Ma’lumotlar bazasini boshqarish dasturlari bilan ishlash
![“Ma’lumotlar bazasini boshqarish dasturlari bilan ishlash” mavzusida
MUNDARIJA
KIRISH……………….……………………………………………………….….3
I. NAZARIY QISM……………………….………............................................4
1.1. Malumotlar bazasi haqida tushuncha…………..............................4
1.2. MBBT tillari haqida ma’lumot…………..…………………………15
II. AMALIY QISM……………………………….........................………….....18
2.1.PostgreSQL da ma’lumotlar bazasini yaratish……………………………………18
XULOSA……………………………………………………..…………………..25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…….…………………….…………...26](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_1.png)
![Kirish
Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa - uni qayta ishlashdir. Axborotni qayta
ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta
ishlash deganda, ular ustida bajariladigan amallar - saqlash, uzatish, tahrirdan o’tkazish
kabilarni tushunishimiz mumkin. Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir
joyga to’plash muhim hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo’lmaganligi sababli bu
jarayon, albatta, kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir
joyga jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi.
Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini tor
ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma’noda,
insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday vositalar tarixiga
umumlashtiriladi.
Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy (zamonaviy)
ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955- yilda
dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash mumkin. Bu
vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta ishlash modelini qo’llab-
quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan. Internet
tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960- yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi.
Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta
ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970-yillarning boshlarida
relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Kodd ishi amaliy
ma’lumotlar bazasi texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog’lash
uchun yo’l ochdi.
“Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo’lgan, garchi dastlab
bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda tushunilgan bo’lsa-
da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan simpoziumlarda joriy etilgan.
Ushbu atama zamonaviy ma ’noda faqat 70-yillarda keng qo’llanilgan.
2](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_2.png)
![I. NAZARIY QISM
1.1. Ma’lumotlar bazasi haqida tushuncha
Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi
ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Ma’lumotlar
bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni ta’minlaydi.
Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. Bu tashkilotlaming
yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM o’zining professor-
o’qituvchilari, fakultetlari, tegishli yo’nalishlari va mutaxassisliklari hamda talabalari
haqida hech qanday ma’lumotga ega bo’lmasdan turib rivojlanishi mumkinmi, degan
savolni o’rtaga qo’yib ko’raylik. Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni
saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga ega bo’lganidek, ular kerak bo’lganda qaror qabul
qiluvchilar uchun ma’lumotlarga ega bo’lishlari kerak. Ishonch bilan aytish mumkinki,
OTMning barcha axborot tizimlarining maqsadi ularga axborotni tashkiliy manba
sifatida ishlatishga yordam berishdir. Ushbu tizimlarning barchasida ma’lumotlarni
yig’ish, saqlash, umumlashtirish, boshqarish va tarqatish turadi.
Ma’lumotlar bazasi - tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan umumiy,
birlashgan kompyuter tuzilmasi.
Axborot tizimining turiga va masalaning qo’yilishiga qarab, bu ma’lumotlar bir
yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi muhitidagi
yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin.
Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni tezda
saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog’liq.
Maydon - bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik ma’lumotlar
bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har birini tavsiflovchi
ko’plab nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan, OTMlar haqida
ma’lumot mavjud bo’lgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami" nomi bilan
saqlanadigan maydon turini o’z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar bazasida
3](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_3.png)
![tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo’nalishlar, guruhlar, talabalar
va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi mavjud bo’ladi.
Yozuv - bu tegishli saqlanadigan maydonlar to’plamidir. Bunday holda, saqlangan
yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli nusxalari guruhidan iborat.
Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari to’plami.
Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan yozuvlarni o’z
ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi. Ushbu soddalashtirish keyingi mulohazalarga
jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi.
Ma’lumotlar bazasini loyihalash uchun axborot va ma’lumotlar o’rtasidagi farqni
tushunib olish kerak.
Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta ishlash
natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin.
Masalan, OTM professor-o’qituvchilari haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi
attestatsiya organlariga OTM uchun attestatsiyani o’tkazish yoki o’tkazmaslikni
belgilashda foydali bo’lgan tushunchalarni beradi.
Ushbu misoldan ko’rinib turibdiki, ma’lumot o’z vaqtida va aniq ma’lumotlarni
talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kiris h va qayta ishlash
oson bo’lgan formatda saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har qanday asosiy manba kabi
ma’lumotlar muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak.
Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi, saqlanishi va
olinishiga qaratilgan qoidalar. Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini hisobga olib,
ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat idorasi, xizmat ko’rsatish tashkiloti
yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq anglashimi lozim.
Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar bazasidan
foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to’plamini saqlaydigan
umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi:
• Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini
qiziqtirgan muhim faktlar;
• Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar ), ular orqali oxirgi
foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi.
4](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_4.png)
![Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida topilgan
ma’lumotlarni bog’laydigan munosabatlar to’plamini tavsiflaydi. Masalan, meta-
ma’lumotlar komponenti har bir ma’lumot elementining nomi, har bir ma’lumot
elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar
elementini bo’sh qoldirish mumkinligi kabi ma’lumotlarni saqlaydi. Metadata
ma’lumotlarning qiymati va ishlatilishini to’ldiruvchi va kengaytiradigan ma’lumotlarni
taqdim etadi. Qisqa qilib aytsak, metadata ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarning
yanada to’liq tasvirini taqdim etadi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) bu ma’lumotlar bazasi
tuzilishini boshqaruvchi va unda saqlanadigan ma’lumotlarga kirishni boshqaradigan
dasturlar to’plami. Qaysidir ma’noda ma’lumotlar bazasi juda yaxshi tashkillashtirilgan
elektron topshirish kabinetiga o’xshaydi, unda kuchli dasturiy ta’minot (MBBT) kabinet
tarkibini boshqarishga yordam beradi.
Ma’lumotlar bazasining turlari. Har bir ma’lumotlar bazasi ma’lum bir
ma’lumot to’plamini saqlaydi va ma’lum maqsadda foydalaniladi. Yillar o’tishi bilan,
ma’lumotlar bazalaridan texnologiya va innovatsion foydalanish rivojlanib borgan sari
ma’lumotlar bazalarini tasniflashda turli xil usullar qo’llanilmoqda. Masalan,
ma’lumotlar bazalari qo’llab-quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni, ma’lumotlar
joylashgan joyda, saqlanadigan ma’lumotlar turi, ma’lumotlardan maqsadli foydalanish
va ma’lumotlar tuzilish darajasi bo’yicha tasniflanishi mumkin.
Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko’p
foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi ma’lumotlar
bazasi bir vaqtning o’zida faqat bitta foydalanuvchini qo’llab- quvvatlaydi. Boshqacha
aytganda, agar A foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasidan foydalansa, B va C
foydalanuvchilari A foydalanuvchisini kutib turishlari kerak.
Bunga javoban, ko ’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida bir nechta
foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlaydi. Ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi
nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda 50 dan kam) qo’llab- quvvatlasa,
tashkilotning ishchi guruhi ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Ma’lumotlar bazasi butun
tashkilot tomonidan ishlatilganda va ko’plab bo’limlarda (50 dan ortiq, odatda yuzlab)
5](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_5.png)
![foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlasa, ma’lumotlar bazasi korxona bazasi deb
nomlanadi.
Joylashuv ma’lumotlar bazasini tasniflash uchun ham ishlatilishi mumkin.
Masalan, bitta saytda joylashgan ma’lumotlarni qo’llab-quvvatlaydigan ma’lumotlar
bazasi markazlashtirilgan ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Bir nechta turli saytlarda
tarqatilgan ma’lumotni qo’llab-quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi taqsimlangan
ma’lumotlar bazasi deb ataladi.
Markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan (tarqatilgan) ma’lumotlar bazasi
ma’lumotlar bazasini amalga oshirish va boshqarish uchun aniq belgilangan
infratuzilma (apparat, operatsion tizimlar, tarmoq texnologiyalari va boshqalar)ni talab
qiladi. Odatda, infratuzilmaga ma’lumotlar bazasini yaratadigan va ishlaydigan tashkilot
egalik qiladi va xizmat qiladi. Ammo so’nggi yillarda bulutli ma’lumotlar bazalaridan
foydalanish tobora ommalashib bormoqda. Bulutli ma’lumotlar bazasi - bu Microsoft
Azure yoki Amazon AWS kabi bulutli ma’lumotlar xizmatlaridan foydalanib yaratilgan
va saqlanadigan ma’lumotlar bazasi. Uchinchi tomon yetkazib beruvchilari tomonidan
taqdim etiladigan ushbu xizmatlar ma’lumotlar bazasi uchun ishlashning aniq
choralarini (ma’lumotlarni saqlash hajmi, talab qilinadigan o’tkazuvchanlik va
mavjudlik) ta’minlaydi, lekin uni amalga oshirish uchun asosiy infratuzilmani
ko’rsatishi shart emas.
Ba’zi bir kontekstlarda ma’lumotlar bazalarini tasniflashning mashhur usuli ularda
saqlanadigan ma’lumotlar turiga qarab belgilanadi. Ushbu mezondan foydalangan holda
ma’lumotlar bazalari ikki toifaga guruhlanadi: umumiy maqsadlar va aniq bir sohaga
asoslangan ma’lumotlar bazalari. Umumiy maqsadga asoslangan ma’lumotlar
bazalarida bir nechta fanlarda ishlatiladigan turli xil ma’lumotlar mavjud - masalan,
umumiy demografik ma’lumotlarni o’z ichiga olgan ro’yxatga olish ma’lumotlar bazasi
va LexisNexis va ProQuest ma’lumotlar bazalari, turli mavzularda gazeta, jurnal va
jurnal maqolalarini o’z ichiga olgan. Aniq bir maqsadga asoslangan ma’lumotlar
bazalarida muayyan fan sohalariga yo’naltirilgan ma’lumotlar mavjud.
6](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_6.png)
![Ma’lumotlar bazasi - bu EHM ning tashqi xotirasida saqlanadigan, har qanday
jismoniy, ijtimoiy, statistik, tashkiliy va boshqa obyektlar, jarayonlar, holatlarning
o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan majmuidir.
Ma’lumotlar bazasi (MB) har xil foydalanuvchilarning axborot yetishmovchiligini
ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Amaliyotda ko‘pchilik ma’lumotlar bazasi
chegaralangan predmet sohasi uchun loyihalashtiriladi. Bitta EHMda bir qancha
ma’lumotlar bazasi yaratiladi.Vaqti bilan turdosh vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan
ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi ham mumkin.
Har qanday axborot tizimi bizni qamragan real dunyoning ba’zi tomonlarini yoki
predmet sohasini yoki muammoni yoritishi mumkin.
Muammoli muhit vaqti o‘zgarishi bilan o‘zgarishi, ya’ni ob’yektlar xususiyatining
o‘zgarishida, eski ob’yektlarning yo‘qolishi va yangilarining paydo bo‘lishida
ifodalanadi. Bu o‘zgarishlar voqealar natijasida bo‘lib o‘tadi. Voqealarning ketma-
ketligi jarayonni tashkil etadi.Har qanday axborot tizimi ob’yektlarning o‘zlari bilan
emas, mavjudiy borliq singari, balki ularning belgili yoritqichi-idenfikatori bilan
ishlaydi.
Belgi - idenfikatorlarning bosh vazifasi - ob’yektni guruhdagi turdosh
ob’yektlardan farqlash.Ob’yektning idenfikatori, umumiy aytganda, ob’yektning
xususiyati haqida yoki, ya’ni shunga o‘xshash, uning u yoki bu sinfga tegishligi haqida
hech qanday axborot bermasligi mumkin.
Ma’lumotlar. Belgili shaklda ifodalangan ob’yekt yoki ob’yektlarning muomalasi
haqidagi axborotlar ma’lumotni tashkil qiladi.
Bu ma’lumotlar inson yoki qandaydir texnik qurilma tomonidan qabul qilinishi va
tegishli tarzda interpretatsiya qilinishi mumkin. Ma’lumotlarning tavsifli xususiyati shu
hisoblanadiki, ya’ni ularni bir belgili tizimdan boshqasiga qayta kodlash axborotni
yuqotmagan holda o‘tkazish mumkin.Belgili ifodalanishning bunaqangi xususiyatining
7](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_7.png)
![ahamiyati - mavjud predmetli holatning qabul qiluvchiga yo‘naltirilgan, belgilarning
har xil tizimlarida ifodalanish imkonini beradi.
Ma’lumotlar bazasini qurishda insonga yo‘naltirilgan mantiqiy ifodalanish haqida
va uzoq muddatli xotira qurilmasiga yo‘naltirilgan jismoniy ifodalanish haqida gapirish
an’anaga aylangan.
Ma’lumotlar ba’zasi - ma’lum masalaga yoki biror faoliyatga taalluqli o’zaro
bog’langan va aloxida ko’rinishda tashkil etilgan ma’lumotlar.
MB ma’lumotlarni xsusiyatlari: – tuliklik; – aktuallik; – kulaylik; – Tugri tashkil
etish.
Ma’lumotlar banki - bir nechta MB, texnik vosita va dastur ta’minotidan iborat
avtomatlashtirilgan tizim.
Malumotlar bazasini (MB) yaratish “MYSQL” dasturi bilan ishlash.
MB tashkil qilish, ularga qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish va mavjud MBdan
foydalanish uchun maxsus MBlar bilan ishlaydigan programmalar zarur bo’ladi.
Bunday programmalar majmui ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemalari (MBBT)
deb yuritiladi. Aniqroq qilib aytganda, MBBT–bu ko’plab foydalanuvchilar tomonidan
MBni yaratish, unga qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish va MBni birgalikda ishlatish
uchun zarur bo’lgan programmalar majmuidir. MBBTning asosiy tarkibiy qismi–
ma’lumotlar bo’lsa, boshqa tarkibiy qismi–foydalanuvchilardir. Bulardan tashqari
Hardware- texnik va Software-dasturiy ta’minoti ham MBBTning samarali ishlashini
ta’minlovchi tarkibiy qismlar hisoblanadi. Hardware tashqi qo’shimcha qurilmadan
iborat bo’lsa, programma qismi esa MB bilan foydalanuvchi o’rtasidagi muloqotni
tashkil qilishni amalga oshiradi. MBning tuzilishi o’rganilayotgan ob’ektning
ma’lumotlari ko’rinishi, ma’nosi, tuzilishi va hajmiga bog’liq bo’ladi.
8](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_8.png)
![Odatda, foydalanuvchilar quyidagi kategoriyalarga bo’linadilar:
foydalanuvchi-programma tuzuvchi;
sistemali programma tuzuvchi;
ma’lumotlar bazasi administratori.
Bunda programma tuzgan foydalanuvchi MBBT uchun yozgan programmasiga
javob beradi, sistemali programma tuzuvchi esa butun sistemaning ishlashi uchun
javobgar hisoblanadi. U holda MB administratori sistemaning saqlanish holatiga va
ishonchliligiga javob beradi.
MBBT quyidagicha tavsiflanadi:
Ispolnimost-Bajarilishlik, foydalanuvchi so’roviga hozirjavoblik bilan muloqotga
kirishish;
Minimalnayapovtoryaemost- Minimal takrorlanishlik, MBdagi ma’lumot iloji
boricha kam takrorlanishi lozim, aks holda ma’lumotlarni izlash susayadi;
Yaxlitlik –axborotni MBda saqlash iloji boricha ma’lumotlar orasidagi
bog’liqlikni asragan holda bo’lgani, ayni muddao;
Bezopasnost–Xavfsizlik, MB ruxsat berilmagan kirishdan ishonchli himoya
qilingan bo’lishi lozim. Faqat foydalanuvchi va tegishli tashkilotgina ma’lumotlarga
kira olish va foydalanish huquqiga egalik qilishi mumkin;
Migratsiya–ba’zi bir ma’lumotlar foydalanuvchilar tomonidan tez ishlatilib
turiladi, boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi. SHuning uchun ma’lumotlar
tashqi xotiralarda joylashtiriladi va uni shunday tashkil qilish kerakki, eng ko’p
ishlatiladigan ma’lumotlarga murojaat qilish qulay bo’lsin.
9](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_9.png)
![Ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemasida har bir MB modeli quyidagi
xususiyatlari bo’yicha tavsiflanadi:
• Ma’lumotlar tuzilmalarining turi;
• Ma’lumotlar ustida bajariladigan amallar;
• Butunlikning cheklanganligi.
Bu xususiyatlarni e’tiborga olgan holda ma’lumotlar bazasi modellari quyidagi
turlarga bo’linadi:
• Daraxtsimon (ierarxik) modellar;
• Tarmoqli (to’rli) modellar;
• Relyatsion modellar.
Yana shu narsani ta’kidlash lozimki, ma’lumotlar bazasi modellarining faqatgina
yuqorida qayd qilingan modeli mavjud deyish noto’g’ri. CHunki bulardan tashqari
yana ma’lumotlar bazasining binar munosabatlar modeli, ER – modellari, semantik
model kabi boshqa turlari ham mavjud. Lekin amalda asosan dastlabki ta’kidlangan 3
turli modellar ko’proq qo’llanilib kelinmoqda.SHuning uchun ham biz ushbu
modellarga qisqacha to’xtalib o’tamiz.
Daraxtsimon (ierarxik) modelda ob’ektlar yozuvlar ko’rinishida ifodalanadi.
Ierarxik modelda ikki yarusdagi elementlar bog’langan bo’lsa, unday ma’lumotlar
tarmoqli (to’rli) modelda ifodalangan deyiladi.Tarmoqli modellarda ham ob’ektlar
daraxtsimon modellardagi kabi yozuvlar ko’rinishida tasvirlanadi.Ob’ektlarning o’zaro
aloqalari yozuvlar o’rtasidagi aloqalar sifatida tavsiflanadi.
10](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_10.png)
![Relyatsion modellarda esa ob’ektlar va ularning o’zaro aloqalari ikki o’lchovli
jadval ko’rinishida tasvirlanadi. Ma’lumotlarning bunday ko’rinishda tasvirlanishi
ob’ektlarning o’zaro aloqalarini yaqqol tasvirlanishiga asos bo’ldi.
MBBT alohida olingan quyidagi modullardan tashkil topadi:
MBni boshqarish bloki-disklardagi ma’lumotlar bilan foydalanuvchi programmasi
va sistemaning so’rovi orasidagi interfeysni aniqlaydi;
Fayl menedjeri-ma’lumotlar tuzilmasi bilan disklar o’rtasidagi bog’lanishni
boshqaradi;
Query protsessor-ingliz tilida yozilgan guery gaplarini MBni boshqarish bloki
tushunadigan tilga o’tkazadi;
Prekompilyator DML(Data Manipulation Language)- ma’lumotlar bilan
manipulyatsiya qiladigan til bo’lib, u quyidagi operatsiyalarga javob beradi:
MBdan ma’lumotlarni ajratib olish;
MBga ma’lumotlarni kiritish;
MBdan ma’lumotlarni olib tashlash;
MBni modifikatsiya (o’zgartirishlar) qilish;
Kompilyator DDL(Data Definition Language)-MB tilini, uning tuzilmasini va
tashqi xotiralardagi axborot turini aniqlaydi. MBning tuzilmasi ko’pincha jadval
shaklida bo’ladi.
MBga qo’yiladigan talablar :
• Minimum xatolik va dulikat. MBBT ga ma’lumot kiritilayotganda dublikat
bo’lmasligiga tekshiriladi;
11](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_11.png)
![• Aktualizatsiya imkoniyati. MB saklanayotgan ma’lumotlar eskirishi mumkin,
bunda ma’lumotlar strukturasi yangi ma’lumotlarni kiritishga va eskisini uchirishga
imkon berishi kerak.
• Ma’lumotlarni butunligini ta’minlash. MBBT ma’lumotlarni buzilishlardan
ximoya kilishni ta’minlashi va buzilgan ma’lumotlarni tiklash imkoniyatini yaratish
kerak;
• Yuqori qidirish tezligi. Xotira qurilmalarida ma’lumotlarni saklash usullari
ma’lumotlar banki bilan ishlashni dialog rejimini ta’minlashi kerak;
• Xavfsizlik va maxfiylik. Foydalanuvchi fakat uziga berkitilgan
zaruriyma’lumotlari bilan ishlashi kerak.
• Murakkab surovlar. Foydalanuvchilarni xar xil kurinishdagi surovlarini kayta
ishlashni ta’minlashi kerak
MBni yaratishda predmet sohasini tahlil qilish
MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala yechiladi:
1.Predmet sohasi ob’ektlarini qanday qilib ma’lumotlar modellarining abstrakt
obektlari shaklida ifodalash. Ayrim hollarda bu masalaga ma’lumotlar bazasini
mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi.
2.Ma’lumotlar bazasiga so’rovlarning bajarilish effektivligini qanday ta’minlash.
Bu masalaga ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash masalasi deyiladi.
Ixtiyoriy turdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet sohasini
tahlil qilish bo’lib, u axborot tuzilmasini (kontseptual sxemalar) tuzish bilan
yakunlanadi. Bu bosqichda foydalanuvchining so’rovlari tahlil qilinadi, axborot
ob’ektlari va uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o’tkazilgan tahlil asosida
12](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_12.png)
![predmet sohasi tuzilmalashtiriladi. Predmet sohasini tahlil qilishni uch bosqichga
bo’lish maqsadga muvofiqdir:
• kontseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilish;
• axborot ob’ektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash;
• predmet sohasining kontseptual modelini qurish va MBni kontseptual sxemasini
loyihalashtirish.
Kontseptual talablar va axborot extiyojlarini tahlil qilishda quyidagi masalalarni
hal qilish kerak:
• foydalanuvchilarning MBga bo’lgan talablarini tahlil qilish;
• MBdan o’rin olishi lozim bo’lgan axborotlarga ishlov berish bo’yicha mavjud
masalalarini aniqlash;
• kelajakda hal qilinishi lozim bo’lgan masalalarni aniqlash;
• tahlil natijalarini hujjatlashtirish.
13](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_13.png)
![1.2.MBBT tillari haqida ma’lumot.
SQL - kompyuter berilganlar bazasida saqlanuvchi ma’lumotlarni qayta ishlash va
o‘qish uchun muljallangan instrumentdir. SQL – bu strukturlashgan so‘rovlar tilining
(Structured Query Language) qisqartirilgan nomlanishidir. SQL abbreviaturasi odatda
“sikvel” deb o‘qiladi. Ba’zi xollarda, “ESKYUEL” talaffuzi xam SQL abbreviaturasini
o‘qishda ishlatiladi. Nomlanishidan ko‘rinib turibdiki, SQL foydalanuvchining
berilganlar bazasi bilan o‘zaro aloqasini tashkil etish uchun qo‘llaniluvchi
dasturlashtirish tilidir. Xaqiqatda esa SQL faqat relyasion deb nomlanuvchi bir turdagi
berilganlar bazasi bilan ishlaydi.
Hozirda bu til MBBT foydalanuvchilariga taqdim etayotgan barcha funksional
imkoniyatlari qo‘llanilmoqda. Bu imkoniyatlar quyidagilardir:
1. Ma’lumotlar strukturasini tuzish. SQL foydalanuvchilarga ma’lumotlar
strukturasini tuzish, o‘zgartirish xamda berilganlar bazasi elementlari o‘rtasida
aloqalarni o‘rnatish imkoniyatini beradi.
2. Ma’lumotlarni o‘qish. SQL foydalanuvchi yoki dasturga berilganlar bazasida
saqlanuvchi ma’lumotlarni o‘qish va ulardan foydalanish imkonini beradi.
3. Ma’lumotlarni qayta ishlash. SQL foydalanuvchiga yoki dasturga berilganlar
bazasini o‘zgartirish, ya’ni unga yangi ma’lumotlar qo‘shish, mavjud ma’lumotlarni
o‘zgartirish va o‘chirish imkonini beradi.
4. Berilganlar bazasini ximoyalash. SQL yordamida ma’lumotlar bazasi
foydalanuvchilarini undagi ma’lumotlarni o‘qish va o‘zgartirish imkoniyatlarini
chegaralab qo‘yish mumkin. Bu orqali ruxsat berilmagan foydalanuvchilardan
axborotlar ximoyalanadi.
5. Ma’lumotlardan birgalikda foydalanish. SQL ma’lumotlardan birgalikda
foydalanishni koordinatsiya qiladi, bu esa paralel ishlayotgan foydalanuvchilar
14](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_14.png)
![birbirlariga xalaqit bermasdan berilganlar bazasidagi ma’lumotlardan foydalanishlari
imkonini beradi.
6. Ma’lumotlar yaxlitligini ta’minlash. SQL berilganlar bazasini yaxlitligini
ta’minlashga imkon beradi va unda noo‘rin o‘zgartirishlar qilishni oldini oladi.
MySQL ni faqat mSQL kamchiliklariga javob sifatida qarash noto‘g‘ridir. Uning
ixtirochisi Maykl Videnius (+ yana Monty sifatida ma’lum) shved kompaniyasi TsX
xodimi ma’lumotlar bazasi bilan 1979 yildan beri ishlaydi. Yaqin paytgacha Videnius
TsX da faqat dasturchi edi. 1979 yilda firma ichida foydalanish uchun UNIREG nomli
ma’lumotlar bazasini boshqarish vositasini yaratdi. 1979 yildan so‘ng UNIREG bir
necha tillarda yozildi va katta ma’lumotlar bazalarini qo‘llash uchun kengaytirildi.
Bitta dastur bajarilayotgan har bir jarayon bu dastur nusxasi deyiladi, chunki xuddi
o‘zgaruvchi nusxasi kabi xotiradan joy oladi. 1994 yilda TsX WWW uchun Amaliy
dasturlar yarata boshladi va bu loyihani qo‘llashda UNIREG dan foydalandi. Baxtga
qarshi, UNIREG katta harajatlar talab qilgani uchun, undan veb-sahifalarni dinamik
generatsiya qilish uchun muvaffaqiyatli foydalanib bo‘lmadi. Va TsX shundan so‘ng
SQL va mSQL ga murojaat qildi Lekin o‘sha paytda mSQL faqat 1.x relizlari shaklida
mavjud edi. Yuqorida aytganimizdek mSQL 1.x versiyalari hech qanday indekslarni
qo‘llamas edi va shuning uchun UNIREG dan unumdorligi past edi.Videnius mSQL
avtori s Xyuz bilan bog‘landi va mSQL ni UNIREG dagi V+ ISAM qayta ishlovchisiga
ulash fikri Bilan qiziqtirmoqchi bo‘ldi. Lekin Xyuz shu paytga keldib mSQL 2 yaratish
yo‘lida anchaga ketgan va indekslar Bilan ishlash vositalarini yaratgan edi. TsX o‘z
talablariga ko‘proq mos keluvchi ma’lumotlar bazalari serverini yaratishga qaror qildi.
TsX xodimlari Yangidan velosiped ixtiro qilib o‘tirmadilar. Ular UNIREG ni asos qilib
oldilar va soni oshib borayotgan o‘zga dasturchilar utilitalaridan foydalandilar. O‘z
tizimlari uchun boshida mSQL uchun yaratilgan API bilan deyarli ustma-ust tushuvchi
API yaratdilar. Natijada Yangi kengroq imkoniyatga ega TsX ma’lumotlar bazasiga
o‘tmoqchi bo‘lgan MySQL foydalanuvchisi o‘z kodiga juda kam o‘zgartirish kiritishi
talab qilinardi. Shu bilan birga Yangi ma’lumotlar bazasi kodi to‘la original edi. 1995
yil may oyiga kelib TsX kompaniya ichki talablarini qanoatlantiruvchi ma’lumotlar
15](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_15.png)
![bazasi, - MySQL 1.0 ga ega edi. Firma biznes-partneri Detron HB dan David Aksmark
(David Axmark) TsX ga o‘z serverini Internetda ko‘rsatishni taklif qildi. Serverni
Internetda ko‘rsatishdan maqsad - birinchi bo‘lib Aladdin Peter Deych (Aladdin Peter
Deutsch) qo‘llagan biznes modelldan foydalanishdir. Natijada MySQLni mSQL ga
nisbatan «tekinroq» qiluvchi o‘ta moslashuvchan avtorlik huquqlari olindi. Nomiga
kelganda Videnius bu haqida shunday deydi: «Xozirgacha noma’lum MySQL nomi
qaerdan kelib chiqqani. TsX da asosiy kattalog, hamda bibliotekalar va utilitalar ko‘p
qismi bir necha o‘n yildan beri «mu» prefiksiga ega. Shu bilan birga mening qizim (bir
necha yilga kichik) ismi ham May (My). Shuning uchun haligacha sir, bu ikki
manbaning qaysi biri MySQL nomini bergan».
16](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_16.png)
![II. AMALIY QISM
2.1.PostgreSQL da ma’lumotlar bazasini yaratish
Agar biror masofaviy serverdan foydalanayotgan bo’lsak, url manzil kiritamiz, agar
local server(o’zimizning kompyuter) dan foydalanayotgan bo’lsak, bo’sh qoldiramiz.
Hozir bizni holda bo’sh qoldiramiz.
Database ni tanlash avtomatik holda postgres tanlangan, shuning uchun bu yerni ham
bo’sh qoldirgan holda enter tugmasini bosamiz.
Port so’ralayapti va u ham avtomatik tanlangan.
Username ham avtomatik tanlangan .
Super foydalanuvchi parolini kiritamiz .
17](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_17.png)
![va biz database bilan bog’landik.
Masalan: yuqorida hol uchun mavjud bo’lmagan database nomini kiritib tekshirib
ko’ramiz.
db_name nomli database yo’qligi aytilmoqda.
Endi buni pgAdmin dasturida qaraymiz.
Bu yerga super foydalanuvchi parolini kiritamiz.
18](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_18.png)
![Endi ba’zi komandalar bilan tanishamiz.
19](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_19.png)
![\h komandasi mavjud komandalar :
20](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_20.png)
![\? - yordam qismi :
\l – ma’lumotlar bazalari ro’yxati :
21](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_21.png)
![Yuqoridagi database lar oldindan yaratilgan.
Yangi database yaratamiz.
Endi db lar ro’yxatini ko’ramiz.
Ishlayotgan bazani o’zgartirish :
Database ni o’chirish
Yuqorida yaratgan test database ini o’chiramiz:
22](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_22.png)
![Endi yana database yaratamiz.
23](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_23.png)
![Xulosa
Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan
umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi. Mening mavzuyim ma’lumotlar bazasini
bosqarish dasturlari edi. Bu ma’lumotlarni normal shakllarga keltirdim.
1NF,2NF,3NF VA NOLINCHI NORMAL SHAKLlar haqida ma’lumotlarga ega
bo’ldim. Uzimning mavzuyimni barcha jadvallarini normal shaklga keltirib chiqdim.
Keyinchalik MySQL tilida jadvallarini yaratishni o’rgana boshladim. Bunda biz
PhpMyAdmin dasturida ishlab jadvallar yaratdik. Birinchi bo’lib yangi jadvalni oddiy
usulda to’ldirish usulini qo’lladik. Keyinchalik
CREATE operatori yordamida jadval yaratdik. Biz yana jadvalga yozuv qo’shish
INSERT operatori, jadvaldan ma’lumot olish-SELECToperatori,maydondan cheklita
ma’lumot olish-LIMIT operatori, jadvaldan ba’zi ma’lumotlarni olish uchun – WHERE
operatori, ma’lumotlarni tahrirlash uchun-UPTADE operatori, ma’lumotlarni o’chirish
uchun –DELETE operatori, bir nechta ma’lumotlarni o’chirish uchun- DROP TABLE
operatorilaridan foydalanishni o’rgandik.
Shuningdek ma’lumotlar bazasi bilan ishlash, ularni oddiy va dinamik
usullarda tashkil qilish malakasini hosil qildim. Ma’lumotlar bazasini boshqarish
tizimlari bilan tanishib chiqdim va ma’lumotlar bazasini bilan shuningdek undagi turli
xil so’rovlar orqali ishlar olib bordim.
Xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkin, hozirgi fan-texnika xamda informatsion
texnologiyalarining yordamida Raqamli ta’lim texnologiyalari markazi ishlarini
yanada qulay va oson qilish mumkin.
Ma’lumotlar bazasi ustida kengroq, osonroq amallarni bajarish uchun MySQL,
PostgreSQL dasturlari bilan ishlash yaxshi natijaga olib keladi.
24](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_24.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar:
1. SQL Notes for Professionals-goalcikker.com
2. Ma’ruza matnlari.
3. Sh.Nazirov, A. Nematov,R.Qobulov-Ma’lumotlar bazasi. Toshkent 2007.
4. Ibragimova S.B-Ma’lumotlar bazasi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish
tizimlari.Toshkent-2016
5.Mingleyev Sh.-SQLda ma’lumotlarni qayta ishlash.
4. Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X., “MS Access 2002 - ma’lumotlar
majmuasini boshqarish tizimi”(o’quv qo’llanma) Toshkent.: Toshkent Moliya
instituti, 2004.
5. Кодд Э.Ф., “Реляционная модель данных для больших совместно
используемых банков данных”. СУБД. 1995 г.
Internet saytlari
1. www.ictcouncil.gov.uz-Kompyuterlashtirishni rivojlantirish bo`yicha
Vazirlar Maxkamasi muvofiqlashtiruvchi Kengashining sayti.
2. www.ecsoman.edu.ru–Rossiya Federatsiyasi Oliy o`quv yurtlarida
o`qitilayotgan fanlar bo`yicha o`quv-uslubiy komplekslar.
3. http://www.voydod.uz/ - qidiruv tizimi.
4. ziyonet.uz–O`zbekistonning axborotlarni izlab topish tizimi.
5. http://ITPortal sayti.
25](/data/documents/35fc8576-719a-423b-a02c-f51d5d867d89/page_25.png)
“Ma’lumotlar bazasini boshqarish dasturlari bilan ishlash” mavzusida MUNDARIJA KIRISH……………….……………………………………………………….….3 I. NAZARIY QISM……………………….………............................................4 1.1. Malumotlar bazasi haqida tushuncha…………..............................4 1.2. MBBT tillari haqida ma’lumot…………..…………………………15 II. AMALIY QISM……………………………….........................………….....18 2.1.PostgreSQL da ma’lumotlar bazasini yaratish……………………………………18 XULOSA……………………………………………………..…………………..25 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…….…………………….…………...26
Kirish Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa - uni qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan amallar - saqlash, uzatish, tahrirdan o’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin. Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to’plash muhim hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta, kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi. Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday vositalar tarixiga umumlashtiriladi. Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy (zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955- yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta ishlash modelini qo’llab- quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960- yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970-yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog’lash uchun yo’l ochdi. “Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo’lgan, garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda tushunilgan bo’lsa- da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma ’noda faqat 70-yillarda keng qo’llanilgan. 2
I. NAZARIY QISM 1.1. Ma’lumotlar bazasi haqida tushuncha Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni ta’minlaydi. Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. Bu tashkilotlaming yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM o’zining professor- o’qituvchilari, fakultetlari, tegishli yo’nalishlari va mutaxassisliklari hamda talabalari haqida hech qanday ma’lumotga ega bo’lmasdan turib rivojlanishi mumkinmi, degan savolni o’rtaga qo’yib ko’raylik. Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga ega bo’lganidek, ular kerak bo’lganda qaror qabul qiluvchilar uchun ma’lumotlarga ega bo’lishlari kerak. Ishonch bilan aytish mumkinki, OTMning barcha axborot tizimlarining maqsadi ularga axborotni tashkiliy manba sifatida ishlatishga yordam berishdir. Ushbu tizimlarning barchasida ma’lumotlarni yig’ish, saqlash, umumlashtirish, boshqarish va tarqatish turadi. Ma’lumotlar bazasi - tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi. Axborot tizimining turiga va masalaning qo’yilishiga qarab, bu ma’lumotlar bir yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin. Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog’liq. Maydon - bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik ma’lumotlar bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har birini tavsiflovchi ko’plab nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan, OTMlar haqida ma’lumot mavjud bo’lgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami" nomi bilan saqlanadigan maydon turini o’z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar bazasida 3
tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo’nalishlar, guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi mavjud bo’ladi. Yozuv - bu tegishli saqlanadigan maydonlar to’plamidir. Bunday holda, saqlangan yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli nusxalari guruhidan iborat. Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari to’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan yozuvlarni o’z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi. Ushbu soddalashtirish keyingi mulohazalarga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi. Ma’lumotlar bazasini loyihalash uchun axborot va ma’lumotlar o’rtasidagi farqni tushunib olish kerak. Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta ishlash natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin. Masalan, OTM professor-o’qituvchilari haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi attestatsiya organlariga OTM uchun attestatsiyani o’tkazish yoki o’tkazmaslikni belgilashda foydali bo’lgan tushunchalarni beradi. Ushbu misoldan ko’rinib turibdiki, ma’lumot o’z vaqtida va aniq ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kiris h va qayta ishlash oson bo’lgan formatda saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har qanday asosiy manba kabi ma’lumotlar muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak. Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi, saqlanishi va olinishiga qaratilgan qoidalar. Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini hisobga olib, ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat idorasi, xizmat ko’rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq anglashimi lozim. Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar bazasidan foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to’plamini saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi: • Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini qiziqtirgan muhim faktlar; • Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar ), ular orqali oxirgi foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi. 4
Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida topilgan ma’lumotlarni bog’laydigan munosabatlar to’plamini tavsiflaydi. Masalan, meta- ma’lumotlar komponenti har bir ma’lumot elementining nomi, har bir ma’lumot elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar elementini bo’sh qoldirish mumkinligi kabi ma’lumotlarni saqlaydi. Metadata ma’lumotlarning qiymati va ishlatilishini to’ldiruvchi va kengaytiradigan ma’lumotlarni taqdim etadi. Qisqa qilib aytsak, metadata ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) bu ma’lumotlar bazasi tuzilishini boshqaruvchi va unda saqlanadigan ma’lumotlarga kirishni boshqaradigan dasturlar to’plami. Qaysidir ma’noda ma’lumotlar bazasi juda yaxshi tashkillashtirilgan elektron topshirish kabinetiga o’xshaydi, unda kuchli dasturiy ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini boshqarishga yordam beradi. Ma’lumotlar bazasining turlari. Har bir ma’lumotlar bazasi ma’lum bir ma’lumot to’plamini saqlaydi va ma’lum maqsadda foydalaniladi. Yillar o’tishi bilan, ma’lumotlar bazalaridan texnologiya va innovatsion foydalanish rivojlanib borgan sari ma’lumotlar bazalarini tasniflashda turli xil usullar qo’llanilmoqda. Masalan, ma’lumotlar bazalari qo’llab-quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni, ma’lumotlar joylashgan joyda, saqlanadigan ma’lumotlar turi, ma’lumotlardan maqsadli foydalanish va ma’lumotlar tuzilish darajasi bo’yicha tasniflanishi mumkin. Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko’p foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida faqat bitta foydalanuvchini qo’llab- quvvatlaydi. Boshqacha aytganda, agar A foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasidan foydalansa, B va C foydalanuvchilari A foydalanuvchisini kutib turishlari kerak. Bunga javoban, ko ’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida bir nechta foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlaydi. Ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda 50 dan kam) qo’llab- quvvatlasa, tashkilotning ishchi guruhi ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Ma’lumotlar bazasi butun tashkilot tomonidan ishlatilganda va ko’plab bo’limlarda (50 dan ortiq, odatda yuzlab) 5