LINGVISTIK BILIMLAR BAZASI
![LINGV ISTIK BILIMLA R BA ZA SI
REJ A :
1. Linvistik baza haqida tushuncha
2. Lingvistik bazani shakllantirish tamoyillari
3. Ma’lumotlar bazasi bilan ishlovcha kompyuter dasturlari
4. Lingvistik baza asoslari](/data/documents/70a83bff-2530-40ed-8e88-3d32145a1816/page_1.png)
![Mazkur bo‘limda harakat fe’llarining semantikasi va valentligini
tekshirish asosida kompyuter dasturlari uchun lingvistik ta’min
yaratish namunasini keltirdik. Ta’kidlash zarur, bu yûl faqat ûzbek
kompyuter lingvistikasiga xos yûldir. Jahonda bunday usulda
tadqiqot olib borilmagan (fikrimiz isbotini internetdan tekshirish
mumkin). Lingvistik ta’min yaratishda harakat fe’llarining
oldindan amalga oshirilgan semantik tasnifidan foydalanamiz.
Shu o‘rinda ushbu semantik tasnifga qisqacha izoh berib o‘tamiz.
o‘zbek tilidagi faol harakat semali fe’llar ob’yektiv asosiga ko‘ra
tabiat va jamiyatdagi, hayvonot olamidagi harakatlar-jarayonlarni
o‘z ichiga oladi. Ya’ni, harakat fe’llari moddiy asosiga (ob’ektiga)
ko‘ra kengligi va murakkabligi, serqirraligi va materiyaga xos
turlicha harakatlarni ifodalashi, doimiyligi bilan boshqa semantik
maydonga kiruvchi fe’l leksemalardan ajralib turadi. Harakatning
realligi, ob’ektivligi, uning muayyan jonli mavjudot tomonidan
amalga oshirilishi, unda «moddiylashishi» bilan bog‘liq ekan,
demak, mantiqiy sub’ektning mavjudligi uning mutlaq harakati
bilan ham o‘lchanadi. Aniqrog‘i, harakat materiyaning yashash
shakli hisoblanadi.
Ob’yektiv borliqdagi kauzallanuvchi narsa-predmetlarga, shaxs
hamda hayvonlarga xos turlicha faol harakatlarni ifodalovchi
fe’llar nutqda juda ko‘p ishlatilishi va murakkab semantik tuzilishi
bilan farqlanib turadi. Harakat fe’llari sememasining mushtarak](/data/documents/70a83bff-2530-40ed-8e88-3d32145a1816/page_2.png)
![semasi «faol harakat» bo‘lib, u fe’llarni bir makrosistemaga
(semantik maydonga) birlashtirib turadi. Ya’ni mushtarak sema
xarakteridagi «faol harakat» semasi asosida fe’llarning semantik
maydoni yuzaga keladi. 1
Semantik tasnifda harakat fe’llari sememasidagi faqat atash
(denotativ)semalar aniqlanadi. Fe’l-semema tarkibidagi ifoda
(konnotativ) va boshqa semalarni tekshirish alohida yirik
tadqiqotlarni talab qiladi, fe’llar asosida yaratiladigan kompyuter
dasturlari uchun lingvistik ta’min ishlab chiqishda hozircha
ularning ko‘chma ma’nolari hisobga olinmaydi.
LSGlarda «dinamik (faol) harakat» mushtarak sema,
«gorizontal», «vertikal», «aylanma», «tebranma», «predmetning tik
holatdan boshqa (yotiq) holatga o‘tishini bildiruvchi», «nafas va
tovush chiqarish harakatini ifodalovchi», «natijali ijro», «natijasi
mavhum ijro», «og‘iz bo‘shlig‘idagi harakatlar» kabi semalar esa
birlashtiruvchi sema hisoblanadi. o‘zbek tilidagi harakat fe’llarida
namoyon bo‘luvchi mantiqiy sub’ekt harakati yuqoridagi
ko‘rinishlarda sodir bo‘ladi. Demak, ob’ektiv borliqdagi turlicha
harakatlarni aks ettiruvchi fe’llar semantikasining murakkab
xarakteri mantiqiy ravishda harakat fe’llarining qayd etilgan 9
ko‘rinishdan iborat semantik guruhlanishga olib keldi.
1
Bu haqda qarang: Кузнецов А.М . О применении метода компонентного анализа в лексике. –С.260.;
Цветков Н.В . К методологии компонентного анализа // Вопросы языкознания. 1984, №2, с.67.](/data/documents/70a83bff-2530-40ed-8e88-3d32145a1816/page_3.png)
![O‘zbek tilidagi harakat semali fe’llar asosidagi mazkur
ma’lumotlar bazasi lingvistik kompyuter dasturlari (tarjima, tahrir
va h.k.) uchun mo‘ljallangan. Ma’lumotlar bazasi asosida
yaratilgan dasturdan, shuningdek:
a) o‘zbek, ingliz tilidagi harakat semali fe’llarning tuslanishini
o‘rganmoqchi bo‘lgan ixtiyoriy inson;
b) o‘zbek, rus, ingliz tillari bo‘yicha tilshunos mutaxassis;
v) lingvistika sohasidagi kompyuter dasturchilari
foydalanishlari mumkin.
Lingvistik ta’minga izoh beramiz. 1-jadvalda berilgan axborot
bankida o‘zbek, rus va ingliz tillaridagi harakat semali fe’llarning
lug‘at vokabulasidagi shakllari keltirilgan. Ma’lumotlar bazasini
yaratishda rus tilidan foydalanishimizga quyidagilar sabab bo‘ldi:
a) o‘zbek va ingliz tillarini bog‘lashda rus tili asosiy vosita
hisoblanadi. Negaki hozircha mukammal darajadagi o‘zbekcha-
inglizcha lug‘atlar yaratilmagan. Shunga kûra dastlab tarjimada
o‘zbekcha-ruscha, so‘ngra ruscha-inglizcha lug‘atlardan
foydalandik 2
;
b) rus tilining ham dunyoviy tillardan biri sifatida yaxshi bilish
dolzarb masala bo‘lganligi tufayli o‘zbek tilidagi harakat semali
fe’llarining rus tilidagi muqobillarini tekshirish qiziqarli nazariy va
amaliy natijalarni berishi mumkinligi hisobga olindi.
2
Foydalanilgan lug‘atlar : 1. Узбекско –русский словарь. Под ред.С.Акобирова, Г.Михайлова.-
Ташкент, 1988. -726 с. 2 . Русско – английский словарь. Под ред. О.Ахмановой. -М.: Русский язык , 1991.
-758 с. 3. Ходжиев А.П. , Ким С.Л. Узбекско – русский синонимический словарь. – Ташкент: Фан , 1990. –
111 с.](/data/documents/70a83bff-2530-40ed-8e88-3d32145a1816/page_4.png)
![1-jadval, asosan, fe’l semantikasi asosida tuzildi. Demak,
lingvistik ta’min yaratishda semantik guruhlanish muhim
ahamiyat kasb etadi. Jadval uchun fe’l-sememalarning semantik
tasnifi asos hisoblanadi (fe’llarning har bir semantik guruhi qora
chiziq bilan ajratib ko‘rsatilgan). Ta’kidlash zarurki, jadvaldagi
fe’llar tarjimasidan kelib chiqqan holda: «rus va ingliz tilidagi fe’l-
sememalarni ham xuddi shu tarzda semantik tasnif qilish
mumkin»,-deb xulosa qilish maqsadga muvofiq emas (biz bunday
da’vodan yiroqmiz), faqat tarjimada keltirilgan fe’llarning ma’no-
mohiyati ayni fe’llarning o‘zbekchasiga to‘liq mos keladi, xolos. 2-
jadvalda o‘zbek tilidagi fe’llarning zamon va shaxs-sonda
tuslanish imkoniyatlari keltirilgan. Bunda fe’l semantikasi ko‘p
vaziyatlarda uning tuslanishiga faol ta’sir qilishi ko‘rsatib berilgan.
Ya’ni bir xil semantikaga ega fe’l bir xil tuslanish sistemasiga ham
ega bo‘lishi aniqlangan. Kompyuter dasturi 2-jadvalda keltirilgan
ma’lumotlar bazasiga asoslanib, ish ko‘radi, ya’ni fe’l-semema
tuslanish imkoniyatiga ega bo‘lsa ( Q ) , uni ingliz tilidagi ayni
muqobilini topadi, u bunday imkoniyatga ega bo‘lmasa (-), bu
haqda foydalanuvchiga xabar beradi. Tadqiqotda yaratilayotgan
dastur 1-versiya hisoblandi, shuning uchun unda (ish hajmini
chegaralash maqsadida) o‘zbek va ingliz tillaridagi harakat semali
fe’llarning faqat zamon va shaxs-sonda tuslanishi ko‘rib chiqildi.
Harakat semali fe’llarning nisbat va mayl kategoriyalari, bo‘lishli-
bo‘lishsizlik shakllari va ularning ingliz tilidagi tarjimasi masalasi](/data/documents/70a83bff-2530-40ed-8e88-3d32145a1816/page_5.png)
![dasturning keyingi versiyalarida ko‘rib chiqilishi rejalashtirilgan.
o‘zbek va ingliz tilini ikkinchi til sifatida o‘rganishni istovchilar
uchun birinchi bosqichda fe’ldagi zamon va shaxs-sonni
ifodalashni bilish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu tufayli dastur
uchun o‘zbek-ingliz tillaridagi fe’llarning zamon va shaxs-sonda
tuslanishini ko‘rsatib beruvchi lingvistik ta’min zarurdir. 3-jadvalda
2-jadvaldagi ma’lumotlarning (ya’ni fe’lning zamon shakllari va
tuslanish sistemasini) ingliz tilida aynan qanday shaklda berilishi
ko‘rsatilgan. Bu bilan ham kompyuter dasturi uchun zaruriy
lingvistik ta’min - o‘ziga xos qoliplar yaratilgan. 4-jadvalda o‘zbek
tilidagi harakat semali fe’llarining valentlik imkoniyatlari
ko‘rsatilgan. o‘zbek tilidagi fe’llarni o‘rganishda ularning
birikuvlarini yaxshi bilishi zarur hisoblanadi. Shunga ko‘ra gap
tuzishda fe’lning agens, patsiens, ob’yekt, o‘rin valentliklarining
aktanti sifatida qaysi so‘zlar bilan birika olishini bilish muhimdir.
Ko‘rinadiki, har bir jadval kompyuter dasturi uchun ma’lumotlar
bazasi hisoblangani holda bir-biri uchun ham axborot banki
vazifasini o‘taydi. Demak, kompyuter dasturi uchun lingvistik
ta’min yaratishda ham uzviylikka, sistemalilikka qattiy rioya
qilinadi.](/data/documents/70a83bff-2530-40ed-8e88-3d32145a1816/page_6.png)
![Adabiy ot lar :
1. Пўлатов А. Компьютер лингвистикаси. - Тошкент:
Академнашр, 2011.
2. Rahimov A. Kompyuter lingvistikasi asoslari . – Toshkent :
Akademnashr , 2011 .
3. Шемакин Ю.И. Начала компьютерной лингвистики. –
М.:Высшая школа, 199 2.
4. Нелюбин Л.Л. Компьютерная лингвистика и машинный
перевод.-М.: ВСП , 1991.
5. Нурмонов А., Йўлдошев Б. Тилшунослик ва табиий
фанлар. –Тошкент: ўқитувчи, 2 001.
6.Муҳамедова С. Ҳаракат феъллари асосида компьютер
дастурлари учун лингвистик таъмин яратиш.-Тошкент , 2006.
7. Po‘latov A., Muhamedova S. Kompyuter lingvistikasi (o‘quv
qo‘llanma). –Toshkent, 2009.](/data/documents/70a83bff-2530-40ed-8e88-3d32145a1816/page_7.png)
![](/data/documents/70a83bff-2530-40ed-8e88-3d32145a1816/page_8.png)
LINGV ISTIK BILIMLA R BA ZA SI REJ A : 1. Linvistik baza haqida tushuncha 2. Lingvistik bazani shakllantirish tamoyillari 3. Ma’lumotlar bazasi bilan ishlovcha kompyuter dasturlari 4. Lingvistik baza asoslari
Mazkur bo‘limda harakat fe’llarining semantikasi va valentligini tekshirish asosida kompyuter dasturlari uchun lingvistik ta’min yaratish namunasini keltirdik. Ta’kidlash zarur, bu yûl faqat ûzbek kompyuter lingvistikasiga xos yûldir. Jahonda bunday usulda tadqiqot olib borilmagan (fikrimiz isbotini internetdan tekshirish mumkin). Lingvistik ta’min yaratishda harakat fe’llarining oldindan amalga oshirilgan semantik tasnifidan foydalanamiz. Shu o‘rinda ushbu semantik tasnifga qisqacha izoh berib o‘tamiz. o‘zbek tilidagi faol harakat semali fe’llar ob’yektiv asosiga ko‘ra tabiat va jamiyatdagi, hayvonot olamidagi harakatlar-jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Ya’ni, harakat fe’llari moddiy asosiga (ob’ektiga) ko‘ra kengligi va murakkabligi, serqirraligi va materiyaga xos turlicha harakatlarni ifodalashi, doimiyligi bilan boshqa semantik maydonga kiruvchi fe’l leksemalardan ajralib turadi. Harakatning realligi, ob’ektivligi, uning muayyan jonli mavjudot tomonidan amalga oshirilishi, unda «moddiylashishi» bilan bog‘liq ekan, demak, mantiqiy sub’ektning mavjudligi uning mutlaq harakati bilan ham o‘lchanadi. Aniqrog‘i, harakat materiyaning yashash shakli hisoblanadi. Ob’yektiv borliqdagi kauzallanuvchi narsa-predmetlarga, shaxs hamda hayvonlarga xos turlicha faol harakatlarni ifodalovchi fe’llar nutqda juda ko‘p ishlatilishi va murakkab semantik tuzilishi bilan farqlanib turadi. Harakat fe’llari sememasining mushtarak
semasi «faol harakat» bo‘lib, u fe’llarni bir makrosistemaga (semantik maydonga) birlashtirib turadi. Ya’ni mushtarak sema xarakteridagi «faol harakat» semasi asosida fe’llarning semantik maydoni yuzaga keladi. 1 Semantik tasnifda harakat fe’llari sememasidagi faqat atash (denotativ)semalar aniqlanadi. Fe’l-semema tarkibidagi ifoda (konnotativ) va boshqa semalarni tekshirish alohida yirik tadqiqotlarni talab qiladi, fe’llar asosida yaratiladigan kompyuter dasturlari uchun lingvistik ta’min ishlab chiqishda hozircha ularning ko‘chma ma’nolari hisobga olinmaydi. LSGlarda «dinamik (faol) harakat» mushtarak sema, «gorizontal», «vertikal», «aylanma», «tebranma», «predmetning tik holatdan boshqa (yotiq) holatga o‘tishini bildiruvchi», «nafas va tovush chiqarish harakatini ifodalovchi», «natijali ijro», «natijasi mavhum ijro», «og‘iz bo‘shlig‘idagi harakatlar» kabi semalar esa birlashtiruvchi sema hisoblanadi. o‘zbek tilidagi harakat fe’llarida namoyon bo‘luvchi mantiqiy sub’ekt harakati yuqoridagi ko‘rinishlarda sodir bo‘ladi. Demak, ob’ektiv borliqdagi turlicha harakatlarni aks ettiruvchi fe’llar semantikasining murakkab xarakteri mantiqiy ravishda harakat fe’llarining qayd etilgan 9 ko‘rinishdan iborat semantik guruhlanishga olib keldi. 1 Bu haqda qarang: Кузнецов А.М . О применении метода компонентного анализа в лексике. –С.260.; Цветков Н.В . К методологии компонентного анализа // Вопросы языкознания. 1984, №2, с.67.
O‘zbek tilidagi harakat semali fe’llar asosidagi mazkur ma’lumotlar bazasi lingvistik kompyuter dasturlari (tarjima, tahrir va h.k.) uchun mo‘ljallangan. Ma’lumotlar bazasi asosida yaratilgan dasturdan, shuningdek: a) o‘zbek, ingliz tilidagi harakat semali fe’llarning tuslanishini o‘rganmoqchi bo‘lgan ixtiyoriy inson; b) o‘zbek, rus, ingliz tillari bo‘yicha tilshunos mutaxassis; v) lingvistika sohasidagi kompyuter dasturchilari foydalanishlari mumkin. Lingvistik ta’minga izoh beramiz. 1-jadvalda berilgan axborot bankida o‘zbek, rus va ingliz tillaridagi harakat semali fe’llarning lug‘at vokabulasidagi shakllari keltirilgan. Ma’lumotlar bazasini yaratishda rus tilidan foydalanishimizga quyidagilar sabab bo‘ldi: a) o‘zbek va ingliz tillarini bog‘lashda rus tili asosiy vosita hisoblanadi. Negaki hozircha mukammal darajadagi o‘zbekcha- inglizcha lug‘atlar yaratilmagan. Shunga kûra dastlab tarjimada o‘zbekcha-ruscha, so‘ngra ruscha-inglizcha lug‘atlardan foydalandik 2 ; b) rus tilining ham dunyoviy tillardan biri sifatida yaxshi bilish dolzarb masala bo‘lganligi tufayli o‘zbek tilidagi harakat semali fe’llarining rus tilidagi muqobillarini tekshirish qiziqarli nazariy va amaliy natijalarni berishi mumkinligi hisobga olindi. 2 Foydalanilgan lug‘atlar : 1. Узбекско –русский словарь. Под ред.С.Акобирова, Г.Михайлова.- Ташкент, 1988. -726 с. 2 . Русско – английский словарь. Под ред. О.Ахмановой. -М.: Русский язык , 1991. -758 с. 3. Ходжиев А.П. , Ким С.Л. Узбекско – русский синонимический словарь. – Ташкент: Фан , 1990. – 111 с.
1-jadval, asosan, fe’l semantikasi asosida tuzildi. Demak, lingvistik ta’min yaratishda semantik guruhlanish muhim ahamiyat kasb etadi. Jadval uchun fe’l-sememalarning semantik tasnifi asos hisoblanadi (fe’llarning har bir semantik guruhi qora chiziq bilan ajratib ko‘rsatilgan). Ta’kidlash zarurki, jadvaldagi fe’llar tarjimasidan kelib chiqqan holda: «rus va ingliz tilidagi fe’l- sememalarni ham xuddi shu tarzda semantik tasnif qilish mumkin»,-deb xulosa qilish maqsadga muvofiq emas (biz bunday da’vodan yiroqmiz), faqat tarjimada keltirilgan fe’llarning ma’no- mohiyati ayni fe’llarning o‘zbekchasiga to‘liq mos keladi, xolos. 2- jadvalda o‘zbek tilidagi fe’llarning zamon va shaxs-sonda tuslanish imkoniyatlari keltirilgan. Bunda fe’l semantikasi ko‘p vaziyatlarda uning tuslanishiga faol ta’sir qilishi ko‘rsatib berilgan. Ya’ni bir xil semantikaga ega fe’l bir xil tuslanish sistemasiga ham ega bo‘lishi aniqlangan. Kompyuter dasturi 2-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar bazasiga asoslanib, ish ko‘radi, ya’ni fe’l-semema tuslanish imkoniyatiga ega bo‘lsa ( Q ) , uni ingliz tilidagi ayni muqobilini topadi, u bunday imkoniyatga ega bo‘lmasa (-), bu haqda foydalanuvchiga xabar beradi. Tadqiqotda yaratilayotgan dastur 1-versiya hisoblandi, shuning uchun unda (ish hajmini chegaralash maqsadida) o‘zbek va ingliz tillaridagi harakat semali fe’llarning faqat zamon va shaxs-sonda tuslanishi ko‘rib chiqildi. Harakat semali fe’llarning nisbat va mayl kategoriyalari, bo‘lishli- bo‘lishsizlik shakllari va ularning ingliz tilidagi tarjimasi masalasi