Reja: 1.          Islom  dinining  paydo  bo’lishi  va  ta’limoti. 2.           Islom  dinidagi  yo’nalishlar,  oqimlar  va  mazhablar. 3.           Qur’onning  tarkibi  va  jamlanishi. 4.           Qur’on  va  hadis-Islomning  asosiy  manbalari.  Mashhur  muhaddislar.

Islom dinining paydo bo’lishi. Islom dini  jahon  dinlari  ichida  eng  yosh  dindir,  e’tiqod  qiluvchilar  soni jihatidan  esa  xristianlikdan  keyin  ikkinchi  o’rinda  turadi.  Yil  sayin  bu  dinga e’tiqod  qiluvchilar  soni  ortib  bormoqda. Islom  dini  VII  asrda  Arabiston  yarim  orolida  (hozirgi  Saudiya  Arabistoni) paydo  bo’ldi.  Bu  orol  arab  tilida  “Jazirat  al-Arab”,  ya’ni  arablarning  yarim   oroli degan  ma’noni  anglatadi.  Turkiy  xalqlar  va  eronliklar  “Arabiston”  deb  ataydilar. “Islom”  so’zi  quyidagi  ma’nolarni  anglatadi: 1.       Itoat  va  bo’ysunish. 2.       Ixlos  va  turli  ofatlardan  salomat  bo’lish. 3.       Sulh  va  omonlik. Islom-Alloh  yagona  degan  e’tiqod  bilan  unga  bo’ysunmoqlik,  itoat  etmoqlik va  butun  qalb  bilan  unga  ixlos  qilmoqlik  va  Alloh  buyurgan  diniy  e’tiqodga  iymon keltirmoqlik  demakdir. Allohga  itoat  qilgan  va  Alloh  yuborgan  payg’ambarlarga ergashgan  kishi  musulmon  (muslim-sadoqatli)  deyiladi.  Islomning  paydo  bo’lishi VI  asr  oxiri-VII  asr  boshlarida  Arabiston  yarim  orolida  yuz  bergan  ijtimoiy- iqtisodiy  ahvol  bilan  bevosita  bog’liqdir.  Xo’sh,  bu  ijtimoiy-iqtisodiy  ahvol nimalarda  o’z  ifodasini  topgan  edi?Avvalo,  arablarning  katta-kichik  qabila  va urug’larga  bo’linib  ketganligida.  Bunday  bo’linish-ular  o’rtasidagi  doimiy  o’zaro urushlarning  asosiy  omiliga  aylangan  edi.  Bu  urushlar  faqatgina  vayronalik keltirmoqda  edi,  xolos. Ikkinchidan,  qo’shni  davlatlar  - Vizantiya  imperiyasi,  Sosoniy  Eroni  va Habashiston  Arabiston  yarim  orolida  siyosiy  birlikning  yo’qligidan  foydalanib, doimiy  ravishda  bu  o’lkaga  hujum  qilardilar,  arablarni  asoratga  solardilar.  Shunday qilib,  VII  asrda  arablar  yagona  davlat  barpo  etishini  davr  ham  taqozo  etmoqda  edi. Siyosiy  jihatdan  birlashish,  ya’ni  yagona  Arab  davlatini  vujudga  keltirish-xalqning kuchini  tashqi  bosqinchilarga  qarshi  kurash  uchun  birlashtirish  hamda  o’zaro  ichki

urushlarga barham  berish  vazifasini  hal  etish  lozim  edi.  Bunday  siyosiy  birlashuv  u davrda  faqatgina  yakka  xudolik  dini  orqaligina,  yagona  xudo  shiori  istidagina amalga  oshirilishi  mumkin  edi,  xolos.  VI  asrda  Arabistonda  ko’p  xudolik  dinlari mavjud  edi.   Ayni  paytda,  shuni  alohida  ta’kidlash  joizki,  ko’p  xudolik  vujudga  kelayotgan  va asta-sekin  o’ziga  taraqqiyot  yo’lini  ochib  borayotgan  yangi  tuzum-feodal jamiyatning  ijtimoiy  va  siyosiy  talablariga  ham  muvofiq  kelmas  edi.   Yuqorida  sanab  o’tilgan  omillar  Islom  vujudga  kelishining  obektiv  shart- sharoitlarini  tashkil  etadi. Islomning  paydo  bo’lishiga  muayyan  g’oyaviy  muhit-birinchidan,  arablar  milliy ongining  uyg’onganligi,  ikkinchidan,  haniflar  (chinakam  e’tiqod  qiluvchilar, haqiqat  izlovchilar)ning  diniy  harakati  ham  qulay  sharoit  yaratgan  edi.  Haniflar arab  qabilalarini  birlashtirish  jarayonining  g’oyaviy  ifodachisi  ham  edi. Hanifiylikning  markaziy  g’oyasini-yakka  xudoga  ishonish,  qabila  xudolariga  va mahalliy  xudolarga  sig’inishdan  voz  kechish  tashkil  etardi.  Hanifiylar  o’z targ’ibotlarida  arablarni  “og’ir  ahvoldan  qutqaruvchi  xaloskor”ning  yaqinlashib qolganligini  xabar  berar,  ilohiy  qudratning  hukmini  sabrsizlik  bilan  kutib  turish lozimligini  uqtirar  edilar.  Ular  har  narsani  yagona  xudoning  qudrati,  uning marhamati  yoki  g’azabi  bilan  bog’lar  edilar.Ijtimoiy  adolatsizlikdan,  chet  el bosqinchilari,  quldorlarning  asoratidan  bezor  bo’lgan  qullarning,  og’ir  ahvolda yashagan  arab  ommasining  qalbida  “yagona  Allohning  adolati”,  “Xaloskorning kelishi”,  “Dunyoning  oxiri”  haqidagi  targ’ibotlar  muayyan  tuyg’u,  unga  ishonish hislarini  uyg’otgan.  Milodning  VI  asrida  Arabiston  yarim  orolida  hukm  surgan davlatlar  qulagach,  mazkur  karvon  yo’lining  markazida  joylashgan  Makka Arabiston  shaharlarining  eng  yirigi  va  ahamiyatlisi  bo’lib  qolgan.  U  deyarli hamma  tomoni  darali  tog’lar  bilan  o’ralgan  vodiyda  joylashgan.  Shuning  uchun ham  bu  yerda  hech  qachon  shahar  atrofiga  devor  qurish  zaruratu  bo’lmagan.  U yerdagi  Alloh  qudrati  bilan  yaratilgan  deb  hisoblanuvchi  Zamzam  qudug’i,  Ka’ba

bora-bora Makkani  arablarning  muqaddas  joyiga  aylantirgan,  uning  shuhratini orttirgan.  Makka da   hech  q a nday  arxeologik  ishlar  olib  borilmagani  uchun  uning yoshini  aniqlashning  iloji  bo’lmagan.  V-VI  asrlarda  Arabiston  yarim  orolidagi davlatlar  (G’assoniylar,  Lahmiylar,  Kinda  va  Himyor)  inqirozga  yuz  tutganligi, so’ngra  umuman  tarix  sahifasidan  yo’qolib  ketganligi  Makkaga  qo’l  kelgan. Arabistonga  qo’shni  buyuk  davlatlar  - Vizantiya  va  Eronning  yarim  orol  janubi  va shimolida  o’z  hukmini  o’rnatgani  ham  Makka  foydasiga  hizmat  qilgan.  Bu  davrda Makkada  quraysh  qabilasi  hukmronlik  qilardi.  Butun  quraysh  urug’larining hurmat-e’tiborini  qozongan  shaxs  Hoshim  edi.  Bu  hurmat-e’tiborga  u oddiy xalqqa,  yo’qsillarga  xayr-ehson  qilish,  qurbonlikka  mollar  so’yib  ularni  boqish hisobiga  erishgan  edi. Islom ta’limoti. Muhammad payg’ambar hayoti va faoliyati. Qur’oni  Karimda  25  gayg’ambarning   nomi  zikr  etilgan.  Diniy  ta;limotga  ko’ra hech  kim  payg’ambarlikka  o’z  bilimi,  o’qib  o’rganishi,  yoki  niyati  bilan  erisha olmaydi.  Paeg’ambarlik-  olloh  o’zi  suygan  bandasiga  in’om  etilaligan  ehsondir Muhammad  ibn  iAbdulloh  570-yilda  Makkaning  quraysh  qabilasiga  mansub Hoshimiylar  xonadonida  tavallud  topdi.  Otasi  Abdulloh  Muhammad  tug’ilmasidan 2  oy  oldin   25  yoshida  vafot  etgan. O’sha  zamoh  odatlariga  ko’ra  Muhammad  Saad  urug’idan  bo’lgan  Halima  ismli ayolga  enagalikka  berilgan.  4 yoshidan  so’ng  Muhammadni  yana  onasi  tarbiyalay boshladi  . 6 yoshida  Muhammadning  onasiham  bafot  etadi.  Oldin  bobosi  Abl  al- Mutallib,  keyinchalik  esa  amakisi  Abu  Tolib  Muhammadni  o’z  tarbiyasiga oladi.25  yoshigacha  tijorat  bilan  shug’ullangan  Muhammad  Xadicha  ismli  boy beva  ayolga  uylanadi.  Ular  6 nffar  farzand  ko’radilar.  Afsuski  farzandlari  asosan yoshlik  chog’larida  vafot  etadi.  Faqatgina  qizlari  Fotima  unib-  ulg’aydi  va otasining  izidan  borib  yuksak  hurmatga  sazovor  bo’ldi.

Diniy adabieotlarda  ta’kidlanishicha  610-yilda  Muhammadning  hayotida  keskin burilish  pallasi  yuz  berdi.endi  uning  hayotida  payg’ambarlik  davri  boshlandi.  Yani, ilk  vahiy  kela  boshladi.  Yana  shu  adabiyotlarda  ta’kidlanishicha  Olloh  o’z inoyatini  3 xil  shaklda  bildiradi: 1.           Vahiy  orqali   2.           Parda  orqasidan  gapirish  orqali 3.           Farishtalar  yuborish  orqali Shu  paytdan  boshlab  Muhammad  Ollohning  rasuliga  aylandi.  Bu  faoliyat  23  yil davom  etdi.  23  yildan  iborat  payg’ambarlik  haeotining  bir  qishmi  Makkada,  bir qismi  Madinada  o’tganligi  sababli  Qur’on  sur’alari  ham  Mfkkai-90  ta  va  Madinai- 24  ta   sur’alarga  bo’linadi. Muhammad  payg’ambar  makkaliklarni  butga  sig’inishdan  qaytarish  va  yagona ollohga  sig’inishga  o’rgatish  uchun  3 yil  yashirincha  targ’ibot  bilan  shug’ullandi. Uch  yillik  yashirin  targ’ibot  davomida  islomga  e’tiqod  qiluvchilar  soni  30  taga etdi.  Makka  aholisi  ikkiga  bo’lindi:  Muhammad  tarafdorlari  – musulmonlar  va ularga  qarshi  bo’lgan  mushriqlar.  Muslimlar  va  mushriqlar  o’rtasida  jiddiy  kurash borgan.  Sababi  islomga  o’tish  Ka’badagi  360  ta  butdan  kechishni  anglatar  edi.Buni ko’pchilik  istamasdi.   Muhammad  boshliq  musulmonlar  mushariqlar  tazyiqidan  qochib  3 yil  tog’larda yurishga  majbur  bo’lishgan.  619-yil  Muhammadning  boshiga  katta  tashvish tushgan  oldin  amakisi  Abu  Tolib,  keyin  xotini-Xadicha  vafot  etadi.  622yil  esa Muhammad  boshchiligidagi  Musulmonlar  Makkadan  Madinaga  hijrat  qiladilar. Ko’chib  borganlar  islom  tarixida  muhojirlar  deb  nom  oldilar.  Madinaliklar  islomni qabul  qildilar  va  qisqa  vaqt  ichida  kuchli  Madina-  islom  vlati  tashkil  topdi.630-yili Makka   bo’yso’ndirildi.632-yil   Muhammad   payg’ambar   vafot   etdi. Muhammadning  vafotidan  so’ng  davlatni  uning  o’rinbosarlari-  xalifalar boshqarganlar.