logo

Kutubxona ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

686.5224609375 KB
1“Kutubxona ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish” mavzusida
KURS ISHI
                                                                                    
SAMARQAND – 2021 2MUNDARIJA
1. Kirish...……………………………………………………………………2
2. NAZARIY QISM. 
2.1  Ma’lumotlar bazasi tushunchasi……………………………..……..3
2.2 Ma’lumotlar   bazasidagi   jadvallar   va   uning   tarkibiy
qismlari…………………………..…………………………………….21
3. AMLIY QISM
3.1. SQL   operatorlari   yordamida   jadvallarni   hosil   qilish   va
jadvallarga ma’lumotlar kiritish…………………………………24
3.2. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar 
qo’shis……………………………………………………………....26
3.3. CSS   dasturlash   tili   va   SQL   tillari   orqali   Sublime   Text3   va
PhpMyAdmin   dasturlash   muhitida   tuzilgan   dastur
interfeysi…………………………………………………………….32
4. XULOSA……………………………………………………………………..34
5. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………...…..35
Kirish 3                  “Kutubxona   ma’lumotlar   bazasini   loyihalashtirish”   tanlab   olingan.   Bu
Kutubxona   ma’lumotlar   bazasini   loyihalashdan   maqsad   xodimlarni   kitoblarni
tezkor   qidirib   topish,   ma’lumotlarni   saqlab   borish,   ro’yxatdan   o’tkazish,   qaysi
kitobni   kim   yozganligi,   kitobning   tavsifi,   qachon   nashr   qilingani   haqidagi
ma’lumotlarni   ko’rsatadi.   Kitoblarni   kim   tomonidan   ijaraga   olinishi   va   qancha
muddatga,   nechta   kitob   ijarada   kabi   amallarni   bajaradi.   Bu   ma’lumotlar   bazasida
xodimlar   bo’limi   bor   bunda       xodimning   nechta   kitob   ijaraga   berganini,   ismi
familyasi,   kasbi   ,tug’ilgan   yili,   telefon   nomeri,     E-mail   kabi   maydonlari   bor.   Bu
maydonlarga   foydalanuvchilar   tomonidan   ma’lumotlar   kiritiladi   .   Yana   Ijaraga
berilgan   bo’limida   nechta   kitob   ijaraga   berilgani     ,ijaradagi   kitob   idsi   ,   ijaraga
berilgan   sanasi,   kitob   narxi   kabi   maydonlari   mavjud.   Bu   maydonlarga
foydalanuvchilar   tomonidan   ma’lumotlar   kiritiladi.Kitobga   bo’lgan   talabning
kuchaygani   sari   kutubxona   va   kitob   yetkazib   beruvchi   tashkilotning   ishi
og’irlashib bormoqda hamma   amallar qo’lda amalga oshiriladi, buyurtmalar ham
shaxsan to’g’ridan to’g’ri amalga oshiriladi. Yana hujjatbozlikning oshib borishiga
sabab   bo’liyabti   .Har   safar   do’kon   egasi   qancha   kitob   ijaraga   bergani   va     bazada
qancha   kitob   qolganini,   qancha   foyda   ko’rganini   bilish   uchun,bir   kunlab,   bazan
ikki   kunlab   vaqtini   ketkazadi.Bu   sohaga   Axborot   texnologiyalarini   kirib   kelishi
bilan   xodimlarning   ishi   ancha   yengillashdi,   vaqtini   tejadi.Natijada   xodimlar
reklama   ishlari   bilan   mashg’ul   bo’lib   ko’proq   mijoz   yig’shadi.   Nashriyotlarga
borib   buyurtma   berib   kelishning   ham   hojati   yo’q.   shundoq   o’tirgan   joyidan
ma’lumotlar bazasiga ulangan telefoni yoki komputeri  orqali buyurtma berishi  va
yangi mahsulotlar bilan tanishishi mumkin.Nashriyotlarida ishlaovchi yuk yetkazib
beruvchi   xodimar   kutubxonaga   yetkazib   berishadi.Shu   kabi   qulayliklarni   yaratish
uchun ma’lumotlar  bazalari  va dasturlar, ekspert  tizimlar ,netron tarmoqlar ishlab
chiqishimiz lozim.
II.BOB. NAZARIY QISM 42.1.Ma’lumotlar bazasi tushunchasi
Insonning     kundalik   m е hnat   faoliyati   tashqi   muhit   to`g`risidagi   axborotlarni
qabul qilish va to`plash, turli masalalarni  е chish uchun zarur bo`lgan ma'lumotlarni
aniqlash,   qayta   ishlash   kabi   amallarni   bajarish   bilan  bog`liq  bo`ladi.  Shu   sababli,
ham  yuqoridagi  amallar  majmuasi,  ularni  tatbiq etish  usullarini  vositalari  axborot
tizimlarini (AT) yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi.
Axborot   tizimlarining   asosiy   maqsadi   foydalanuvchilarni   t е gishli   sohaga
taaluqli   bo`lgan   axborot   bilan   ta'minlashiga   qaratilgan.   E H Mlarning   yaratilishi
natijasida avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini (AAT) hosil  qilish imkoniyatlari
paydo bo`ldi.
Hozirgi   kunda   AATning   rivojlanishi   ikki   yo`nalishda   olib   borilmoqda.   Birinchi
yo`nalish   –   avtonom   fayllar   asosida     axboorot   tizimlarini   hosil   qilish.   Bunday
Atning imkoniyat  doiralari ch е garalangan va oddiy tuzilishiga ega. Ular avtonom
fayllar to`plamini qayta ishlash hamda hujjatlarni chiqarish amallarini bajaradigan
dasturlar   majmuasidan   tashkil   topadi.   Bunday   tizimlar   quyidagi   kamchiliklarna
ega:
- ma'lumotlarning takrorlanishi;
- fayllarni yuritish murakkabligi;
- fayllarning birgalikda ishlashi qiyinligi;
- dasturlarning ma'lumotlarga bog`liqligi va boshqalar.
Ikkinchi   yo`nalish   -   ma'lumotlar   bazasini   hosil   qilish.   Ma'lumotlar   bazasi
asosida   hosil   qilingan   AT   foydalanuvchilar   majmuasiga   xizmat   ko`rsatadi   va
yuqorida ko`rsatilgan tizimlar juda k е ng tarqalmoqda.
AATning   faoliyati   axborotlarni   to`plash   va   qayta   ishlash   bilan   bog`liq.
Tizimga   kiritilayotgan   va   foydalanuvchiga   b е rilayotgan   axborotlar   hujjatlar
ko`rinishda   shakllanadi.   Shu   sababali   ham   hujjat   moddiy   ob' е kt   hisoblanadi   va
ma'lum bir tartib asosida rasmiylashtirilgan axborotlar to`plamidan iborat bo`ladi. 5AATda   axborot   manbai   sifatida   odamlar   va   t е xnik   vositalar   hisoblansa,
ist е 'molchi   sifatida   turli   foydalanuvchilarni   uch   guruhga   ajratish   mumkin:
tizimning ma'muriyati, dasturchilar va oxirgi ist е 'molchilar.
Foydalanuvchilarning   AAT   ga   murojaati   talab   asosida   amalga   oshiriladi.
Talab-mavsumlashtirilgan   xabar   bo`lib,   unda   t е gishli   ma'lumotlarni   qidirish
shartlari va ular ustidan bajarilishi lozim bo`lgan vazifalar ko`rsatiladi.
Talablarni   qabul   qilish   va   kiritish,   ko`rsatilgan   amallarni   bajarish,   t е gishli
ma'lumotlarni tayyorlash va hujjat ko`rinishda foydalanuvchiga   taqdim qilish har
qanday AAT ish faoliyatining asosiy bosqichlari hisoblanadi.
Hozir gi   kunda   AATlar   inson   faoliyatning   turli   sohalarida,   masalan,   halq
xo`jaligi   tarmoqlarini   boshqarishda,   ilmiy-tadqiqot   ishlari   boshqarishda,   ma'rif
sohasida   loyihalashtirishda   qo`llanilmoqda.   Bunda   quyidagi   ikki   usulning   biridan
foydalaniladi.
AATdan avtonom foydalanish. Bunda AAT boshqa tizim tarkibiga kirmaydi
va mustaqil faoliyat ko`rsatadi. Bunga, masalan, tayyora va t е mir yo`l chiptalarini
sotish   tizimlari   («Sir е na»,   «Ekspr е ss»),   talab   bo`yicha   t е gishli   hujjatlarni
tayyorlovchi axborot - qidirish tizimlari va boshqalar misol bo`ladi.
AAT   dan   yuqori   darajali   boshqarish   tizimining   tarkibiy   qismi   sifatida
foydalanish.   Bunda   hosil   qilingan   chiquvchi   ma'lumotlardan   tizimning   boshqa
el е m е ntlari   faoliyatida   ham   qo`llaniladi.   Bunday   AATga,   masalan,   axborot   -
o`qitish   tizimlari,   loyihalashtirishning   avtomatlashtirilgan   tizimlari,
avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari misol bo`ladi.
Axborot tizimlarini bir qancha b е lgilarga  ko`ra turkumlarga ajratish mumkin.
85-rasmda AATni turkumlashning asosiy b е lgilari ko`rsatilgan.
Hujjatli   axborot   qidirish   tizimi   (HAQT)   hujjatlashtirilgan   ma'lumotlarni
saqlash   va   qayta   ishlashni   amalga   oshiradi.   Kutubxona   faoliyatining
avtomatlashtirilgan tizimi HAQT ga misol bo`ladi. 6Faktografik    axborot  qidirish  tizimi   (FAQT)   raqmli   va  mantli   ma'lumotlarni
saqlashda   va   qayta   ishlashda   qo`llaniladi.   Tashkil   qilinayotgan   AATning   asosiy
qismi FAQT turidagi tizimga misol bo`ladi.
Ma'lumotlarni   ishlash   usuliga   ko`ra   AAT   ikki   qismga:   axborot   -ma'lumotnoma
tizimi   (AMT)   va   ma'lumotlarni   ishlashning   avtomatlashtirilgan   tizimi   (MIAT)ga
bo`linadi.
        ATT
35 -rasm.  AATning turkumlanishi
AMT talab-javob tartibida ishlaydi. Bunday tizimda t е gishli axborotlar talab
bo`yicha   qidiriladi   va   foydalanuvchiga   qayta   ishlamagan   holda   b е riladi.   Ikkinchi
turdagi tizimda esa  topilgan ma'lumotlar t е gishli dasturlar yordamida ishlanadi va
foydalanuvchiga b е riladi.
Ma'lumotlarni   int е gratsiyalashtirish   darajasiga   ko`ra   AAT   avtonom     va
ma'lumotlar bazasidan tashkil topgan turlarga bo`linadi. Avtonom fayli tizimlarda
(AFAAT)   to`plangan   ma'lumotlar   o`zaro   bog`lanmagan   holatda   bo`ladi.   Shu
sababli   bunday   turdagi   tizimlar   o`rniga   ma'lumotlar   bazasidan   (MB)
foydalanilmoqda.
Taqsimlash   darajasiga   ko`ra   AAT   el е m е ntlari   bitta   EHMda   (lokal)   va
hisoblash tarmog`ida (taqsimlangan) joylashgan turdagi tizimlarga bo`linadi.
Ma'lumotlar bazasini tashkil qilish tamoyillariHAQT Ma'lumotlarni sa qlash Ma'lumotlarni ishlash Ma'lumotlar 
intеgratsiyasi Taqsimlash
FAQT AMT MIAT AFAAT MB Lokal
Taqsimlangan 7Axborotga bo`lgan talablarning turli-tumanligi, masalalar ko`lamining tobora
ortib   borishi   va   boshqalar   zamonaviy   Atlari   oldiga   bir   qator   talablar   qo`ymoqda.
Bunday talablar jumlasidan quyidagilar kiradi:
Ma'lumotlarning   aniqligi .   Ma'lumki,   ma'lumotlar   bazasi   t е gishli   sohaning
axborat mod е lini tashkil qiladi. Shu sababli ham MB da saqlanayotgan axboratlar
ob' е ktlarning holati, xususiyati va ular o`rtasida alaqalarni to`liq va aniq ifodalash
lozim. Aks holda tashkil qilingan MB xatarli bo`lishi va zarar k е ltirishi mumkin.
T    е   zkorlik   va   unumdorlik.      Tizimning   t е zkorligi   qo`yilgan   talabga   javob
b е rish   vaqti   bilan   aniqlanadi.   Bunda   nafaqat   EHM   ning   t е zkorligini,   balki
malumotlarning   joylanishi,   izlash   usullari,   talabning   qiyinligini   va   boshqa
olimllarni ham  hisobga olish zarur. Tizimning umumdorligi esa vaqt birligi ichida
bajarilgan talablarning miqdori orqali aniqlanadi.
MBdan   foydalanishning   odiyligi     va   qulayligi.   Bu   talab   tizimdan
foydalanuvchi   barcha   im't е molchilar   tomonidan   qo`yiladi.   Shu   sababli   ham   MB
dan   foydalanishning oson,  sodda va qulay  usullarini  yaratish  muhim  ahamiyatga
ega.
Ma'lumotlarni   himoyalash .   Tizim     ma'lumotlar   bazasida   saqlanilayotgan
axborat   va   dasturlarni     tashqi   ta'sirlardan,   b е gona   foydalanuvchilardan
himoyalashni ta'minlash lozim.
Tizimning   rivojlanishi .   Tizim   tarkibi   doimo   yangi   el е m е ntlar,   dasturlar
bilan taxminlanishi, axborot massivlari  o`zgartirilishi, yangilanib borishi zarur.
     Yuqorida k е ltirilgan talablarga javob b е radigan MB quydagi tamoyillarga
asoslangan holda tashkil qilinishi mumkin:
Ma'lumotlarning   int е gratsiyalashtirish     tamoyili .   Bu   tamoyilning
mohiyatiga   ko`ra   o`zaro   bog`lanmagan   axboratlar   yagona   ma'lumotlar   bazasiga
birlashtiriladi.   Buning   natijasida   ma'lumotlar   foylalanuvchi   va   uning   amaliy
dasturlariga axborat massivlari ko`rinishida taqdim etiladi. Axborat massivlaridan
foydalanilganda   k е rakli   ma'lumotlarni   qidirish,   qayta   ishlash   jarayonlarini 8boshqarish   osonlashadi,   ma'lumotlarning   ortiqchaligi   kamayadi,   MBni   yuritish
е ngillashadi.
Ma'lumotlarning   yaxlitligi   tamoyili .   Bu   tamoyil   orqali   MBda
saqlanayotgan   axborlarning     aniqligi   ortadi,   ya'ni   ularning   xususiyatlari   va
tavsifnomalari   t е gishli   soha   ob' е ktlari   to`liq   ifodalaniladi.   Ma'lumotlarning
yaxlitligi   noto`g`ri   axborotni   kiritish   yoki   uning   ma'lum   bir   qimini   xotiradan
o`chirib   tashlash   natijasida   buzilishi   mumkin.   Shuning   uchun   ham   kiritilayotgan
axboratlarni nazorat qilish, saqlanayotgan ma'lumotlarni doimo t е kshirish, maxsus
tizim yordamida tiklash va boshqa tadbirlar orqali MB ning yaxlitligini taxminlash
mumkin. Ma'lumotlarning aloqadorligi tamoiyli. Bu tamoyilning mohiyatiga ko`ra
MBdagi     barcha   axboratlar   o`zaro   bog`langan   bo`lib,   ob' е ktlar   o`rtasidagi
munosabatlarni     ifodalaydi.   Axborat   turlari   va   ular   o`rtasidagi   munosabatlar
majmuasi   ma'lumotlarning   mantiqiy   tuzilishini   tashkil   qiladi.   Ma'lumotlarning
o`zaro   bog`liqligi   36-rasmda   ko`rsatilgan.   Buning   natijasida   е ngillashadi   va
t е zlashadi.   
Ma'lumotlarning   е tarli bo`lish tamoyili.   Bu tamoyilning mohiyatiga ko`ra,
t е gishli axboratlar MBda yagona nusxa saqlanadi va ular istalgan masalani   е chish
uchun o`zaro bog`lanadi hamda  е tarli bo`ladi. Masalan , vatonom fayllardan iborat
bo`lgan   AATda   ba'zi   bir   axboratlar   takrorlansa,   MBda   esa   ularning   takrorlanishi
butunlay   barham   topadi.   37-rasmda   «Xodim»,   «Xodimlar»     «Moliyalar»   fayllari
o`rtasidagi bog`lanishlar tasvirlangan.
    Fakultеt
Dеkanat Kafеdra Kurs
Muallim Fan Guru h
Talaba 936 -rasm. MB dagi axboratlarning o`zaro aloqasi.
«Xodim» «Xodimlar»
F
an y
il M
ansab m
anzil .
.... f
an y
il m
ansab m
anzil .
...
«Moliyalar»
fan yil ma
nsab Ma
nzil .
...
«Xodim»
f
an Y
il m
ansa
b Ish
staji Ish
xaqi ma
nzili .
..
37-rasm. Ma'lumotlarning  е tarli bo`lishi
MBni   boshqarishini   markazlashtirish   tamoyili .   Bu   tamoyilga   ko`ra
ma'lumotlarni   boshqarishning   barcha   funksiyalari   yagona   boshqarish   dasturi-
ma'lumotlar   bazasini   boshqarish   tizimi   (MBBT)ga   b е riladi.   Bu   tamoyilga   rioya
qilish   asosida   ATdan     foydalanishning   samaradorligi   barcha   jarayonlar   MBBT
orqali amalga oshiriladi.
  Ma'lumotlarning   ifodalanishini   ularni   qayta   ishlash   jarayonlaridan
ajratish   tamoyili .   Bu   tamoyilga   ko`ra,   ma'lumotlarning   ifodalanishi   amaliy
dasturlardan   tashqarida   tayyorlanadi   va   MB   da   saqlanadi.   Bu   esa   o`z   navbatida 10dasturlash   jarayonini   е ngillashtiradi,   dastur   uchun   zarur   bo`lgan   holda
axborotlarning hajmini kamaytiradi. MBni yuritishni yaxshilaydi va h.k.
Shunday   qilib,   yuqorida   ko`rib   o`tilgan   tamoyillar   asosida   MB   ning   tarkibi
yaratildi,   ya'ni   ATning   mantiqiy,   fizik   va   dasturiy   el е m е ntlari   o`rtasidagi   o`zaro
bog`lanish ishlab chiqiladi.
Ma'lumotlar bazasining tarkibi va uni tashkil etish.
Atning   tarkibiy   el е m е ntlari   unga   yuklatilgan   vazifalar   va   е chiladigan
masalalarning   xususiyati   orqali   aniqlanadi.   Shunga   ko`ra   ma'lumotlar   bazasining
asosiy vazifalari quyidagilardan  iborat:
-axborotlarni saqlash va himoyalash;
-axborotlarni   doimo   o`zgartirish   (yangilash,   yangi   ma'lumotlarni   kiritish,
ortiqcha ma'lumotlarni o`chirish va h.k.)
-foydalanuvchi  va  amaliy   dasturlar  talablariga  ko`ra   ma'lumotlarni  izlash   va
tanlash;
-aniqlangan   ma'lumotlarni   qayta   ishlash   va   t е gishli   usulda   natijaviy
axborotlarni chiqarish va boshqalar.
Yuqorida   ko`rsatilgand е k,   axborotlar   ma'lumotlar   bazasida   saqlanadi.   MB-
amaliy   dasturlarga   bog`liq   bo`lmagan   holda   ma'lum   bir   tartib   asosida   o`zaro
bog`langan ma'lumotlar to`plami.
H ar   qanday   ma'lumot   fayli     kabi,   MB   ham   yozuvlardan   tashkil   topadi.
yozuvlar esa o`z navbatida maydonchalardan hosil qilinadi. Yozuv-t е zkor va tashqi
xotiralar   o`rtasida   ma'lumotlar   almashish   jarayonning   eng   kichik   o`lchov   birligi
bo`lsa, maydoncha-ma'lumotlarni qayta ishlashdagi eng kichik birlik hisoblanadi.
MBni   tashkil   qilish   oddiy   fayllarni   tashkil   qilishdan   quyidagi   ikkita
xususiyatiga ko`ra farqlanadi:
-yozuv maydonlarining ifodalanishi ma'lumotlar bilan  birgalikda saqlanadi; 11-ma'lumotlarni qidirishda maxsus usullaridan foydalaniladi.
Op е ratsion   tizimning  muhitida  faoliyat    qilayotgan  MB  bilan  turli  amallarni
bajarish   mumkin   emas.   Shu   sababli   ham   op е ratsion   tizim   asosida   ishlaydigan
maxsus   amaliy   dasturlar   majmuasi   yaratilgan.   Bu   majmua   ma'lumotlar   bazasini
boshqarish   tizimi   d е b   yuritiladi.   MBBT   -   ma'lumotlar   bazasini   hosil   qilish,   uni
yuritish   va   foydalanish   uchun   mo`ljallangan   dasturlar   va   til   vositalarning
to`plamidir.
MBBTning   asosiy   qismini   boshqarish   dasturi   tashkil   qiladi.   Bu   dastur   MB
bilan muloqotni o`rnatishga bog`liq bo`lgan barcha jarayonlarni avtomatlashtiradi.
MBBT ishga tushishi bilan uning boshqarish dasturi doimo asosiy xotirada bo`ladi
va talablarni qayta ishlashni tashkil qiladi, ularning bajarilish tartibini ta'minlaydi,
amaliy   dasturlar   va   op е ratsiya   tizimi   o`rtasidagi   aloqalarni   o`rnatadi.   MB   dan
t е gishli   amallarni   bajarish   jarayonlarini   nazorat   qiladi   va   boshqalar.   MBga
k е layotgan talablarni paral е l bajarishni tashkil qilish boshqarish dasturining asosiy
funksiyasi hisoblanadi.
MBBTning   boshqa   qismini   ma'lumotlarni   qayta   ishlash   dasturlarining
to`plami   tashkil   qiladi.   Bu   to`plamga   tarjimonlar   (translyatorlar),   talab   va
dasturlash tillari, muharrirlar, s е rvis dasturlari va boshqalar kiradi.
Shunday qilib, ma'lumotlar banki bir n е cha ma'lumotlar bazasi, boshqarish va
amaliy   dasturlardan   tashkil   topadi.   Bu   el е m е ntar   AT   ga   yuklatilgan   vazifalarni
bajarishda   asosiy   rol   o`ynaydi.   Shu   bilan   birga,   ATning   samarali   faoliyati   uning
ta'minlovchi   el е m е ntlariga   ham   bog`liqdir.   Bu   ta'minot   tarkibiga   quyidagi
el е m е ntlar kiradi.
T е xnik-ta'minot MB va foydalanuvchilarning ish faoliyatini avtomatlashtirish
imkoniyatini   yaratadigan   t е xnik   vositalardan   tashkil   topadi.   Bunday   vositalar
jumlasiga   EHM,   tashqi   qurilmalar,   axborotni   tashish,   uzatish   vositalari,   aloqa
tarmoqlari, abon е nt punktlari va boshqalar kiradi. 12Mat е matik   ta'minot   -   funksional   masalalarni   е chishva   MBni   boshqarish
usullari, mat е matik mod е llar va algoritmlar to`plamidan tashkil topadi.
Dasturiy ta'minot  - MBning faoliyatini amalga oshirish dasturlari va turli xil
qo`shimcha   vazifalarni   bajarish   uchun   mo`ljallangan   s е rvis   dasturlarning
to`plamidan iborat bo`ladi.
Axborot ta'minoti-ma'lumotlarni turkumlash va ixchamlashtirish, ifodalash va
taqdim etish tizimlaridan tashkil topadi.
Lingvistik   ta'minot   -   MBBTda   foydalaniladigan   tillar,   lug`atlar   majmuasini
tashkil qiladi.  Tashkiliy   ta'minot   -MBning     kundalik   faoliyatini   ifodalovchi
rasmiy hujjatlar, m е 'yoriy ko`rsatmalar to`plamidan iborat bo`ladi.
Ma'lumotlar   bazasini   loyihalashtirish   jarayoni   ikki   bosqichga   bo`linadi:   MB
mantiqiy tuzilishini tashkil qilish va tashuvchilarda MBni hosil qilish.
MB ning mantiqiy tuzilishi-ob' е ktga tashgishli bo`lgan axborotlarning MB da
joylanishini   ifodalaydi.   Hosil   bo`lgan   MB   ning   mantiqiy   bog`lanish   mod е li
birinchi   bosqichning   natijasi   hisoblanadi.   Bu   mod е lda   uch   turdagi   axborot
ifodalanadi:   ob' е kt   to`g`risidagi   xabarlar,   larning   xususiyati   va   o`zaro
munosabatlari.   Har   bir   ob' е kt   mod е lda   yozuv   turlari   orqali   ko`rsatiladi.   Ularning
xususiyatlari-   yozuv   maydonlari   orqali   ifodalanadi,   munosabatlar   esa   -   yozuv   va
maydon   turlari   o`rtasidagi   aloqalar   yordamida   tasvirlanadi.   Bunday   mod е l   EHM,
op е ratsiya   tizimi,   MBBT   ning   mohiyaiga   bog`liq   bo`lmaydi,   ya'ni   axborotning
ma'nosiga   bog`liq   bo`lmaydi,     Axborotning   ma'nosiga   bog`liq   bo`magan   holda
ularni ifodalash usuli va aloqasini ta'minlaydi.
Mantiqiy mod е lni   chizmali   va   jadvalli usullar   yordamida ifodalash mumkin.
Chizmali usulda ma'lumotlar o`rtasidagi bog`lanish graflar yordamida tasvirlanadi.
Bunda   grafning   uchlari   yozuvlarni   ifodalaydi.   Graflarning   qirralari   yozuvlar
o`rtasidagi   aloqalarni   ko`rsatadi.   Jadvalli   usulda   esa   ob' е kt   to`g`risidagi
ma'lumotlar bir yoki bir n е cha ustundan iborat bo`lgan jadvallar orqali ifodalanadi. 13Hozirgi   kunda   mantiqiy   mod е llarning   pog`onali,   tarmoqli   va   r е lyatsion
turlaridan   foydalilmoqda.   Shaxsiy   E?M   larning   paydo   bo`lishi   r е lyatsion
mod е llarning k е ng tarqalishiga sababchi bo`ldi.
Pog`onali   mod е l   chizmali   usul   asosida   tashkil   qilinadi.   Bunda   ma'lumot
yozuvlari grafning uchlarini ifodalaydi va har bir yozuv oldingi pog`ona uchlariga
bog`langan   bo`ladi.   Bunday   tuzilishidagi   MBdan   t е gishli   axborotlar   hamma   vaqt
bitta   yo`nalish   bo`yicha   qidiriladi   va   uning   joylashgan   o`rni   to`liq   ko`rsatiladi.
Masalan,   «Talaba»   to`g`risidagi   ma'lumotlarni   olish   uchun   «Fakult е t»,   «Kurs»,
«Guruh» yozuvlari ko`rsatilishi lozim.
Tarmoqli mod е l  ham chizmali usul yordamida tashkil qilinadi. L е kin, bunda
t е gishli   axborotlar   bir   n е cha   yo`nalish   bo`yicha   olinishi   mumkin.   Masalan,
«Talaba»   to`g`risidagi   ma'lumotlarni   olish   uchun   yuqoridagi   tasvirga   «Muallim-
fan» va «Fan-talaba» tarmoqli mod е li hosil bo`ladi (38-rasm).
R е lyatsion   mod е l   jadvalli   usul   asosida   tashkil   qilinadi.   Bunda   t е gishli
ma'lumotlar   jadvalning   ustun   va   qatorlarida   joylashadi.   Ustunlar   ma'lumotning
maydonlarini,   qarorlar   esa   yozuvlarni   ifodalaydi.   Bir   ustunda   ma'lum   sohaga
t е gishli   bo`lgan   bir   qancha   ma'lumotlar   joylashadi.   Qatorda   esa   ustunlarda
joylashgan   ma'lumotlar   ko`rsatiladi.   Ustun   va   qator   o`rtasidagi   bog`lanish
munosabat d е b ataladi.  Har  bir ustun, qator va munosabat o`z nomiga ega bo`ladi.
3 8 -rasm. MBning tarmoqli mod е liFakultеt
Dеkanat Kafеdra Kurs
Muallim  Фан  Gurux
Talaba 14R е lyatsion mod е ldagi munosabatlar quyidagi talablar orqali hosil qilinadi:
-ustun va qator k е sishgan  е rda joylashgan ma'lumotlar el е m е ntar hisoblanadi;
-munosabatlarda ikkita bir xil qator bo`lmaydi;
-ustun va qatorlarning tartibli joylashishi va nomlanishi majburiy emas.
R е lyatsion   mod е l   bir   n е cha   munosabatlardan   tashkil   topishi   mumkin.
Masalan,   39-rasmda   ikki   munosabadan   tashkil   topgan   r е lyatsion   ma'lumotlar
bazasi   k е ltirilgan.   Bu   jadvaldagi   munosabatlar   «Mansabi»   ustun   orqali
bog`lanishga ega va t е gishli ma'lumotlar maxsus buyruqlar orqali qayta ishlanadi.
MB ni tashuvchilarda hosil qilish bosqichi fizik tuzilishni tashkil etadi. Fizik
tuzilish   tashqi   xotiralarda   ma'lumotlarni   joylashtirish   usullari   va   vositalaridan
iborat bo`lib, uni natijasida ichki mod е l hosil qilinadi.
Ichki   mod е l ma'lumotning mantiqiy mod е lini tashuvchilarida aks ettiradi va
yozuvlarning joylanishi, aloqasi va tanlab olinishini ko`rsatadi. Ichki mod е l MBBT
orqali hosil qilinadi:
-ma'lumotlarning mantiqiy tuzilishini saqlash;
-tashqi xotiradan maksimal foydalanish;
-MB ni yuritish harajatlarini kamaytirish;
-ma'lumotni   qidirish   va   tanlash   jarayonlarining   t е zkorligini   oshirish   va
boshqalar
Xodim  Moliya
Ismi-sharifi Tug’ilg Telefon Mansab Oylik 15an
 Yili raqami i maoshi
Salimov A.A. 1970 458410 hisobchi 3500
Halimov B.T. 1969 792556 muhandi
s 3200
Jalilov A.S. 1969 599999 texnik 2900
39-rasm. R е lyatsion ma'lumotlar bazasining tuzilishi
Ma'lumki, bir algoritm bo`yicha turli tillar yordamida ekvival е nt dasturlarini
yaratish   mumkin.   Shunga   bog`liq   holda   bitta   mantiqiy   mod е l   orqali   bir   qancha
ichik (fizik)mod е llarni yaratish mumkin. L е kin yaratilgan mod е llardan biri optimal
bo`ladi. Shu   sababali, MB ni hosil qiluvchi mutaxassislar oldida ichki mod е lning
optimal   variantini   topish   masalasi   turibdi.   Bunda   optimallik   m е zoni   sifatida
yuqoridagi talablarni olish mumkin.
Saqlanayotgan   ma'lumotlarning   tuzilishi,   ularni   qidirish   usullari   va
ifodalanish tillari fizik mod е llashtirishning asosiy vositalari hisoblanadi.
Ma'lumotlarning   tuzilishini   fayl   yozuvlar   ko`rinishida   tasvirlash   mumkin.
Bunday   holda   yozuvlar   maydonlardan,   ularning   joylanish   tartibidan,   turi   va
uzunligidan   iborat   bo`ladi.   Ma'lumotlarni   qidirish   vaqtini   kamaytirish   maqsadida
turli   qidirish   usullari   yaratilmoqda.   Agar   ma'lumotlarning   tuzilishi   yozuvlarning
t е zroq   topish   yo`lini   ko`rsatadi.   Shuning   uchun   ham,   MB   fizik   tashkil   qilishda
ikkita tamoyilga: ma'lumotlarning tuzilishi va qidirish usullari asosida MB ni hosil
qilishga rioya qilinadi.   Har   qanday MB  fizik tashkil  qilish natijasida fayllar hosil
qiladi.   Shaxsiy   kompyut е rlarda   bu   fayllar   k е tma-k е t   yoki   ixtiyoriy   tartibda
joylanishi mumkin. Bunday fayllarni bajarishda, ya'ni MBBT da chiziqli va zanjirli
ro`yxat, tartiblashmagan va tartiblashgan qidirish usullaridan  foydalaniladi. 16Chiziqli   ro`yxat   - MBni fizik tashkil qilishning eng oddiy usuli hisoblanadi.
Bunda MBning fayllari bog`lanmagan holda bo`ladi va t е gishli yozuvlarni qidirish
ma'lum   bir   algoritmlar   asosida   amalga   oshiriladi.   Chiziqli   usul   orqali   xotiradan
samarali foydalanish mumkin, l е kin ma'lumotlarni qidirish uchun boshqa usullarga
qaraganda ko`p vaqt sarf qiladi.
Zanjirli   ro`yxat   usulida   hosil   qilingan   faylda   har   bir   yozuv   boshqa   yozuv
bilan  bog`langan   bo`ladi.   Bunda   aloqa   vositasi   sifatida   ko`rsatkichlar   ro`yxatidan
foydalaniladi.   Ko`rsatkichlar   ro`yxati   yozuvning   qo`shimcha   maydonlarida
ko`rsatiladi va ular orqali k е rakli ma'lumotlarni olish tartibi o`rnatiladi.
Ro`yxatga   kirish   uchun   ro`yxatning   boshlang`ich   manzilgohini   (RBM)
ko`rsatish   lozim.   Bu   manzilgoh   ro`yxat   sarlavhasida   (RS)   saqlanadi.   40-rasmda
zanjirli ro`yxatning chiziqli (a) va jadvalli (b) tasviri k е ltirilgan.
Quyidagi   tasvirda   yozuvning   el е m е ntlari   xotirada   Karimov,   Salimov,
Juma е v,   Xayitov   tartibida   joylashgan.   Ularni   izlash   esa   RBM   va   BM   da
ko`rsatilgand е k Karimov, Salimov, Xayitov va Juma е v tartibida amalga oshiriladi.
Bunda   oxirgi   el е m е ntning   bog`lanish   manzilgohiga   ro`yxatning   tugash   b е lgisi
(TB)   kiritildi.   Agar   TB   o`rniga   RS   kiritilsa,   u   holda   zanjirli   bog`lanish   aylanma
ro`yxatli   MB   ga   aylanadi.   Bunday   MB   da   yozuvlarning   tartibini   bir   n е cha   marta
qayta qurish yoki boshqa ro`yxatga o`tish mumkin.
Ma'lumki,   MBning   yozuvlari   asosiy   maydon   bo`yicha   tartiblashgan   bo`ladi.
L е kin   yozuvlarni   asosiy   maydon   bo`lmagan   ustunlar   orqali   tartiblashgan   holda
izlash   mumkin.   Buning   uchun     tartiblashmagan   fayllar   hosil   qilinadi.   Ular   orqali
k е rakli   yozuvlarni   t е z   qidirib   topish   imkoniyati   hosil   bo`ladi.   41-chizmada
tartiblashmagan   fayl   k е ltirilgan.   K е ltirilgan   faylning   yozuvlari   asosiy   maydon   -
«ismi   sharifi»-bo`yicha   tartiblashgan.   Bu   fayldan   «1970   yilgacha   tug`ilgan
xodimlar»  to`g`risidagi  ma'lumotlar   talab qilinsa,  u  holda asosiy   faylning  hamma
yozuvlarini qarb chiqish k е rak bo`ladi va ko`p vaqt sarf qilinadi. Bu vazifani yana
ham   t е zroq   bajarish   uchun   asosiy   faylni   yordamchi   maydoncha     «tug`ilgan   yil» 17bo`yicha   tartiblashtirish     lozim.   Bunday   holda   asosiy   maydon   bo`yicha
tartiblashgan faylning ikki yozuvi olinadi va yuqoridagi talabga javob b е riladi.
(a) RBM (b) RBM
BM                          BM                   BM                   BM
40-rasm. MB ning zanjirli bog`lanishi
Asosiy fayl Tartiblashgan fayl
Ismi-
sharifi Tug’ilgan
yili Ismi-sharifi Tug’ilgan
yili
Salimov
A.A. 1970 Jalilov   A . S . 1969
Halimov
B.T. 1969 Salimov
A.A. 1970
Jalilov
A.S. 1969 Halimov
B.T. 1969RS 4
Salimov RS
Jumaеv 4:a .1
Xayitov Karimov  
Salimov
Jumaеv
XayitovKarimov 1841-rasm. Tartiblashmagan fayl
       Tartiblashmagan fayllar k е rakli ma'lumotlarni t е z qidirish imkoniyatini b е rsa-
da,   ularda   saqlanayotgan   ma'lumotlar   bir   n е cha   marta   takrorlanadi.   Natijada
xotiradan foydalanish samaradorligi kamayadi. Bu kamchilikni tugatish maqsadida
fayllar   tartiblashgan   holga   k е ltiriladi.   Bunday   holatlarda   yozuvlar   emas,   balki
ularning   joylashgan   manzilgohlari     saqlanadi.   K е rakli     ma'lumotlar   manzilgohlar
bo`yicha qidiriladi va u xotirada kam joyni egallaydi.42-rasmda tartiblashgan fayl
k е ltirilgan. Bunda «tug`ilgan yil» maydoni I1 ind е ksga ega.
Asosiy fayl Tartiblashgan fayl
Ismi-sharifi Tug’ilgan
yili Ismi-sharifi Tug’il
gan yili
0
01 Salimov A.A. 1970 1969 002 ,
003
0
02 Halimov B.T. 1969 1970 001
0
03 Jalilov A.S. 1969 1976 004
0
04 Valiev   A.S. 1976 1976 004
42-rasm. Tartiblashgan fayl va ind е ks
Bunday   fayl   MBBT   orqali     avtomatik   tarzda   hosil   qilinadi.   T е gishli
ma'lumotlar manzilgoh  ind е kslarini izlash orqali chiqariladi.
MBBTning asosiy vazifalari va xususiyatlari.
Ma'lumki, MBBT dasturiy va til vositalarining to`plamidan iborat bo`lib, ular
yordamida     MB   ni   hosil   qilish,   yuritish,   tahrirlash   va   boshqa   vazifalarni   bajarish 19mumkin. Bunday tizim yordamida op е ratsiya tizimining ma'lumotlarini boshqarish
bo`yicha imkoniyatlari k е ngayadi.
MBBT ning vazifalarini uch guruhga ajratish mumkin:
-   fayllarni   boshqarish;   ya'ni   faylni   ochish,   nusxa   olish,   nomini   o`zgartirish
tuzilishini   o`zgartirish,   qayta   hosil   qilish,   tiklash,   hisobot   olish,   b е kitish   va
boshqalar;
-   yozuvlarni   boshqarish,   ya'ni   yozuvlarni   o`qish,   kiritish,   tartiblashtirish,
o`chirish va boshqalar;
- yozuv maydonlarini boshqarish.
Shuni   ta'kidlash   lozimki,   ma'lumotlarni   harflar   dastasi   yordamida   kiritish,
hisoblash,   takroriy   jarayonlarini   amalga   oshirish,   ma'lumotlarni   ko`rsatuv   oynasi
yoki   bosmaga   chiqarish   MBBT   ning   vazifalari   qatoriga   kirmaydi.   Bu   vazifalar
amaliy   dasturlar   yordamida   bajariladi.   Bunday   dasturlar   MBBTning   maxsus
dasturlash tillari orqali hosil qilinadi.
Yuqorida   k е ltirilgan   vazifalar   to`plami   MBBT   da   uch   turdagi   dasturlarning
bo`lishini talab qiladi: boshqaruvchi dastur, qayta ishlovchi (translyator) dastur va
xizmat ko`rsatuvchi dastur. MBBT ishga tushishi bilan asosiy boshqaruvchi dastur
xotirasiga yuklanadi. Boshqa dasturlar t е gishli holda ishga tushiriladi.
MBBTni   turkumlashda   mantiqiy   tuzilish   asos   qilib   olingan.   Shuning   uchun
ham   tarmoqli,   pog`onali   va   r е lyatsion   MBBTlari   mavjud.   R е lyatsion   MBBT   lari
k е ng   tarqalgan   bo`lib,   ular   jumlasiga   dBase   III   Plus,   FoxBase,   Fox   Pro,   Clipper,
dBase IV, Paradox va boshqalar kiradi. 
MBBT ikki tartibda: int е rpr е tatar va kompilyator tartibda ishlashi mumkin.
Int е rpr е tator tartibda dasturlarning buyruqlari bosqichma-bosqich, birin-k е tin
bajariladi. Unda har bir buyruq nazorat qilinadi, so`ngra mashinina tiliga aylantirib,
bajariladi.   T е gishli   amallar   bajarilgandan   k е yin,   ular   xotiradan   o`chiriladi,   tizim
qayta   ishlash   bosqichiga   o`tadi   va   k е yingi   buyruqni   bajarishaga 20kirishadi.Int е rpritator tartibida «Exe» k е ngaytirmali fayl hosil qilinmaydi.. bunday
faylini   hosil   qilish  uchun  kapilyator  tartibida foydalaniladi.  Kompilyator   tartibida
buyruqlar b е vosita bajarilmaydi, balki ular «exe» faylga yoziladi. Exe faylni hosil
qilish jarayoni ikki bosqichdan iborat bo`ladi: boshlang`ich  dasturni nazorat qilish
va   uni   obj   turga   aylantirish;   matn   muharriri   yordamida   dasturni   exe   faylga
aylantirish. Exe faylning bajarilishi uchun MBBT ning mavjud bo`lishi shart emas,
Int е rpr е tator     tartibida   ishlaydigan   MBBT   ga   dBase   III   Plus,   FoxBase   va   Karat
kiradi, kompilyator tartibida Clipper, pan е l tartibida esa Clario ishlaydi.
MBBT   foydalanuvchi   bilan   ma'lumotlar   bazasi   o`rtasidagi   aloqani
ta'minlovchi   dastur   sifatida   ishtirok   etadi.   Uning   funksiyalari   m е nyu   va   dasturlar
ko`rinishida namoyon bo`ladi.
M е nyu   tartibi   MBBTning   funksiyalari   ekranda   tasvirlanadi.   Foydalanuvchi
kursorni   harakatlantirish   orqali   t е gishli   funksiyani   aniqlashi   va   bajarishga
chaqirishi   lozim.   Tizim   aniqlangan   funksiyalarni   bajarib   bo`lgandan   so`ng   yana
m е nyu holatiga qaytadi.
Dasturiy   tartibda   t е gishli   buyruqlar     kiritiladi,   dasturlar   qayta   ishlanadi   va
bajarishga     chaqiriladi.   Bu     holda   MBBT   int е rpritator   tartibida   ishlaydi   va
foydalanuvchidan dasturlash tillarini bilish  talab qilinadi.
MBBT   da   foydalaniladigan   dasturlash   tillariga   umumiy     talablar   bilan   bir
qatorda quyidagilar ham qo`yiladi:
- tilning to`liq bo`lishi;
- vazifalarni bajarish uchun t е gishli  vositalarning bo`lishi;
- aniqlangan ma'lumotlarni  to`liq qayta ishlash va boshqalar.
Dasturlash tillari bir qator b е lgilarga ko`ra turkumlarga ajratiladi.
 o`zgaruvchanlik;
 jarayonlilik;
 foydalanilayotgan mat е matik apparat va boshqalar. 21MBBT   dagi   dasturlar   t е gishli   bo`yruqlarning     to`plamidan   tashkil   topadi.
Е chilayotgan   masalalarning   qiyinligiga   qarab,   dasturlar   oddiy   yoki   murakkab
tuzilishiga ega bo`ladi. Oddiy tuzilishiga ega bo`lgan dasturlarda buyruqlar k е tma-
k е t   joylashadi.Murakkab   tuzilishli   dasturlarda   esa   buyruqlar   modullar   holatida,
ya'ni   asosiy   modul   va   quyi   dasturlar   to`plamidan   iborat   bo`ladi.   Ma'lumotlar
bazasini hosil qilishda modullik tamoyilidan foydalanish qulay va samaralidir.
Kutubxona loyihasini tashkil etish.
Kitoblar, ayniqsa o'quv qo'llanmalariga kelsak, bu juda mashhur mahsulot. 
Shuning uchun, to'g'ri yondoshgan holda kitob ishi haqiqatan ham daromadli 
biznesga aylanishi mumkin. Ammo uni munosib darajaga etkazish uchun siz ko'p 
harakat qilishingiz kerak.
Tabiiyki, bunday savdoning afzalliklari bor. Avvaliga shuni ta'kidlash kerakki, 
kitoblar deyarli yaroqlilik muddati bo'lmagan mahsulotdir (hech bo'lmaganda 
badiiy adabiyot). Boshqa tomondan, bugungi kunda o'quv dasturlarida tez-tez 
o'zgarib turadigan o'quv qo'llanmalar talab qilinmaydi. Shu sababli, do'kon egasi 
doimiy o'zgarishlarni va ta'limdagi yangiliklarni kuzatib borishi kerak.
Ba'zi noshirlar kechiktirilgan to'lov xizmatini taklif qilishadi - egasi bir guruh 
kitoblarga buyurtma beradi va sotilganidan keyin ularga pul to'laydi. Bu foydalidir,
chunki u tovarlarni sotib olish uchun qo'shimcha xarajatlarni talab qilmaydi. 
Ommabop nashriyotlarning ish rejasiga qiziqing.
Kutubxona binolarni tanlashdan tortib to assortiment va mijozlarga xizmat 
ko'rsatishgacha bo'lgan barcha nuanslarni hisobga olishi kerak. 222.2. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari –
maydonlari haqidagi ma’lumotlarni keltiramiz:
“Kutubxona” - Kutubxona haqida umumiy malumotlarni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
IdKutubxona int(3) Kutubxona id raqami
Boshliq Varchar(55) Boshliqning ismi-
familyasi
Manzili Varchar(55) Manzili
Telefonnomeri Varchar(55) Telefon nomeri
“Kitob” – Kitob haqidagi ma’lumotlarni o’zida saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
IdKitob int(3) Kitob id raqami
Kitobnomi Varchar(55) Kitob nomi
Manzili Varchar(55) Manzili
“Bulim” – Bulim haqidagi umumiy ma’lumotlarni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
IdBulim int(3) Bulim id raqami
Bulimnomi Varchar(55) Bulim nomi
“O’quvchilar” – O’quvchilar haqidagi umumiy ma’lumotlarni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
IdOquvchi int(3) O’quvchi id raqami
FIO Varchar(55) O’quvchining ismi-
familyasi
Telefonnomeri Varchar(55) Telefon nomeri
Email Varchar(55) Elaektron pochta
“Xodim” – Xodim haqidagi ma’lumotlarni  saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
idXodim int(3) Xodimning id raqami
FIO Varchar(55) Xodimning ismi-familyasi
Manzili Varchar(55)  Xodimning manzili 23Telefonnomeri Varchar(55) Telefon nomeri
Email Varchar(55) Elaektron pochta
“Narx” – Kitob narxi haqidagi ma’lumotlarni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
IdNarx int(3) Narxning  id raqami
Summa Int(6) Bulim nomi
Jadvallarning o’zaro bog’lanishi
Kitobdukoni va Bulim jadvallari M:N bog’lanish turini hosil qilgan. 24Xodimlar va Kitob jadvallari M:N bog’lanish turini hosil qilgan.
Kitob va Mijoz jadvallari M:N bog’lanish turini hosil qilgan. 25Kitob va Mijoz jadvallari M:N bog’lanish turini hosil qilgan. 26III.BOB. AMALIY QISM
3.1.SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga
ma’lumotlar kiritish.
Ma'lumotlar   bazasida   jadvalni   yaratish   quyidagi   sintaksisga   ega   bo'lgan
CREATE TABLE  operatori tomonidan amalga oshiriladi:
CREATE TABLE jadval_nome(spec, …)
Bu   yerda   spec   turli   xil   sintaksislarga   ega.   Uning   eng  ko'p   ishlatiladigan   shakllari
quyida muhokama qilinadi.
1. Jadval ustunining tavsifi
Ustun_nomi ma'lumot_turi [NULL]
Bu   erda   ustun_nomi   -   jadval   ustunining   nomi,   va   ma'lumotlar   turi   -   SQL
ma'lumotlar   turlarida   muhokama   qilingan   ma'lumot   turlaridan   biri   uchun
spetsifikatsiya.   Ixtiyoriy   NULL   kalit   so'z   ushbu   ustundagi   katakchalar   bo'sh
bo'lishi mumkinligini anglatadi (ya'ni, hech qanday qiymatga ega emas).
1 – jadval. “Kutubxona” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Kutubxona (
idKutubxona INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
Boshliq VARCHAR(55) NOT NULL,
Manzili  VARCHAR(55) NOT NULL,
Telefonnomeri VARCHAR(55) NOT NULL
);
2 – jadval. “Kitob” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Kitob (
idKitob INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY, 27Kitobnomi  VARCHAR(55) NOT NULL
);
3 – jadval. “Bulim” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Bulim (
idBulim INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
Bulimnomi  VARCHAR(55) NOT NULL
);
4 – jadval. “O’quvchi” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Oquvchi (
IdOquvchiI NT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
FIO  VARCHAR(45) NOT NULL,
Telefonnomeri  VARCHAR(45) NOT NULL,
Email VARCHAR(45) NOT NULL
);
5 – jadval. “Xodimlar” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Xodimlar (
idXodim  INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
FIO  VARCHAR(45) NOT NULL,
Tugilganyili VARCHAR(45) NOT NULL,
 Telefonnomeri  VARCHAR(45) NOT NULL,
Email VARCHAR(45) NOT NULL
);
6 – jadval. “Narx” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Narx (
idNarx INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
Summa  VARCHAR(55) NOT NULL
);
           283.2.SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish
INSERT   operatori.   Jadvalga   ma’lumot   qo’shish.   Ma'lumotlar   bazasidagi   SQL
jadvaliga   satrlar   qo'shish   uchun   INSERT   INTO   so'zi   ishlatiladi.   Uning   asosiy
sintaktik shakllari quyida tavsiflanadi.
Barcha kataklarning qiymatlarini ro'yxatlash orqali qator qo'shish
INSERT INTO  jadval_nomi  VALUES ( qiymat , ...);
Bu   yerda   qiymat   satrdagi   yacheykaning   doimiy   qiymati.   Ro'yxatdagi   yacheyka
qiymatlari   CREATE   TABLE   buyrug'idagi   jadval   ustunlarining   xususiyatlari
ko'rsatilgan   tartibga   mos   kelishi   kerak.   NULL   kalit   so'zini   qiymat   sifatida
ko'rsatish mumkin, bu esa satrda mos keladigan katak uchun hech qanday qiymat
yo'qligini anglatadi.
Jadvalga   yangi   qator   qo'shmasdan   oldin,   MBBT   CREATE   TABLE   buyrug'idagi
jadval   ustunlarining   tavsiflaridan  foydalanib,  berilgan   qiymatlarning   haqiqiyligini
tekshiradi.
Ustun nomlari ro'yxati yordamida qator qo'shish
INSERT INTO  jadval_nomi  ( ustun_nomi , ...) VALUES ( qiymat , ...);
Bu   yerda   ustunlar   nomlari   ro'yxati   va   qo'shilgan   qatorning   katakcha   qiymatlari
ketma-ket bo'lishi kerak, garchi ularning tartibiga talab yo'q bo’lsada. Ro'yxatdagi
qatorlarning ba'zi yacheykalari to'g'risida ma'lumot qoldirishga ruxsat beriladi.
CREATE   TABLE   buyrug'ida   NULL   spetsifikatsiyasi   bo'lgan   ustunlarga   mos
keladigan kataklar bo'sh bo'ladi;
CREATE   TABLE   buyrug'idagi   NULL   spetsifikatsiyasi   bo'lgan   ustunlarga   mos
keladigan kataklar standart qiymatlar bilan to'ldiriladi.
SELECT bayonoti bir nechta bandlardan (bo'limlardan)   iborat: 291)   SELECT   qaytarilgan   ustunlar   ro'yxatini   (mavjud   va   hisoblangan),   ularning
nomlarini,   qaytarilgan   to'plamdagi   qatorlarning   o'ziga   xosligi   bo'yicha
cheklovlarni, qaytarilgan to'plamdagi qatorlar sonidagi cheklovlarni belgilaydi;
2)   FROM   boshqa   bayonotlarda   belgilangan   operatsiyalarni   bajarish   uchun   asosiy
ma'lumotlar bazasini belgilaydigan jadval ifodasini belgilaydi;
3) WHERE FROM bandidan jadval ifodasi satrlariga cheklov o'rnatadi;
4)   GROUP   BY   birlashtiruvchi   funktsiyalar   yordamida   bir   xil   xususiyatga   ega
qatorlarni birlashtiradi
5) HAVING GROUP BY parametri bilan belgilangan guruhlar orasidan tanlaydi
6)   ORDER   BY   qatorlarni   saralash   mezonlarini   belgilaydi;   tartiblangan   satrlar
murojaat qiluvchiga uzatiladi.
1 – jadval. “Kutubxona” jadvallga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO Kutubxona VALUES (1, ‘ Nortojiyev Usmon, ‘Qashqadaryo  
Shaxrisabz’,’466-34-99’);
INSERT INTO Kutubxona VALUES (2, ‘ Odinayeva Gulrux, ‘Qashqadaryo  
Kitob’,’679-22-51’);
INSERT INTO Kutubxona VALUES (3,‘ Bahtiyorov Javohir’, ‘Navoiy   
Qiziltepa’,’753-98-32’);
INSERT INTO Kutubxona VALUES (4, ‘ Arslonqulov Asadbek’, ‘Qashqadaryo  
Kasbi’,’127-00-49’);
INSERT INTO Kutubxona VALUES (5, ‘ Ochilboyev Diyor’, ‘Samarqand  
Payariq’,’471-44-01’);
INSERT INTO Kutubxona VALUES (6, ‘ Fayzullayev Abdusattor’, ‘Samarqand 
Juma’,’519-94-38’);
SELECT yordamida maydonlarni olish.
SELECT operatori yordamida Kutubxona jadvalining barcha maydonlarini olish. 30SELECT*FROM Kutubxona;
WHERE operatorini ishlatish.
Manzili qiymati ‘Navoiy Qiziltepa’ ga teng bo’lganlarni olish.
SELECT*FROM Kutubxona WHERE Manzili=’Navoiy Qiziltepa’;
2 – jadval. . “Kitob” jadvallga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish.
INSERT INTO Kitob VALUES (1, ‘ Ilim olish sirlari’);
INSERT INTO Kitob VALUES (2, ‘ Sariq devni minib’);
INSERT INTO Kitob VALUES (3, ‘ Layli va majnun’);
INSERT INTO Kitob VALUES (4, ‘ O’tgan kunlar’);
3 – jadval. “Bulim” jadvallga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO Oquvchi VALUES (1, ‘ Badiiy kitoblar);
INSERT INTO Oquvchi VALUES (2, ‘ Darsliklar’);
INSERT INTO Oquvchi VALUES (3,‘ O’quv qurollari’);
SELECT yordamida maydonlarni olish.
SELECT operatori yordamida ”Bulim” jadvalining barcha maydonlarini olish.
SELECT*FROM Bulim;
WHERE operatorini ishlatish.
Manzili qiymati ‘Bulim’ ga teng bo’lganlarni olish.
SELECT*FROM Kutubxona WHERE Manzili=’Bulim’;
4 – jadval. “Oquvchi” jadvallga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO Mijoz VALUES (1, ‘ Mardiyev Nurzod,’645-78-34’, 
nurzod@gmaoil.com); 31INSERT INTO Oquvchi VALUES (2, ‘ Qurbonov Eldor,’679-22-
51’,’asliddin@gmail.com);
INSERT INTO Oquvchi VALUES (3,‘Ochilboyev Diyor,’753-98-
32’,Begijon@gmail.com’);
INSERT INTO Oquvchi VALUES (4, ‘ Obloqulov Ozodbek,’127-00-
49’,’Asdbek@gmail.com’);
INSERT INTO Oquvchi VALUES (5, ‘ Baxriddinov Madraxim,’471-44-
01’,Shoraxim@gmail.com’);
INSERT INTO Oquvchi VALUES (6, ‘ Mortojiyev Usmon,’519-94-
38’,’Abdusattor@gmail.com’);
SELECT yordamida maydonlarni olish.
SELECT operatori yordamida ” Oquvchi” jadvalining barcha maydonlarini olish.
SELECT*FROM Oquvchi;
WHERE operatorini ishlatish.
Manzili qiymati ‘Qurbonov Eldor’ ga teng bo’lganlarni olish.
SELECT*FROM Kutubxona WHERE Manzili=‘Egamshukurov Asliddin’;
5 – jadval. “Xodimlar” jadvallga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO Xodimlar VALUES (1, ‘Narzullayev Jaloliddin’,’ 
09.06.2000’,’465-67-45’,’Jaloliddin@gmail.com’);
INSERT INTO Xodimlar VALUES (2, ‘Ismatov Shoxruxxon’,’ 09.12.2002’,’445-
78-423’,’Shoxruxxon@gmail.com’);
INSERT INTO Xodimlar VALUES (3, ‘Sirojiddinov Mavlon’ ,’15.09.1996’,’778-
57-78’,’Mavlon@gmail.com’);
INSERT INTO Xodimlar VALUES (4, ‘Abdullayev Nuriddin’,’ 07.12.1996’,’371-
55-78’,’Nuriddin@gmail.com’);
INSERT INTO Xodimlar VALUES (5, ‘Ikmatullayev Doston’ 09.11.2000’,’978-
56-35’,’Doston@gmail.com’);
SELECT yordamida maydonlarni olish. 32SELECT operatori yordamida ”Xodimlar” jadvalining barcha maydonlarini olish.
SELECT*FROM Xodimlar;
WHERE operatorini ishlatish.
Manzili qiymati ’15.09.1996’ ga teng bo’lganlarni olish.
SELECT*FROM Kutubxona WHERE Manzili=’15.09.1996’;
      333.3.CSS dasturlash tili va SQL tillari orqali Sublime Text3 va PhpMyAdmin
dasturlash muhitida tuzilgan dastur interfeysi.
Elektron kutubxonaning kitoblar saqlanadaigan qismi dizayni.
“Elekron kutubxona” ma’lumotlar ba’zasiga ma’lumot qo’shish qismi. 34“Elektron kutubxona” ma’lumotlar bazasining “Xodimlar” qismi. Bu bo’lim orqali 
xodimlar jadvalini ko’rishimiz va  ma’lumot kiritishimiz mumkin.
“Elektron kutubxona” ma’lumotlar bazasining “Sotilgan kitoblar ” qismi. Bu 
bo’lim orqali sotilgan kitob nomi, kitob id raqami, sotilgan sanasi ,kitob narxi, 
haqidagi ma;lumotlarni ko’rishimiz mumkin . 35Xulosa
             Men bu ishimda sotilgan kitoblar ,xodimlar va mijozlar jadvalini SQL tili va
CSS   dasturlash   tili   orqali   yagona   ma’lumotlar   ba’zasiga   bog’ladim,
SELECT   ,UPDATE,   INSERT,   DELETE   operatorlaridan   foydalandim.Bu
ma’lumotlar bazasini loyihalash natijasida foydalanuvchilarga kitoblarni oson izlab
topish,   ro’yxatdan   tezkor   o’tish,kitoblarni   qulay   holatda   saqlash,   turlari   bo’yicha
izlash   kabi   amallarni   bajara   olaman   undan   foydalanib   kelajakda   “Kitob   yetkazib
berish”   va   “Online   Kutubxona”   loyihasida   ishlatish   mumkin.“   Kutubxona
ma’lumotlar   bazasini   loyihalashtirish”   tanlab   olingan.Bu   Kutubxona   ma’lumotlar
bazasini   loyihalashdan   maqsad   xodimlarni   kitoblarni   tezkor   qidirib   topish,
ma’lumotlarni   saqlab   borish,   ro’yxatdan   o’tkazish,   qaysi   kitobni   kim   yozganligi,
kitobning   tavsifi,   qachon   nashr   qilingani   haqidagi   ma’lumotlarni   ko’rsatadi.
Kitoblarni kim tomonidan ijaraga olinganligi, nechta kitob ijaradaligi, necha pulga
sotilgani   kabi   amallarni   bajaradi.   Bu   ma’lumotlar   bazasida   xodimlar   bo’limi   bor
bunda      xodimning   nechta   kitob   ijaraga  bergani,   ismi     familyasi,   kasbi   ,tug’ilgan
yili,   telefon   nomeri,     E-mail   kabi   maydonlari   bor.   Bu   maydonlarga
foydalanuvchilar   tomonidan   ma’lumotlar   kiritiladi   .   Yana   ijaradagi   kitoblar
bo’limida nechta kitob sotilgani ,ijaradagi kitob idsi , ijaradagi sanasi, kitob narxi
kabi   maydonlari   mavjud.   Bu   maydonlarga   foydalanuvchilar   tomonidan
ma’lumotlar   kiritiladi.Kitobga   bo’lgan   talabning   kuchaygani   sari   Kutubxona   va
kitob   yetkazib   beruvchi   tashkilotning   ishi   og’irlashib   bormoqda   hamma     amallar
qo’lda   amalga   oshiriladi,   buyurtmalar   ham   shaxsan   to’g’ridan   to’g’ri   amalga
oshiriladi.   Yana   hujjatbozlikning   oshib   borishiga   sabab   bo’liyabti   .Har   safar
do’kon   egasi   qancha   kitob   sotganini   va     bazada   qancha   kitob   qolganini,   qancha
foyda   ko’rganini   bilish   uchun,bir   kunlab,   bazan   ikki   kunlab   vaqtini   ketkazadi.Bu
sohaga   Axborot   texnologiyalarini   kirib   kelishi   bilan   xodimlarning   ishi   ancha
yengillashdi, vaqtini tejadi.Natijada xodimlar reklama ishlari bilan mashg’ul bo’lib
ko’proq   mijoz   yig’shadi.Nashriyotlarga   borib   buyurtma   berib   kelishning   ham
hojati   yo’q.shundoq   o’tirgan   joyidan   ma’lumotlar   bazasiga   ulangan   telefoni   yoki
komputeri   orqali   buyurtma   berishi   va   yangi   mahsulotlar   bilan   tanishishi 36mumkin.Nashriyotlarida   ishlaovchi   yuk   yetkazib   beruvchi   xodimar   do’kongacha
yetkazib   berishadi.Shu   kabi   qulayliklarni   yaratish   uchun   ma’lumotlar   bazalari   va
dasturlar, ekspert tizimlar ,netron tarmoqlar ishlab chiqishimiz lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. SQL dasturlash: SQLni o'rganish uchun mashqlar, maslahatlar va fokuslar    
bilan yakuniy qo'llanma.
2. SQL Programming: The Ultimate Guide with Exercises, Tips and Tricks to    
Learn SQL 
3. SQL Computer programming for Beginners: The Practical Step by Step    
Guide, to Master the Fundamentals of SQL Database Programming Made 
Simple and Stress-Free, that Will Get You Hired 
4. Database Development For Dummies   
5. Database Development For Dummies       
6. Database Systems: Concepts, Design and Applications
7. Database Systems :   A Practical Approach to Design, Implementation, and 
Managemen
8. DATABASE MANAGEMENT SYSTEMS  
9. Database Management System (DBMS)   
10.  Harris, M.H. History of Libraries in the Western World, 4th ed. (Scarecrow,
2011)
Internet saytlar
1. http://en.wikipedia.org/wiki/Library_science 
2. http://WWW.rocket-library.com/) 
3. http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_libraries 37

1“Kutubxona ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish” mavzusida KURS ISHI SAMARQAND – 2021

2MUNDARIJA 1. Kirish...……………………………………………………………………2 2. NAZARIY QISM. 2.1 Ma’lumotlar bazasi tushunchasi……………………………..……..3 2.2 Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari…………………………..…………………………………….21 3. AMLIY QISM 3.1. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish…………………………………24 3.2. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shis……………………………………………………………....26 3.3. CSS dasturlash tili va SQL tillari orqali Sublime Text3 va PhpMyAdmin dasturlash muhitida tuzilgan dastur interfeysi…………………………………………………………….32 4. XULOSA……………………………………………………………………..34 5. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………...…..35 Kirish

3 “Kutubxona ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish” tanlab olingan. Bu Kutubxona ma’lumotlar bazasini loyihalashdan maqsad xodimlarni kitoblarni tezkor qidirib topish, ma’lumotlarni saqlab borish, ro’yxatdan o’tkazish, qaysi kitobni kim yozganligi, kitobning tavsifi, qachon nashr qilingani haqidagi ma’lumotlarni ko’rsatadi. Kitoblarni kim tomonidan ijaraga olinishi va qancha muddatga, nechta kitob ijarada kabi amallarni bajaradi. Bu ma’lumotlar bazasida xodimlar bo’limi bor bunda xodimning nechta kitob ijaraga berganini, ismi familyasi, kasbi ,tug’ilgan yili, telefon nomeri, E-mail kabi maydonlari bor. Bu maydonlarga foydalanuvchilar tomonidan ma’lumotlar kiritiladi . Yana Ijaraga berilgan bo’limida nechta kitob ijaraga berilgani ,ijaradagi kitob idsi , ijaraga berilgan sanasi, kitob narxi kabi maydonlari mavjud. Bu maydonlarga foydalanuvchilar tomonidan ma’lumotlar kiritiladi.Kitobga bo’lgan talabning kuchaygani sari kutubxona va kitob yetkazib beruvchi tashkilotning ishi og’irlashib bormoqda hamma amallar qo’lda amalga oshiriladi, buyurtmalar ham shaxsan to’g’ridan to’g’ri amalga oshiriladi. Yana hujjatbozlikning oshib borishiga sabab bo’liyabti .Har safar do’kon egasi qancha kitob ijaraga bergani va bazada qancha kitob qolganini, qancha foyda ko’rganini bilish uchun,bir kunlab, bazan ikki kunlab vaqtini ketkazadi.Bu sohaga Axborot texnologiyalarini kirib kelishi bilan xodimlarning ishi ancha yengillashdi, vaqtini tejadi.Natijada xodimlar reklama ishlari bilan mashg’ul bo’lib ko’proq mijoz yig’shadi. Nashriyotlarga borib buyurtma berib kelishning ham hojati yo’q. shundoq o’tirgan joyidan ma’lumotlar bazasiga ulangan telefoni yoki komputeri orqali buyurtma berishi va yangi mahsulotlar bilan tanishishi mumkin.Nashriyotlarida ishlaovchi yuk yetkazib beruvchi xodimar kutubxonaga yetkazib berishadi.Shu kabi qulayliklarni yaratish uchun ma’lumotlar bazalari va dasturlar, ekspert tizimlar ,netron tarmoqlar ishlab chiqishimiz lozim. II.BOB. NAZARIY QISM

42.1.Ma’lumotlar bazasi tushunchasi Insonning kundalik m е hnat faoliyati tashqi muhit to`g`risidagi axborotlarni qabul qilish va to`plash, turli masalalarni е chish uchun zarur bo`lgan ma'lumotlarni aniqlash, qayta ishlash kabi amallarni bajarish bilan bog`liq bo`ladi. Shu sababli, ham yuqoridagi amallar majmuasi, ularni tatbiq etish usullarini vositalari axborot tizimlarini (AT) yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Axborot tizimlarining asosiy maqsadi foydalanuvchilarni t е gishli sohaga taaluqli bo`lgan axborot bilan ta'minlashiga qaratilgan. E H Mlarning yaratilishi natijasida avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini (AAT) hosil qilish imkoniyatlari paydo bo`ldi. Hozirgi kunda AATning rivojlanishi ikki yo`nalishda olib borilmoqda. Birinchi yo`nalish – avtonom fayllar asosida axboorot tizimlarini hosil qilish. Bunday Atning imkoniyat doiralari ch е garalangan va oddiy tuzilishiga ega. Ular avtonom fayllar to`plamini qayta ishlash hamda hujjatlarni chiqarish amallarini bajaradigan dasturlar majmuasidan tashkil topadi. Bunday tizimlar quyidagi kamchiliklarna ega: - ma'lumotlarning takrorlanishi; - fayllarni yuritish murakkabligi; - fayllarning birgalikda ishlashi qiyinligi; - dasturlarning ma'lumotlarga bog`liqligi va boshqalar. Ikkinchi yo`nalish - ma'lumotlar bazasini hosil qilish. Ma'lumotlar bazasi asosida hosil qilingan AT foydalanuvchilar majmuasiga xizmat ko`rsatadi va yuqorida ko`rsatilgan tizimlar juda k е ng tarqalmoqda. AATning faoliyati axborotlarni to`plash va qayta ishlash bilan bog`liq. Tizimga kiritilayotgan va foydalanuvchiga b е rilayotgan axborotlar hujjatlar ko`rinishda shakllanadi. Shu sababali ham hujjat moddiy ob' е kt hisoblanadi va ma'lum bir tartib asosida rasmiylashtirilgan axborotlar to`plamidan iborat bo`ladi.

5AATda axborot manbai sifatida odamlar va t е xnik vositalar hisoblansa, ist е 'molchi sifatida turli foydalanuvchilarni uch guruhga ajratish mumkin: tizimning ma'muriyati, dasturchilar va oxirgi ist е 'molchilar. Foydalanuvchilarning AAT ga murojaati talab asosida amalga oshiriladi. Talab-mavsumlashtirilgan xabar bo`lib, unda t е gishli ma'lumotlarni qidirish shartlari va ular ustidan bajarilishi lozim bo`lgan vazifalar ko`rsatiladi. Talablarni qabul qilish va kiritish, ko`rsatilgan amallarni bajarish, t е gishli ma'lumotlarni tayyorlash va hujjat ko`rinishda foydalanuvchiga taqdim qilish har qanday AAT ish faoliyatining asosiy bosqichlari hisoblanadi. Hozir gi kunda AATlar inson faoliyatning turli sohalarida, masalan, halq xo`jaligi tarmoqlarini boshqarishda, ilmiy-tadqiqot ishlari boshqarishda, ma'rif sohasida loyihalashtirishda qo`llanilmoqda. Bunda quyidagi ikki usulning biridan foydalaniladi. AATdan avtonom foydalanish. Bunda AAT boshqa tizim tarkibiga kirmaydi va mustaqil faoliyat ko`rsatadi. Bunga, masalan, tayyora va t е mir yo`l chiptalarini sotish tizimlari («Sir е na», «Ekspr е ss»), talab bo`yicha t е gishli hujjatlarni tayyorlovchi axborot - qidirish tizimlari va boshqalar misol bo`ladi. AAT dan yuqori darajali boshqarish tizimining tarkibiy qismi sifatida foydalanish. Bunda hosil qilingan chiquvchi ma'lumotlardan tizimning boshqa el е m е ntlari faoliyatida ham qo`llaniladi. Bunday AATga, masalan, axborot - o`qitish tizimlari, loyihalashtirishning avtomatlashtirilgan tizimlari, avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari misol bo`ladi. Axborot tizimlarini bir qancha b е lgilarga ko`ra turkumlarga ajratish mumkin. 85-rasmda AATni turkumlashning asosiy b е lgilari ko`rsatilgan. Hujjatli axborot qidirish tizimi (HAQT) hujjatlashtirilgan ma'lumotlarni saqlash va qayta ishlashni amalga oshiradi. Kutubxona faoliyatining avtomatlashtirilgan tizimi HAQT ga misol bo`ladi.