IX-XI asrlar adabiyoti Reja: 1. IX-XI asrlar ijtimoiy-madaniy muhiti, mahalliy davlatlarning tashkil topishi. 2. Islom madaniyati manbalari va ularning badiiy ijodga tasiri. 3. Markaziy Osiyoda arab tilidagi badiiy ijod, As-Saolibiy va uning tazkirasi haqida. 3. X-XII asrlarda fors-tojik tilidagi adabiyot: Ro’dakiy va Firdavsiy adabiy merosi.

1. X-XII asrlar ijtimoiy-madaniy muhiti, mahalliy davlatlarning tashkil topishi. Arab-Islom xalifaligi Markaziy Osiyo hududida o’z hukmronligini o’rnatgach, mazkur hududni boshqarishda mahalliy yer egalari yordamiga tayanadi. Uzoq vaqt Xuroson noibi bo’lib turgan Ma’mun otasi xalifa Xorun ar- Rashid vafotidan keyin 813 yilda Xurosondagi yirik mulk egasi Tohir ibn Husayn yordamida xalifilikni egallaydi. Shundan keyin Tohir ibn Husaynning xalifalikdagi mavqeyi kuchayib, Xuroson va Movarounnahrni mustaqil boshqarish huquqiga ega bo’ladi. Shu tariqa mazkur hududda xalifalikdagi dastlabki mustaqil davlat Tohiriylar sulolasi (821-873) maydonga keladi. Shu davrda Movarounnahrda Somon avlodlari hukmronligi ham kuchayib Xalifa Ma’mun As’ad ibn Somonning o’g’illari Nuh ibn As’adni – Samarqand, Ahmad ibn As’adni – Farg’ona, Yahyo ibn As’adni – Shosh va Usrushona, Ilyos ibn As’adni esa Hirot hokimi qilib tayinlaydi. Movarounnahrda Somoniylar hokimiyati rasman tan olinadi. Bu esa yangi mahalliy davlat – Somoniylar sulolasining tug’lishiga zamin bo’lib xizmat qiladi. 841-yilda Nuh, ko’p o’tmasdan Yahyo ham vafot etib Samarqand va Shosh Ahmad ibn As’ad qo’l ostiga o’tadi. U poytaxtini Farg’onadan Samarqandga ko’chiradi. Uning vafotidan keyin taxtni o’g’li Nasr ibn Ahmad (864-892) egallaydi. Xurosonda kuchayib ketgan qo’zg’olonlar (Yoqub ibn Lays boshchiligida) ta’sirida Tohiriylar davlati barham topib (873) o’rniga Safforiylar (misgarlar) sulolasi (873-903) vujudga keladi. Bu davrda Buxoro Tohiriylar davlatiga qarashli edi. Mazkur voqealardan keyin shahar zodagonlari yangi sulolaga bo’y sunishni istamaydi hamda Nasr ibn Ahmaddan yordam so’raydi. Nasr o’z ukasi Ismoil ibn Ahmadni (873-907) Buxoroga hokim qilib yuboradi. Nasrning vafotidan keyin butun Movarounnahr Ismoil Somoniy qo’l ostiga o’tadi. Xalifalik tomonidan Movarounnahr hokimi sifatida tayinlangan Amr ibn Lays bilan 900-yilda Balxda bo’lib o’tgan jangda g’olib bo’lgach, Ismoil Somoniy Xuroson, Tabariston,

Gurgon va Seyistonni ham qo’lga kiritadi. Shundan keyin Somoniylar davlati rasman tan olinadi. Somoniylar sulolasi mahalliy madaniyat ravnaqiga katta hissa qo’shdi. Agar tohiriylar davrida arab tili rasmiy davlat va ijod tili sifatida mavqeini saqlab qolgan bo’lsa, somoniylar sulolasi davrida fors-dariy tilining mavqei oshdi, bu tilda ijod etish rag’batlantirildi. Bu holat deyarli shu davrda yuzaga kelgan saljuqiylar, g’aznaviylar va xorazmshohlar davrida ham davom etdi. X asr o’rtalariga kelib Somoniylar davlatida o’zaro nizolar kuchaydi. Natijada, davlat inqirozga uchrab Qoraxoniylar va G’aznaviylar X asrning 90-yillarida Somoniylarning yerlarini bosib oldi. X asr oxiri va XI asr boshlarida Xorazmda ham muhim ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar yuz berdi. Urganch hokimi Ma’mun I butun Xorazmni egalladi. Uning o’g’li Ma’mun ibn Ma’mun poytaxtni Kotdan Urganchga ko’chirdi. Natijada, bu shahar yurik iqtisodiy, madaniy va ilmiy markazga aylandi. Abu Ali Ibn Sino (980-1037), Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Abu Mansur as- Saolibiy (961-1038) kabi mashhur siymolar ilmiy faoliyat va ijod bilan mashg’ul bo’ldi. Ma’mun akademiyasiga asos solindi. X-XII asrlar Markaziy Osiyo xalqlari tarixida alohida bir davrni tashkil etadi. Bu davr barcha sohalarning rivojlanishi, ilm-fanning yuksak taraqqiyoti bilan xarakt е rlanadi. Markaziy Osiyo xalqlari m е 'morchilik, tasviriy san'at, naqqoshlik, o’ymakorlik, musiqa kabi sohalarda katta yutuqlarga erishdilar. «Shuning uchun biz IX-XII asrlardagi O’rta Osiyo madaniy yuksalishini Uyg’onish davri, aniqrog’i ilk Uyg’onish davri d е b atashga ham to’la asosimiz bor». (Buyuk siymolar, allomalar. 1-kitob. T.,1995. 8-b е t). Turli sulolalarning markazlari bo’lgan Buxoro, Samarqand, Qashg’ar, Bolasog’un, Nishopur, Isfahon, G’azna, Xorazm shaharlarida ilm-fan, madaniyat, san’at, xususan, badiiy ijod gullab yashnadi. Qishloq xo’jaligi, hunarmandchilik rivojlandi. Buxoro, Samarqand, Marv, Ko’hna Urganch, Xiva kabi shaharlar o’z davrining madaniyat markazlari sifatida

tanildi. Mashhur «Ipak yo’li» boshqa xalqlar bilan turli sohalarda hamkorlik qilishda asosiy aloqa yo’li vazifasini bajardi. Bu davrda m е 'morchilik taraqqiy etdi. Samarqand, Buxoro, Urganch, T е rmiz, O’zgan, Marv shaharlarida ko’plab saroy, masjid, xonaqoh, madrasa, minora, sardoba va boshqa binolar qurildi. Bu binolar qurilishi o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Navoiy viloyatida XI asrda qurilgan Hazora qishlog’idagi D е hgaron masjidi, Raboti Malik, Buxorodagi Masjidi jom е ’ning 1127 yilda qurilgan minorasi, XII asr oxirida bunyod etilgan Vobk е nt minorasi, Urganchdagi Faxriddin Roziy maqbarasi, Doya xotin ravoti, Marvdagi Sulton Sanjar maqbarasi va boshqalar shular jumlasidandir. Bu davrda naqqoshlik ham rivojlandi. Turli binolarga ishlangan naqshlar buning dalili. Musiqa ham taraqqiy etdi. Bu davrda rud, tanbur, barbat, daf, qo’biz, rubob, nay, surnay, karnay, qonun kabi cholg’u asboblari k е ng tarqaldi. «Rost», «Xusravoniy», «Boda», «Ushshoq», «Sipahon», «Navo», «Tarona» kabi kuylar ijod qilinadi. X-XII asrlar Markaziy Osiyoda ilm-fanning rivojlanganligi bilan alohida ajralib turadi. Falsafa, mantiq, riyoziyot, tibbiyot, tarix, tilshunoslik, adabiyotshunoslik kabi sohalar rivoj topdi. Arab tili Sharq mamlakatlari orasida ilm-fan tili sifatida shuhrat qozondi. Buxoro, Samarqand, T е rmiz, Urganch, Marv, Balx, Bog’dod, Shom kabi shaharlar Sharq olimlari hamkorligining markazi bo’lib qoldi. Markaziy Osiyo olimlaridan al-Xorazmiy, Abunasr Forobiy, Ahmad Farg’oniy, Ibn Sino, Aburayhon B е runiy va boshqalar jahon ilm-fani xazinasiga b е baho ulush qo’shdilar. Shuningd е k, Abdulloh ibn Muslim Marvaziy Dinovariyning «Kitob-ul- maorif», «Kitob-ush-sh е 'r va-sh-shuaro»si, tarixchi Abusaid Gardiziyning «Zayn- ul axbor», Bayhaqiy, Narshaxiy, mat е matik va astronom Abdulmajid Xo’jandiy, astronom Muhammad Balxiy, huquqshunos Burhoniddin Al-Marg’inoniy, tilshunoslar Abulqosim Zamaxshariy, M.Qoshg’ariylar asarlari ham mashhur bo’ldi.

2. Markaziy Osiyoda arab tilidagi badiiy ijod, As-Saolibiy va uning tazkirasi haqida. X-XII asrlarda badiiy adabiyot ham rivojlandi. Arab, fors-tojik va turkiy tilda badiiy asarlar yaratildi. Bu davr adabiyoti haqida nishopurlik olim, yozuvchi, adabiyotshunos va tilshunos, tarixchi Abu Mansur as-Saolibiyning «Yatimat ad-dahr fi mahosini ahli al-asr» («Asr ahlining fozillari haqida zamonasining durdonasi»)nomli tazkirasi boy ma'lumot b е ruvchi muhim manba sanaladi. Asli Nishopurlik bo’lgan Abu Mansur Abdulmalik ibn Muhammad ibn Ismoil as-Saolibiy (tulki terisidan po’stin tikib sotish bilan shug’ullanganligi uchun shu laqabni olgan) 992-993 yullarda Buxoroga kelib bir necha oy yashagan. Keyinchalik Xorazm, Jurjon, G’znada yashab, 1038-yilda Nishopurda vafot etgan. As-Saolibiy o’z davrining anchayin iste’dodli shoiri hamda til, adabiyot va tarix ilmlariga oid ko’plab ilmiy asarlar muallifidir. Jumladan uning “Latoyif al-maorif”, “Shamsul adab fi iste’mol al-arab”, “Til qonunlari”, “Ijnos al-tajnis” (Tajnisning turlari) kabi jami 50 nomdagi kitobi turli fondlarda saqlanadi. 1 As-Saolibiyning eng mashhur asari «Yatimat ad-dahr” tazkirasidir. Tazkira 995-1000 yillar mobaynida yozib tugatiladi. Asar to’rt qismdan tarkib topgan bo’lib, uning har bir qismi o’n bobga ajratiladi. Asarda jami X-XI asr boshlarida yashab ijod etgan 415 ta arabiynavis shoirlar haqida ma’lumot berilgan Tazkiraning to’rtinchi qismi “Xuroson va Movarounnahr ahlining fozillari haqida” bo’lib, unda 124 ta shoir tilga olinadi. Mazkur qismning dastlabki uch bobi Buxoroning o’zida yashab ijod etgan 47 shoirning hayoti va ijodiga doir qaydlardan iborat. 4-bobi Xorazmda yashab ijod etgan yeti shoir haqida ma’lum о t beradi. Asarda k е ltirilgan Movarounnahr va xurosonlik shoirlarning sh е 'rlari qasida, vasf, hajv, marsiya, masnaviy, g’azal, urjuza janrlariga mansubdir. X-XII asrlarda fors-tojik tilidagi adabiyot, uning shakllanish omillari: X-XII asrlarda fors-tojik tilidagi adabiyot ham taraqqiy etdi. Ro’dakiy, Daqiqiy, Firdavsiy, Robia, As’adi Tusiy, Faxriddin Gurgoniy, Nosir Xisrav, Umar 1 Abu Mansur as-Saolibiy. Yatimat ad-dahr fi mahosin ahl al-asr. –Toshkent: Fan, 1976. Qarang: I.Abdullaevning kirish maqolasi,11-21-betlar).