KORREKSION (MAXSUS) PEDAGOGIKA

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

70.11328125 KB

Скачать

MAVZU: KORREKSION (MAXSUS) PEDAGOGIKA
REJA:
1. Korreksion pedagogika va uning maq`sad va vazifalari
2. Korreksion pedagogikaning kategoriyalari
3. Korreksion-pedagogikaning paydo bo`lishi
4. Turli anomaliysli o`quvchilar bilan olib boriladigan korreksion ishlar.

Korreksion pedagogika va uning maq`sad va vazifalari. Rivojlanishida turli
nuqson (kamchilik)lar bo`lgan o`quvchilarni korreksion o`qitish va tarbiyalash
bilan korreksion pedagogika (defektologiya) shug`ullanadi. Korreksion
( maxsus ) pedagogika ( defektologiya - yunoncha defectus – nuqson , kamchilik ,
logos – fan , ta ’ limot ) – rivojlanishda jismoniy yoki psixik kamchilikka ega ,
maxsus , individual tarbiyalash va o ` qitish metodlariga asoslangan , salomatlik
imkoniyatlari cheklangan bolaning individualligi hamda shaxsini rivojlantirish
jarayonini boshqarish mohiyati , qonuniyatlarini o ` rganuvchi fan sanaladi .
Korreksion pedagogika (defektologiya ) tarkibiga quyidagi sohalari kiradi:
Pedagogik lug ` atda « korreksiya » tushunchasi ( yunoncha « correctiio » - tuzatish )
pedagogik uslub va tadbirlardan iborat maxsus tizimi yordamida anomal
bolalarning psixik va jismoniy rivojlanish kamchiliklarini tuzatish ( qisman yoki
to ` liq ) sifatida tushunilishi ta ’ kidlab o ` tiladi .
Ana shu lug ` atda « korreksion pedagogika » ning jismoniy yoki psixik kamchilikka
ega , maxsus , individual tarbiyalash va o ` qitish metodlariga muhtoj bo ` lgan ,
sog ` lig ` i imkoniyatlari cheklangan bolaning individualligi va shaxsini rivojlantirishKorrеktsion pеdagogika (dеfеktologiya )
Surdopеdagogika - eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni rivojlantirish, o`qitish va tarbiyalashni
o`rganadi
Tiflopеdagogika - ko`rish qobiliyati buzilgan bolalarni o`qitish, tarbiyalash va rivojlantirishni
o`rganadi
Oligofrеnopеdagogika - aqli zaif bolalarni o`qitish, tarbiyalash va rivojlantirishni o`rganadi
Logopеdiya va nutqiy buzilishlar psixologiyasi - nutqida nuqsonlar bo`lgan bolalarni o`qitish,
tarbiyalash va rivojlantirishni o`rganadi
Motorli-harakatlanish apparatining murakkab nuqsonlar (ko`r, soqov va karlik)ni o`rganuvchi
maxsus pеdagogika va psixologiya sohalari
3-40. chizma

jarayonini boshqarish mohiyati , qonuniyatlarini o ` rganuvchi fan ekanligi qayd
etiladi .
Korreksion pedagogikaning asosiy maqsadi – belgilangan ( normal ) va ( mavjud
kamchilik ) faoliyat o ` rtasidagi nomuvofiqlikni yo ` qotish yoki kamaytirishdan
iborat .
Korreksion - pedagogik faoliyat yaxlit ta ’ lim jarayonini qamrab oluvchi hamda
murakkab psixofiziologik va ijtimoiy - pedagogik chora - tadbirlarning amalga
oshirilishini nazarda tutuvchi pedagogik tizim .
Diagnostika korreksion , korreksion - rivojlantiruvchi , korreksion - profilaktik
faoliyatlar bilan bir qatorda tarbiyaviy va korreksion - o ` qitish , psixokorreksion
faoliyatni ham amalga oshirilishini ta ’ minlaydi . Korreksion - pedagogik faoliyat
maxsus ta ’ lim dasturiga muvofiq mutaxassislar yordamida anomal o ` quvchilarni
o ` qitish , tarbiyalash va rivojlantirishga yo ` naltirilgan yaxlit jarayon .
Korreksion pedagogikaning asosiy vazifalari . Turli kategoriyali anomal
bolalarni rivojlantirish , o ` qitish va tarbiyalashning umumiy qonuniyatlari mavjud .
Korreksion pedagogikaning asosi ni anomal bolalarni har tomonlama , fiziologik va
psixologik o ` rganish tashkil etib , uning vazifalari sirasiga quyidagilar kiradi :
1) rivojlanishida turli kamchiliklar bo ` lgan bolaning nuqsonlarini tuzatish va
korreksion - kompensatorli imkoniyatlarini aniqlash ;
2) differensatsiyali o ` qitish va tarbiyalashni amalga oshirish maqsadida
anomal bolalarning muammolarini hal etish ;
3) anomal bolalarni aniqlash va h isobga olish;
4) rivojlanish anomaliyasini erta diagnostika qilish metodlarini ilmiy jihatdan
ishlab chiqish;
5) bolalarda rivojlanish nuqsonlarini tuzatish, yo`qotish yoki kamaytirish
bo`yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish;
6) anomal bolalikning oldini olish bo`yicha profilaktik chora-tadbirlar tizimini
ishlab chiqish;
7) anomal bolani rivojlantirish va uni ijtimoiylashtirish jarayonining
samaradorligini oshirish.

Korreksion pedagogikaning kategoriyalari. Korreksion pedagogika quyidagi
pedagogik kategoriyalarga ega:
1. Anomal bolalarni o`qitish va rivojlantirish ularni ijtimoiy hayot va mehnatga
tayyorlash, ularda bilim, ko`nikma va malakalarni shakllantirishga yo`naltirilgan
maqsadli jarayondir. Anomal bolalar uchun ta’lim tizimi va metodlarini tanlashda
bolaning yoshi va nuqsonning kelib chiqishi vaqti hisobga olinadi. Eshitish yoki
ko`rish qobiliyatini yo`qotish vaqti alohida ahamiyatga ega.
Anomal bolaning rivojlanishi normal boladan ko`ra ko`proq darajada o`qitishga
bog`liq. Shuning uchun anomal bolalar o`qitilmasa yoki o`qitish kech boshlansa
uning rivojlanishiga jiddiy zarar yetkaziladi, psixik funksiyalarning shakllanishi
ortda qoladi, normal tengdoshlaridan ortda qolishi darajasi oshadi, nuqsonlar o`ta
jiddiy bo`lsa aqliy rivojlanishi imkoniyatlari yuzaga chiqmay qolishi mumkin.
Maxsus didaktikaning markaziy muammosi mehnat ta’limi va tarbiyasini tashkil
etish masalasi hisoblanadi. Maxsus maktablarda uni tashkil etish alohida
ahamiyatga ega. Binobarin, ushbu jarayonda o`quvchilar ijtimoiy hayot,
shuningdek, imkoniyat darajasida kasbiy faoliyatga tayyorlash buzilgan
funksiyalarini tiklash, shuningdek, aqliy va jismoniy rivojlanish nuqsonlarining
darajasini pasaytirishga yordam beradi.
2. Anomal bolalarni tarbiyalash - korreksion pedagogikaning asosiy tushunchasi
bo`lib, uning maqsad va vazifasi nuqsonning darajasi va tuzilishiga mos keladigan
metod hamda vositalar yordamida anomal bolalarni faol ijtimoiy hayot va
mehnatga tayyorlash, ularda fuqarolik sifatlarini shakllantirishdan iborat. Anomal
bolalarni tarbiyalash oila va ta’lim muassasasi o`rtasidagi yaqin aloqa, bir-birlarini
qo`llab-quvvatlash, bir-biriga yordam ko`rsatish, talabchanlik hamda oqilona
mehribonlik asosida amalga oshiriladi.
Tarbiyaviy ishlar anomal bolalarning individual va yosh xususiyatlarini inobatga
olish asosida ularda mustaqillik, o`ziga xizmat ko`rsatish, mehnat ko`nikmalari,
xulq madaniyati, shuningdek, ijtimoiy muhitda yashash va ishlash ko`nikmalarini
shakllantirishga yo`naltiriladi. Anomal bolani tarbiyalash atrofdagilarning uning
psixik yoki jismoniy kamchiliklariga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lishni

talab etadi. Bunday bolalarda optimizm va ishonchni tarbiyalash, qobiliyatini
shakllantirish yoki uning o`rnini bosuvchi imkoniyatni rivojlantirish, ijobiy
sifatlarini tarbiyalash hamda harakatlari va xulqini tanqidiy baholash qobiliyatini
rivojlantirish juda muhim.
3. Korreksiya (yunoncha tuzatish) bolaning psixik va jismoniy rivojlanishidagi
nuqsonlarni tuzatish, yo`qotish va pasaytirishni nazarda tutadi.
4. Korreksion-tarbiyaviy ishlar kategoriya sifatida shaxsning anomal rivojlanishi
xususiyatlariga ko`ra umumiy pedagogik ta’sir ko`rsatish chora-tadbirlari tizimidan
iborat. Korreksion–tarbiyaviy masalalarida sinf va sinfdan tashqari ishlarning
barcha tur va shakllaridan foydalaniladi. Korreksion –tarbiyaviy ishlar anomal
bolalarni o`qitish jarayonida amalga oshiriladi va mehnat tarbiyasini samarali
tashkil etish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Mehnat ta’limi jarayonida faqat
kasbiy malakalari emas, balki o`z ishlarini rejalashtirish ko`nikmalari, og`zaki
ko`rsatmalarga amal qilish malakasi, ishning sifatini tanqidiy baholash va boshqa
malakalari tarbiyalanadi. Kamchiliklarini tuzatish yordamida anomal bolalarning
normal rivojlangan bolalar bilan aloqalari uchun sharoitlar yaratish muhimdir. Bir
qator hollarda anomal bolalar uchun davolash-korreksion tadbirlar (davolash
jismoniy mashqlari, masala, artikulyar va nafas olish gimnastikasi, dori-darmonlar
qabul qilish va boshqalar) ni tashkil etish zarur bo`ladi.
5. Kompensatsiya (yunoncha «compensatio» – o`rnini to`ldirish, tenglashtirish)
organizmning buzilgan yoki rivojlanmagan funksiyalarining o`rnini to`ldirish yoki
qayta qurishdir. Kompensatsiya jarayoni oliy nerv faoliyatining zahira
imkoniyatlariga tayanadi.
6. Ijtimoiy reabilitatsiya (yunoncha «rehabilitas» – layoqati, qobiliyatini tiklash)
tibbiy-pedagogik mazmunida anomal bolaning psixofiziologik imkoniyatlari
darajasida ijtimoiy muhitda ishtirok etishi uchun sharoit yaratish, uni ijtimoiy
hayoti va mehnatiga jalb etishni anglatadi. Bu korreksion pedagogika nazariyasi va
amaliyotida asosiy vazifa hisoblanadi.
Reabilitatsiya nuqsonlarini yo`qotish va yumshatishga yo`naltirilgan maxsus tibbiy
vositalar hamda maxsus ta’lim, tarbiya va kasbiy tayyorlash yordamida amalga

oshiriladi. Reabilitatsiya jarayonida kasallik oqibatida buzilgan funksiyalarning
o`rni to`ldiriladi. Reabilitatsiya vazifalari anomal bolalarning turli kategoriyalari
uchun maxsus o`quv muassasalari tizimida hal etilib, unda o`quv jarayonini
tashkil etish xususiyatlari bolalarning anomal rivojlanishi xususiyatlariga qarab
belgilanadi.
7. Ijtimoiy adaptatsiya (yunoncha «adapto» - moslashish) – anomal bolalarning
individual va guruhli xulqlarini jamoatchilik qoidalari va qadriyatlari tizimiga mos
kelishini ta’minlash. Anomal bolalar uchun ijtimoiy munosabatlarni tashkil etish
qiyin, sodir bo`layotgan o`zgarishlarga mos ravishda javob qaytarish qobiliyati
past, shu bois murakkab talablarni bajarishga ularning layoqati yetmaydi. Ijtimoiy
adaptatsiya bolalarga ijtimoiy foydali mehnatda faol ishtirok etish uchun
imkoniyat yaratadi.
8. Oilaviy tarbiya reabilitatsiyani samarali tashkil etish omili . Oila va maktabning
hamkorlikdagi harakatlari anomal bolani ijtimoiy faoliyatga jalb etish , uning
mehnat qobiliyatlarini aniqlash va imkoniyat darajasida kasb ko ` nikmalarni
shakllantirishni ta ’ minlaydi .
Anomal o`quvchilar bilan olib boriladigan korreksion ishlarning asosiy
yo`nalishlari. Psixofiziologik rivojlanishi va xulqida nuqsonlar bo`lgan bolalarni
o`qitish, tarbiyalash va rivojlantirish – murakkab ijtimoiy-pedagogik muammo
hisoblanadi. Rivojlanishida nuqsoni bo`lgan bolalar bilan korreksion ishlar
quyidagi yo`nalishlar da olib boriladi:
1. Bolalarning rivojlanishi va xulqidagi nuqsonlar tabiati va mohiyatini aniqlash,
ularning yuzaga kelishi sabablari va sharoitlarini o`rganish.
2. Rivojlanishi va xulqida nuqsonlar bo`lgan bolalar bilan korreksion-pedagogik
faoliyatning tashkil etish va rivojlanishi tarixini o`rganish.
3. Bolalarning rivojlanish va xulqidagi nuqsonlarning oldini olishga xizmat
qiluvchi ijtimoiy-pedagogik shart-sharoitlar va psixofiziologik rivojlanishi
etimologiyasi (sabab-oqibatli asoslari)ni aniqlash.

4. Rivojlanishida kamchilik va xulqida nuqsonlar bo`lgan bolalarga korreksion-
pedagogik ta’sir ko`rsatish texnologiyasi, shakl, metod va vositalarini ishlab
chiqish.
5. Ommaviy umumiy o`rta ta’lim manbalari sharoitlarida rivojlanishi va xulqida
nuqsonlar bo`lgan bolalarning umumiy va maxsus ta’limi mazmunini tahlil qilish.
6. Bolalarni reabilitatsiya qilish va himoyalash markazlari, maxsus
muassasalarining maqsadi, vazifa va asosiy yo`nalishlarini aniqlash.
7. Anomal bolalar bilan koreksion-pedagogik faoliyatni tashkil etuvchi
o`qituvchilarni tayyorlashda zarur o`quv-metodik bazasi yaratish.
Korreksion-tarbiyaviy ishlar anomal bolalarning rivojlanishidagi kamchiliklarni
yo`qotish yoki kamaytirishga qaratilgan maxsus pedagogik chora-tadbirlar
tizimidir. Korreksion-tarbiyaviy ishlar faqat alohida nuqsonlarni tuzatishga
yo`naltirilgan bo`lmay, balki umumiy rivojlantirishga qaratilgan.
O`quvchilarning rivojlanishi va xulqidagi nuqsonlarni tuzatish bolaning
shakllanayotgan shaxsini o`zgartirishga qaratilgan yaxlit pedagogik hodisa
sanaladi.
Korreksion-tarbiyaviy faoliyat bolaning idrok etish imkoniyatlarini o`zgartirish,
uning emotsional-irodaviy, individual-shaxsiy sifatlarini yaxshilash, qiziqish va
layoqatlari, mehnat, badiiy, estetik va boshqa qobiliyatlarini rivojlantirishga
qaratilgan pedagogik xatti-harakat.
Korreksion-rivojlantiruvchi ta’lim o`qishda va maktabda anomal bolalarga o`z
vaqtida malakali yordam ko`rsatishni ta’minlovchi differensial ta’lim tizimi bo`lib,
uning asosiy vazifasi bola rivojlanishining umumiy darajasini oshirishga qaratilgan
bilimlarni tizimlashtirish, uning rivojlanishi va o`qishidagi kamchiliklarni
yo`qotish, yetarlicha shakllanmagan malaka va ko`nikmalarni shakllantirish hamda
bolaning idrok etish borasidagi kamchiliklarni tuzatish.
Korreksion-pedagogikaning paydo bo`lishi, tashkil topishi va rivojlanishi.
Rivojlanishida nuqsonlar bo`lgan bolalar bilan olib boriladigan korreksion-
pedagogik faoliyat boy tarixiy tajribalarga ega. Anomal (yunoncha anomalos -

noto`g`ri) bolalarga jismoniy yoki psixik nuqsonlari umumiy rivojlanishini
buzilishiga olib keladigan bolalar kiradi.
Ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti tarixi anomal bolalarga bo`lgan munosabatlarning
uzoq vaqt davomida evolyutsion tarzda shakllanib kelganligini ko`rsatadi.
Uyg`onish davridan boshlab XIX asrning o`rtalarigacha Yevropa defektologiya
fani va amaliyotida bolaning aqliy rivojlanishidagi nuqsonlar muammosi
borasidagi qarashlarning evolyutsion xarakterini anglash mumkin.
Ruhiy kasallarga nisbatan insonparvarlik yondashuvi ilk bor fransuz shifokori,
psixiatori Filipp Pinel (1745-1826 yillar) tomonidan ilgari surilgan. U ruhiy
kasalliklarni klassifkatsiyalagan (turlarga ajratgan).
Rivojlanishida nuqsonlar bo`lgan bolalarga nisbatan pedagogik yondashuv XVIII
asr oxirlari – XIX asr boshlarida yuzaga keladi. Aqli zaif bolalarni maxsus usullar
yordamida o`qitish va tarbiyalash g`oyasi ni Iogan Genrix Pestalotssi (1746-1827
yillar) asoslagan bo`lsada, biroq, o`z davrida bu fikr qo`llab-quvvatlanmadi.
I.G.Pestalotssi “aqli zaiflar” bilan ishlash tamoyilining mohiyatini asoslab berdi:
bolaning imkoni yetgan bilimlarni berish, didaktik materiallardan foydalanishda
aqliy va jismoniy tarbiya uyg`unligiga erishish, ta’limni ishlab chiqarish mehnati
bilan bog`liq holda tashkil etish.
Aqli zaif bolalarni o`qitish va tarbiyalashga nisbatan tibbiy-pedagogik yondashuv
asoschisi fransuz psixiatori Jan Itar (1775-1838 yillar) hisoblanadi. U aqli zaifligi
murakkab bo`lgan bolaga ta’lim va tarbiya berishga urindi. Garchi kutilgan
natijaga erisha olmasada, bunday toifa bolalarni sezgi va motorika organlarini
mashq qildirish yordamida rivojlantirish yo`lini ko`rsatib berdi.
Anotomik-fiziologik yondashuv rivojiga nemis psixiatri Emil Krepelin (1856-1926
yillar) katta hissa qo`shdi. U birinchi bo`lib “psixik rivojlanishdan ortda qolish”
(PROq (ZPR)) hamda “oligofreniya” (yunoncha olygos – kam va phren-aql)
tushunchalarini qo`lladi.
Fransuz psixologi Alfred Bine va vrach-psixiatr Tomas Simon test sinovlari
metodini asoslaydilar. Shu bois ular intellektual zaiflikni o`rganishning
psixometrik yo`nalishi asoschilari hisoblanadilar.

Yuqorida qayd etilgan yondashuvlar asosida XX asr boshiga kelib quyidagi uch
asosiy yondashuv qaror topdi:
1. Tibbiy-klinik yondashuv aqli zaiflarning etimologiyasini
bilish, intellektining buzilishiga sabab bo`lgan omillar, shuningdek, anatomik-
fiziologik va genetik buzilishni o`rganish g`oyasini ilgari suradi.
2. Psixologik yondashuv psixikasi buzilgan bolalarning psixik
faoliyati, emotsional holati hamda shaxsini o`rganishga yo`naltirilgan.
3. Pedagogik yondashuv intellekti buzilgan bolalarni o`qitish hamda
tarbiyalashning pedagogik tamoyillari, metodlari, shuningdek, nuqsonlarni bartaraf
etish yo`llarini o`rganish g`oyasiga tayanadi.
Rossiya korreksion pedagogikasi tarixi Yevropa defektologik fani bilan uzviy
bog ` liq .
Petr I , Yekaterina II lar anomal bolalar uchun davolash muassasalari , mehribonlik
uylari va maxsus maktablarni barpo etish haqida farmon chiqarganlar .
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida anomal bolalarni o ` qitish va tarbiyalashni yo ` lga
qo ` yuvchi ko ` plab jamiyat hamda ijtimoiy tashkilotlar tashkil etildi .
Sobiq Sho ` ro davrida bolalikni himoya qilish va bolalar nuqsonlari bilan bog ` liq
muammolarni o ` rganishga alohida e ’ tibor qaratildi .
1918 yili Sovnarkom tomonidan maxsus dekret qabul qilindi . Unda anomal
bolalarga yordam berishda asosiy vazifa ularni alohida ajratish emas , balki ularni
o ` qitish va tarbiyalashga e ’ tiborni kuchaytirish zarurligi ta ’ kidlandi . Shu yilning
Rossiyada birinchi maxsus ta ’ lim - tarbiya muassasasi ( V . P . Kashenko uyi ) tashkil
etildi .
O ` zbekiston Respublikasida korreksion pedagogika ( defektologiya ) ning rivojlanish
tarixi Rossiya defektologiya fani bilan uzviy bog ` liq bo ` lib , ayni vaqtda u o ` z
xususiyatlariga ham ega . Bu xususiyatlar dinning o ` zbek xalqi hayoti va
turmushiga chuqur singganligi va o ` zbek milliy mentaliteti bilan tavsiflanadi .
O ` zbek xalqi anomal bolalarga nisbatan insonparvar munosabatda bo ` lib , ularga
rahmdillik , mehribonlik ko ` rsatgan .

Ayni vaqtda respublikada anomal bolalar uchun maxsus o ` quv muassasalari ( ko ` zi
ojiz hamda kar bolalar uchun maktab - internatlar , aqli zaiflar uchun yordamchi
maktab - internatlar ) faoliyat olib bormoqda . O ` zbekiston Respublikasining “ Ta ’ lim
to ` g ` risida ” gi qonuni (1997 yil ) ning 23- bandida psixik yoki jismoniy rivojlanishida
nuqsonlar bo ` lgan bolalar va o ` smirlarni o ` qitish va davolash maxsus
( ixtisoslashtirilgan ) ta ’ lim muassasalarida yo ` lga qo ` yilishi ta ’ kidlab o ` tilgan .
XX asrning 60-70 yillarida respublikada korreksion pedagogika bo ` yicha
tadqiqotlar olib borish hamda defektolog pedagoglarni tayyorlash yo ` lida ijobiy
ishlar amalga oshirildi . Xususan , 1967 yili Nizomiy nomidagi Toshkent davlat
pedagogika instituti pedagogika va psixologiya fakultetida defektologiya bo ` limi
ochilib , ixtisoslashtirilgan muassasalar uchun pedagog - defektologlarni tayyorlash
yo ` lga qo ` yildi .
Hozirgi kunda respublika olim defektologlari ommaviy umumiy o ` rta ta ’ lim
maktablarida korreksion - rivojlantirish sinflarini tashkil etish , anomal bolalarning
maktabga moslashishlari uchun yordam ko ` rsatish hamda ularni ijtimoiy hayotga
tayyorlash borasidagi muammolarni o ` rganmoqdalar .
Anomal bolalarni maxsus muassasalarda o ` qitish va tarbiyalash , shuningdek ,
umumiy o ` rta ta ’ lim maktablarida korreksion - rivojlantiruvchi sinflarni tashkil etish
masalasi bilan psixologik - tibbiy - pedagogik komissiyalar ( PMPK ) shug ` ullanadilar .
Bu borada mutaxassislarning quyidagi tamoyillar ga amal qilishlari maqsadga
muvofiqdir:
1. Insonparvarlik tamoyili har bir bola uchun o`z qobiliyatlarini
maksimal darajada rivojlantira oladigan zarur sharoitlarni o`z vaqtida yaratib
berishdan iborat bo`lib, u bolani izchil va batafsil o`rganish, uning yo`lida
uchraydigan qiyinchiliklarni yo`qotish yo`llari va vositalarini izlashni talab etadi.
2. Bolalarni kompleks o`rganish tamoyili bolaga tashhis qo`yishda
zarur mutaxassisliklar (tibbiy, defektologik, psixologik va pedagogik) bo`yicha
olingan ma’lumotlarga tanishni nazarda tutadi. Agar shifokor, defektolog, psixolog
va pedagoglarning fikrlari turlicha bo`lsa, bola qayta tekshiruvdan o`tkaziladi.

3. Bolani har tomonlama va yaxlit o`rganish tamoyili bolaning idrok
etish, emotsional-irodaviy sifatlari va xulqini tekshirishni ko`zda tutadi. Unga
ko`ra bolaning rivojlanishiga jiddiy ta’sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan jismoniy
holati ham hisobga olinadi. Bolani har tomonlama va yaxlit o`rganish uning o`quv,
mehnat va o`yin kabi faoliyati jarayonidagi harakatlarini kuzatishga asoslanadi.
4. Bolani dinamik o`rganish tamoyilga binoan tekshirish davomida ular
biladigan va bajara oladigan ishlarni emas, balki ularning o`qitishdagi
imkoniyatlarini ham hisobga olish muhim ekanligini nazarda tutadi.
L.S.Vo`gotskiyning “yaqin rivojlanish zonasi” - bolalarning o`qishdagi mavjud
imkoniyatlari haqidagi ta’limoti mazkur tamoyilning asosini tashkil qiladi.
5. Sifatiy-miqdoriy yondashuv tamoyili bola bajargan topshiriqni
baholashda yakuniy natijanigina emas, balki usuli, masalani yechish uchun
tanlangan yo`lning ratsionalligi, harakatlarning mantiqiy ketma-ketligi, maqsadga
erishishdagi qa’tiylik va tirishqoqlikni ham hisobga olish zarurligini asoslaydi.
6. Ma’lum turdagi patologiyali bolalarni boshqa bolalar guruhlaridan
ajratish tamoyili har bir maxsus ta’lim muassasasi o`zi qoidalariga egaligini
tavsiflaydi.
7. Rivojlanishida mavjud bo`lgan chetlanishlar darajasiga ko`ra
differensatsiyalashtirilgan ta’limni tashkil etish tamoyili rivojlanishida bir xil, lekin
darajasiga ko`ra turli chetlanishga ega bolalarni ajratgan holda o`qishlarini nazarda
tutadi, binobarin, ularni o`qitish metodikasida sezilarli farqlar mavjud (masalan,
ko`zi ojiz bolalar taktil asosda (Brayn tizimi bo`yicha), yomon ko`ruvchilar esa
ko`rish asosida o`qitiladi).
8. Yoshi tamoyili har bir guruh yoki sinfga ma’lum yoshdagi bolalarning qabul
qilinishini ifodalaydi. T urli yoshdagi rivojlanishida nuqsonlar bo`lgan bolalarni
tekshirish va ularga korreksion yordam ko`rsatish malakali mutaxassislar
tomonidan amalga oshiriladi.
PMPKning tarkibida quyidagi mutaxassislar faoliyat ko`rsatadilar: pedagog,
psixolog, shifokor, psixiatr, nevropatolog, otolaringolog, ortoped, oftalmologlar,
oligofrenopedagog, surdopedagog, tiflopedagog hamda logoped. PMPK ishlariga

defektologik ta’lim va anomal bolalar bilan ishlashda amaliy tajribaga ega
mutaxassis rahbarlik qiladi.
Psixologik-pedagogik tekshirishlar quyidagi metodlari yordamida tashkil etiladi:
1. Suhbat metodi . Suhbat bola bilan aloqa o`rnatish vositasi bo`lib, anomal
bolaning shaxsi, emotsional-irodaviy sifatlari, xulqi, shuningdek, rivojlanishidagi
chetlanishlarning sabablari haqidagi ma’lumotni to`plashga imkon beradi. Agarda
bolaning nutqida, eshitish qobiliyatida nuqsonlari bo`lsa, yoki munosabatga qiyin
kirishsa suhbatni tashkil qilish tavsiya etilmaydi. Bunday hollarda bolani
qiziqtiradigan ko`rgazmali materialdan foydalanish mumkin.
2. Kuzatish metodi . Kuzatish bolaning konsultatsiyaga kelishidan avval
boshlanadi va yaxlit tekshirishlarni o`tkazish jarayonida davom ettiriladi. Kuzatish
har doim aniq maqsad asosida o`tkaziladi. Bolani o`yin faoliyatini tashkil etish
jarayonida kuzatish alohida ahamiyatga ega, ular bola bilan aloqa o`rnatishga
imkon beradi. Ayrim hollarda o`yinchoqlar yordamida maxsus tekshirishlar
o`tkaziladi.
3. Rasmlarini o`rganish metodi . Rasmlar bolani o`rganishda mu h im
differensial-diagnostik vosita h isoblanadi. Bolada pedagog tomonidan tavsiya
etilgan rasmlar xavotir uyg`otsa, bolaga erkin rasm chizishni taklif etish maqsadga
muvofiqdir. Uning mavzu tanlay olishi, tasvirlash xususiyatlari, rasm chizish
jarayoni yakuniy tash h is uchun qimmatli ma’lumot h isoblanadi. Aqli zaif bolalar
odatda mavzuni tanlashga qiynaladilar, ular syujetlar yaratmay, alo h ida odatiy
predmetlarni tasvirlashga h arakat qiladilar.
4. T ajriba-psixologik tadqiqotlar metodlari . Ular maxsus o`rganilishi kerak
bo`lgan psixik jarayonni qo`zg`atuvchi ma’lum vaziyatlarni yaratishni ko`zda
tutadi. T ajriba metodikalari yordamida u yoki bu h olatlarning sabablari va
mexanizmlarini ochib ko`rsatish mumkin bo`ladi.
5. T estlar metodi . Bu metod bolalarning psixodiagnostik maqsadlarda
tekshirishda qo`llaniladi. D.Veksler tomonidan asoslangan moslashtirilgan test
ommaviylashgandir. Undan foydalanish individual-psixologik tekshirishlarni
o`tkazishda bola h aqida zarur qo`shimcha ma’lumotlarni olishga imkon beradi.

Psixik rivojlanishi ortda qolgan bolalar bilan korreksion ishlar olib
borishning xususiyatlari. O’ bekistonda XX asrning 60-yillarida ilk bor psixik
rivojlanishdan ortda qolgan bolalar bilan maxsus pedagogik ishlar amalga
oshirilgan.
Hozirgi kunda psixik rivojlanishdan ortda qolgan bolalar uchun maktab internatlar
va maxsus ta’lim muassasalari faoliyat olib bormoqda. Shuningdek, ular ommaviy
umumiy o`rta ta’lim maktablarida tashkil etilgan korreksion-rivojlantiruvchi
sinflarda ham o`qitishlari mumkin.
T a’lim jarayoni quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:
1. Boshlang`ich umumiy o`rta ta’lim (ta’lim muddati – 4-5 yil).
2. Asosiy umumiy o`rta ta’lim (ta’lim muddati - 5 yil).
Bolalarni korreksion muassasalarga qabul qilish P T PKning xulosasi bo`yicha ota-
onalari yoki ularning o`rnini bosuvchi shaxslarning roziligiga ko`ra amalga
oshiriladi. Sinf 12 nafar o`quvchidan iborat bo`ladi. Ular rivojlanishidagi
nuqsonlarning bartaf etilishiga ko`ra ommaviy umumiy o`rta ta’lim muassasalariga
o`tkazilishlari mumkin.
Ikkinchi bosqichda ta’lim (V-I X sinflar) ayrim o`zgartirishlar (muayyan o`quv
mavzulari yoki ulardagi materiallar hajmini qisqartirish) bilan ommaviy umumiy
o`rta ta’lim maktablarining dasturlari asosida amalga oshiriladi. Korreksion-
rivojlantiruvchi sinflarda ta’limning 1-bosqich muddati zarur holatlarda 1 yoki
hatto 2 yilga uzaytirilishi mumkin.
Ular bilan ishlashda asosiy vazifa - bolalar tomonidan atrof-muhit haqidagi
bilimlarni egallab olinishiga yordam berish, ularda kuzatuvchanlik va amaliy o`quv
faoliyati tajribasini hosil qilish, mustaqil ravishda bilimlarni egallash va
amaliyotda ulardan foydalanish malakasini shakllantirishdan iborat.
Bunday o ` quvchilar individual yondashishni talab etadilar . Ularni korreksion
o ` qitish davolash - sog ` lomlashtirish tadbirlari bilan birga amalga oshirilishi zarur .
O ` quv materiali hamda ta ’ lim metodi PROq bolalarning rivojlanish darajalariga
mos holda tanlanishi zarur .

Aqli zaiflik tuzatib bo ` lmaydigan hodisa sifatida e ’ tirof etilsa ham , uni korreksiya
qilib bo ` lmaydi degan ma ’ noni anglatmaydi . Aksariyat tadqqiqotlarda maxsus
( korreksion ) ta ’ lim muassasalarida metodik jihatdan to ` g ` ri yo ` l tutilishi aqli zaif
bolalarning rivojlanishida ijobiy natijaga erishish mumkinligini ko ` rsatmoqda .
Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan korreksion ishlar . Aqli zaif bola bilan
korreksion ishlarni erta boshlash nuqsonni maksimal darajada tuzatish va
ikkilamchi chetlanishlarning olidini olishga imkon beradi . Aqliy qoloqlikni
psixologik - pedagogik diagnostika qilishni o ` z vaqtida o ` tkazish juda muhimdir .
Aqli zaif bolalar oila yoki sog ` liqni saqlash tizimiga qarashli maxsus yaslilarida
tarbiyalanadilar . Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan korreksion
ishlar aqli zaif bolalar uchun maxsus bolalar bog ` chalarida amalga oshiriladi . Aqli
zaif bo ` lgan maktabgacha yoshdagi bolalar ommaviy bolalar bog ` chalaridagi
maxsus guruhlarga qabul qilinishlari mumkin . Ularda o ` qitish maxsus bolalar
bog ` chasidagi kabi maxsus dastur bo ` yicha olib boriladi .
Maktab yoshidagi aqli zaif bolalar maxsus ( korreksion ) maktablarda o ` qitiladilar ,
bu yerda o ` qitish davlat ta ’ lim standarti asosida maxsus dastur bo ` yicha olib
boriladi . Bunday maktablarda umumiy o ` rta ta ’ lim fanlari ( ona tili , o ` qish ,
matematika , geografiya , tarix , tabiat , fizkultura , rasm , musiqa , chizmachilik ) bilan
birga maxsus korreksion fanlarni ham o ` qitiladi . Maxsus maktablarda mehnat
ta ’ limi muhim o ` rin egallaydi . Mehnat ta ’ limi IV sinfdayoq professional
xususiyatga ega bo ` lib , bolalar o ` zlari bajara oladigan kasbni o ` zlashtiradilar .
Tarbiyaviy ishlar ham katta ahamiyatga ega bo ` lib , asosiy maqsad
tarbiyalanuvchilarni ijtimoiylashtirish , bolalarda ijobiy sifatlarini tarbiyalash ,
atrofdagilar va o ` zlariga to ` g ` ri baho berishga o ` rgatiladilar . Ayni vaqtda
respublikada aqli zaif bolalar uchun maxsus maktablarning 90 % ini maktab -
internatlari tashkil etadi .
Goho aqliy rivojlanishida nuqsoni bo ` lgan bolaning ommaviy umumiy o ` rta ta ’ lim
maktabiga jaob etilish holati ko ` zga tashlanadi . Bunday holatda bolaning taqdiri ,
uni o ` qitish va tarbiyalash mas ’ uliyatini ota - onalar o ` qituvchi - defektologlar bilan
kelishib olishlari zarur . Normal rivojlanuvchi bolalar bilan bir sinfda o ` qiydigan

aqli zaif bola alohida munosabatni talab etadi . Bola kuchi yetganicha , darsning
borishiga halaqit qilmay sinf faolitida ishtirok etishi kerak . Unga biror narsaning
tushunarsiz bo ` lishiga yo ` l qo ` yish mumkin emas . Bu holat keyin o ` quv
materialining mutlaqo tushunmasligiga olib keladi . Aqli zaif bolani ommaviy
umumiy o ` rta ta ’ lim maktabida o ` qitish ota - onalarining bevosita ishtiroklarini
talab etadi ,
Nutqida nuqson bo ` lgan o ` quvchilarni korreksion o ` qitish . Nutqiy buzilishlar
sabablari va ularning turlari . Nutq – faqatgina insonga xos bo ` lgan muhim
psixik funksiyadir . Nutqiy munosabatlar yordamida shaxs ongida borliqni aks
ettiruvchi bilimlar doimiy ravishda to ` ldirilib va boyitib boriladi .
Nutqiy nuqsonlarni o ` rganish , oldini olish va korreksiya bilan korreksion
pedagogika ( defektologiya ) ning muhim sohasi - logopediya ( yunoncha logos –
so ` z va paideia - tarbiyalash ) shug ` ullanadi . Patogen omil ta ’ sirida yuzaga kelgan
nutqiy buzilishlar o ` z - o ` zilan yo ` qolmaydi va u maxsus tashkil etilgan korreksion -
logopedik choralarsiz bolaning keyingi rivojiga salbiy ta ’ sir ko ` rsatadi .
Nutqiy buzilishini keltirib chiqaruvchi sabablar orasida ekzogen ( tashqi ) va
endogen ( ichki ) omillar asosiy rol o ` ynaydi . Bundan tashqari ( anatomik - fiziologik ,
morfologik ), funksional ( psixogen ), ijtimoiy - psixologik ( atrof - muhitning salbiy
ta ’ siri ), psixonevrologik ( psixik funksiyalarining buzilishi ( aqli zaiflik , xotira yoki
diqqatning buzilishi va boshqalar ) sabablarning ham ta ’ siri sezilarli bo ` ladi .
Ekzogen - organik omillar sirasiga : bolaning markaziy nerv tizimi va uning
organizmiga salbiy ta ’ sir etuvchi omillar ( infeksiya , jarohatlar , intoksikatsiya ),
turli akusherlik patologiyalari ( bel torligi , tug ` ilishning cho ` zilib ketishi yoki tez
sodir bo ` lishi , yo ` ldoshga o ` ralib qolishi , bolaning noto ` g ` ri joylashishi va
boshqalar ), malakali akusherlik yordamining ko ` rsatilmasligi , chala tug ` ilish kabi
holatlar sabab bo ` ladi .
Hozirgi kunda logopediyada nutqiy buzilishlarni ikki turi ajratiladi :
1) tibbiy-psixologik nutqiy buzilish;
2) psixologik-pedagogik nutqiy buzilish.

Tibbiy-psixologik turda ko`riladigan hamma nutqiy buzilishlarni quyidagi ikki
yirik guruhga ajratish mumkin:
1) og`zaki nutqning buzilishi;
2) yozma nutqning buzilishi .
Og`zaki nutqning buzilishi o`z navbatida quyidagi ikki turga ajratiladi:
1) nutq ifodalanishi fonatsion tuzishi (nutq talaffuzi) ning
buzilishi;
2) fikr strukturali-semantik (ichki) tuzilishi (nutqning tizimli yoki
polimorf)ning buzilishi
Psixologik-pedagogik (pedagogik) klassifikatsiyalash uni pedagogik jarayonda
qo`llashga yo`naltirilgan bo`lib, bolalar jamoasi bilan nutqiy nuqsonlarni
tuzatishga yo`naltirilgan korreksion-rivojlantiruvchi ta’sir ko`rsatish metodlarini
ishlab chiqishga xizmat qiladi.
Psixologik-pedagogik (pedagogik) klassifikatsiyalashga ko`ra nutqning buzilishi
quyidagi ikki guru h ga ajratiladi:
1. Muomala vositalari (fonetik-fonematik va nutqning umumiy
rivojlanmaganligi)ning buzilishi .
2 . Muomala vositalarini qo ` llashdagi buzilishlar .
Maktab o ` quvchilarida nutqi buzilishini psixologik - pedagogik tuzatish .
Nutqiy buzilishi bo ` lgan bolalarning psixologik - pedagogik xususiyatlari .
Nutqiy buzilish , nutqiy buzilishning sabablari , mexanizmlari , simptomatikasi ,
borishi va tuzilishi uning oldini olish , maxsus ( korreksion ) o ` qitish va tarbiya
masalasi bilan logopediya shug ` ullanadi . “ Logopediya ” termini yunonchadan
tarjimasi “ to ` g ` ri nutqni tarbiyalash ” ma ’ nosini anglatadi . Nutqiy buzilish turli
mutaxassislar - fiziolog , nevropatolog , psixolog , lingvist va boshqalar tomonidan
o ` rganiladi .
Nutqiy buzilishi bo ` lgan bolalarning markaziy nerv tizimi faoliyatida funksional
yoki organik chetlanishlar ko ` zga tashlanadi . Miyaning organik zararlanishi
sababli issiq , transportda yurish , arg ` imchoqda ko ` p vaqt tebranish bolalarga
yomon ta ’ sir ko ` rsatadi , boshlari og ` riydi ko ` ngillari ozadi va boshlari aylanadi .

Tez charchab qoladilar , qattiq ta ’ sirlanishlari , jahllari chiqish bilan ajralib turadilar .
Ular emotsional barqaror emaslar , ularning kayfiyatlari tez o ` zgaradi , serjahl ,
agressiv , bezovta bo ` ladilar . Shuningdek , ularda sustlik va lanjlik kuzatiladi .
Bunday bolalar tinch o ` tira olmaydilar , butun dars davomida ishchanlik va
diqqatini saqlab turish qiyin bo ` ladi . Juda tez xafa bo ` ladilar , gapga quloq
solmaydilar . Tanaffusdan keyin esa darsda diqqatlarini jamlashlari qiyin bo ` ladi .
Odatda bunday bolalarda diqqat va xotira , ayniqsa , nutqiy xotiraning bo ` shligi ,
yaxshi tushunmaslik holatlari kuzatiladi .
Umumiy o ` rta ta ’ lim maktablari qoshida logopedik punkt faoliyat yuritadi .
Logopedik punkt vazifalari quyidagilardan iborat :
3-41.chizma
O ` quvchilar bilan logopedik puntkda korreksion ishlar butun o ` quv yili davomida
individual va guruhli shaklda olib boriladi . Nutqi buzilganlik o ` ta jiddiy bo ` lsa
o ` qitish maxsus ta ’ lim muassasalarida olib boriladi . Bunda o ` quvchi bilan
davolash - sog ` lomlashtirish va psixologik - pedagogik ishlarni birga olib borish
nutqiy buzilishni tuzatishning muhim sharti hisoblanadi .
Logopedik yordam ko ` rsatish sog ` liqni saqlash va aholini ijtimoiy ta ’ minlash
tizimlarida ham amalga oshiriladi . Poliklinikalarda va psixonevrologikLogopеdik punkt
o`quvchilarning
og`zaki va yozma
nutqlaridagi
buzilishlarni tuzatish mavjud bo`lgan nutqiy
buzilishlari natijasida
kеlib chiqish ehtimoli
bo`lgan ikkilamchi
nuqsonlarning oldini
olish, nutqidagi
buzilishlarni o`z vaqtida
aniqlash pеdagog va ota-
onalar o`rtasida
korrеktsion-logopеdik
bilimlarni tashviqot
qilish

dispanserlarda logopedik kabinetlari mavjud bo ` lib , bu yerda nutqida buzilishi
bo ` lgan bolalarga logopedik yordami ko ` rsatiladi .
Eshitish qobiliyati buzilgan o`quvchilarni korreksion o`qitish. Eshitish
qobiliyatining buzilishi sabablari, ularni turlarga ajratish. Anomal bolalar
orasida eshitish qobiliyati turli darajada nuqsonli bo`lgan bolalar ko`pchilikni
tashkil etadilar. Eshitish – borliqni tovushli hodisalar shaklida aks ettirilishi, inson
(tirik jonzod)ning tovushlarni anglash va farqlash qobiliyati. Eshitish eshitish
organi yoki tovush analizatori (tovush ta’sirini qabul qiluvchi va ajratuvchi
murakkab nerv tizimi) yordamida amalga oshiriladi.
Eshitish qobiliyatining buzilishi ko`p hollarda muddatli bo`ladi. Masalan, o`rta
qulog`ning tashkil topishi, shamollash, oltingugurt to`siqlarining yuzaga kelishi,
tashqi va o`rta qulog`ining anomal tuzilishi (quloq suprasining bo`lmasligi yoki
yetarlicha rivojlanmaganligi, eshitish yo`llarining bitib qolishi, quloq pardasidagi
nuqsonlar va boshqalar) kabi holatlarda. Zamonaviy meditsina ularni davolashning
samarali metodlariga ega. Ular qatoriga konservativ va operativ metodlarni kiritish
lozim. Odatda samarali davolash, ba’zan uzoq vaqt davolash tadbiri olib
borilganda eshitish qobiliyati tiklanadi.
Eshitish qobiliyatining buzilishiga yuqumli kasalliklar bilan og`rish, zaharlanish,
akustik yoki kontuziyali jarohatlar ham sabab bo`lishi mumkin. qulog`i og`irlik
yoki karlik kelib chiqish sabablariga ko`ra: nasliy, tug`ma va kelib chiqqan tarzda
turlarga ajratiladi. Yoshlikda eshitish qobiliyatining buzilishiga olib keluvchi
sabablar orasida quyidagilari alohida ko`rsatiladi: homiladorlikning birinchi uch
oyida onaning virusli kasalliklar bilan og`rishi (qizamiq, kor, gripp, gepatit
viruslari va boshqalar), rivojlanishdagi tug`ma nuqsonlari (masalan, labi va
tanglayidagi yoriq), chala tug`ilish, kichik vaznli tug`ilishi (1500 dan kam) hamda
yomon tug`ilishi kabilar. Eshitish qobiliyatining buzilishiga homiladorlik davrida
onaning spirtli ichimlik, giyohvand moddalar iste’mol qilishi, antibiotiklarni qabul
qilishi ham sabab bo`lishi mumkin. Karlikning nasliy o`tishi holati juda kam
kuzatiladi.
Eshitish qobiliyatidagi kamchiliklarni quyidagi turlarga ajratish mumkin:

1) eshitish qobiliyatining zararlanganlik darajasi;
2) eshitish qobiliyati zararlanganda nutqiy rivojlanish darajasi;
3) eshitish qobiliyatida buzilishning yuzaga kelish vaqti.
Yuqorida ko`rsatilgan mezonlarga ko`ra eshitish qobiliyatining buzilishi qulog`i
og`irlik va karlik kabi guru h larga ajratiladi.
Karlik bu eshitish qobiliyatining qattiq yo`qotilishi bo`lib, bola mustaqil ravishda
nutqni egallay olmaydi va qulog`iga juda yaqin masofadan gapirilganda h am aniq
eshitmaydi. Ammo baland tovushlar, yaqin masofadan nutqning ba’zi tovushlarini
qabul qilishga imkon beruvchi eshitish qobiliyati saqlanib qoladi.
qulog`i og`irlik – bu eshitish qobiliyatining qattiq pasayishi (80 detsibaldan kam)
bo`lib, eshitish qobiliyati qoldig`i yordamida qulog`i oldida baland ovoz bilan
gapirilganda bola nutqni eshita oladi. Bola minimal nutq boyligini mustaqil
ravishda egallay oladi.
Karlar va qulog`i og`irlik (yomon eshituvchilar) nutqni qabul qilish usuli bo`yicha
farq qiladilar. Karlar so`z nutqini ko`rib (su h batdoshining lablari va yuziga qarab)
va eshitib ko`rish (tovushni kuchaytirish apparati yordamida) qabul qiladilar.
Yomon eshitadiganlar atrofdagilar bilan tabiiy munosabatlar jarayonida baland
o h angda so`zlashish asosida nutqni eshitib qabul qiladilar.
Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni ommaviy umumiy o`rta ta’lim
maktablarida korreksion o`qitish. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni o`qitish
va tarbiyalash masalalari bilan surdopedagogika shug`ullanadi. Surdopedagogika
(yunoncha «surdus» – kar) - eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni o`qitish va
tarbiyalash jarayonini o`rganuvchi korreksion (maxsus) pedagogikaning yana bir
mu h im so h asi.
Eshitish analizatorining normal ishlashi bolaning umumiy rivojlanishi uchun
alohida ahamiyatga ega bo`ladi. Eshitish analizatori buzilganda bolaning nutqi,
psixologik rivojlanishi yomonlashadi, idrok etish faoliyati, umumiy rivojlanishi
ortda qoladi. Statistik ma’lumotlariga qaraganda eshitish organi funksiyasi
buzilgan va eshitmaydigan bolalar soni doimiy ravishda ortib bormoqda.

Ko`rish qobiliyati buzilgan o`quvchilarni korreksion o`qitish. Ko`rish
qobiliyati buzilishi turlari, ularning sabab va oqibatlari. Ko`rish qobiliyati
buzilgan bolalarni o`qitish va tarbiyalash xususiyatlari bilan tiflopedagogika
shug`ullanadi (yunoncha «typhlos» – ko`r) – korreksion pedagogika
(defektologiya)ning muhim sohasi.
Ko`rish ko`rish analizatori yordamida borliqni sezish va qabul qilishdir. Miya
ko`rish orqali tashqi dunyo haqidagi ma’lumotlarni oladi.
Bolaning ko`rish qobiliyati buzilganda uni rivojlantirish, o`qitish va tarbiyalash
jarayonlarida jiddiy qiyinchiliklar yuzaga keladi.
Bolalarda ko`rish qobiliyati buzilishining sabablari turlicha bo`lib, ular nasliy
kasalliklar, homila ona qorinida rivojlanayotganda ko`rish organlari
patologiyasining yuzaga kelishi, homiladorlik paytida onaning tokeplazmoz,
qizamiq va boshqa og`ir kasalliklar bilan og`rishi va hokazo omillardan iborat
bo`lishi mumkin.
Ko`rish qobiliyatining buzilishi tug`ma yoki orttirilgan bo`ladi.
Tug`ma ko`r bo`lish homilaning zararlanishi sababli yuzaga keladi. Ko`rish
nuqsonlarining yuzaga kelishida nasliylik ham ko`zga tashlanadi.
Orttirilgan ko`rlik odatda ko`rish organlari – to`r pardasi, shoh parda yoki
markaziy nerv tizimining kasallanishi (meningit, miya shishi, meningoensifalit),
organizmning umumiy kasallanishidan keyingi asoratlari (kor, gripp, skorlatina),
shuningdek, miya yoki ko`zning jarohatli shikastlanishi (boshi yaralanishi,
shikastlanishi) oqibatida bo`lishi mumkin.
Ko`rish qobiliyatining buzilgan bolalar quyidagi guruhlarga ajratiladi:
1. Ko`r tug`ilganlar.
2. Erta ko`r bo`lib qolganlar.
3. Uch yoshidan keyingi ko`r bo`lib qolganlar.
Ko`rish qobiliyati buzilgan bolalarni ommaviy umumiy o`rta ta’lim
maktablarida korreksion o`qitish va tarbiyalash. Ko`rish qobiliyati buzilgan
bolalarni o`qitish va tarbiyalash masalalari bilan tiflopedagogika (yunoncha

«typhlos» – ko`r) – korreksion pedagogika (defektologiya)ning yana bir sohasi
shug`ullanadi.
Ko`rish qobiliyati buzilgan bolalar bilan ish olib borayotgan o`qituvchi korreksion
ishlarning o`ziga xos jihatlarini bilishi zarur.
Refraksiyasi anomaliyali bolalar tuzatuvchi ko`zoynak taqishlari kerak. Lekin
ko`zoynak taqishda bolalar pedagogning ularga diqqat bilan munosabatda
bo`lishlariga muhtojlik sezadilar. Maktabda va uyda o`quv ishlarini bajarishda
sanitar-gigiyenik talablarga amal qilish lozim. Ko`rishida nuqsoni bo`lgan bola
uchun ish o`rni to`g`ri va yetarlicha yoritilgan bo`lishi kerak. Bunday bola deraza
yonidagi birinchi yoki ikkinchi qatorga o`tkazilishi kerak. Yaqinni ko`radigan bola
ham doskaga yaqinroq birinchi yoki ikkinchi partaga o`tkazilishi zarur. Uzoqni
ko`radigan bola esa, aksincha, doskadan uzoqroqqa oxirgi partaga o`tkazilishi talab
etiladi.
O`qituvchi o`quvchining doska, jadval va xaritadagi o`quv materiallarini qabul
qilishi va tushunishini nazorat qilib borishi kerak. Anomal refleksiyali bolalarda
ko`zi charchashi ko`p kuzatiladi. Shuning uchun dars paytida ularga ko`rish
ishlarini boshqa turdagi ishlar uyg`unlashtirib berishi zarur. Anomal refleksiyali
bola 10-15 minut davomida intensiv ko`rish ishlarini bajargandan keyin bir necha
minut uzoqqa (doska yoki derazaga) qarashi kerak, bu ko`rish charchog`ining
bartaraf etilishiga yordam beradi.
Ko`rish qobiliyati ancha og`ir bo`lgan – ko`r va yomon ko`radigan bolalarni
o`qitish maxsus ta’lim muassasalarida amalga oshiriladi. Ba’zan ko`rish qobiliyati
og`ir buzilgan bolalar ommaviy umumiy o`rta ta’lim maktablariga qabul
qilinadilar. Bunday vaziyatda anomal bolalar uchun maxsus sharoitlarni yaratish
zaruriyati yuzaga keladi.
O`z sinflarida og`ir ko`rish qobiliyati buzilgan bola bo`lgan o`qituvchilar bolaga
differensial yondashuv asosida munosabatda bo`lishlari zarur. Buning uchun
sinfdagi o`quvchilarning soni 15 nafardan oshmasligi, sinf xonasi yaxshi
yoritilgan, ko`rish qobiliyatida nuqsoni bo`lgan bolaning ish o`rni esa ko`shimcha
yoritilgan bo`lishi kerak. O`quv-tarbiyaviy ishlar jarayonida o`qituvchining nutqi

katta ahamiyatga ega bo`ladi. Uning nutqi aniq, tushunarli, ifodali bo`lishi zarur.
O`qituvchi o`zining har bir harakati mohiyatini so`z yordamida sharhlab borishi,
Sinfida ko`r yoki yomon ko`radigan bola bo`lgan o`qituvchi ularning individual
xususiyatlari va imkoniyatlarini bilishi, ular normal ko`radigan tengdoshlaridan
farq qilishlarini yaxshi anglashi maqsadga muvofiqdir.
Tayanch-harakat apparati buzilgan o`quvchilarni korreksion o`qitish.
Tayanch-harakat apparatlari buzilishining turlari va yuzaga kelish sabablari.
Tayanch-harakat apparatidagi turli buzilishlar bolalarni o`qitish va tarbiyalashda
muayyan muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Tayanch-harakat apparati
funksiyalarining buzilishi tug`ma yoki orttirilgan bo`lishi mumkin. Tayanch-
harakat apparati patologiyasi quyidagi turlarga ajratiladi:
1) nerv tizimining kasallanishi (bolalar serebral paralichi (BSP), poliomiyelit);
2) tayanch-harakat apparatining tug`ma patologiyasi; sonning tug`ma
chiqqanligi; bo`yin qiyshiqligi; qiyshiq oyoqlik va oyoqning boshqa nuqsonlari;
umurtqa pog`onasi rivojlanishidagi nuqsonlar (skolioz); qo`l yoki oyoqlarning
rivojlanmaganligi va nuqsonlari; qo`li barmoqlarining anomal rivojlanishi;
artrogripoz (tug`ma mayiblik);
3) orttirilgan kasalliklar va tayanch-harakat apparatining zararlanishi; orqa
miya, bosh miya va qo`l-oyoqlarning travmatik jarohatlanishi; poliatrit; skelet
kasalliklari (tuberkulez, suyaklardagi shishlar, osteomiyelit), skelet tizimi
kasalliklari (raxit, xondodistrofiya).
Tayanch-harakat apparati patologiyasi bo`lgan bolalarda asosiy buzilish
harakatlanishdagi nuqson hisoblanadi. Bunday nuqsonlarga ega bolalarning 89 %
ini serebral paralichli bolalar tashkil etadilar. Ularda harakat buzilishi psixik va
nutqiy buzilishlar bilan birga namoyon bo`ladi. Shu bois bu kabi bolalar nafaqat
davolash va ijtimoiy yordamga, balki psixologik-pedagogik va logopedik
korreksiyaga ham muhtoj bo`ladilar.
Harakatlanish buzilishlari o`rtacha darajada bo`lgan bolalar yurishni o`rganib
olsalarda, biroq, shonch bilan yura olmaydilar, ular uchun maxsus moslamalar

zarur. Harakatlanish buzilishining yengil shaklida bolalar uyda va ko`chada
mustaqil, qo`rqmay yura oladilar, o`zlariga to`la xizmat ko`rsatadilar.

Adabiyotlar:
1. Pedagogika (Pedagogika nazariyasi va tarixi) O‘qituvchilar tayyorlash va
pedagogika fani sohasi: bakalavriat yo‘nalishi uchun
darslik//prof.M.X.Toxtaxadjaevaning umumiy tahriri ostida, O‘zbekiston Respublikasi
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. – Toshkent “O‘zbekiston faylasuflar milliy
jamiyati” nashriyoti, 2010.
2. Pedagogika. O‘quv qo‘llanma//A.Munavvarovning umumiy tahriri ostida.
Toshkent “O‘qituvchi”, 1996.
3. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Pedagogika nazariyasi. 1-qism / Oliy o’quv yurtlari
uchun darslik. M.X.Toxtaxodjayevaning umumiy tahriri ostida. – Toshkent: “ Iqtisod-
moliya”, 2007.
4. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat / S.A.Madiyarova va boshq. –
Toshkent: “Iqtisod-moliya”, 2009.
5. Azizxo’jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – Toshkent:
Nizomiy nomidagi TDPU, 2006.
6. Axmedova M.E “Pedagogika nazariyasi va tarixi” o’quv qo’llanma T:2011
“Tafakkur bo’stoni” nashriyoti 157 b
7. Axmedova M.E Niyozov G. “Pedagogika tarixidan seminar mashg’ulotlari” o’quv
qo’llanma T:2011, Noshir nashriyoti 157 b
8. Mavlonova R. va boshqalar. “Pedagogika”, -Toshkent, “O‘qituvchi”, 2001.

MAVZU: KORREKSION (MAXSUS) PEDAGOGIKA REJA: 1. Korreksion pedagogika va uning maq`sad va vazifalari 2. Korreksion pedagogikaning kategoriyalari 3. Korreksion-pedagogikaning paydo bo`lishi 4. Turli anomaliysli o`quvchilar bilan olib boriladigan korreksion ishlar.

Korreksion pedagogika va uning maq`sad va vazifalari. Rivojlanishida turli nuqson (kamchilik)lar bo`lgan o`quvchilarni korreksion o`qitish va tarbiyalash bilan korreksion pedagogika (defektologiya) shug`ullanadi. Korreksion ( maxsus ) pedagogika ( defektologiya - yunoncha defectus – nuqson , kamchilik , logos – fan , ta ’ limot ) – rivojlanishda jismoniy yoki psixik kamchilikka ega , maxsus , individual tarbiyalash va o ` qitish metodlariga asoslangan , salomatlik imkoniyatlari cheklangan bolaning individualligi hamda shaxsini rivojlantirish jarayonini boshqarish mohiyati , qonuniyatlarini o ` rganuvchi fan sanaladi . Korreksion pedagogika (defektologiya ) tarkibiga quyidagi sohalari kiradi: Pedagogik lug ` atda « korreksiya » tushunchasi ( yunoncha « correctiio » - tuzatish ) pedagogik uslub va tadbirlardan iborat maxsus tizimi yordamida anomal bolalarning psixik va jismoniy rivojlanish kamchiliklarini tuzatish ( qisman yoki to ` liq ) sifatida tushunilishi ta ’ kidlab o ` tiladi . Ana shu lug ` atda « korreksion pedagogika » ning jismoniy yoki psixik kamchilikka ega , maxsus , individual tarbiyalash va o ` qitish metodlariga muhtoj bo ` lgan , sog ` lig ` i imkoniyatlari cheklangan bolaning individualligi va shaxsini rivojlantirishKorrеktsion pеdagogika (dеfеktologiya ) Surdopеdagogika - eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni rivojlantirish, o`qitish va tarbiyalashni o`rganadi Tiflopеdagogika - ko`rish qobiliyati buzilgan bolalarni o`qitish, tarbiyalash va rivojlantirishni o`rganadi Oligofrеnopеdagogika - aqli zaif bolalarni o`qitish, tarbiyalash va rivojlantirishni o`rganadi Logopеdiya va nutqiy buzilishlar psixologiyasi - nutqida nuqsonlar bo`lgan bolalarni o`qitish, tarbiyalash va rivojlantirishni o`rganadi Motorli-harakatlanish apparatining murakkab nuqsonlar (ko`r, soqov va karlik)ni o`rganuvchi maxsus pеdagogika va psixologiya sohalari 3-40. chizma

jarayonini boshqarish mohiyati , qonuniyatlarini o ` rganuvchi fan ekanligi qayd etiladi . Korreksion pedagogikaning asosiy maqsadi – belgilangan ( normal ) va ( mavjud kamchilik ) faoliyat o ` rtasidagi nomuvofiqlikni yo ` qotish yoki kamaytirishdan iborat . Korreksion - pedagogik faoliyat yaxlit ta ’ lim jarayonini qamrab oluvchi hamda murakkab psixofiziologik va ijtimoiy - pedagogik chora - tadbirlarning amalga oshirilishini nazarda tutuvchi pedagogik tizim . Diagnostika korreksion , korreksion - rivojlantiruvchi , korreksion - profilaktik faoliyatlar bilan bir qatorda tarbiyaviy va korreksion - o ` qitish , psixokorreksion faoliyatni ham amalga oshirilishini ta ’ minlaydi . Korreksion - pedagogik faoliyat maxsus ta ’ lim dasturiga muvofiq mutaxassislar yordamida anomal o ` quvchilarni o ` qitish , tarbiyalash va rivojlantirishga yo ` naltirilgan yaxlit jarayon . Korreksion pedagogikaning asosiy vazifalari . Turli kategoriyali anomal bolalarni rivojlantirish , o ` qitish va tarbiyalashning umumiy qonuniyatlari mavjud . Korreksion pedagogikaning asosi ni anomal bolalarni har tomonlama , fiziologik va psixologik o ` rganish tashkil etib , uning vazifalari sirasiga quyidagilar kiradi : 1) rivojlanishida turli kamchiliklar bo ` lgan bolaning nuqsonlarini tuzatish va korreksion - kompensatorli imkoniyatlarini aniqlash ; 2) differensatsiyali o ` qitish va tarbiyalashni amalga oshirish maqsadida anomal bolalarning muammolarini hal etish ; 3) anomal bolalarni aniqlash va h isobga olish; 4) rivojlanish anomaliyasini erta diagnostika qilish metodlarini ilmiy jihatdan ishlab chiqish; 5) bolalarda rivojlanish nuqsonlarini tuzatish, yo`qotish yoki kamaytirish bo`yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish; 6) anomal bolalikning oldini olish bo`yicha profilaktik chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish; 7) anomal bolani rivojlantirish va uni ijtimoiylashtirish jarayonining samaradorligini oshirish.

Korreksion pedagogikaning kategoriyalari. Korreksion pedagogika quyidagi pedagogik kategoriyalarga ega: 1. Anomal bolalarni o`qitish va rivojlantirish ularni ijtimoiy hayot va mehnatga tayyorlash, ularda bilim, ko`nikma va malakalarni shakllantirishga yo`naltirilgan maqsadli jarayondir. Anomal bolalar uchun ta’lim tizimi va metodlarini tanlashda bolaning yoshi va nuqsonning kelib chiqishi vaqti hisobga olinadi. Eshitish yoki ko`rish qobiliyatini yo`qotish vaqti alohida ahamiyatga ega. Anomal bolaning rivojlanishi normal boladan ko`ra ko`proq darajada o`qitishga bog`liq. Shuning uchun anomal bolalar o`qitilmasa yoki o`qitish kech boshlansa uning rivojlanishiga jiddiy zarar yetkaziladi, psixik funksiyalarning shakllanishi ortda qoladi, normal tengdoshlaridan ortda qolishi darajasi oshadi, nuqsonlar o`ta jiddiy bo`lsa aqliy rivojlanishi imkoniyatlari yuzaga chiqmay qolishi mumkin. Maxsus didaktikaning markaziy muammosi mehnat ta’limi va tarbiyasini tashkil etish masalasi hisoblanadi. Maxsus maktablarda uni tashkil etish alohida ahamiyatga ega. Binobarin, ushbu jarayonda o`quvchilar ijtimoiy hayot, shuningdek, imkoniyat darajasida kasbiy faoliyatga tayyorlash buzilgan funksiyalarini tiklash, shuningdek, aqliy va jismoniy rivojlanish nuqsonlarining darajasini pasaytirishga yordam beradi. 2. Anomal bolalarni tarbiyalash - korreksion pedagogikaning asosiy tushunchasi bo`lib, uning maqsad va vazifasi nuqsonning darajasi va tuzilishiga mos keladigan metod hamda vositalar yordamida anomal bolalarni faol ijtimoiy hayot va mehnatga tayyorlash, ularda fuqarolik sifatlarini shakllantirishdan iborat. Anomal bolalarni tarbiyalash oila va ta’lim muassasasi o`rtasidagi yaqin aloqa, bir-birlarini qo`llab-quvvatlash, bir-biriga yordam ko`rsatish, talabchanlik hamda oqilona mehribonlik asosida amalga oshiriladi. Tarbiyaviy ishlar anomal bolalarning individual va yosh xususiyatlarini inobatga olish asosida ularda mustaqillik, o`ziga xizmat ko`rsatish, mehnat ko`nikmalari, xulq madaniyati, shuningdek, ijtimoiy muhitda yashash va ishlash ko`nikmalarini shakllantirishga yo`naltiriladi. Anomal bolani tarbiyalash atrofdagilarning uning psixik yoki jismoniy kamchiliklariga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lishni

talab etadi. Bunday bolalarda optimizm va ishonchni tarbiyalash, qobiliyatini shakllantirish yoki uning o`rnini bosuvchi imkoniyatni rivojlantirish, ijobiy sifatlarini tarbiyalash hamda harakatlari va xulqini tanqidiy baholash qobiliyatini rivojlantirish juda muhim. 3. Korreksiya (yunoncha tuzatish) bolaning psixik va jismoniy rivojlanishidagi nuqsonlarni tuzatish, yo`qotish va pasaytirishni nazarda tutadi. 4. Korreksion-tarbiyaviy ishlar kategoriya sifatida shaxsning anomal rivojlanishi xususiyatlariga ko`ra umumiy pedagogik ta’sir ko`rsatish chora-tadbirlari tizimidan iborat. Korreksion–tarbiyaviy masalalarida sinf va sinfdan tashqari ishlarning barcha tur va shakllaridan foydalaniladi. Korreksion –tarbiyaviy ishlar anomal bolalarni o`qitish jarayonida amalga oshiriladi va mehnat tarbiyasini samarali tashkil etish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Mehnat ta’limi jarayonida faqat kasbiy malakalari emas, balki o`z ishlarini rejalashtirish ko`nikmalari, og`zaki ko`rsatmalarga amal qilish malakasi, ishning sifatini tanqidiy baholash va boshqa malakalari tarbiyalanadi. Kamchiliklarini tuzatish yordamida anomal bolalarning normal rivojlangan bolalar bilan aloqalari uchun sharoitlar yaratish muhimdir. Bir qator hollarda anomal bolalar uchun davolash-korreksion tadbirlar (davolash jismoniy mashqlari, masala, artikulyar va nafas olish gimnastikasi, dori-darmonlar qabul qilish va boshqalar) ni tashkil etish zarur bo`ladi. 5. Kompensatsiya (yunoncha «compensatio» – o`rnini to`ldirish, tenglashtirish) organizmning buzilgan yoki rivojlanmagan funksiyalarining o`rnini to`ldirish yoki qayta qurishdir. Kompensatsiya jarayoni oliy nerv faoliyatining zahira imkoniyatlariga tayanadi. 6. Ijtimoiy reabilitatsiya (yunoncha «rehabilitas» – layoqati, qobiliyatini tiklash) tibbiy-pedagogik mazmunida anomal bolaning psixofiziologik imkoniyatlari darajasida ijtimoiy muhitda ishtirok etishi uchun sharoit yaratish, uni ijtimoiy hayoti va mehnatiga jalb etishni anglatadi. Bu korreksion pedagogika nazariyasi va amaliyotida asosiy vazifa hisoblanadi. Reabilitatsiya nuqsonlarini yo`qotish va yumshatishga yo`naltirilgan maxsus tibbiy vositalar hamda maxsus ta’lim, tarbiya va kasbiy tayyorlash yordamida amalga

KORREKSION (MAXSUS) PEDAGOGIKA

08.08.2023

0

70.11328125 KB

Похожие