logo

LINGVISTIK BILIMLAR BAZASI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

22.0849609375 KB
LINGV ISTIK  BILIMLA R  BA ZA SI
REJ A :
1. Linvistik baza haqida tushuncha
2. Lingvistik bazani shakllantirish tamoyillari
3. Ma’lumotlar bazasi bilan ishlovcha kompyuter dasturlari
4. Lingvistik baza asoslari   Mazkur bo‘limda harakat fe’llarining semantikasi va valentligini
tekshirish   asosida   kompyuter   dasturlari   uchun   lingvistik   ta’min
yaratish namunasini keltirdik. Ta’kidlash zarur, bu yûl faqat ûzbek
kompyuter   lingvistikasiga   xos   yûldir.   Jahonda   bunday   usulda
tadqiqot   olib   borilmagan   (fikrimiz   isbotini   internetdan   tekshirish
mumkin).   Lingvistik   ta’min   yaratishda     harakat   fe’llarining
oldindan   amalga   oshirilgan   semantik     tasnifidan   foydalanamiz.
Shu  o‘rinda  ushbu  semantik  tasnifga  qisqacha  izoh berib o‘tamiz.
o‘zbek   tilidagi     faol   harakat   semali   fe’llar   ob’yektiv   asosiga   ko‘ra
tabiat  va  jamiyatdagi,  hayvonot  olamidagi  harakatlar-jarayonlarni
o‘z   ichiga   oladi.   Ya’ni,   harakat   fe’llari   moddiy   asosiga   (ob’ektiga)
ko‘ra   kengligi   va   murakkabligi,   serqirraligi   va   materiyaga   xos
turlicha   harakatlarni   ifodalashi,   doimiyligi   bilan   boshqa   semantik
maydonga   kiruvchi   fe’l   leksemalardan   ajralib   turadi.   Harakatning
realligi,   ob’ektivligi,     uning   muayyan   jonli   mavjudot     tomonidan
amalga   oshirilishi,   unda   «moddiylashishi»   bilan   bog‘liq   ekan,
demak,   mantiqiy   sub’ektning   mavjudligi   uning   mutlaq   harakati
bilan   ham   o‘lchanadi.   Aniqrog‘i,   harakat   materiyaning   yashash
shakli hisoblanadi.
Ob’yektiv borliqdagi kauzallanuvchi narsa-predmetlarga, shaxs
hamda   hayvonlarga   xos   turlicha   faol   harakatlarni   ifodalovchi
fe’llar nutqda  juda  ko‘p  ishlatilishi  va  murakkab   semantik  tuzilishi
bilan   farqlanib   turadi.   Harakat   fe’llari   sememasining   mushtarak semasi   «faol   harakat»   bo‘lib,   u     fe’llarni   bir   makrosistemaga
(semantik   maydonga)   birlashtirib   turadi.   Ya’ni   mushtarak   sema
xarakteridagi   «faol   harakat»   semasi   asosida     fe’llarning   semantik
maydoni yuzaga keladi. 1
Semantik   tasnifda   harakat   fe’llari   sememasidagi   faqat   atash
(denotativ)semalar   aniqlanadi.   Fe’l-semema   tarkibidagi   ifoda
(konnotativ)   va   boshqa   semalarni   tekshirish   alohida   yirik
tadqiqotlarni   talab   qiladi,   fe’llar   asosida   yaratiladigan   kompyuter
dasturlari   uchun   lingvistik   ta’min   ishlab   chiqishda   hozircha
ularning ko‘chma ma’nolari hisobga olinmaydi. 
LSGlarda   «dinamik   (faol)     harakat»   mushtarak   sema,
«gorizontal», «vertikal», «aylanma», «tebranma», «predmetning tik
holatdan   boshqa   (yotiq)   holatga   o‘tishini   bildiruvchi»,   «nafas   va
tovush   chiqarish   harakatini     ifodalovchi»,   «natijali   ijro»,   «natijasi
mavhum  ijro»,     «og‘iz  bo‘shlig‘idagi     harakatlar»  kabi  semalar  esa
birlashtiruvchi   sema   hisoblanadi.   o‘zbek   tilidagi   harakat   fe’llarida
namoyon   bo‘luvchi   mantiqiy   sub’ekt   harakati   yuqoridagi
ko‘rinishlarda   sodir   bo‘ladi.   Demak,   ob’ektiv   borliqdagi   turlicha
harakatlarni   aks   ettiruvchi     fe’llar   semantikasining   murakkab
xarakteri   mantiqiy   ravishda   harakat   fe’llarining   qayd   etilgan   9
ko‘rinishdan iborat semantik guruhlanishga olib keldi.
1
  Bu   haqda   qarang:   Кузнецов   А.М .   О   применении   метода   компонентного   анализа   в   лексике.   –С.260.;
Цветков Н.В . К методологии компонентного анализа  //  Вопросы языкознания. 1984, №2, с.67. O‘zbek   tilidagi   harakat   semali   fe’llar   asosidagi   mazkur
ma’lumotlar  bazasi  lingvistik   kompyuter  dasturlari  (tarjima,   tahrir
va   h.k.)   uchun   mo‘ljallangan.   Ma’lumotlar   bazasi   asosida
yaratilgan dasturdan, shuningdek:
a)   o‘zbek,   ingliz   tilidagi   harakat   semali   fe’llarning   tuslanishini
o‘rganmoqchi bo‘lgan ixtiyoriy inson; 
b)  o‘zbek, rus, ingliz tillari bo‘yicha tilshunos mutaxassis;
v)   lingvistika   sohasidagi   kompyuter   dasturchilari
foydalanishlari mumkin.
Lingvistik   ta’minga   izoh   beramiz.   1-jadvalda   berilgan   axborot
bankida   o‘zbek,   rus   va   ingliz   tillaridagi   harakat   semali   fe’llarning
lug‘at   vokabulasidagi   shakllari   keltirilgan.   Ma’lumotlar   bazasini
yaratishda rus tilidan foydalanishimizga quyidagilar sabab bo‘ldi:
a)   o‘zbek   va   ingliz   tillarini   bog‘lashda   rus   tili   asosiy   vosita
hisoblanadi.   Negaki   hozircha   mukammal   darajadagi   o‘zbekcha-
inglizcha   lug‘atlar   yaratilmagan.   Shunga   kûra   dastlab   tarjimada
o‘zbekcha-ruscha,   so‘ngra   ruscha-inglizcha   lug‘atlardan
foydalandik 2
;
b)   rus   tilining   ham   dunyoviy   tillardan   biri   sifatida   yaxshi   bilish
dolzarb   masala   bo‘lganligi   tufayli   o‘zbek   tilidagi   harakat   semali
fe’llarining   rus   tilidagi   muqobillarini   tekshirish  qiziqarli   nazariy   va
amaliy natijalarni berishi mumkinligi hisobga olindi.
2
Foydalanilgan   lug‘atlar :   1.   Узбекско   –русский   словарь.     Под   ред.С.Акобирова,   Г.Михайлова.-
Ташкент, 1988.   -726 с.    2 .   Русско – английский словарь.   Под ред. О.Ахмановой. -М.:   Русский язык , 1991.
-758 с.   3.   Ходжиев А.П. , Ким С.Л.   Узбекско – русский синонимический словарь. – Ташкент: Фан , 1990. –
111 с. 1-jadval,   asosan,   fe’l   semantikasi   asosida   tuzildi.   Demak,
lingvistik   ta’min   yaratishda     semantik   guruhlanish   muhim
ahamiyat     kasb   etadi.   Jadval   uchun   fe’l-sememalarning   semantik
tasnifi   asos   hisoblanadi   (fe’llarning   har   bir   semantik   guruhi   qora
chiziq   bilan   ajratib   ko‘rsatilgan).   Ta’kidlash   zarurki,   jadvaldagi
fe’llar   tarjimasidan   kelib   chiqqan   holda:   «rus   va   ingliz   tilidagi   fe’l-
sememalarni   ham   xuddi   shu   tarzda   semantik   tasnif   qilish
mumkin»,-deb xulosa qilish maqsadga muvofiq emas (biz bunday
da’vodan   yiroqmiz),   faqat   tarjimada   keltirilgan   fe’llarning   ma’no-
mohiyati   ayni   fe’llarning   o‘zbekchasiga   to‘liq   mos   keladi,   xolos.   2-
jadvalda   o‘zbek   tilidagi   fe’llarning     zamon   va   shaxs-sonda
tuslanish   imkoniyatlari     keltirilgan.   Bunda   fe’l   semantikasi   ko‘p
vaziyatlarda uning tuslanishiga faol ta’sir qilishi ko‘rsatib berilgan.
Ya’ni bir xil semantikaga ega fe’l bir xil tuslanish sistemasiga ham
ega   bo‘lishi   aniqlangan.   Kompyuter   dasturi   2-jadvalda   keltirilgan
ma’lumotlar   bazasiga   asoslanib,     ish   ko‘radi,   ya’ni   fe’l-semema
tuslanish   imkoniyatiga   ega   bo‘lsa   (   Q   )   ,   uni   ingliz   tilidagi   ayni
muqobilini   topadi,   u   bunday   imkoniyatga   ega   bo‘lmasa   (-),   bu
haqda   foydalanuvchiga   xabar   beradi.   Tadqiqotda   yaratilayotgan
dastur   1-versiya   hisoblandi,   shuning   uchun   unda   (ish   hajmini
chegaralash maqsadida) o‘zbek va ingliz tillaridagi harakat semali
fe’llarning   faqat   zamon   va   shaxs-sonda   tuslanishi   ko‘rib   chiqildi.
Harakat   semali   fe’llarning  nisbat   va  mayl   kategoriyalari,     bo‘lishli-
bo‘lishsizlik   shakllari   va   ularning   ingliz   tilidagi   tarjimasi   masalasi dasturning   keyingi   versiyalarida   ko‘rib   chiqilishi   rejalashtirilgan.
o‘zbek   va   ingliz   tilini   ikkinchi   til   sifatida   o‘rganishni   istovchilar
uchun   birinchi   bosqichda   fe’ldagi   zamon   va   shaxs-sonni
ifodalashni   bilish   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Shu   tufayli   dastur
uchun   o‘zbek-ingliz   tillaridagi   fe’llarning   zamon   va   shaxs-sonda
tuslanishini ko‘rsatib beruvchi lingvistik ta’min zarurdir. 3-jadvalda
2-jadvaldagi   ma’lumotlarning   (ya’ni   fe’lning   zamon   shakllari   va
tuslanish   sistemasini)   ingliz   tilida   aynan   qanday   shaklda   berilishi
ko‘rsatilgan.   Bu   bilan   ham   kompyuter   dasturi   uchun   zaruriy
lingvistik   ta’min   -   o‘ziga   xos   qoliplar   yaratilgan.   4-jadvalda   o‘zbek
tilidagi   harakat   semali   fe’llarining   valentlik   imkoniyatlari
ko‘rsatilgan.   o‘zbek   tilidagi   fe’llarni   o‘rganishda   ularning
birikuvlarini   yaxshi     bilishi   zarur   hisoblanadi.   Shunga   ko‘ra   gap
tuzishda   fe’lning   agens,   patsiens,   ob’yekt,   o‘rin   valentliklarining
aktanti sifatida qaysi so‘zlar bilan birika olishini bilish muhimdir.
Ko‘rinadiki, har bir jadval kompyuter dasturi uchun ma’lumotlar
bazasi   hisoblangani   holda   bir-biri   uchun   ham   axborot   banki
vazifasini   o‘taydi.   Demak,   kompyuter   dasturi   uchun   lingvistik
ta’min   yaratishda   ham   uzviylikka,   sistemalilikka   qattiy   rioya
qilinadi.  Adabiy ot lar :
1.   Пўлатов   А.   Компьютер   лингвистикаси.   -   Тошкент:
Академнашр, 2011.
2.   Rahimov   A.   Kompyuter   lingvistikasi   asoslari .   –   Toshkent :
Akademnashr ,  2011 .
3.   Шемакин   Ю.И.     Начала   компьютерной   лингвистики.   –
М.:Высшая школа, 199 2.
4.   Нелюбин   Л.Л.   Компьютерная   лингвистика   и   машинный
перевод.-М.: ВСП , 1991.
5.   Нурмонов   А.,   Йўлдошев   Б.   Тилшунослик   ва   табиий
фанлар.  –Тошкент: ўқитувчи, 2 001.
6.Муҳамедова   С.   Ҳаракат   феъллари   асосида   компьютер
дастурлари учун лингвистик таъмин яратиш.-Тошкент , 2006.
7.   Po‘latov   A.,   Muhamedova   S.   Kompyuter   lingvistikasi   (o‘quv
qo‘llanma). –Toshkent, 2009.

LINGV ISTIK BILIMLA R BA ZA SI REJ A : 1. Linvistik baza haqida tushuncha 2. Lingvistik bazani shakllantirish tamoyillari 3. Ma’lumotlar bazasi bilan ishlovcha kompyuter dasturlari 4. Lingvistik baza asoslari

Mazkur bo‘limda harakat fe’llarining semantikasi va valentligini tekshirish asosida kompyuter dasturlari uchun lingvistik ta’min yaratish namunasini keltirdik. Ta’kidlash zarur, bu yûl faqat ûzbek kompyuter lingvistikasiga xos yûldir. Jahonda bunday usulda tadqiqot olib borilmagan (fikrimiz isbotini internetdan tekshirish mumkin). Lingvistik ta’min yaratishda harakat fe’llarining oldindan amalga oshirilgan semantik tasnifidan foydalanamiz. Shu o‘rinda ushbu semantik tasnifga qisqacha izoh berib o‘tamiz. o‘zbek tilidagi faol harakat semali fe’llar ob’yektiv asosiga ko‘ra tabiat va jamiyatdagi, hayvonot olamidagi harakatlar-jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Ya’ni, harakat fe’llari moddiy asosiga (ob’ektiga) ko‘ra kengligi va murakkabligi, serqirraligi va materiyaga xos turlicha harakatlarni ifodalashi, doimiyligi bilan boshqa semantik maydonga kiruvchi fe’l leksemalardan ajralib turadi. Harakatning realligi, ob’ektivligi, uning muayyan jonli mavjudot tomonidan amalga oshirilishi, unda «moddiylashishi» bilan bog‘liq ekan, demak, mantiqiy sub’ektning mavjudligi uning mutlaq harakati bilan ham o‘lchanadi. Aniqrog‘i, harakat materiyaning yashash shakli hisoblanadi. Ob’yektiv borliqdagi kauzallanuvchi narsa-predmetlarga, shaxs hamda hayvonlarga xos turlicha faol harakatlarni ifodalovchi fe’llar nutqda juda ko‘p ishlatilishi va murakkab semantik tuzilishi bilan farqlanib turadi. Harakat fe’llari sememasining mushtarak

semasi «faol harakat» bo‘lib, u fe’llarni bir makrosistemaga (semantik maydonga) birlashtirib turadi. Ya’ni mushtarak sema xarakteridagi «faol harakat» semasi asosida fe’llarning semantik maydoni yuzaga keladi. 1 Semantik tasnifda harakat fe’llari sememasidagi faqat atash (denotativ)semalar aniqlanadi. Fe’l-semema tarkibidagi ifoda (konnotativ) va boshqa semalarni tekshirish alohida yirik tadqiqotlarni talab qiladi, fe’llar asosida yaratiladigan kompyuter dasturlari uchun lingvistik ta’min ishlab chiqishda hozircha ularning ko‘chma ma’nolari hisobga olinmaydi. LSGlarda «dinamik (faol) harakat» mushtarak sema, «gorizontal», «vertikal», «aylanma», «tebranma», «predmetning tik holatdan boshqa (yotiq) holatga o‘tishini bildiruvchi», «nafas va tovush chiqarish harakatini ifodalovchi», «natijali ijro», «natijasi mavhum ijro», «og‘iz bo‘shlig‘idagi harakatlar» kabi semalar esa birlashtiruvchi sema hisoblanadi. o‘zbek tilidagi harakat fe’llarida namoyon bo‘luvchi mantiqiy sub’ekt harakati yuqoridagi ko‘rinishlarda sodir bo‘ladi. Demak, ob’ektiv borliqdagi turlicha harakatlarni aks ettiruvchi fe’llar semantikasining murakkab xarakteri mantiqiy ravishda harakat fe’llarining qayd etilgan 9 ko‘rinishdan iborat semantik guruhlanishga olib keldi. 1 Bu haqda qarang: Кузнецов А.М . О применении метода компонентного анализа в лексике. –С.260.; Цветков Н.В . К методологии компонентного анализа // Вопросы языкознания. 1984, №2, с.67.

O‘zbek tilidagi harakat semali fe’llar asosidagi mazkur ma’lumotlar bazasi lingvistik kompyuter dasturlari (tarjima, tahrir va h.k.) uchun mo‘ljallangan. Ma’lumotlar bazasi asosida yaratilgan dasturdan, shuningdek: a) o‘zbek, ingliz tilidagi harakat semali fe’llarning tuslanishini o‘rganmoqchi bo‘lgan ixtiyoriy inson; b) o‘zbek, rus, ingliz tillari bo‘yicha tilshunos mutaxassis; v) lingvistika sohasidagi kompyuter dasturchilari foydalanishlari mumkin. Lingvistik ta’minga izoh beramiz. 1-jadvalda berilgan axborot bankida o‘zbek, rus va ingliz tillaridagi harakat semali fe’llarning lug‘at vokabulasidagi shakllari keltirilgan. Ma’lumotlar bazasini yaratishda rus tilidan foydalanishimizga quyidagilar sabab bo‘ldi: a) o‘zbek va ingliz tillarini bog‘lashda rus tili asosiy vosita hisoblanadi. Negaki hozircha mukammal darajadagi o‘zbekcha- inglizcha lug‘atlar yaratilmagan. Shunga kûra dastlab tarjimada o‘zbekcha-ruscha, so‘ngra ruscha-inglizcha lug‘atlardan foydalandik 2 ; b) rus tilining ham dunyoviy tillardan biri sifatida yaxshi bilish dolzarb masala bo‘lganligi tufayli o‘zbek tilidagi harakat semali fe’llarining rus tilidagi muqobillarini tekshirish qiziqarli nazariy va amaliy natijalarni berishi mumkinligi hisobga olindi. 2 Foydalanilgan lug‘atlar : 1. Узбекско –русский словарь. Под ред.С.Акобирова, Г.Михайлова.- Ташкент, 1988. -726 с. 2 . Русско – английский словарь. Под ред. О.Ахмановой. -М.: Русский язык , 1991. -758 с. 3. Ходжиев А.П. , Ким С.Л. Узбекско – русский синонимический словарь. – Ташкент: Фан , 1990. – 111 с.

1-jadval, asosan, fe’l semantikasi asosida tuzildi. Demak, lingvistik ta’min yaratishda semantik guruhlanish muhim ahamiyat kasb etadi. Jadval uchun fe’l-sememalarning semantik tasnifi asos hisoblanadi (fe’llarning har bir semantik guruhi qora chiziq bilan ajratib ko‘rsatilgan). Ta’kidlash zarurki, jadvaldagi fe’llar tarjimasidan kelib chiqqan holda: «rus va ingliz tilidagi fe’l- sememalarni ham xuddi shu tarzda semantik tasnif qilish mumkin»,-deb xulosa qilish maqsadga muvofiq emas (biz bunday da’vodan yiroqmiz), faqat tarjimada keltirilgan fe’llarning ma’no- mohiyati ayni fe’llarning o‘zbekchasiga to‘liq mos keladi, xolos. 2- jadvalda o‘zbek tilidagi fe’llarning zamon va shaxs-sonda tuslanish imkoniyatlari keltirilgan. Bunda fe’l semantikasi ko‘p vaziyatlarda uning tuslanishiga faol ta’sir qilishi ko‘rsatib berilgan. Ya’ni bir xil semantikaga ega fe’l bir xil tuslanish sistemasiga ham ega bo‘lishi aniqlangan. Kompyuter dasturi 2-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar bazasiga asoslanib, ish ko‘radi, ya’ni fe’l-semema tuslanish imkoniyatiga ega bo‘lsa ( Q ) , uni ingliz tilidagi ayni muqobilini topadi, u bunday imkoniyatga ega bo‘lmasa (-), bu haqda foydalanuvchiga xabar beradi. Tadqiqotda yaratilayotgan dastur 1-versiya hisoblandi, shuning uchun unda (ish hajmini chegaralash maqsadida) o‘zbek va ingliz tillaridagi harakat semali fe’llarning faqat zamon va shaxs-sonda tuslanishi ko‘rib chiqildi. Harakat semali fe’llarning nisbat va mayl kategoriyalari, bo‘lishli- bo‘lishsizlik shakllari va ularning ingliz tilidagi tarjimasi masalasi