Jadidchilik va jadid adabiyotini ilmiy o'rganish bosqichlari Reja: 1.Jadidchilik va jaded adabiyotini o`rganish bosqichlari 2.Jadid adabiyoti vakillari

Bu mavzu doirasida bir qator masalalarda mutaxassislar bilan fikr almashib olish zaruriyati bor. Mazkur davrning yetakchi tendentsiyalari va unga qanday yondashish masalasi. Mazkur davr adabiyotimiz tarixining XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi 50-60 yillik davrni qamrab oladi. Adabiyotimiz tarixining bu davrini alohida qilib ajratish yangi gap emas. Buning ham 50-60 yillik tarixi bor. Faqat biz bundagi milliy uyg’onish mazmuniga alohida urg’u beryapmiz. Aslida bu ham yangi emas. 20-yillarda bu atama «moda»da bo’lgan. Mohiyatan bu davr mumtoz adabiyot bilan hozirgi adabiyot o’rtasida ko’prik bo’lgan davr. Yangi adabiyotning shakllanish davri. O’z davrida u aniq-tiniq atalgan, «jadid adabiyoti» deyilgan. Jadid adabiyotining ma’nosi “yangi adabiyot” degani. Lekin taqdir taqozosi bilan u «Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti» atalib ketdi. Bunday talqin va yo’nalishda adabiyotning estetik jihatlaridan ko’ra g’oyaviy masalalariga e’tibor ko’proq bo’lyapti. (Masalan, dasturimizda davr voqealari va uning adabiyotdagi ifodasi, qiyosiy tahlil keng o’rin egallaydi. Davr esa alg’ov-dalg’ov). Fikringiz, maslahatingiz kerak. Biz bunday yondashishda mustaqillik ehtiyojlaridan kelib chiqdik. Chunonchi: Istiqlol tarixga ham, adabiyotga ham tamomila boshqacha yondashishni shart qilib qo’ydi. Bir so’z bilan aytganda, u sinfiy yondashishni rad etib, milliy yondashishni kun tartibiga qo’ydi. Boshimizdagi tegirmon toshi tushgach, atrofga nazar solsak, ko’rdikki, insoniyat degani konkret odamlardan iborat ekan, odamlar esa, faqat milliy qiyofadagina namoyon bo’lar ekanlar. Insoniyat faqat millat tarzidagina barqaror ekan. Shundan boshlab dunyoning mehvari biz uchun ham o’zgardi. Har qanday ijtimoiy fikr millat manfaati nuqtai nazaridan baholanadigan, uning atrofida aylanadigan bo’ldi. Bu mavsumiy masala emas, metodologik masaladir. Va buni sal kam o’n yillik tajribamiz, milliy fikrni, milliy mafkura, milliy istiqlol g’oyasini xalqimiz ongiga sindirish borasida olib

borilayotgan bugungi ishlar yaqqol ko’rsatib turibdi. Lekin masalaning ikkinchi tomoni ham bor. Biz millat, milliyat haqida ko’p gapirmoqdamiz. Bu tushunchalar bugun aniq ta’rifiga egami? Biz markscha-lenincha qarashlardan qutula oldikmi? Jadidlarimiz bu masalaga jiddiy qaragan edilar. Gaspralida «Milliy g’oya», «Milliyat» nomlari bilan maxsus maqolalar bor. O’zimizda ham Behbudiydan Cho’lpongacha birortasi uni chetlab o’tmagan. Sovet davrida 20-yillarning 2-yarmidan «millatchi» degan nom ustiga tavqi la’nat bosildi. Oldin u «millat deguvchi» ma’nosida edi. Bugun millat, milliyat haqida gapirmoqda ekanmiz, bu tushunchalarning mohiyati, tarixi va talqinlaridan har birimiz o’z ixtisosligimiz doirasida xabardor bo’lishimiz zarur, deb o’ylayman. Millat haqidagi gap juda eski, albatta. Yozuvchi Jalil Mamadqulizoda bir munosabat bilan bu tushunchaning qadim yunonlarga borib bog’lanishini yozgan edi. keksa Demokrit uni taqriban (?) shunday tushuntirgan ekan: «Har bir mamlakatning yagona bir sohibi bor, uning oti millatdir».— Shundan so’ng bu tushuncha tarix qatlarida qolib ketdi,— davom etadi Jalil Mamadqulizoda.— Va melodiy tarixning 1793 yilida yer yuzining eng najib millatlaridan bo’lmish frantsuz jamoati tomonidan yana aks-sado berdi, — deb yakunlaydi so’zini («Turk dunyosi adabiyoti», 2-jild, Anqara, 1996, 96- bet). Umuman, to’g’ri, albatta. Millat o’zligini XVIII asrda namoyish etdi. Va milliyat shaklida namoyish etdi. XX asr siyosatchilaridan biri mazkur jarayonni kuzatar ekan, yozgan edi: «Milliyat fikriga, bu azim quvvatga hech bir kuch bas kela olmadi, yuz minglarcha haybatli qo’shin bu fikr qarshisida yengildi. Milliyat atalmish buyuk qudratga bugun to’p va miltiq bas kela olmaydi».(Yusuf Oqchura, «Uch tarzi siyosat» maqolasidan. Qarang, ko’rsatilgan kitob, 1-jild, Anqara, 1996, 330-bet). Darvoqe’, ingliz olimi

Charl`z Xostler 1904 yilda Qohirada «Turk» gazetasida e’lon qilingan mazkur maqolaning turk dunyosi uchun o’ynagan rolini Kommanifestning marksizmdagi o’rni bilan qiyoslagan edi. Millatdan milliyatgacha bo’lgan yo’l uzun va murakkab yo’l, albatta. Lekin shunisi aniqki, Demokritdagi natsio—millatdan XVIII asr Frantsiyasidagi «nasional» — milliyatgacha bo’lgan davr bo’m-bo’sh bo’lgan emas. Millat- milliyat masalalari Sharqda ham ishlangan. Va agar bunga to’xtash lozim bo’lsa, gapni «Qur’on»dan boshlamoq kerak bo’ladi. Masalan «Qur’oni karim»da bu so’z 11 surada 14 oyatda uchraydi. Jumladan, 2 (Baqara) -, 12 (Yusuf)-, 7 (A’rof)- suralarining har birida 2 martadan tilga olinadi va ularning yettitasida «millati Ibrohima» («Va man yarg’abau an millati Ibrohima…», 2-sura, 130-oyat) shaklida keladi va ma’lum bo’lganidek, din, shariat, mazhab ma’nolarini anglatadi. Qolgan yetti o’rinda hazrati Ibrohim tilga olinmasa-da, ahli tavhid bilan ahli mushrikni ajratish uchun ishlatiladiki, bu ham uning din-mazhab doirasida qolganini ko’rsatadi. Alisher Navoiy ham «millat» atamasini deyarli shu doirada qo’llaydi. Chunonchi: «Iso alayhissalom osmondin ingay, dag’i dajjolni halok qilib, soyir milal ahlin xotimai nubuvva millatig’a dalolat qilg’ay». («Tarixi anbiyo va hukamo»dan, 15-jild, 236-b.). Yoki: Gushtasp zardo’sht dinin ixtiyor qilib, elni ham ul millatg’a kiyurdi. («Tarixi muluki Ajam»dan. 14-jild,196- 197-bb.). Shoirning she’rlarida esa bu so’z ko’pincha tasavvufiy mazmunga xizmat qildirildi, tavhidni anglatish uchun ishlatildi. Masalan: Zihi tojing, gavhari kibriyo, Bu gavhardin ofoq topib ziyo» — matlai bilan boshlanadigan va borliqqa ko’chgan Ollohning tazohiri tasviriga bag’ishlangan g’azalda:

Sening millatingdan chu topib sharaf, Saodat libosi kiyib ashqiyo — degan bayt borki, uning mazmuni ham yuqoridagi fikrga bo’ysundirilgan. Lekin «millat» so’zining «xalq», «millat» ma’nolarida ishlatilgan o’rinlari ham yo’q emas. Masalan: «Emdi bilkim, buhurekim ba’zining tarkibi-la hosil bo’lur, o’n to’qquzdur, ba’zi arabqa maxsus va ba’zi ajamqa maxsus va ba’zi mushtarak va ba’zi turk shuarosiga millati iste’molidan hech qaysi bu vaqtqa degincha maxsus emas ermish…» («Mezonul avzon»dan, 14-jild, 142-bet). Bu yerdagi «millat» etnik mazmunga ega, bunga shubha yo’q. Navoiy goho «millat» va «din» tushunchalarini baqamti, yonma-yon ishlatadi. Masalan, Jomiyga berilgan «nurul-millat va-d-din», ta’rifida yoki «shamsul-millati va- d-din» (Pahlavon Muhammad) «sayyid-ul-millati va-d-din» (Sa’duddin Koshg’ariy), «zaynul-millati va-d-din» (Al-Havoqiy) kabi sifatlarda buni kuzatish mumkin. Demak: 1) «Millat» atamasi Navoiy ijodiy merosining barcha janrlarida uchraydi; 2) shoir bu atamaga aksariyat an’anaviy ma’no yuklaydi. Undan din-mazhab tushunchalarini anglatish uchun foydalanadi. Lekin, ayni paytda, bu qator o’rinlarda, xususan uning ilmiy ishlarida, zamondoshlari haqidagi xotiralarida ushbu istiloh etnik tushuncha sifatida ishlatilgan; 3) «Millat» atamasiga bunday ma’no berish, ya’ni uning mazmunini bugungi tushuncha tomonga boshlash Navoiygacha bo’lgan adabiyotimiz namunalarida uchramaydi. Gap «millat» atamasi ustidagina ketyapti. Milliyat, ya’ni milliylik borasida Navoiyning tushuncha-tasavvurlarigina emas, o’z dasturi ham bo’lganki, bu alohida bir mavzu. Lekin, umuman olganda, «Millat» va «din»ni muqobil tushunish, aytish mumkinki, XX asr boshlarigacha davom etdi. «Tavhidi islom» («panislomizm») shunga suyanar edi. Shunisi qiziqki, islomchilarning o’zlari ham din boshqa, millat boshqa ekanligini yaxshi bilardilar. Masalan,