9/16 sariq tekis donli, 3/16 sariq burishgan donli, 3/16 yashil tekis donli, 1/16 yashil burishgan donli no‘xatlar hosil bo‘ladi. Agar biz duragaylarda olingan 10 bunday natijani ayrim belgilar bo‘yicha tahlil qilsak, ya’ni donning sariq rang belgisini yashil rang belgiga nisbatan, tekis don belgisini, burishgan don belgisiga nisbatan olsak, har ikki holda ham 12:4, 12:4 nisbatni ko‘ramiz. Bu monoduragaylarda belgilaming to iiq irsiylanishida olingan 3:1 nisbatning o‘zginasidir. Binobarin diduragaylaming ikkinchi bo‘g‘inida olingan natijani ay- rim-ayrim belgilari bilan tahlil qilganda Mendelning ikkinchi qonuni o‘z tasdig‘ini topadi. Boshqacha aytganda, yuqorida keltirilgan mi- solda 9:3:3:1 =(3:1 )2 teng. Agar biz buni genetik til bilan bay on qilsak, 9ST : 3SB : 3YaT: 1 YaB1 boiib, ulami ayrim belgilari bilan jamlasak,12S : 4Ya , 12T : 4B, ya’ni 3:l,3:lga tengdir. Mendel tomonidan kashf qilingan irsiyatning uchinchi qonuni odamlar nikohida ham o‘z ifodasini topadi. Masalan, odamda teri- ning bug‘doy rangi dominant, albinosligi retsessiv, labning qalinligi dominant, yupqaligi retsessiv belgi hisoblanadi. Buni quyidagicha ifodalaymiz: Agar gomozigota terisi oq, qalin labli yigit gomozigota terisi bug‘doy rang, yupqa labli qizga uylansa, bunday nikohdan tug‘ilgan farzandlar terisi bug‘doyrang, labi qalin boiadi. Agar shunday nikohdan tug‘ilgan qiz voyaga yetgach boshqa oilaning shunday nikohdan tugilgan yigitga turmushga chiqsa, ya’ni qarindosh boimagan, ikki juft belgisi bo‘yicha geterozigota odamlar oila qursalar, u holda bo lalarda har ikki belgining irsiylanishi tubandagicha boiishi kutiladi:Shunday qilib, belgilar to iiq holda irsiylanganda fenotipik sinflar bilan genotipik sinflar orasida nomuvofiqlik, ya’ni fenotipik 4 xil, genotipik 9 xil sinflar yuzaga keladi. Diduragayda oraliq irsiylanish. Agar belgilar oraliq holda avlod- larga berilsa, u holda yuqorida qayd qilinganidek fenotipik va geno tipik sinflar o‘xshash boiadi. Misol uchun odamlardagi soch shakli va og‘iz kattaligi belgilarining irsiylanishini olib ko‘raylik.Ba’zi odamlaming og‘zi katta, ayrimlamiki kichik, boshqalamiki o‘rtacha ekanligini hamma biladi. Shunga o‘xshash odamlaming sochi ham har xil jingalak, qisman jingalak, tekis shaklda uchraydi.O gizning katta, o‘rtacha boiishi dominant, kichik boiishi retsessiv, sochning jingalak, qisman jingalak boiishi dominant, tekis shakldaligi retsessiv belgi sanaladi. Ulami simvollar bilan ifodalaymiz. Gen Belgi 0 Og‘izning katta bo‘lishi о Og‘izning kichik bo‘lishi S Sochning jingalak bo‘lishi s Sochning tekis bo‘lishi 10 Hayotda shunday belgilar bo‘yicha digeterozigota qarindosh bo‘lmagan yigit va qiz nikohlanishi mumkin. Agar shunday nikoh ro‘y bersa, bolalar og‘iz kattaligi, soch jingalakligi tubandagicha far- zandlarda namoyon boiishi mumkin: Ok. - og‘iz katta, Oo‘k. - og‘iz o‘rtacha kattalikda, Ok. - og‘iz kichik, Js. -jingalak soch, Qjs. - qisman jingalak soch, Ts. - tekis soch. Agar biz farzandlami fenotip va genotip jihatdan tahlil qilsak, tubandagi natijani olamiz: OOSS-1 Og‘iz katta, jingalak soch OOSs-2 Og‘iz katta, qisman jingalak soch OoSS-2 Og‘iz o‘rtacha, jingalak soch OoSs-4 Og‘iz o‘rtacha, qisman jingalak soch 65OOss-1 Og‘iz katta, tekis soch Ooss-2 Og‘iz kichik, tekis soch ooSS-1 Og‘iz o‘rtacha, jingalak soch ooSs-2 Og‘iz kichik, qisman jingalak soch ooss-1 Og‘iz kichik, tekis soch Farzandlar ayrim belgilari bo‘yicha tahlil qilinganda, ular orasida 4 katta og‘izli, 8 o‘rta og‘izli, 4 kichik og‘izli, 4 jingalak sochli, 8 qis man jingalak sochli, 4 tekis sochlilar borligini ko‘ramiz Binobarin, har ikki juft belgi bo‘yicha monoduragaylaming oraliq irsiylanishida kuzatilgan nisbat 1:2:1 sodir bo‘ladi. Kodominantlik holda belgilaming irsiylanishi. Monoduragay, diduragaylar misolida bir allel, ikkinchi allel masalan, A alleli a alleli ustidan, V alleli v alleli ustidan dominantlik qilishini ko‘rdik. Lekin ba’zi hollarda allel genlaming har biri mustaqil ravishda belgini hosil etishi mumkin. Bunga misol qilib, odamlardagi qon guruhining irsiylanishini olish mumkin. Odam va uning salomatligi o‘quv kursidan ma’lumki, odamlarda 4 xil - 1, II, III, IV qon guruhlari mavjud. Ulami hosil qiluvchi allellar AVO hisoblanadi. Odatda, IA genotipiga ega odamlar gomozigota IA IAyoki geterozigota IAI° holatda ikkinchi qon guruhini, IB genotipli odamlar esa gomozigota yoki IBIB yoki geterozigota IB 1° holatda uchinchi qon gumhini hosil etadilar. IA va IB allellari 1° alleliga nisbatan dominant sanaladi. I°I° alleli esa birinchi qon guruhini hosil etadi. Gomozigota genotipli ikkinchi va uchinchi qon guruhlariga ega odamlar nikohidan tug‘ilgan farzandlar esa to‘rtinchi qon gumhi AV ga ega bo‘ladilar. Belgilami mustaqil hosil ctadigan dominant allellaming o‘zaro bir-biriga ta’sir etib, yangi belgini hosil 10 qilishi kodominantlik deb nomlanadi. Odamlarda to‘rtinchi qon gumhini kodominantlikka misol qilib olish mumkin. Pleyotropiya. Noallel genlaming o‘zaro ta’sir etish hodisasi har bir organizmning shaxsiy taraqqiyotida genotipning bir butunligini, genlaming bir-biri bilan uzviy aloqadorligini bildiradi. Shu bilan birgalikda gen bilan bclgilar orasidagi uchinchi xil munosabati, ya’ni bir gen bir vaqtning o‘zida ko‘p belgilarga ta’sir etishi mum-kinligidan dalolat beradi. Mana shunday genlaming ko‘p tomonlama belgilarga ko‘rsatgan ta’siri pleyotropiya deb nomlanadi. Odamlarda pleyotropiya albinizm hodisasida ko‘zga yaqqol tashlanadi. Odatda teri, soch, ko‘zning rangli boiishi melanin pigmenti bilan aloqador. Melanin pigmenti terida, sochda qanchalik ko‘p sintezlansa, ular shunchalik qoramtir rangda bo‘ladilar. Melanin pigmentining sintez- lanishi ko‘p bosqiehli jarayon bo‘lib, u fenilalanin aminokislotaning tirazinga aylanishi, undan esa melanin pigmentining sintez qilinishi bilan aloqador. Bu jarayonda fenilalanin 4-gidroksilaza tirozinaza fermentlari ishtirok etadi. Ana shu fermentlardan tirozinaza fermen- tining sintezida ishtirok etadigan gen mutatsiyaga uchragan taqdirda, bu ferment o‘z faoliyatini bajara olmagani sababli, melanin pigmenti terida, sochda ham ko‘zning kamalak pardasida ham hosil bo‘lmaydi. Binobarin, albinizm: melanin pigmentini hosil etishgacha bo‘lgan bosqichda melanin pigmentini sintez qilish uchun zarur moddaning retsessiv genning gomozigota holatda bo‘lish natijasidir. Odamlarda Morfan kasalini hosil etuvchi dominant gen uchraydi. Bu gen domi nant holatda odamlarda bir vaqtning o‘zida oyoqlaming, ayniqsa, qo‘l barmoqlarining uzayishiga va ko‘z gavharining xiralashishiga olib keladi. Pleyotropiyaga yana bir misol: dastlab afrikaliklarda ku- zatilgan o‘roqsimon anemiya xastaligidir. Bu xastalik qondagi erit- rotsitlami yumaloq emas, balki o‘roqsimon shaklda boiishi bilan aloqador. Bu gen allellari gomozigota holatda bo‘lganda eritrotsitlar kislorod tashish xossasini yo‘qotadi, natijada tug‘ilgan bolalar havo yetishmaganligi tufayli tezda oiadilar. Mazkur gen alleli geterozigota holatida o‘roqsimon shakldagi eritrotsitlar qisman yuzaga keladi va kislorod tashishga unchalik putur yetmaydi. 0 ‘roqsimon anemiya alleli bo‘yicha geterozigota bo‘lgan shaxslar bezgak kasali bilan kam og‘riydilar, ya’ni bu gen odamlarda bir tomondan zarar keltirsa (o‘roqsimon anemiya), ikkinchi tomondan foydali belgi (bezgakka chidamlilik)ni keltirib chiqaradi. 10 Foydalagnalar adabiyotlar 1. Fayzullayev S. S, G‘ofurov A.T, Matchonov B.E, “Odam genetikasi” T., “Ijod dunyosi” nashri 2003 y. 2. Fayzullayev S. S, G‘ofurov A.T, “Genetika” T., “Tafakkur nashriyoti” 2010 y. 3. Fayzullayev S. S, G‘ofurov A.T, “Genetika va evolyutsion ta’limot” Toshket 2012 y. 4. Maxmudova .Z.V “Genetika fanidan laboratoriya mashg‘ulotlar, masala va mashqlar” Samarqand 2021 y. 5. S.S. Fayzullayev, A.T.G‘ofurov. Odam genetikasi. Darslik. -Т.: «Barkamol fayz media», 2018.-200 b. Foydalanilgan elektron ta’lim resurslari 6. www.ziyonet.uz 7. www.edu.uz 8. www.hozir.org 10

MAVZU: IRSIYAT QONUNLARI REJA: 1. Mendel qonunlari. Monoduragay, Diduragay chatishtirish. 2. Poliduragay va tahliliy chatishtirish. 3. Oraliq holda irsiylanuvchi belgilar. 4. Kodominantlik holda belgilaming irsiylanishi. 10

Mendel qonunlari. Duragaylash metodi. Qadimdan odam lar farzandlar: o‘g‘il yoki qizning o‘z ota-onalariga o‘xshashligini kuzatganlar. Lekin shunga qaramay, ko‘p asrlar mobaynida irsiyat muammosi hal qilinmagan. Faqat XIX asming ikkinchi yarmiga kelib, irsiyat qonunlarini ixtiro qilishga musharraf boiindi. Shu bobda irsiyatning duragaylash metodi, Mendelning irsiyat qonunlari odam irsiyatiga ham tegishli ekanligi isbotlangan.Nima uchun bug‘doydan bug‘doy, arpadan arpa hosil boiadi, qo‘ydan qo‘zichoq tug‘iladi, har bir bola ota- onasiga o‘xshash boiadi, degan masala ming yillar mobaynida odamlami qiziqtirib kelgan. Faqat chex tabiiyotshunosi Gregor Mendel birinchi marotaba bu jumboqni yechdi va irsiyat qonunlarini ixtiro qilishga muvaffaq boidi. Irsiyat qonunlarini yaratishga imkon bergan Mendel tadqiqot- larining o‘ziga xos jihatlari nimalardan iborat?Birinchidan, Mendel o‘z o‘tmishdoshlaridan farqli ravishda ota- ona organizmlaming ko‘p belgi-xossalarini birdan emas, balki ayrim belgilarining irsiylanishini tadqiq qildi.Ikkinchidan, Mendel duragaylash uchun irsiy jihatdan toza organizmlarni tanlab oldi.Uchinchidan, Mendel duragaylash uchun qarama-qarshi belgilarga ega organizmlarni jalb etdi. To‘rtinchidan, u ota-ona belgilaming irsiylanishini duragaylaming bir necha avlodida o‘rganishni maqsad qilib qo‘ydi.54Beshinchidan, Mendel duragaylar orasidan ota-onaga o‘xshash individlami hisoblab chiqishga va ulaming nisbatini aniqlashga ha- rakat qildi. Bulaming hammasi irsiyat qonunlarini ixtiro qilishga im- kon yaratdi. Yuqoridagi talablami o‘simlik va hayvonlarga nisbatan qoilash mumkin. Shu jihatdan qaraganda, odam genetik tadqiqot- lami olib borish uchun noqulay obyekt sanaladi. Shunga qaramay, tadqiqotchi olimlar tomonidan odamlarda ko‘p belgi-xossalaming irsiylanishi aniqlangan. Monoduragay irsiylanish. Duragaylash uchun tanlangan ota- ona organizmlari birgina qarama- qarshi belgisi bilan farqlansa, ular- dan hosil bo‘lgan duragaylami monoduragaylar deb ataladi. Mendel tajribalarida no‘xat o‘simligining doni tekis va bujur, doni sariq va yashil, gul tojbarglari qizil va oq, poyasi uzun va kalta boshqa qarama- qarshi belgili xillarini chatishtirib, ulardan olingan duragaylaming bir necha avlodida mazkur belgilarning irsiylanishi o‘rganildi. Mendel olib borgan tajribalarining birida doni sariq va yashil 10

bo‘lgan xillarini chatishtirdi. Olingan duragaylaming birinchi avlodida duragaylarning doni sariq rangda ekanligi ma’lum boidi. Mendel birinchi avlod duragaylaming rivojlangan belgisini dominant, rivojlanmagan yashirin belgisini retsessiv deb nomladi.Birinchi avlod duragaylaming hammasida rangi bir xil sariq bo‘lganligini e’tiborga olib, Mendel «birinchi avlod duragaylaming bir xillik qonunini» kashf etdi. Bu Mendel tomonidan ochilgan irsiyatning birinchi qonuni sanaladi. Mendel o‘z tajribasini davom ettirib, birinchi avlod duragaylami o‘zaro chatishtirdi. Duragaylaming ikkinchi avlodi tekshirilganda ulaming to‘rtdan uch qismi sariq donli, to‘rtdan bir qismi yashil donli ekanligi ma’lum boidi. Mendel tajriba larida mana shunday duragaylaming ikkinchi avlodida 478 o‘simlik olingan. Ulaming 355 tasi sariq, 123 tasi yashil donli boigan. Bu sariq va yashil donli o‘simliklaming ikkinchi avlodidagi o‘zaro nisbati 3:1 gayaqin ekanligini ko‘rsatadi.Duragaylaming ikkinchi avlodida o‘rganilayotgan belgi bo‘yicha xilma-xillik ro‘y berishi, boshqacha aytganda, dominant belgili o‘simliklar bilan bir qatorda retsessiv belgili o‘simliklaming rivojla-55nishi va ulaming o‘zaro 3:1 nisbatda bo‘lishi Mendel tomonidan ix- tiro qilingan irsiyatning ikkinchi qonunidir. U fanda «ikkinchi avlod duragay laming xilma-xillik berishi va ular nisbatining 3:1 sxema- da bo‘lishi» deb ataladi.Mendel tomonidan kashf etilgan irsiyatning birinchi va ikkinchi qonunlari odamlar nikohida ham o‘z tasdig‘ini topadi. Chunonchi nikohlangan erkak va ayolning birining qoshi ayri-ayri, ikkinchisiniki bir-biri bilan qo‘shilgan holda bo‘lsa, ulaming farzandlarining qoshi ayri-ayri boiadi. Binobarin, qoshning ayri-ayri holatda ekanligi dominant, bir-biri bilan birlashganligi retsessivdir. Mabodo shunday belgili ikki notanish oilaning o‘g‘il va qizlari o‘zaro nikohlansalar, nevaralarining 3/4 tasida qoshlar ayri-ayri, 1/4 tasida esa bir-biri bilan qo‘shilgan holatda boiadi. Xuddi shunday holat qalin labli va yupqa labli erkak va ayollaming nikohi va ulaming o‘g‘il va qizlarining boigan nikohida ham kuzatiladi. Bunda qalin lab dominant, yupqa lab esa retsessiv belgi hisoblanadi.Mendel nima sababdan ikkinchi avlod duragaylari xilma-xillik beradilar va ularda dominant va retsessiv belgili individlarning nisbati 3:1 sxemada b o iad i, - degan muammoni hal etish uchun o ‘z davrida gametalar sofligi ilmiy faraz (gipoteza)ini ilgari surdi. Bu faraz hali fanda hujayraning mitoz va meyoz bolinishi kashf qilinmasdan ancha ilgari surilganligini ta’kidlab o lish joizdir.Mazkur ilmiy farazga binoan har bir organizm jinsiy hujayralarida ota-ona belgi-xossalarini avloddan-avlodga olib o‘tuvchi irsiyat ning moddiy asoslari boiadi. Irsiyatning bunday asoslarini Mendel lotin alifbosi harflari bilan ifodalashni lozim topdi. Dominant belgining moddiy irsiy asosini bosh harf, retsessiv belgining moddiy irsiy asosini esa kichik harf bilan ifodalash kerakligini qaydqildi. Masalan, odamda labning qalinligi-A , yupqaligi - a bilan ifoda qilinadi. M a’lum jinsiy usul bilan ko‘payadigan o‘simliklar, hay- vonlarning yangi 10

nasli ota-ona organizmlarining chatishishidan, ya’ni ota-ona jinsiy hujayralarining o‘zaro qo‘shilishidan paydo boiadi. Jinsiy hujayralar meyoz bolinish orqali rivojlanganliklari sababli ularning har birida xromosomalaming gaploid to‘plami, ya’ni irsiy omillaming yarmi bo‘ladi. U m g‘langan tuxum hujayra- da esa, xromosomalaming diploid to‘plami bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, har bir o‘simlik, hayvon, odam organizmida belgi xossalardan tashqari avloddan-avlodga olib o ‘tuvchi irsiyatning moddiy asoslari omillar mavjud. Genetikada organizmlaming tashqi, ichki belgi- xossalarining majmuasini fenotip, moddiy irsiy omillaming yig‘indisini esa genotip deb ataladi. Modomiki shunday ekan, u holda genetik simvollardan foydalangan holda labi qalin va labi yupqa erkak va ayol organizmi, ularning nikohidan ho sil bo‘lgan farzandlar hamda nevaralari haqida tubandagicha izoh berish mumkin. fenotip qalin labli yupqa labli P genotip AA x aa gametalar A A a a fenotip qalin labli qalin labli (begona erkak) F1 genotip A a A a gametalar A a A a fenotip qalin labli qalin labli qalin labli yupqa labli (nevaralar) F2 genotip AA: A a: A a: aa Ko‘rinib turibdiki, ilgari qayd qilinganidek, birinchi avlod du- ragaylaming barchasining labi qalin, fenotip jihatdan o‘xshash. Duragaylaming ikkinchi avlodida fenotip bo‘yicha 3:1 nisbat olingan, boshqacha aytganda, tashqi belgilari bo‘yicha uch hissa qalin labli, bir hissa yupqa labli nevaralar tug‘ilgan.Odamlaming ko‘pchiligida teri bug‘doy rang, ba’zilarida esa ta- moman oq-albinos bo‘ladi. Agar shunday erkak va ayol nikohlansa, ulaming farzandlarida bug‘doy rang, binobarin bug‘doy rang dominant, oq rang retsessiv ekanligini ko‘ramiz.Xuddi shunday natija ko‘zi normal ko‘radigan odamlar bilan ko‘zi yaqinni yaxshi ko‘radigan odamlar nikohida ham kuzatiladi.f en ko‘zi normal ko‘radigan ko‘zi yaqinni yaxshi ko‘radigan P gen aa AA gam a A fen ko‘zi yaqinni yaxshi ko‘radigan 10

F, gen Aa Agar shunday nikohdan tug‘ilgan boshqa-boshqa oilalaming o‘g‘il va qizlari o‘zaro turmush qursalar, u holda birinchi tajribada-gi kabi tugllgan farzandlaming to‘rtdan uch qismi yaqinni yaxshi ko‘radigan, to‘rtdan bir qismi normal ko‘radigan boladilar. Ulami genetik simvollar yordamida shunday izohlash mumkin: fen ko‘zi yaqinni yaxshi ko‘radigan ko‘zi yaqinni yaxshi ko‘radigan Fj gen Aa Aa gam A a A a fen ko‘zi yaqinni yaxshi ko‘radigan ko‘zi normal ko‘radigan F2 gen AA : A a : Aa : aa Genetikada bir xil ota-ona organizmlarining chatishishidan hosil boigan va kelgusida o‘rganilayotgan belgi-xossalar bo‘yicha xilma- xillik bcrmaydigan organizmlami gomozigota, har xil irsiyatga ega ota-ona organizmlarining chatishishidan olingan va kelgusida avlod- larda xilma-xillik beradiganlami geterozigota organizmlar deyiladi. p Agar ota yoki onadagi dominant belgi toliq holda avloddan-avlodga berilsa, duragaylaming gomozigota va geterozigota formalari fenotip jihatdan o‘xshash bolganliklari sa- babli ulami bir-biridan farqlash qiyin. Bulaming genetik jihatdan har xil ekanligini kelgusi avlodda bilish mumkin. Odatda gomozigota va geterozigotaning genetik jihatdan farqini bilish uchun fenotip jihatdan o‘xshash boigan duragaylaming har birini retsessiv belgiga ega ota yoki ona bilan takroriy chatishtiriladi. Agar shunday chatishtirishdan hosil boigan avlodlar o‘rganilayotgan belgi bo‘yicha o‘zaro o‘xshash, ya’ni bir xil boisa, chatishtirish uchun olingan dominant belgili orga nizm gomozigota, har xil boisa, geterozigota hisoblanadi. Tahliliy chatishtirishni odamlar nikohida ko‘rib chiqaylik.Ko‘pchilik odamlarda panjalar normal uzunlikda, ayrimlarda esa qisqa boiadi. Barmoqlaming qisqaligi braxidaktiliya deb nomlanadi. Bu belgi dominant, barmoqlaming normal uzunlikda boiishi retses siv belgi hisoblanadi. Braxidaktiliyali odamlaming gomozigota yoki geterozigota ekanligi oiladagi farzandlaming barmoq uzunligiga qa rab aniqlanadi. Masalan, ikkita branxilidaktiliyali yigit ikkita barmoq uzunligi normal qizga uylandi deb faraz qilaylik, agar birinchi oilaning bar- cha farzandlarining barmoqlari qisqa-branxidaktiliya boisa, demak, yigit gomozigota hisoblanadi. Uni genetik simvollar yordamida ifo- dalaymiz.fen brxd bnu 10

Похожие

Mehnatni muxofaza qilish qonunlari va nizomlari. Texnika havfsizlik asoslari
Optika faniga oid umumiy ma’lumotlar. Yorug’likning to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalish, qaytish va sinish qonunlari
TIBBIYOT GENETIKASI
Psixikaning evolyusiyasi va vujudga kelishi
ATOM YADROSINING BO’LINISHI. BO’LINISHNING ASOSIY QONUNLARI. YADROLAR BO’LINISHINI YADRONING TOMCHI MODELI ASOSIDA TUSHUNTIRISH. BO’LINISH REAKSIYASI MAHSULOTLARI VA ULARNING XOSSALARI.