MATEMATIK TASAVURLARINI SHAKLLANTIRISH NAZARIYASI
![MATEMATIK TASAVURLARINI SHAKLLANTIRISH NAZARIYASI
MUNDARIJA:
1. SILLABUS ( YO‘NALISHNIN G NAMUNAVIY VA ISHCHI O‘QUV
REJASI, FANNING NAMUNAVIY VA ISH CHI O‘QUV DASTURI)
…………………………………………………………………
2. O‘TILAYOTGAN FANNING ASOSIY NAZARIY MATERIALI
(MA RUZALAR MATNI)ʼ ………………………………………………
3. GLOSSARIY ……………………………………………………………
4. FOYDALANILGAN ADABIYOTLARNING ELEKTRON
SHAKLI.. ....................................................................................................
5. MAVZULAR BO‘YICHA TAQDIMOTLAR, MUSTAQIL TA’LIM
UCHUN MATERIALLAR ( ILMIY MAQOLALAR va BOSHQA
MANBALAR ) …………………………………………………………
6. AMALIY YOKI SEMINAR MASHG‘ULOT LARI
MATE R IALLARI ………………………………………………….
7. QO‘SHIMCHA MATERIALLAR (VIDEOLAR, KEYS-STADILAR
VA BOSHQALAR)…………………………………………………..
1](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_1.png)
![1-MA'RUZA: Matematik tasavurlarini shakllantirish nazariyasi va
metodikasi fani ning maqsad va vazifalari
Reja:
1. M aktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlashda matematik
ta'limning ahamiyati.
2. M atematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi faninining maqsadi,
predmeti va uning asosiy vazifalari.
Tayanch so’zlar va iboralar: didaktik materiallar, to’plam, universal
to’plam, ta’lim, predmet, maqsad vazifa, o’qitish mazmuni, umumiy tavsif.
Mustaqillik yillarida respublikada milliy ta’lim va tarbiya tizimi davlat
siyosatining asosiy ustuvor yo’nalishi darajasiga ko’tarildi. O’zbekiston
Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning bevosita rahbarligida
2](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_2.png)
![ishlab chiqilgan va jahon hamjamiyati tomonidan keng e’tirof etilgan Kadrlar
tayyorlash milliy dasturining muvaffaqiyatli joriy etilishi natijasida mamlakatda
noyob uzluksiz ta’lim tizimi barpo etildi. Maktabgacha ta’lim sohasi mazkur
tizimning ilk bo’g’ini hisoblanadi va butun ta’lim-tarbiya tizimining asosiy
maqsadi bo’lgan – barkamol avlodni tarbiyalashga erishishda muhim ahamiyat
kasb etadi. Keyingi yillarda maktabgacha ta’lim muassasalarining faoliyat
samaradorligini oshirish va moddiy-texnika bazasini mustahkamlashga
yo’naltirilgan qator tizimli ishlar amalga oshirilmoqda. Birgina 2015-2016-yillar
davomida 459 ta maktabgacha ta’lim muassasalari mukammal ta’mirlandi va
zamonaviy talablarga mos ravishda jihozlandi. SHu bilan birga, bugungi kunda
maktabgacha ta’lim muassasalarining ta’lim dasturlari va o’quv-tarbiyaviy
rejalariga qo’yilgan davlat talablarini takomillashtirish dolzarb masalaligicha
qolmoqda. Aksariyat maktabgacha ta’lim muassasalarining moddiy-texnika
bazasi zamon talablariga javob bermaydi. Bolalarni maktabgacha ta’limga
qamrab olish ko’rsatkichi hamon pastligicha qolmoqda. Mavjud muammolarni
amaliy bartaraf etish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
SH.M.Mirziyoevning 2016 yil 29 dekabrdagi “2017-2021-yillarda maktabgacha
ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori
qabul qilindi. Dastur asosida keng ko’lamli kompleks tadbirlarni amalga oshirish
ko’zda tutilgan: bolalarning har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va
jismoniy rivojlanishi uchun ilg’or xorijiy tajribalarni inobatga olgan holda zarur
shart-sharoitlar yaratish; maktabgacha ta’lim muassasalari uchun pedagog
kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish o’quv reja va dasturlarini zamonaviy
pedagogik texnologiya va metodlarni inobatga olgan holda
takomillashtirish; 2200 ta maktabgacha ta’lim muassasalarining moddiy-texnika
bazasini mustahkamlash, jumladan qishloq aholi punktlarida yangi maktabgacha
ta’lim muassasalarini qurish, ularni zamonaviy talablarga javob beradigan
inventar, uskunalar, o’quv-metodik qo’llanmalar, multimedia resurslari bilan
ta’minlash. Qaror bilan belgilangan kompleks tadbirlarning amalga oshirilishi
natijasida quyidagilarga erishiladi: yuqori sifatli maktabgacha ta’limni ta’minlash,
bolalarni sifatli maktabga tayyorlashni tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya
jarayoniga muqobil dasturlarni joriy etishga; bolalarni maktabga tayyorlashning
muqobil shakli bo’lgan 6100 ta qisqa muddatli guruhlar tashkil etishga; 3-6
yoshdagi maktabgacha ta’lim muassasalariga qamrab olinmagan bolalarni
ularning ota-onalarini metodik qo’llanmalar bilan ta’minlash orqali maktab
ta’limiga tayyorlashni tashkil etishga; maktabgacha ta’lim muassasalari
tarmog’ini 50 ta yangi qurilish hamda mavjud muassasalarning 1167 tasini
rekonstruksiya qilish va 983 tasini mukammal ta’mirlash orqali
kengaytirishga; qishloq joylardagi maktabgacha ta’lim muassasalarida ota-onalar
badal to’lovini 30 foizgacha kamaytirishga; bolalarning maktabgacha ta’limga
qamrovini 1,5 barobarga oshirishga. Dasturning samarali amalga oshirilishi unda
ko’zda tutilgan ko’rsatkichlar ijrosining borishini tizimli monitoring qilib borish
orqali davlat organlarining doimiy nazoratida bo’ladi.
Rejalashtirilgan barcha ishlarni amalga oshirish ko`p jihatdan yoshlarimiz,
fuqarolar va ularning vatanparvarligi, insoniyligiga bog`liq ekanini ta'kidladi:
«Biz mamlakatimizning istiqboli yosh avlodimiz qanday tarbiya topishi, qanday
ma'naviy fazilatlar egasi bo`lib voyaga etishiga, farzandlarimizning hayotiga
3](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_3.png)
![nechog`li faol munosabatda bo`lishiga, qanday oliy maqsadlarga xizmat qilishiga
bog`liq ekanini hamisha yodda tutmog`imiz kerak». Yosh avlodni o`z xalqi,
jamiyati va yurtiga fidoiylik ruhida kelajak taqdiri uchun mas'ullikni his eta
oladigan, boy milliy madaniy merosimiz va qadriyatimizga hurmat va asrab —
avaylash ruhida jamiyatimiz oldida turgan kechiktirib bo`lmas vazifa ekan,
bunda barcha ta'lim — tarbiya ishi bilan shug`ullanuvchi xodimlardan katta- katta
ishlarni bajarishni talab etadi.
1. O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi (1997 y)
uzluksiz ta'limni bir butun tizimini yaratish vazifasini ilgari surdi va mutaxassislar
tayyorlash sifatiga qo`yiladigan talablarni yanada oshirdi. Yana shunga bog`liq
holda Respublikadagi pedagogika oliy o`quv yurtlaridagi ta'lim — tarbiya
jarayonini tako’lillashtirish masalasi dolzarb masalaga aylandi.
Maktabgacha tarbiya mutaxassislarini tayyorlash tizimida Matematik
tasavurlarini shakllantirish nazariyasi va metodikasi kursi muhim o`rin tutadi.
So`nggi yillarda mamlakatimizda bolalar bog`chasida matematika o`qitish butun
sistemasida o`z ko`lami va ahamiyati jihatidan nihoyatda katta bo`lgan
o`zgartirishlar amalga oshirildi.
Maktab oldiga yangi maqsadlarning qo`yilishi bilan maktabgacha ta’lim
muassasalarida matematik ta'lim berish mazmunining tubdan o`zgarishiga olib
keldi.
Maktabgacha ta’limda bolalariga matematikadan samarali ta'lim berish
bo`lajak tarbiyachi maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ishlab chiqilgan
«Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish» kursini
o`qish metodikasini egallab, chuqur o`zlashtirib olmog`i lozim.
2. Bolalar bogchasida matematik ta'lim berish metodikaning predmeti
q uyidagilardan iborat:
1. Matematika o`qitishda ko`zda tutilgan maqsadlarni asoslash (nima uchun
matematika o`qitiladi, o`rgatiladi?).
2. Maktabgacha ta’limda matematika o`qitish mazmunini ilmiy ishlab
chiqish (nimani o`rgatish kerak?), bolalarga bilimlar qanday berilganda, bu
bilimlar fan, texnika va madaniyatninig hozirgi zamon rivojlanishi talablariga
mos keladigan bo`ladi.
3. Matematik bilim berish metodlarini ilmiy ishlab chiqish (qanday o`qitish
kerak?), ya'ni bolalar hozirgi kunda zarur bo`lgan bilimlarni, malakalarni,
ko`nikmalarni va aqliy faoliyati, qobiliyatlarini egallab oladigan bo`lishlari uchun
o`quv ishlari metodikasi qanday bo`lishi kerak? Matematik bilimlarni egallash
jarayonida bolalar shaxsining garmonik rivojlanishi va shakllanishini amalga
oshirish uchun qanday o`qitish kerak?
4. Matematik bilim berish vositalarini — darsliklar, didaktik materiallar,
ko`rsatma qo`llanmalar va texnik vositalarni ishlab, (nima yordamida o`qitish).
5. Ta'limni tashkil qilishni ilmiy ishlab chiqish (darsni va ta'limning
mashg`ulotdan tashqari formalarini qanday o`tkazish kerak?)
Mashg`ulot ishlarini qanday tashkiliy metodlarda o`tkazish kerak?
Mashg`ulot protsessidagi ta'limiy va tarbiyaviy masalalarni qanday qilib
samaraliroq hal qilish kerak?).
Bolalarga bilim berish maqsadlari, metodlari, vositalari va formalari metodik
sistemaning asosiy ko m ponentlaridir.
4](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_4.png)
![2.s. Matematika fani oldida turgan maqsadlar: umumiy ta'lim, seminar va
tarbiyaviy maqsadlaridan iboratdir. Seminar maqsadlar: matematik bilim
berishdan kuzatilgan seminar maqsadlar bolalarning nazariyani amaliyotga
bog`lay olishidan, ya'ni olingan bilimlarni seminar masalalarni hal qilishga,
bolalar to`plam va son haqida; kattalik (mikdor)larning bir-biriga nisbati haqida,
eng oddiy geometrik figuralar haqida boshlang`ich tasavvurga ega bo`ladilar, joy
va vaqtni bilishni o`rganadilar: bolalar olgan bilimlarini o`zlarining kundalik
mehnat va o`yin faoliyatida va maishiy hayotida uchraydigan matematikaga doir
savol va masalalarni hal qilishga tatbiq eta bilish malakalarini hosil qilish kerak.
Kursning ta'limiy maqsadlari :
Bolalarga real olamdagi yuz beradigan eng sodda hodisalardagi miqdoriy
nisbatlarni tushunishga va olamdagi fazoviy formalarni (joylashishlarini); natural
son, geometrik figura, miqdor va boshqa tushunchalar abstrakt ammo ular real
borliqdagi predmetlarga xos bo`lgan bog`lanish va munosabatlarni aks ettiradigan
hajmda bilimlar berish, Bu bilimlar fazovoy tasavvurlarni rivojlantirishga
mantiqiy fikrlay bilishga yordam berishi kerak.
Matematikani o`rgatish bolalarda o`z ona tilida xatosiz so`zlashga, o`z fikrini
aniq va ravon qilib bayon eta bilishga o`rgatishda yordam berishi kerak.
Matematikani bayon etishda sergaplikka yo`l qo`yish mumkin emas, bunda har
bir so`zni o`z o`rnida ishlata bilish ayniqsa muhimdir.
Maqsad:
1. Bolalarni maktabda asosiy fanlardan bilim olishga o`rgatish (shu qatorda
matematikadan ham).
2. Yosh bolalarga matematik bilim berish.
Tarbiyaviy maqsadlar : Matematikaga doir bajariladigan ishlar bolalarni
boshqa oladigan bilimlariga qaraganda ko`proq sabotlikka, tiripqoqlikka,
puxtalikka, aniqlikka o`z fikr va xulosalarini nazorat qila olishga, ayniqsa
kuzatish, tajriba va faxmlash asosida aytiladigan fikrlarining ravon bo`lishiga
e'tibor bera bilishga odatlantirish kerak. Bolalarda matematik bilimlarga bo`lgan
qiziqish, matematik xarakterdagi masalalarni sabr — toqat va tirishqoqlik bilan
kechish ko`nikmalari rivojlantiriladi. Induktiv va deduktiv tafakkurning
boshlang`ich ko`nikmalarini azaliy operatsiyalarni, ya'ni analiz qilish, sintez
qilish, taqqoslashni, abstraktlashtirish va umumlashtirish qobiliyatlarini
rivojlantirishga idroklilik va ziyraklikni, fazoviy tasavvurlarni va hayolni
o`stirishga matematik ta'lim berish katta yordam qiladi.
Xulosa qilib aytganda maktabgacha yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga
sifatli tayyorlashda matematik tasavvurlarni shakllantirish axamiyati shundaki
bolalarni maktabda matematika geometriya va chizmachilik fanlarini puxta
egallashlariga asos bo’lib xizmat qiladi
Nazorat savol va topshiri q lari
1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni har to’lonlama rivojlantirishda va ularni
maktabga tayyorlashda matematik bilimlarning roli.
2. Matematik bilim berish vositalari nimalardan iborat.
5](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_5.png)
![2-MA'RUZA: SHARQ MATEMATIK OLIMLARINING
ASARLARIDA ARIFMETIKANING RIVOJLANISHI HAQIDA.
Reja:
1. Muhammad ibn Muso-al Xorazmiy, Umar Xayyom, Nasriddin Tusiy,
Jamshid Giyosiddin al-Koshiy, Ulug`bek asarlarida arifmetikaning
rivojlanishi haqidagi dastlabki ma'lumotlar.
2. Ye.I.Texeeva, F.N.Blixer, A.M. Leushina maktabgacha yoshdagi bolalarni
matematika elementlariga o`rgatish to`g`risida.
Tayanch so’zlar va iboralar: Algebra, algoritm — «Hozirgi zamon
algebrasining otasi» Al- Xorazmiy no’li bilan bog`liqdir. Uning «Al — Jabr val
— muqobala» risolasi keyinchalik Yevropada «algebra» deb ataladigan bo`ldi.
Zij — yil hisobi jadvallari, trigono’letrik jadvallari, sayyoralar harakati
jadvali va yulduzlar ro`yxati bor.
Xayotimizda chuqur o`zgarishlar yuz bermoqda. Xalqimizning asriy orzusi
mustaqillikka tinch, parlament yo`li bilan erishdik. Istiqlol tufayli o`zbek halqi
o`zining haqiqiy tarixini, jahon tan olgan madaniy va ma'rifiy boyliklarini, urf-
odat va an'analarini tiklash imkoniyatiga ega bo`ldi.
Markaziy Osiyo tarixida siyosiy aql-idrok bilan ma'naviy jasoratni, diniy
dunyoqarash bilan qo’lusiy bilimdonlikni o`zida mujassam etgan buyuk arboblar
ko`p bo`lgan. Muhammad ibn Muso-al Xorazmiy, Umar Xayyo’l, Nasriddin
Tusiy, Jamshid Giyosiddin al -Koshiy, Ulug`bek va boshqa ko`plab buyuk
ajdodlarimiz o`z asarlarida arifmetikaning rivojlanishiga ulkan hissa qo`shdilar,
halqimizning milliy iftixori bo`lib qoladilar. Ularning no’llari, jahon
sivilizatsiyasi taraqqiyotiga qo`shgan buyuk hissalari hozirgi kunda butun
dunyoga ma'lum. Biz ularning asarlari bilan tanishib chiqamiz.
MUHAMMAD IBN MUSO XORAZMIY.
1. Muhammad ibn Muso Xorazmiy 783 yilda Xorazmda, Xivada tug`ilgan.
Yoshligidan ilm-fanga qiziqqan. Qunt bilan arab, fors, hind va yunon tillarini
o`rgangan. Donishmand sifatida tanilgan, 9-asr boshlarida o`z davrining katta
ilmiy va madaniy markazi hisobla Bog`dodga taklif qilingan. Xorazmiy saroyda
barakali ijod qilib, Sharqning dastlabki akademiyasi («Bayt- ul — Xikmat»)
«Donolar uyi "da faol ishtirok etdi.
Xorazmiy juda ko`p asarlar yaratgan bo`lsa ham ularning hammasi bizga
yetib kelmagan. Xorazmiyning arifmetika va algebraga oid asarlari matematika
tarixida yangi davrni o`rta asrlar matematikasi davrini boshlab berdi, hamda
matematikaning keyingi asrlardagi taraqqiyotiga bekiyos hissa qo`shdi.
O’quvchilar algebra, algoritm so`zlarini ko`p eshitishgan. Algebra
matematikaning katta bir bo`limi, algoritm esa x,ozirgi zamon x;aco6 '
texnikasining, matematikasining asosiy termini.
Algebra, algoritm so`zlari matematik, astronom va geograf, «Xozirgi zamon
algebrasining otasi «al — Xorazmiy nomi bilan bog`liqdir. Uning «Al — jabr
val-muqabala» risolasi keyinchalik Yevropada «algebra» deb ataladigan bo`ldi.
Ayni shu asar tufayli Al-Xorazmiy nomidan XII asr boshlarida «algoritm»
termini paydo bo`ldi.
Xorazmiyning matematikaga oid shoh asarlari G`arb va Sharq xalqlari
tillariga tarjima qilinib, ko`p asrlardan buyon qo`llanma sifatida xizmat qiladi.
6](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_6.png)
![Xorazmiyning «Xind hisobi va sonlari haqida», “Al-Jabr”, «Arifmetika»,
«Marmar soat haqida», «Yer surati», “Tarix kitobi”, «Yaxudiy eralari va
bayramlari» haqida asarlari, ayniqsa ma'lum va mashhurdir. Uning «Ziji» nomi
asari dastlabki astronomik asar sifatida Sharqdagina emas, G'arbda ham shu fan
rivoji uchun katta xizmat ko`rsatgan.
Muhammad ibn Muso Xorazmiyning ibratli hayoti, ijodi, yaratgan asarlari,
qoldirgan merosi bebaho boylik bo`lib, hozirgacha ham qimmati va ahamiyatini
yuqotmagan.
MUHAMMAD TARAG`AY ULUG`BEK(1394 — 1449)
Muhammad Tarag`ay Ulug`bek 1394 yilda Eronda Sultoniyada tug`ilgan.
Ulug`bek — buyuk o`zbek olimi va davlat arbobi. U Temur (1336:, 1405)
nabirasi. Ulug`bekning otasi Shohrux (1377 — 1447) ham davlat arbobi bo`lgan.
Asli no’li Muhammad Tarag`ay. 1409 yilda Shohrux otasining davlati o`rnida
ikkita mustaqil davlat tuzdi. Biri Xuroson - markazi Xirot, ikkinchisi
Movaraunnahrni (boshqarishni) markazi Samarqand. Xirotni Shohrux o`zi
boshqardi. Movarounnahrni boshqarishni esa Ulug`bekka topshirdi. Bobosi
Temurning aksi sifatida Ulug`bek harbiy yurishlarni yoqtirmas edi. U juda zarur
bo`lsagina, biror xon uning davlati chegarasini buzsa, unga qarshi yurish qilar edi.
Uni ilm-fan, qurilish, shahar va qishloqlarni obodonlashtirish ko`proq qiziqtirar
edi. U 1447 yil Buxoroda, 1490 yil Samarqandda, 1432 — 1433 yillari
G'ijduvonda madrasa qurdirdi. «Bibixonim» masjidi, «Go`ri — Amir» maqbarasi
va «Shoxi — Zinda»ni qurilishini nihoyasiga etkazdi.
Taxminan 1425-1428 yillari u Samarqand yaqinidagi Obi Rahmat tepaligida
o`zining rasadxonasini qurdirdi. Rasadxonaning binosi 3 qavatli bo`lib, uning
asosiy quroli — seketantning balandligi 50 metrcha edi.
Ulug`bekning ilm — fanga qiziqishida, birinchidan bobosi — Temur bilan
o`zga yurtlarga qilgan safarlari, bobosi saro’ridagi shoirlar va olimlar bilan
o`tkaziladigan suhbatlar, otasi — Shohruxning noyob kitoblarini sevishi va
yig`ishi, yunon olimlari Platon, Aristotel, Gippark, Menelaylarning, shuningdek,
o`z vatandoshlari — Xorazmiy, Beruniy Ibn Sinolarning asarlari bilan yaqindan
tanish bo`lish, o`sha zamonda O`rta Osiyoda matematika, astronomiya va boshqa
fanlardan etuk asarlar mavjudligi sabab bo`lgan. Bu shart — sharoitlarning
hammasi Ulug`bek ilmiy yo'nalishining shakllanishiga, Samarqandda
«Astronomiya maktabi» ning vujudga kelishga sabab bo`ldi.
Ulug`bek maktabining muhim ilmiy ishlaridan biri «Ulug`bek ziji» yoki
«Zinj ko`ragoni» deb ataluvchi astronomik jadvallardir. Zij, kirish ya'ni nazariy
qism va Ulug`bek rasadxonasida o`tkazilgan kuzatishlar bo`yicha tuzilgan
jadvallardan iborat.
Zijda yil hisobi jadvallari, trigonometrik jadvallar, sayyoralar harakati
jadvali va yulduzlar ro`yxati bor.
Ulug`bekning trigonometrik jadvallari 10 ta o`nli xona aniqligida
hisoblangan. Hisoblash vositalari deyarli bo`lmagan bir davrda bu ishlarni
bajarish uchun anchagina hisobchilar talab qilingan. Ehtimol, hisoblash markazi
bo`lgandir?!
Ulug`bekning sinus va kosinuslar jadvallari bir minut oraliq bilan tuzilgan.
Zijda Ulug`bek bir gradusning sinusini hisoblash uchun alohida risola yozganligi
qayd qilindi. Ammo uning bu asari hozircha topilmagan.
7](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_7.png)
![Zijning seminar astronomiyaga taalluqli qismida elliptik ekvatorga og`ishi,
osmon yoritgichlarining koordinatlarini aniqlash, yerdagi ixtiyoriy punktning
geografik uzunligi va kengligini aniqlash, yulduzlar va sayyoralar orasidagi
masofalarni aniqlash kabi masalalar bor. Ulug`bek oy va quyosh tutilishlarini ikki
usulda:
1. O`zi tuzgan jadvallar yordamida.
2. Bevosita hisoblab aniqlash mumkinligini aytadi va usullarga doir misollar
keltiradi.
Ulug`bekning yulduzlar ro`yxati 1018 yulduzdan iborat bo`lib, u yulduz
turkumlari bo`yicha joylashtirilgan. Ro`yxatda har bir yulduzning turkumdagi
nomeridan tashqari, uning yulduz turkumidagi o`rnining qisqacha tavsifi, 1437
yildagi teng kunlik nuqtasiga nisbatan uzunligi va kengligi berilgan.
Buyuk olimning «Risolaiy Ulug`bek» no’lli astronomik va «tarixi arba'ulus»
nomi tarixiy asari ham o`rganilmagan. Bu asarlar, umuman fan tarixida ham
ma'lum va noyobdir.
Shuni ham aytish kerakki, musulmon mamlakatida va umuman, islom
madaniyatida aniq fanlar, ayniqsa, agronomiya va matematika nihoyatda muhim
o`rin tutdi, chunki musulmon qayerda bo`lishidan qat'iy nazar, erta tongdan
oqshomga qadar uning uchun besh vaqt nomoz farzdir. Nomoz vaqtlari esa har
bir geografik kenglikda ham quyoshning yerdan balandligiga qarab belgilanadi.
Undan tashqari islohda qabul qilingan Hijriy yil hisobi 354 kunni tashkil qiluvchi
12 qamariy oydan iborat bo`lib, hilolni masjit minorasidan yoki rasadxona
tepasidan ko`z bilan ko`rib aniqlangan.
Shuning uchun musulmon kishining hayoti astronomiya, matematika,
jo`g`rofiya, hunarmandlik va me'morchilikka aloqador bo`lgan.
Reaktsion doiralar tazyiqi ostida Ulug`bekning o`g`li — Abdullatif 1949
yilning kuzida otasini Makkaga safari bahonasida Samarqand yaqinida qatl
ettirdi.
Ulug`bek jasadi Samarqandda dafn etilgan.
1449 yili Ulug`bekning fojeali o`limidan so`ng Samarqand olimlari asta
sekin yaqin O`rta sharq mamlakatlari bo`ylab tarqalib ketdilar. Ular o`zlari
borgan yerlarga Samarqand olimlarining yutuqlarini va «Zij»ning nusxalarini
ham yetkazdilar. Hususan Ali Qo'shchi 1473 yil Istambulga borib, u yerda
rasadxona qurdirdi. Shu tariqa Ulug`bek «Zij»i Turkiyada tarqaldi va Turkiya
orqali Ovrupa mamlakatlariga ham yetib bordi.
Hozirgi kundagi ma'lumotlarga ko`ra, “Zish”ning 120 ra yaqin forsiy nusxasi
va 15 dan ortiq arabiy nusxasi mavjud.
JAMShID G`IYOSIDDIN AL-KOShIY
O`rta Osiyolik atoqli matematik va astronom. To`liq ismi Jamshid Ibn
Ma'sud Ibn Maxmud G’iyosidin al Koshiy.
Taxminan 1430 yilda Samarqandda vafot etgan. Uni «Koshoniy” ham deb
atashadi, chunki u Eronning Koshon shahrida tug`ilgan.
Koshoniyning tarjimai holi haqida deyarli ma'lumotlar yo`q. Ba'zi
matematika tarixchilarining yozishiga qaraganda u boshlang`ich ma'lumotni o`z
ona shahri Koshiyda olgan. XV asrda Koshon ancha rivojlangan shahar bo`lgan.
U o`zining olimlari, ayniqsa qo`li gul ustalari bilan birga sharqda dong taratgan.
O`rta asr olimlari singari Koshiy ham fanning juda ko`p sohalari bilan
8](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_8.png)
![shug`ullangan. U qiziqqan fanlar qatorida meditsina ham bo`lgan. Koshiyni
Ulug`bek o`zining astronomiya maktabida ishlashga taklif qilgan. Astronomiya
maktabi uchun ilmiy kadrlar zarur edi. Koshiy Ulug`bek madrasasida
Astronomiya va matematikadan dars berdi. Bir vaqtning o`zida u Ulug`bek
maktabida olib borayotgan ilmiy ishlarda ham ishtirok etdi. U ilmiy ishlarning
yakuni sifatida "Hisob kaliti", "Aylana haqida risola", "Vatar va sinus haqida
risola" no’lli va boshqa ko`plab asarlarni yaratdi. Koshiyning matematika
sohasida qilgan kashfiyotlari juda katta. Uning zamonida hisoblash ehtiyojlari
uchun 60 li sanoq sistemasidan foydalanilar edi. U birinchi bo`lib o`nli kasrlarni
kashf qildi va ular ustida amallar bajarishning qoidalarini ko`rsatib berdi.
Koshiyning ikkinchi kashfiyoti sonlardan p-darajali ildiz chiqarish amali edi.
Koshiy Umar Hayyom asarlari orqali formulani ixtiyoriy natural darajalar uchun
bilgan va undan ixtiyoriy sondan natural darajali ildiz chiqarishda foydalangan.
Bu usul Koshiygacha bo`lmaganmi, degan savolga matematika tarixchisi P.Lukey
bu usul kub ildiz chiqarish uchun Ahmad al-Nasafiyda uchrashini aytdi.
Nasafiyda uchrashini aytadi. Lukey Nasadiy bilan Koshiy orasidagi davrda bu
usul bilan Umar Hayyom shug`ullangan bo`lishi kerak deb taxmin qiladi. Lekin
bu usulning istalgan natural p-lar uchun umumlashtirishi shubhasiz Koshiyga
taaluqli.
Koshiyning "Aylana haqida risola" asari aylana uzunligining o`z diametriga
nisbatan, ya'ni P-sonini hisoblashga bag`ishlangan. P-ning aniq qiymatini
hisoblash bilan olimlar juda qadim zamonlardan boshlab shug`ullanishgan.
Koshiy P-ping qiymatini hisoblashda Arximedning usuli aylanaga ikki
muntazam ko`pburchak chizishdan foydalanadi. U muntazam (3.228) —
ko`pburchakning perimetrini hisoblab, 2P ning oltmishli sanoq sistemasidan
ushbu qiymatini keltirdi.
1 1 1 1
1016 609 2 6010
O`nli sanoq sistemasida u quyidagicha 2Pq6,2831853071795865 yoki
Pq3,1415926535897932.
Koshiyning uchinchi asari — "Vatar va Sinus haqida risola" hozircha
topilmagan. Lekin "Hisob kaliti" asarida eslatilishicha, Koshiyning bu asari ham
matematikaning muhim muammolaridan bo`lishi — berilgan yoy va vatarga
ko`ra uning uchdan birining vatarini anglashga, hozirgi belgilashlarda esa sin30
bo`yicha sin10 ni topishga bag`ishlangan.
Trigonometriyaning bu usuli matematikadagi juda ko`p masalalar bilan
bog'liq.
Birinchidan, u X3+g=rX ko`rinishidagi kub tenglamaning ildizlarini
integratsion usulda hisoblash, ikkinchidan qadimgi klassik masala — burchak
trisektsiyasi bilan bog`liq.
Yuqorida eslatganimizdek Koshiy Ulug`bekning Astronom maktabida olib
borilgan matematik hisoblash ishlarida faol qatnashgan, o`zi ham astronomiyaga
oid bir nechta asarlar yozgan. Ammo uning asarlari bizgacha yetib kelmagan.
Xulosa qilib aytganimizda Al Xorazmiy, Ulug`bek, Farobiy boshqa bir
qancha allomalarimiz qatorida Koshiy ham o`zining bir qator matematikaga oid
asarlarini yozdi. G’iyosiddin Koshiy nafaqat matematikaga oid, balki
9](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_9.png)
![astronomiyaga oid ham asarlar yaratdi. U hamma fanlarga qiziqadi va mukammal
o`zlashtiradi.
G’iyosiddin Koshiyning asarlari hozirgi kunda ham qo`llanilmoqda.
Ayniqsa uning matematik asarlari matematik olimlar uchun juda foydali
bo`lmoqda.
Nazorat savol va topshiri q lari
1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda to`plam haqidagi tasavvurlarni
shakllantirish.
2. Hisoblash faoliyati elementlariga o`rgatish.
3. Son. Sonlarning natural qatori va ularnint rivojlanish tarixi.
10](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_10.png)
![3 -MA'RUZA: PEDAGOGIK PSIXOLOGIK ADABIYOTLARDA
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA MATEMATIK
TASAVVURLARI RIVOJLANTIRISH MASALALARI
Reja:
1. Ye.I.Texeeva, F.N.Blixer, A.M. Leushina maktabgacha yoshdagi bolalarni
matematika elementlariga o`rgatish to`g`risida.
2. Bikbaeva N.U. 50 - 90 yillarda O’ zbekistondagi bolalar bog`chalarida
elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishga o`rgatish metodikasi
masalalari.
Tayanch so’zlar va iboralar: Algebra, algoritm «Hozirgi zamon
algebrasining otasi» Al- Xorazmiy yo’li bilan bog`liqdir. Uning «Al- Jabr val-
muqobala» risolasi keyinchalik Yevropada «algebra» deb ataladigan bo`ldi.
Zij — yil hisobi jadvallari, trigono’letrik jadvallari, sayyoralar harakati
jadvali va yulduzlar ro`yxati bor.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda va boshlangich maktab yoshida
elementar matematika tasavvurlarini taraqqiy ettirish muammolari ustida ilmiy
ishlar olib borgan pedagoglardan: Ye.N.Tixeevaning sistema va qarashlarini
tanqid qildi. Bolalarni aqliy tomondan tarbiyalashda boshlang`ich matematik
tushunchaga katta ahamiyat beradi.
Tixeeva «bola bilimni hayotdan olishi kerak, hayotning o`zi har qadamda
bolaning oldiga seminar vazifalarni qo`yadi, ya'ni o`lchash, sanash, ayirishlar.
Har bir normal bola kattalarning yordamisiz 10 gacha sanashni bilib oladi, deydi.
Ayniqsa birinchi o`nlik sonlarni bilib olishga katta ahamiyat beradi. U bolani
sanashga o`rgatishda majbur qilmaslik kerak, fakat unga ko`rgazmali, didaktik
material berish kerak deydi. Maxsus material bilan birgalikda tabiiy materiallar
tashlandiq materiallar berish kerak, deydi. Tixeeva birinchi bo`lib matematik
tasavvurlarga o`rgatish programmasini tuzishga urinib ko`radi. Son-sanoqqa
o`rgatishda o`n ichida sanash, bir va ko`p tushunchasidan boshlab raqamlar bilan
tanishtirishning soat bilan tanish masalalar echish, kasrlar bilan tanishtirishni
kattalik va shakllar bilan tanishtirish ko`zda tutadi. Tixeeva sanamasdan sonlarni
bir ko`rishda ilib olish metodini tavsiya etadi, ya'ni monografik metod asosida.
1915 yilda Tixeeva “Bog`chada son-sanoq” kitobini yozadi. Uning qarashlari bir-
biriga ziddir. Nazariyada bolalarning taraqqiyotiga aralashmaslik kerak desa,
amalda esa tarbiyachining o`yin va mashqlarida rahbarlik rollarini qo`llab-
quvvatlaydi. Son haqidagi tushuncha tug`ma deb, bolalarni maxsus
mashg`ulotlarda sanashga o`rgatishga yo`l qo`ymaslik kerak, deydi. Shuning
uchun son-sanoq metodikasini ishlab chiqmaydi, balki son-sanoqqa o`rgatish
programmasini belgilab chiqadi. Tixeeva didaktik va hayotiy materiallarning
rolini ko`rsatdi, uni o`rgatishda ketma-ketlik, sistemalilik, takroriylik prinsipiga
amal qilishni ko`rsatdi. Tixeevaning kamchiligi u o`rgatishda asosiy metod faqat
didaktik o`yin metodi deb hisoblaydi. Lekin Ye.I. Tixeevaning didaktik o`yinlari
va didaktik materiallaridan foydalanish mumkin.
11](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_11.png)
![F. N. BLIXYeR
F.N.Blixer ko`p yillar bolalarda matematik tasavvurlarini o`stirish
masalalari ustida ishladi. U quyidagi kitoblarni yozdi:
«Bolalar bog`chasi va nulevoy gruppada matematika», «Didaktik o`yinlar»,
«Birinchi sinfda qiziqarli o`yinlar va mashqlar», 1932, 1934, 1938, 1945, 1958
yillardagi tarbiya dasturlarining matematikaga o`rgatish bo`limini ishlab chiqdi.
F.N.Blixer bolalarni sanashga o`rgatish kerak emas, sharoit yaratish kerak
deydi. U maxsus mashg`ulotlarni inkor etadi. Faqat tayyorlov gruppalardagina
mashg`ulot o`tkazish kerak, deydi. U ko`prok yakama-yakka yo`l-yo`lakay
o`rgatishni ma'qullaydi. Bu bilan u Tixeeva va Shlegerlarning fikrini quvvatlaydi.
Blixer didaktik o`yinlarga katta ahamiyat beradi. U juda qiziqarli didaktik
o`yinlarni ishlab chiqdi. Didaktik o`yin bu o`rgatishning eng asosiy metodi deydi.
“Didaktik o`yinlar” kitobida tarbiyachilarning ish tajribalaridan foydalanadi, lekin
ilmiy asoslanmaydi. Chunki biz bilamizki bolalarni faqat maxsus
mashg`ulotlardagina o`rgatish mumkin.
Didaktik o`yin esa asosiy metodlardan faqat bittasidir. Lekin u birdan bir
metod bo`la olmaydi. U boshqa metodlar bilan birgalikda qo`llaniladi. Shunday
qilib, F.N. Blixer 30-40 yillar ichida bog`cha ishiga katta hissa qo`shdi. Lekin
hayot bir joyda turmaydi, oxirgi 50-60 yillar davo’lidagi ilmiy ishlarning
natijalari bolalar bog`chasida elementar matematika tasavvurlarini ishini ilmiy
asosda olib borish imkonini berdi. Hozirgi vaqtda Blixerning didaktik
o`yinlaridan qisman foydalanish mumkin.
A. M. LEUShINA
A.M.Leushina o`zining butun hayotiy faoliyati davrida maktabgacha tarbiya
yoshidagi bolalarga sanoqni o`rgatish masalalari bo`yicha ish olib bordi,
Leushinaning pedagogik ishlari: Bolalarni bog`chada sanashga o`rgatishga
tayyorlash temasi 1959-1961 yillardan boshlab bosilib chiqdi. «Bolalar
bog`chasida sanoq mashg`uloti» 1963 yilda bosilib chiqdi. Juda ko`p maqolalari
«Doshkolnaya vospitaniya» jurnalida bosilib chiqardi. Pedagogika institutlari
uchun «Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarning Maktabgacha ta’limda
ELEMENTAR MATEMATIK TASAVVURLARINI SHAKLLANTIRISH»
kitobi bosilib chiqdi. Leushina tomonidan 1962-63 yillardagi dasturda ham ishlab
chiqarilgan. Leushina bolalarning elementar matematik tasavvurlarini o`stirish
bo`limining avtori hisoblanadi. Leushina o`zining keyingi 20-30 yillik faoliyatida
bolalarni sanoqqa o`rgatish masalalari bo`yicha ish olib bordi. U bolalarning
matematik tasavvurlarni o`stirish bo`yicha ish olib borayotgan pedagoglar va shu
kafedra olimlariga rahbarlik qildi.
A.M. Leushina o`zining ishlari asosida ilmiy tekshirish eksperemental ishlari
shu temadagi psixologlarning tekshirishi, bolalarni yaxshi tarbiyalash ilmiy
tekshirishlar, bolalarni maktabga tayyorlashda yordam beradi. A.M.Leushina
ishlarining asosiy tanqidi bularni o`zining metodida isbotlaydi.
Bundan 30-40 yil oldin psixolog va pedagoglarimiz elementar
matematikaning vaqt, tevarak-atrof, shakl bo`limlari ustida ishlash imkoniyatiga
ega bo`ldilar. Bu albatta juda ham kech edi. 1969-70 yillardagi programmaga
birinchi bo`lib matematik tasavvurlarning boshqa bo`limlari ya'ni vaqt, tevarak
atrof, kattalik, shakl bo`limlari kiritildi. A.M.Leushina sanoq bo`limi bo`yicha
ikkinchi kichik gruppadan boshlab haftada 1 marta maktabga tayyorlov gruppada,
12](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_12.png)
![haftasiga 2 marta maxsus mashg`ulotlar o`tkazishni taklif qildi. Uning taklifiga
binoan bunday mashg`ulotlar 1970 yildan boshlab o`tila boshladi.
Uning xizmatlari evaziga pedagogika institutlari va pedagogika bilim
yurtlarida matematika kurslari uzaytirilgan. U oxirgi 20-30 yillar davomida
bolalarni sanoqqa o`rgatish masalasi bo`yicha ish olib borgani uchun matematika
tasavvurlarining boshqa masalalari bo`yicha ish olib borolmaydi. Lekin shunga
qaramay 1968 yilda bolalar bog`chasi tarbiya programmasining sanoq bo`limi u
tomonidan ishlab chiqildi.
A.M.Leushinaning 1963 yilda chiqqan «Bolalar bog`chasida sanoq bo`yicha
mashg`ulotlar» asari bolalar bog`chasining o`zida o`tkazilgan ilmiy tadqiqot
ishlari qo`lyozma bo`yicha yozilgandir. Olimlar va psixologlar elementar
matematika bo`yicha bir qancha ishlar olib bormoqdalar. A.M.Leushina bolalarni
son-sanoqqa o`rgatishni ilmiy metodga asoslab yangidan tuzdi. Sanoqqa o`rgatish
aqliy vazifalar asosida tuzildi.
Bosqichma-bosqich o`rgatildi. Ko`pliklar bilan tanishtirish, sonlar bilan
tanishtirish, miqdor son, tartib son, sonlarni birliklardan iborat tarkibiy miqdori
bilan tanishtirish, 5 ni 2 kichik songa ajratish, kichik sondan 5 sonini hosil
qilishga o`rgatish, sonlar o`rtasidagi munosabatlarni tushunish arifmetik
masalalar echish, ikki to`plamni taqqoslash, ular o`rtasidagi tenglik va
notenglikni aniqlashga o`rgatish.
A.M.Leushinaning xizmatlari yana shundaki, u analizator yordamida
sanashga o`rgatishning xilma-xil mashqlarini ishlab chiqdi.
50-90 yillarda O`zbekistondagi bolalar bog`chalari elementar matematik
tasavvurlarni shakllantirish metodikasi asoslari rivojlanishi bo`yicha ko`pgina
pedagoglar ish olib bordilar. Jumladan: Bikbaeva H.U. 1973 yildan boshlab,
Rossiyalik pedagoglar, Leushina A.M., Stalimar A.A., Metlina L. S larning ishlar
ko`rib chiqib, ularning hammasi bizning O`zbekiston bolalar bog`chalariga to'g`ri
kelmasligini isbotlaydi yangi dastur yaratdi.
Metodistlar Ќ osimova X.I., Ibroximova Z.I lar bilan birgalikda 1995 yili
«Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni, shakllantirish»
mavzusida O`rta va Oliy pedagogika bilim yurtlari uchun o`quv qo`llanma
tayyorlandi.
Bikbaeva N.U. Ќ osimova X.I. bilan birgalikda «Maktabgacha tarbiya
yoshidagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish asoslari va
metodikasi» kursi bo`yicha dastur, Respublikadagi pedagogika Oliy o`quv
yurtlari uchun tayyorlandi.
Bolalar bog`chalarning turli yosh guruhlari uchun qo`llanma tayyorlangan.
Nazorat savol va topshiri q lari
1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda to`plam haqidagi tasavvurlarni
shakllantirish.
2. Hisoblash faoliyati elementlariga o`rgatish.
3. Son. Sonlarning natural qatori va ularnint rivojlanish tarixi.
13](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_13.png)
![4 -MA'RUZA: Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavurlarni
shakllantirishda ta’limning asosiy didaktik tamoyillari
Reja:
1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishda
ta'limning asosiy didaktik prinsiplarini amalga oshirish.
2. Matematika mashg`ulotlarini o`tkazishga qo`yiladiga metodik talablar.
3. Bolalarni maktabga tayyorgarlik darajasiga qo`yiladigan minimal talablar.
4. Bolalar bog`chasining turli yosh guruhlarida matematika mashg`ulotlarini
o`tkazish metodikasi.
Tayanch so’zlar va iboralar: Nazariya va amaliyotning birlik prinsipi —
nazariy bilimlarni hayotga, bog`lanishini kengaytira borishni talab qiladi.
Individual yondashish prinsipi — bolalarni yosh xususiyatini, qobiliyatlarini,
psixologiyasini hisobga olish kerak degan talablardan kelib chiqadi va bu prinsip
matematikani o`qitish davo’lida amalga oshirilishi shart.
Bolalarni maktabgacha ta’lmda matematik tasavvurlarni shakllantirishda.
Didaktik prinsiplar
1. Ilmiylik prinsipi bog`chada o`rganiladigan faktlarni ular fanda qanday
yoritiladigan bo`lsa, shunga moslab yoritishni talab qiladi, ya'ni biz ilmiylik
to`g`risida gapirar ekanmiz, birinchi navbatda berilayotgan bilim mazmuni ilm
asosida tuzilgan bo`lishi kerak.
M: 2 + 2 = 4 ilm asosida.
2+2=5lar ham uchrab turadi, lekin bu ilm asosida emas.
M: 3=7
Isboti.
15-15 = 35-35
3 (5-5) =7(5-5): (5-5)
3=7
Isbotdagi xatoni toping.
5 — 5 = 0 biz bilamiz nolga bo`lish mumkin emas.
2 . Nazariya va amaliyot ning birlik prinsipi .
Bu prinsip berilgan nazariy bilimlarning hayotga, seminarotga bog`lanishini
butun choralar bilan kengaytira borishni talab qiladi. Matematika nazariyadan
bevosita hap-xil mashq va masalalar ni echishga o`tish yo`li bilan bu prinsip keng
suratda amalga oshiriladi. Haqiqatdan ham yosh bolalarga har kuni ko`zi bilan
ko`rib yurgan xonada, ko`chada, uydagi narsalar bilan bog`langan holda
mashg`ulot o`tish, ya'ni bilim berish lozim, chunki bu bolalarning tez tushinib
olishiga, o`zlashtirishiga yordam beradi.
3.Ko`rsatmalilik prinsip i .
Bolalar tafakkurining aniqlikdan abstraktlikka qarab rivojlanish
xususiyatlariga bog`liqdir. Matematikani o`qitishdan asosiy maqsad — mantiqiy
tafakkurni rivojlantirishdan iboratdir; biroq matematikani o`qitish aniq fakt va
obrazlardan ajralmasligi, aksincha, har qanday masalani o`rganishi shu aniq fakt
va obrazlarni tekshirishdan boshlash kerak.
Ko`rgazmalilik o`quv materialini o`zlashtirishni osonlashtiradi va bilimning
mustahkam bo`lishiga yordam beradi.
M: doira haqida gapirganimizda bolaning har biriga doirachalardan berib
qo`yib bolalar ikki qo`llari orasida ushlab ko`rishlari kerak. Uning dumaloq
14](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_14.png)
![ekanini, tekis ekanini qo`l uchidagi bolaning hamma analizatorlari qatnashgan
holda eslarida yaxshiroq qol adi.
4. Bilimlarni o`zlashtirishda sistemalilik, ketma-ketlik va
mustahkamlilik prinsip i. Matematikada materialni sistemali bayon etishning
ahamiyati juda katta, chunki matematikada ayrim faktlar orasidagi mantiqiy
bog`lanishlar g`oyat muhimdir. Bolalarga berilayotgan bilim parcha-parcha bo`lib
qolmay, bir- biri bilan bog`langan holda oson misollardan boshlanib asta — sekin
murakkablashtirib borilishi lozim.
Puxta o`zlashtirish esa matematikada ayniqsa katta ahamiyatga egadir.
Matematik tushunchalar o`zaro shu qadar bog`langanki, majburiy minimumning
biror qisminigina bilmagan taqdirda ham bolalar o`z bilimlarini hayotda
foydalana olmay qoladilar va matematik bilim olishni davo’l ettirish qiyinroq
bo`ladi.
Matematikada son va sanoq, kattalik, geo’letrik figuralar, tevarak atrofni
bilishni, vaqtni chamalash malakalarini puxta egallashining ham ahamiyati juda
katta. Ayniqsa matematikada boshqa fanlardagiga qaraganda ham,
programmaning biror qismini yaxshi o`zlashtirmasdan va malakann yaxshi
mustahkamlamasdan turib, muvoffaqiyat bilan oldinga qarab borish mumkin
emas.
5. Individual yond a shish, (ravonlik) prinsip i.
Ravonlik prinsipi bolalarning yosh xususiyatlarini, ya'ni qobiliyatlarini,
psixologiyasini hisobga olish kerak degan talablardan kelib chiqadi va bu prinsip
matematikani o`qitish protsessida amalga oshirilishi shart. (Lekin bizning
bog`chalarimizda bu prinsip amalga oshirilmayapti.
15](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_15.png)
![5-MA'RUZA: Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida matematik
tasavvurlarni shakllantirishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish
Reja:
1.To’plam haqida tushuncha.
2. Universial to`plamlar. Didaktik materiallar.
Tayanch so’zlar va iboralar: didaktik materiallar, to’plam, universal
to’plam, ta’lim, predmet, maqsad vazifa, o’qitish mazmuni, umumiy tafsiv.
Odatda birorta xossalar bilan aniqlangan predmetlar, oldindan berilgan
asosiy yoki universial to`plamlar predmetlardan ajralib turadi (shu xususiyatga
ega bo`lgan predmetlarning to`plami), masalan, Navoiy ko`chasida yashovchi
bolalarning to`plamidan biz anig`ini (konkret, bizga ma'lum) guruhini
(to`plamini) xossalarga qarab ajratdik. Bu holda bu guruhning hamma bolalarning
to`plami universal to`plam sifatida rol o`ynaydi. Agar universial to`plam sifatida
shu bog`chaning hamma bolalarini olsak (faqatgina bitga guruhni emas), Navoiy
ko`chasida yashovchi bolalar to`plami boshqalar bo`lishi mumkin. Hamma
to`plamlarga bog`liq bo`lgan masalalar (to`plamlar ustidagi amallar, ular
orasidagi munosabatlar, to`plamlarning sinflarga bo`linishi va boshqalar), odatda
oldindan berilgan yoki nazarda tutilgan to`plamning ichida yechiladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga predmetlar to`plami bilan bog`liq
tushunchalarni o`rgatishda didaktik materiallarga asoslangan «mantiqiy
bloklardan» foydalanish qulaydir. Bu bloklarning «mantiqiy» deb atalishi shuning
uchunki, har xilini modellashtirish, aniq tashkil qilingan holatlar yordamida
mantiqiy masalalarni echish, ya'ni 4-6 yoshdagi bolalarni erta mantiqiy
provedevitki usulida ishlatish mumkin.
Jamlama (universial to`plam) 49 yog'och yoki plastmassa bloklardan iborat.
Xar qaysi blok 4 xossadan, ya'ni to`rtta xossani bildiradi, bular tuzilishi, rangi,
kattaligi va qalinligi.
To`rtta forma mavjud: - doira; - kvadrat, uchburchak, to`g`ri to`rtburchak .
Uch xil rang: qizil, ko`k, sariq. Ikkita miqdor: katta va kichik, ikkita qalinlik:
qalin va ingichka. Bu didaktik materialning «fazoviy varianti».
Maktab yoshidagi bolalarni o`qitishda «tekislik varianti»ning imkoniyatlari
katta, buni biz qisqacha «figura»lar deb ataymiz.
Jamlama (universial to`plam) 24 figuradan iborat bo`lib, ular qalin qog`oz
varag`iga tushirilgan. Tarbiyachi ko`rsatmasiga asosan bolalar ularni qiyadilar.
Figuralarning har biri uchta xossasi bilan to'liq aniqlanadi: rangi bilan: qizil, ko`k,
sariq ( q, k, s), kattaligi jihatidan: katta, kichik (k, k). qalinligi jihatidan figuralar
bir xil. Shunday qilib har qaysi figuraning no’li uchta harf-no’lidan iborat
(formasi, rangi, kattaligi). Xar xil o`yinlarni o`tkazish va masalalarni echish
uchun blok (yoki) figuralardan foydalanishdan oldin, blok (yoki figuralardan)
universial to`plamning har bir elementini bilish, ya'ni uning to`liq no’lini bilish
lozim.
To`plam osti. To`plamni to`ldiruvchi va ifodani inkor qilish
Kuyida universial to`plamdagi ayrim elementlarning namoyon bo`lish
xossalaridan ayrimlarini ko`rib chiqamiz.
16](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_16.png)
![Universial to`plamdan «qizil bo'lish» xossasini to`plam osti qizil bloklar va
shakllarni ajratadi. «Aylanma bo`lish» xossasi esa shu to`plamdagi boshqa
to`plam osti-aylanali bloklar (shakllarni) ajratadi.
«To`plamosti» atamasi matematikada «to`plam qismi» ma'nosini anglatadi.
Bunda ikki xossa istesnodir: qachonki to`plam qismlari (to`plamosti) barcha
to`plamga mos, ya'ni to`plamning hamma elementlari ko`rilayotgan xossani
namoyon etadi va qachonki bu qism birorta elementni mujassam etmaydi.
Masalan, birorta blok «yashil bo`lish» xossasini namoyon etmaydi. Oxirgi holatki
bo`sh to`plam deyiladi.
Bu holatlarni bloklar «shakllar» yordamida aniq moslashtirish mumkin.
4. To`plam kesishuvi va kon'yuktsiya ifodalari
Uyinni ikki aylana bo`yicha yozib chiqamiz. Tekislikda ikkita aylana
kesishgan holda joylashtiriladi (deylik qizil va qora). Kesishgan joyida ikkita
aylanaga mansub umumiy qism hosil qilinadi. Bolalarga shunday vazifa
beriladiki, masalan qizil aylana ichida qizil bloklar. Kora aylana ichida hamma
yumaloq bloklar.
Avvalda ayrim bolalar xatoliklarga yo`l qo`yishadi Qizil aylana ichiga qizil
bloklar bilan qizil aylanalarni ham joylash oqibatida, yumoloqlari qora aylanadan
tashqarida bo`lib qoladi, hamma yumoloq bloklar qora aylana ichiga
joylashtiriladi. Natijada ikki aylana uchun umumiy bo`lgan qism bo`sh qoladi.
Ayrim bolalar hamma yumaloq bloklarni qora aylana ichidami, deb
so`rashadi. Javobini eshitgandan so`ng o`z xatolarini topadi va qizil yumaloq
bloklarni umumiy qism ichiga joylashtiradi, nima uchun ular umumiy qismda
(qizil aylana ichida qizilllar, qora aylana ichida yumoloq bo`lgani uchun).
Mazkur seminar vazifani bajarishgandan so`ng, bolalar ikki aylana
yordamida quyidagi to`rt savolga javob topadilar: 1) ikki aylana ichida kora
aylanadan tashqari, kizil aylana ichida; 3) qizil aylana tashqarisida, qora aylana
ichida; 4) ikki aylana tashqarisida «qanday bloklar turibdi?» Shuni esdan
chiqarmaslik kerakki, bloklarni shakli, rangiga qarab izohlash lozim.
3. Munosabatlar xossalari.
1. Yana bir munosabat misolini ko`ramiz: Agar Aq{1,2,3,4} Rq{(1,1),(1,2),
(1,3),(1,4),(2,2),(2,3),(2,4),(3,3),(3,4),(4,4) } bo`lsa, unda rq(R,A;A) «A» ko`plik
elementlari orasidagi munosabatni bo`lishini bildiradi. Bu esa 7-chizma
(rasm)dagi grafik ko`rinishda bo`ladi.
Bu munosabat quyidagi xossaga egadir: A-ko`plikning har bir elementi bu
munosabatda o`z-o`zi bilan birgadir, (X,X)-(1,1),(2,2), (3,3), (4,4) turdagi barcha
juftliklar shu munosabat grafigiga mo’rildir. (7-rasm)
Bu munosabat rasmda ko`rsatilganligi bo`yicha shuni anglatadiki, «grafa»ni
har bir cho`qqisida sirtmoq bor, har bir nuqta aynan shu erda o`zi bilanligi
munosabati ko`rsatiladi. 6-rasmda ko`rsatilgan kichiklik munosabati bunday
xossaga ega emas, ko`plikning biror bir elementi o`zidan “kichik” munosabatlar
bo`la olmaydi (Xech qanday son o`z — o`zidan kichik emas).
Bu graf (iz, chizma, nuqtalar izi cho`qqisida sirtmoq yo`qdir. rq(R,A,A)
munosabat xossasi shundan iboratki, bu xrx Barcha (x,x) A2 (yoki barcha x A,
juftliklar refleksiynost (kaytma) deb, va shu xossaga ega bo`lgan munosabat
refleksiyli (qaytmali) deb ataladi. rq(R,A,A) munosabat xossasi shundan iboratki,
(r (x,x) munosabatda bo`lmadi) (x,x) A2 kabi barcha yoki barcha x A juftliklar
17](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_17.png)
![antirefleksivlik, shu xossaga ega bo`lgan hamda R munosabat antirefleks deb
ataladi.
Graf refleksiylik munosabat o`zining har bir cho`qqisida sirtmoq borligi
bilan ta'riflanadi (tavsiflanadi) va graf antirefleksiy munosabat esa hech bir
cho`qqisida sirtmoq yo`qligi bilan ta'riflanadi. Refleksiy, antirefleksiy graf
munosabatlar ba'zi bir holda cho`qqilarda sirtqmoq bo`lishi va bo`lmasligi
mumkin.
IV Bob. MUNOSABAT
Dekart ko`paytmasi. Bolalar bilan shug`ullangan vaziyatlarning aksariyat
hollarida juftlik-hosil qilish zaruriyati yuzaga keladi; ko`chalarni kesib o`tish
uchun bolalarni juft qilib saflash, qo`g`irchoq hamda o`yinchoqlardan juftlik hosil
qilish, harf juftliklaridan so`zlar tuzish va x.k.
Juftlik tushunchasi asosida muayyan tartibda joylashtirilgan ikki elementni,
ya'ni tartibga solingan juftlikni tushunamiz. Birinchi o`rinni egallab turgan
element juftlikning birinchi elementi, ikkinchi o`rindagisi esa juftlikning ikkinchi
elementi deb ataladi. Juftlikni belgilash maqsadida odatda qavslardan
foydalaniladi. (a, v) simvoli birinchi element a- ning, ikkinchi element v bilan
bo`lgan juftlikni anglatadi.
Agarda ikki juftlikning mutanosib elementlari teng bo`lsa, ya'ni (a1( v1) q
(a2 v2) bo`lsa, shuningdek a1qa2 hamda v1qv2 bo`lgandagina teng
(mutanosib) hisoblanadi. Juftlpk elementlari (a1 . a) shaklidagi juftlik singari teng
bo`lishi ham mumkin.
Agarda aqv bo`lsa, juftlikning tenglik tushunchasidan kelib chiqqan holda
faqatgina elementlar tartibi bilan farq qiluvchi (a, v) q (v, a) ikki juftlikni hosil
qilish mumkin (ayni paytda ikki elementli ko`paytmalar uchun [a, v] q [v, a]
mavjud.
Agarda (X,U) sonlari juftligini ko`rib chiqilsa, bunday juftlikning har biriga
berilgan koordinata tizimida aniq bir va faqat bir tekislik nuqtasi — X va U
koordinatali nuqta to`g`ri keladi.
Agar bunda XqU bo`lsa u holda turli nuqtalar (x,u) va (u,x) (5 rasm).
"Ochiq”) holda "berk" so`zlarning I va II jadvallarni ko`rib chiqamiz. Mohiyatan
biz bu o`rinda harflarning ikki ko`paytmasiga egamiz: undoshlarning ko`pligi
sq(m,n, p,r) hamda unlilar ko`pligi Gq(a,e,o,u).
1 — jadvalning birinchi elementi S ko`pligiga, ikkinchilari G ko`pligiga
taalluqli bo`lsa, barcha juftliklar yozilgan II jadvalda esa birinchi elementlari G
ko`pligiga, ikkinchilari esa S ko`pligiga tegishli bo`lgan barcha juftliklar
keltirilgan.
Birinchi holatdagi juftliklar cheksizligi G ko`pligi bo`lgan dekart
ko`paytmasi deb ataladi. Ikkinchi holatda esa G ko`pligini S ko`pligiga (GXS)
bo`lgan dekart ko`paytmasi deb ataladi.
Endi dekart ko`paytmasiga umumiy tushuncha beramiz. AxV dekart
ko`paytmasi deb, birinchi elementlari A ga, ikkinchilari V ra taalluqli bo`lgan
barcha juftliklar ko`pligiga tushuniladi, ya'ni AxVq [ (x,u) ) x(-A va u(-a}.
A va V ko`paytmasi, uning elementlari boshqa ikki ko`paytmaning (A va V )
juftliklari bo`lganligi boisdan ham taniqlidir.
Agarda VqA bo`lsa, u holda AxV q AxAv((x,u) ! x(-A va u(-A)
ko`paytmasp elementlaridagi juftliklar cheksizligi bilan belgilanadi.
18](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_18.png)
![4. Ekvivalent munosabatlar
Endi ko`pchilik predmetlarni sinflarga ajratishda muhim rol o`ynaydigan
munosabatlar sinfini ajratamiz, buni ko`pchilik — ko`plik klassifikatsiyasi desa
ham bo`ladi. Yuqorida ko`rilgan munosabatlar misollari orasida bir vaqtning
o`zida refleksiy, simmetrik va tranzitiv bo`lganlarini aytish mumkin. Ularga
paqam-sonlar geo’letrik shakllar tengligi, shakllar o`xshashligi, «tengdoshlik»
tengdosh bo`lishlikni kiritsa bo`ladi. Ana shular va shularga o`xshash hamda shu
xos munosabatlar, munosabatlarning zarur sinfi, juda ko`p matematika kursida
qo`llaniladigan munosabatlar ekvivalentliligi deb ataladi. Ba'zi «A» ko`plikdagi
barcha refleksiv, simmetrik va tranzitiv munosabat ekvivalent munosabat deb
ataladi.
Agar ba'zi ko`pchilik (ko`plik) elementlari orasida ekvivalentlik munosabat
kiritilsa yoki aniqlansa bu bilan shu kabi sinflarga bo`linishga sabab tug`iladi, va
duch kelgan ikki element sinfi bo`linishga mo’rillik ayni munosabatda bo`ladi,
(boshqacha aytganda shu munosabatga ekvivalent bo`ladi) boshqa sinfga duch
kelgan element shu munosabatda ekvivalent emas.
Ko`plikning sinflarga shunday bo`linishi odatda ko`plikni ekvivalentlik
sinflarga bo`lish deb ataladi, Bu nazariyani uch xil (shakl) o`yini asosida
modellashtirish mumkin.
Shu bloklar ko`pligiga «bir xil rangga ega bo`lish» munosaba t kiritamiz. Bu
munosabat ekvivalentlik munosabatli refleksiv simmetrik va tranzitivligiga
ishonch hosil qilish qiyin emas. Masala ham shun g a yarashadir: bloklarni
shunday joylashtiringki unda bir ranglilar (bir xil rangdagi bloklar) bir joyda
bo`lsin.
«Bir xil shaklga ega bo`lish» munosabati yordamida biz barcha (blok)
shakllarni ekvivalentlikning 4 sinfiga bo`lish tushunchasiga ega bo`lamiz, chunki
bir sinfga mo’ril ikki shakl (blok) bir xil shaklga ega, boshqa-boshqa sinfdagi 2
shakl (blok) har xil shaklga ega bo`ladi. Shaklning o`zi bu y erda ekvivalentlik
sinfi o`rnida ishtirok etadi. Kelajakda shunday qilib xoh tekislikda xoh bo`shliqda
kvadrat, doira, uchburchak, to`g`ri to`rtburchak va boshqa geometrik shakllar
to`g`risidagi tushunchalar shakllanadi.
Bu misollar bir tomondan ekvivalentlik munosabat yangi tushunchalarni
shakllanishida va klassifikatsiyalash faoliyatiga manbaa bo`lsa, boshqa tomondan
yuqorida halqa bilan didaktik o`yin bu faoliyatga o`qitadi.
5. Tartiblar munosabati
Yuqoridagi 2 paragrafda ko`rilgan raqamlar orasida «kichik» «katta», to`g`ri
chiziq nuqtalari orasida «voqeaga sabab», «ortidan», «odamlar orasida», «katta»,
«yoshi ulug`», «kichik», «yosh» munosabatlar misoli bor edi.
Nazorat savol va topshiri q lari
1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni har to’lonlama rivojlantirishda va ularni
maktabga tayyorlashda matematik bilimlarning roli.
2. Matematik bilim berish vositalari nimalardan iborat.
3. «To`plam», «son», «raqam» tushunchalarining mazmuni. 2. Natural son
qatori, miqdor, tartib son xususiyatlarining xarakteristikasi.
4. Sanoq va o`lchov mazmunining yoritilishi.
19](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_19.png)
![6- 7- MA'RUZA: MT T ning turli yosh guruhlarida matematika
mashg’ulotlarini tashkil qilish
Reja:
1. Bolalar bog’chasida sensor tarbiya berish
2.Mashg’ulot- maktabgacha ta’limda o’qitishning asosiy shakli.
3. Mashg’ulotning turlari va tuzilishi .
4. Tarbiyachining mashg’ulotga tayyorlanishi .
Tushunchalar va tayanch iboralar: sensor tarbiya, etalon, d idaktika, ta’lim,
mashg’ulot .
S ezgi va idrok biror maqsadga qaratilgan mazmunli faoliyat jarayonida
muvaffaqiyatli rivojlanadi. Samarali faoliyat (rasm chizish, loy va plastilindan
buyumlar, applikasiyalar yasash) sezgi va idrokning rivojlanishi uchun qulay
sharoit yaratibgina qolmay, balki buyumning shaklini, rangini, joyini bilib olishga
ham ehtiyoj paydo qiladi. Biror narsaning rasmini chizishdan oldin bolani
buyumlarning rangiga qarab taqqoslashga o’rgatiladi, suratlarni ko’zdan
kechirishda esa qanday qilib rang yordamida tasvirning badiiy ifodaliligiga
erishilishini ko’rish qobiliyati rivojlanadi.
Bog’chada bolalar butun yil davomida tabiat bilan tanishtirib boriladi, ularga
o’simliklarni, hayvonlarni parvarish qilish topshiriladi. Bu suv, yer, quyosh
issiqligining xususiyatlarini sezib bilib olish uchun katta imkoniyatlar yaratadi.
Bolalar tabiat bilan bevosita munosabatda bo’lish tufayli gul, toshlarning
nomini osongina va bajonu dil bilib oladilar, keyinchalik ularning shakli, rangi,
tuzilishi, hidi, nomini silliqligi va mayinligiga qarab topadilar.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar “oldinga”, “orqaga”, “tepada –pastda”,
“uzoq –yaqin”, “chapda –o’ngda” kabi fazoviy tasavvurlarni o’zlashtirib oladilar
va hayotiy vaziyatda ularga amal qiladilar, buyumlarning shakli, ular
o’lchamining farqiga yetadilar, ularni o’zaro taqqoslaydilar.
Bolalar tabiat bilan tobora ko’proq aloqada bo’lishlari tufayli taassurotlari
eshitib ta’sirlanish xususiyatlari ortib boradi. Bolalarni qushlarning sayrashi,
barglarning shitirlashi, shamolning guvillashi, yomg’irning shatur –shuturi va
momaqaldiroqning gumburlashini diqqat bilan tinglashga o’rgatish zarur.
Sensor tarbiyaning asosiy usullaridan biri –tekshirishdir.
Tekshirish –buyumlarni maxsus ravishda tashkil etilgan idrok qilishdan iborat
bo’lib, uning natijalaridan keyinchalik ma’lum bir mazmunli faoliyatda
foydalaniladi. Tekshirish jarayonida bolalar katta –kichiklikni, shaklin, fazovyi
munosabatlarni, rangni, nutq tovushlari bilan musiqiy tovushlarning o’ziga xos
xususiyatlarini ajratib ko’rsatish va farqlashga o’rganadilar.
Mashg’ulotlarda bolalarning hissiy bilish tajribasini egallab olishlari muhim
rol o’ynaydi. Holbuki shu mashg’ulotlarda bolalarning sezgi, idrok va
tasavvurlarini tarbiyalashga jonli rahbarlik qilish uchun barcha sharoitlar
yaratiladi.
Bolalar biror buyumni nima uchun sinchiqlab qarash, ba’zi tovushlarni
yaxshilab eshitish kerakligini aniq tushunganlaridagina, ularda sinchiklab qarash,
narsa va hodisalarni idrok qilish malakai hosil bo’ladi. Shuning uchun tarbiyachi
bolalarni narsa va hodisalarni idrok qilishga o’rgatib, ularga qiladigan ishlarining
ma’nosini aniq tushuntirib berishi lozim. Shundagina ular ancha tushungan holda
idrok qiladilar va u biror maqsadga qaratilgan bo’ladi: axir, daraxat shoxlari
20](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_20.png)
![(novdalarini) yaxshilab ko’zdan kechirilmasa, uning rasmini chizish ancha qiyin
bo’ladi.
Boshqa faoliyat turlariga, masalan, mehnatga tayyorgarlik ko’rishda tegishli
tekshirish usullari tanlanadi.
Masalan, qog’oz va gazlamaning xossalarini aniqlash uchun tarbiyachi
bolalarga qog’oz va gazlamani g’ijimlanganda nima bo’lishini eishitib ko’rishni,
qog’oz va bir parcha gazlamani yirtib ko’rishni, qog’oz va gazlamadan qilingan
qo’g’irchoq ko’ylagini suvda yuvishdan taklif etadi.
To’plangan tajribalarni bolalar boshqa buyum va hodisalarga ko’chiradilar,
undan kundalik hayotlarida foydalanadilar: “kel, qumga suv quyamiz, u nam
bo’ladi, biz undan toniyel quramiz”, “Bu chelakni ko’tarma, unda qum bor, u juda
og’ir”.
Buyumlarning xususiyatlarini, nomini va ta’rifini aniqlash, ularni ma’lum bir
xossalariga ko’ra taqqoslash uchun didaktik o’yin va qo’llanmalardan ham
foydalanish mumkin. Ular bolalar bilan olib boriladigan xilma –xil mashg’ulotlar,
mehnat, kuzatishlar va bolalarning mustaqil ishlarida yaxshigina qo’shimcha
material hisoblanadi.
Mashg’ulot ta’limning tashkiliy sharti ekanligi . Ta’lim shakli
degandata’lim beruvchi pedagog va bolalarning maxsus tashkil etilgan faoliyati
tushuniladi va kun tartibida ma’lum bir vaqtda o’tkaziladi.
Ta’lim shakli bolalar soni, pedagog va bolalar o’rtasidagi o’zaro ta’sir
xususiyatiga, o’tkazish joyiga, shuningdek kun tartibida egallagan o’rniga qarab
bir –biridan farq qiladi.
Bolalar bog’chasida ta’limning frontal (umumiy), gurppaviy va yakka
tartibdagi shakllaridan foydalaniladi. Bundan tashqari, bolalarga ta’lim berish
ishlari ekskursiya, didaktik o’yinlar orqali, kun davomida bolalarning
mashg’ulotdan tashqari har xil faoliyatlarida, ularning o’yinlariga rahbarlik qilish
jarayonida va shunga o’xshashlarda amalga oshirib boriladi.
Mashg’ulot bolalar bog’chasida bolalarga ta’lim berishning asosiy shaklidir.
Mashg’ulot –pedagogning bolalarni kerakli bilim va malakalardan frontal holda
xabardor qilishidir. Tarbiyachi bolalarga ta’lim berishni kun davomida amalga
oshiradi: ularning bilimlarini boyitadi, madaniy –gigiyenik, xulq madaniyati,
gaplashish nutqi, sanoq–hisob harakatlari kabi turli–tuman malaka va
ko’nikmalarini shakllantirib boradi. Ammo ta’lim berishda bosh rolni mashg’ulot
egallaydi. Mashg’ulotlar bolalar bog’chasida ta’limni tashkil etish shaklidir. U
maktabgacha tarbiya yoshidagi hamma bolalar uchun majburiydir: unda dastur
mazmuni belgilab berilgan, kun tartibida unga ma’lum o’rin va vaqt ajratilgan.
Mashg’ulot tarbiyachi rahbarligida o’tkaziladi, tarbiyachi mashg’ulotda bolalarni
yangi bilimlardan xabardor qiladi, bolalar egallab olgan bilimlarni esa aniqlab.
Mustahkamlaydi, bolalarning amaliy mashg’ulotlarini tashkil etadi. O’quv
materialining mazmuni asta –sekin murakkablashtirilib boriladi.
Mashg’ulot bolalarni maktabga tayyorlashda katta ahamiyatga ega.
Mashg’ulot orqali bolalar o’quv malakasini egallab oladilar, o’z –o’zini yaxshi
tashkil etadigan bo’lib qoladilar. Ularda barqaror diqqat, irodani, diqqatni jalb eta
olish kabi qobiliyatlar rivojlanadi. Izchillik bilan ta’lim berish natijasida bilimga
qiziqishlari rivojlana boradi.
21](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_21.png)
![Bolalarga bilim berishni jamoa usulida olib borish katta ahamiyatga ega:
birgalikdagi faoliyatda bolalar bir –birlariga faol ta’sir etishadi, o’z tashabbusi,
topag’onligini namoyon qilish imkoniyati tug’iladi. Bolalar oldiga umumiy zo’r
berishni talab etuvchi vazifa qo’yilganda birgalikda qayg’urishadi, jamoatchilik
hissi shakllanadi. Ekskursiyalar, rasm qirqib yopishtirish, qurish –yasash ishlarini
birgalikda bajarish, umumiy raqs –o’yinlarini ijro etish, badiiy asarlarni eshitish,
o’qishda paydo bo’lgan birgalikdagi kechinmalar bolalarning birlashgan do’stona
jamoasini yaratishga yordam beradi, birga ishlash, yashashga o’rgatadi.
Mashg’ulotda ta’lim berish orqali bolalarda maktabdagi o’qishga qiziqish
tarbiyalanadi, javobgarlik hissi, o’zini tuta olish, mehnat qilishga intilish odati,
topshirilgan ishni bajarish kabi to’g’ri sifatlar hosil qilinadi.
Bolalarni maktab ta’limiga ruhiy jihatdan tayyorlashni, ularning boshlang’ich
sinflarda dastur materialini yaxshi o’zlashtirib olishlarini ta’minlovchi bilim va
malakalar mashg’ulotlar jarayonida hosil qilinadi.
Mashg’ulotlarda bolalarda mustaqil fikr yuritish malakasi tarkib toptiriladi,
tarbiyachilarga quloq solish, ularning fikriga erishish, hikoya qilinayotgan
voqyeadagi asosiy g’oyalarni ajrata olish, qisqacha umumlashtirish kabi
malakalarni rivojlantirishga katta e’tibor beriladi.
Tayyorlov guruhlarida mashg’ulotlar orqali bolalarda tashabbuskorlik va
mustaqillik, bilimga iziquvchanlik, faol tafakkur qilish, taqqoslash,
umumlashtirish, xulosalar chiqarish kabi malakalar tarbiyalab boriladi. Bolalarda
kuzatuvchanlik, javobgarlik hissi takomillashtirib boriladi, ularda mehnat qilish
malakasi va xohishi tarbiyalanadi.
Bolalarni mustaqillikka o’rgatish ishi muntazam amalga oshirib boriladi.
Bolalar bog’chasida kichkintoylarni tevarak –atrofdagi hayot, tabiat bilan
tanishtirish, ularning nutqini, eng oddiy matematik tasavvurlarini o’stirish
mashg’ulotlari, musiqa mashg’ulotlari, tasviriy san’at mashg’ulotlari, qurish –
yasash, jismoniy tarbiya mashg’ulotlari olib boriladi.
Ilk yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan mashg’ulotlar katta yoshdagi
kishilarning har bir bola bilan rejali suratda muomalada bo’lishidan iborat
bo’lib .bu mashg’ulotlarning maqsadi bolalarning nutqi va harakatini rivojlantirib
borishdir; bu esa bolalarni mashg’ulotlarga tayyorlash bosqichidir; go’daklar
ixtiyoriy diqqat o’sib borgan sari, bunday mashg’ulotlar bir necha bola bilan,
keyinchalik esa butun guruh bolalarni bian bir yo’la olib boriladi.
Mashg’ulotlarda ta’lim berish bolalardan aqliy va jismoniy zo’r berishni talab
etadi, ya’ni u bolaning aktiv faoliyati bilan bog’liq bo’lib, bola ma’lum natijaga
erishish uchun intiladi, bu esa boladan uzoq davomli ixtiyoriy diqqatni talab
etadi. Shuning uchun mashg’ulotga tayyorlanishda bolalar yoshini, imkoniyatini
e’tiborga olish zarur; mashg’ulotning vaqtini, kun tartibidagi o’rnini, dasturning
har xil bo’limlarini to’g’ri almashtirib turishni oldindan o’ylab, aniq belgilab
olish zarur.
Mashg’ulotlarni kunning birinchi yarmida o’tkazish maqsadga muvofiqdir,
chunki, birinchidan, bola ertalabki soatlarda aqliy vazifani yaxshi bajara oladi,
xona tabiiy yorug’liq bilan yaxshi ta’minlangan bo’ladi.
Har bir yosh guruhida necha marta mashg’ulot o’tkazilishi, uning mazmuni va
har bir mashg’ulot yosh guruhlari bo’yicha necha daqiqa davom etishi bolalar
22](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_22.png)
![bog’chasi tarbiya dasturida ularning yosh xussiyatlarini e’tiborga olgan holda
belgilab berilgan.
Birinchi kichik guruhda mashg’ulot bolalarni ikki guruhga bo’lgan holda
o’tiladi. Guruhlardagi bolalar soni har doim bir xil bo’ladi. Mashg’ulot setkasini
tuzganda haftada bolalarning ish oqbiliyati yuqoriroq bo’ladigan kun tanlanadi.
Ma’lumki, haftaning o’rtalarida (seshanba, sorshanba, payshanba) bolalarning ish
qobiliyati yuqori bo’lar ekan, bu kunlarga bolalarning aktiv faoliyatini talab
etuvchi murakkabroq mashg’ulot tanlanadi (elementar matematika, nutqni
rivojlantirish, savodga o’rgatish va h.k.) Jadval tuzganda bu mashg’ulotlarni
birinchi qo’yish kerak, bolalardan ko’p harakat qilishni, hissiy nagruzkani talab
etuvchi mashg’ulotlar (musiqa, jismoniy tarbiya, tasviriy faoliyat) ikkinchi qilib
qo’yiladi.
Bolalar o’zlashtirib oladigan bilimlar mazmuni tarbiyalovchi bo’lishi kerak.
Bog’cha dasturi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda tabiat haqidagi
bilimlarni (bular tabiatga muhabbat uyg’otadi, o’simliklar va hayvonlarga
g’amxo’rlik bilan qarash hissini tarbiyalaydi), tarkib toptirishini nazarda tutadi:
bilimlarni o’zlashtirib olish asosida bolalarda jonajon shahriga, o’z vataniga,
halqiga muhabbat, ulug’ kishilarga muhabbat va hurmat, o’lkaning ijtimoiy
hayotiga qiziqish paydo bo’ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarja ijtimoiy
hodisalar, voqyealar to’g’risida umumlashgan tasavvurlar tarkib topadi. Masalan,
qo’shni o’lkalardagi bolalarning hayoti va do’stligi haqidagi daslabki bilimlar
asosida vatan to’g’risidagi daslabki tasavvurlar vujudga keladi. Tarbiyachi yangi
mashg’ulotlarning mazmunini belgilar ekan, ular u yoki bu mashg’ulotlarda
o’zlashtirilgan bilimlar bilan qanday bog’lanishini o’ylab ko’rad. Masalan,
oshpaz, kutubxonachi bilan o’qituvchining mehnati haqidagi bilimlar xilma –xil
mehnat turlari haqidagi ma’lumotlar sistemasining bir qismidir. Pochtadagi turli
xodimlar mehnati haqidagi bilimlar –ijtimoiy mehnatning jamoa xarakteri
to’g’risidagi bilimlar sistemasining bir qismi. Mehnatning ijtimoiy xarakteri,
mohiyatini tushunish uchun bola shunga o’xshash ko’pdan –ko’p mehnat turlari
bilan tanishishi lozim.
Mashg’ulotning turlari. Didaktik maqsadiga ko’ra mashg’ulotlar quyidagi
xillarga bo’linadi: bolalarga yangi bilim beruvchimashg’ulotlar, bolalarning
egallagan bilimlarni mustahkamlovchi va sistemaga soluvchi mashg’ulotlar:
bolalarning bilimini tekshiruvchi – sinovchi mashg’ulotlar; kompleks
mashg’ulotlar
1. Bolalarga yangi bilim beruvchi mashg’ulotlarni o’tkazishdan maqsad
–ularni yangi bilimlardan xabardor qilish, tevarak –atrofdagi narsa va
buyumlar, voqyealar to’g’risidagi bilimlarini aniqlash va kengaytirishdir.
Bunday mashg’ulotlarga yangi obyektni kuzatish, hikoya qilib so’zlab
berish va boshqalar kiradi. Mazkur mashg’ulotlar hamma yosh guruhlarida
o’tkaziladi.
2. Bolalarning to’plagan bilim va tajribalarini mustahkamlovchi va
sistemaga soluvchi mashg’ulotlar. Undan ko’zlangan asosiy maqsad
idrok etilgan narsalarni anglab olish va daslabki umumlashtirishga
o’rgatishdir. Buning uchun tanish obyekt kuzatiladi, ikki narsa
solishtiriladi (xona o’simliklari, daraxtlar, hayvonlar), didaktik o’yinlar,
suhbatlar o’tkaziladi. Bunday mashg’ulotni o’tkazish orqali tarbiyachi
23](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_23.png)
![bolalar nimani yaxshi o’zlashtirib olgan-u, nima yaxshi
o’zlashtirilmaganini bilib oladi. Tarbiyachi mashg’ulot jarayonida
bolalarning bilimini yangi narsalar –detallar bilan boyitib boradi.
3. Bolalarning bilimini sinovchi mashg’ulotlar . Bunday mashg’ulotlardan
maqsad tarbiyachi bolalar dastur bo’yicha o’zlashtirilishi lozim bo’lgan
bilim va malakalarni o’zlashtirib oldilarmi –yo’qmi, shuni bilib oladi va
o’zining bo’lajak ish mazmuni, metodini belgilaydi. Mashg’ulotni
tarbiyachi o’z xohishi bilan kvartal, yarim yil va yilning oxirida,
shuningdek mudira va metodistning iltimosiga binoan o’tkazishi mumkin.
4. Mujassam (kompleks) mashg’ulotlar bolalar bog’chasi tajribasida keng
tarqalgan bo’lib, bunday mashg’ulotlarda bolalarga yangi bilim beriladi,
egallangan bilimlar mustahkamlanadi va takrorlanadi, sistemaga solinadi,
olgan bilim va malakalarini amalda qo’llashga o’rgatiladi. Bolalar
bog’chasida tasviriy faoliyat konstruksiyalash, tevarak –atrofdagi ijtimoiy
hayot va tabiat bilan tanishtirish, nutqni o’stirish, savod o’rgatish, eng
oddiy matematik tasavvurlarni rivojlantirish, musiqa va jismoniy tarbiya
mashg’ulotlari o’tkaziladi. Mashg’ulotga to’g’ri tayyorgarlik ko’rilib,
uyushgan holda o’tkazilganda, bolalar oldiga ma’lum aqliy vazifa
qo’yilgan taqdirda, ularning fikrlash faoliyati rivojlanadi. Aqliy
vazifalarning birligi va muayyan qiyinchilik bolalarni uyushtiradi va
ularning diqqatini ma’lum tomonga yo’naltiradi. Eng avvalo bolaning
aqliy vazifani hal etish yo’lidagi qiyinchilikni yengish imkoniyati
tug’iladi, natijada bolada faoliyatga qiziqish uyg’onib, u malakani egallash
uchun mustaqil intiladi, o’ylaydi va vazifaning uddasidan chiqish uchun
fahm –farosatini ishga soladi.
Nus’ha olish tarzidagi vazifani bajarish natijasida bola tarbiyachining
ko’rsatmasi, namunasiga qarab malaka va ko’nikmalarni o’rganadi. Bu
bolalarning amaliy va aqliy faoliyat usullarini egallab olishlari uchun zarurdir.
Bolalar qalamini, mo’yqalamni, qaychini ushlashni, rasm chizish, narsa yasash,
solishtirish, umumlashtirish, asbraksiyalashni o’rganadilar. Tarbiyachi bir
narsaning hadeb takrorlanaverishiga yo’l qo’ymasligi kerak.
Mashg’ulot tuzilishi. Mashg’ulot quyidagi tuzilishga ega: bolalarni
uyushtirish, asosiy qism, yakunlovchi qism.
Bolalar mashg’ulotga qiziqib qatnashishlari va unda faol ishtirok etishlari
uchun uning mazmuni va metodikasi yaxshilab puxta o’ylab olinishi kerak.
Bolalar o’quv faoliyatini qanchalik puxta egallab olsalar, tarbiyachini e’tibor
bilan tinglab, o’yindan mashg’ulotga osonlik bilan o’tadilar.
Bolalarni uyushtirish. Tarbiyachi bolalarni yig’ib, ularning mashg’ulotga
tayyorligini tekshiradi: tashqi ko’rinishi, joy –joyiga to’g’ri o’ltirishganligi,
diqqatini to’plagannini sinab ko’radi.
Mashg’ulot muvaffaqiyatli o’tishi uchun bolalar oldida turgan faoliyatga
qiziqish uyg’otishi, buning uchun bolalaning yoshi, qiziqishi, faoliyatiga mos har
xil usullarni qo’llashi kerak.
Kichik guruh bolalarida mashg’ulotga qiziqish uyg’otish uchun bolalarni
qiziqtiradigan mazmundagi, kutilmagan, topishmoqli usullardan foydaplanadi.
“Quloq solinglarchi, kimdir eshik qoqyapti! Bu qo’g’irchoq biznikiga mehmonga
kelibdi!”, deb mashg’ulotni boshlash mumkin. Bolalarning narsalar va ularning
24](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_24.png)
![nimaga ishlatilishi to’g’isidagi tasavvurini tartibga soluvchi mashg’ulot mana
shund a y boshlanadi.
Katta guruhlarda qanday mashg’ulot bo’lishini tarbiyachi bolalarga oldindan
aytib qo’yadi. Masalan, mustaqillik maydoniga ekskursiyaga borishni bolalarga
bir hafta oldin aytib o’tadi va ularga rasmlarni ko’rishni, ota –onasi bilan sayr
qilganda nimalarni ko’rganini eslashni taklif etadi. Bolalar bu kunni zo’r qiziqish
bilan kutishadi.
Katta va tayyorlov guruhlaridagi bolalar mashg’ulotning zarurligi va
majburiyligini tushunishlari, unga ongli ravishda tayyorlanishlari zarur.
Asosiy qism . Mashg’ulotda bolalarga yangi bilim beriladi, topshiriqni bajarish
yuzasidan yo’l –yo’riq ko’rsatiladi, qiynalgan bolalarga yordam beriladi. Bolalar
bilan bo’ladigan jamoatchilik munosabatlarini alohida munosabat bilan qo’shib
olib boriadi. Topshiriqni bajarishni hamma bolalar uddalay olishlari uchun
tarbiyachi har xil metod va usullarni qo’llaydi.
Mashg’ulotning boshlanishidanoq bolalarning diqqatini tashkil eta bilish
kerak. Bu bolalar oldiga qo’yilgan aqliy vazifaga bog’liq. Bolalarga qanday ishlar
olib borish zarurligi ko’rsatiladi va tushuntiriladi, ularni ayrim bolalarga alohida
takrorlash shart emas, balki hamma bolalarni e’tibor bilan eshitib o’tirishga
o’rgatish kerak. Zarurat tug’ilsagina takrorlash mumkin.
Bog’chadagi bolalar o’qish, yozishni bilmaganlari uchun o’tilgan materialni
qaytarib mustahkamlay olmaydilar, shuning uchun bolalarga berilgan bilimni
mustahkamlash uchun tarbiyachi takrorlash va mashq qildirish usullaridan
foydalanadi. Mexanik qaytarish, yodlatishdan qochish kerak, chunki anglab
olinmagan material tezda esdan chiqadi.
Qaytarish, mashq qildirishda tarbiyachi fikrlarni to’ldirib, tartibga solib
boradi, bu bolalarda bilimga qiziqish uyg’otadi va shu narsa to’g’risidagi tasavvur
va tushunchalarini chuqurlashtirali. Mashg’ulotni dastur maqsadi va bolalar
yoshiga qarab mustahkamlashning har xil usullari qo’llaniladi.
Bolalar o’zlashtirib olishi va javob qilishi kerak bo’lgan material so’z orqali
amalga oshiriladi. Shuning uchun u yoki bu ishni bajarishda bolalardan uni
qanday amalga oshirmoqchi ekanini so’z bilan tushuntirib berish talab etiladi
(masalan, son –sanoqqa o’rgatishda, qurish –yasashda, rasm chizganda qanday
qilishi, qanday tartib bilan bajarishi, buning uchun qanday materialdan
foydalanishni tushuntirib berishi talab etiladi).
Mustahkamlash jarayonida didaktik material bilan bajariladigan mashq aqliy
vazifani o’z ichiga olsa, bolalarda mustaqillikni tarbiyalashda katta ahamiyatga
ega bo’ladi.
Masalan, son –sanoq mashg’ulotida bolalar sanash materiali bilan o’zlari
mashqlarni mustaqil bajarishadi: tarbiyachining topshirig’iga qarab narsalar
sonini kamaytirishadi yoki ko’paytirishadi. Buning uchun o’yinchoqlardan ham
foydalanish mumkin.
Mashg’ulot davomida pedagog hamma bolalar faol qatnashishini va ishni o’z
vaqtida puxta amalga oshirishlarini nazorat qilib boradi. Agar mashg’ulot yakka
tartibda olib boriladigan bo’lsa (rasm, loy va plastilindan narsalar yasash, qurish –
yasash, konstruksiyalash), bolalar ishni har xil vaqtda bajarganliklari uchun
tarbiyachi mashg’ulot tugashiga bir necha daqiqa qolganda mashg’ulotni tugatish
kerakligi to’g’risida ularni ogohlantiradi.
25](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_25.png)
![Mashg’ulotni tugatayotib, tarbiyachi o’tkazilgan mashg’ulotga yakun yasaydi:
bajarilgan ishni bolalar bilan birgalikda baholaydi, bolalarning mashg’ulotda
qatnashganini gapiradi, ba’zan kelgusi mashg’ulotda nimalar o’tishlarini aytadi.
Bolalarning o’quv faoliyatini yaxshi egallab olishlari ular bilimini to’g’ri
baholashga bog’liq.
Qo’yilgan vazifaning bajarilishiga qarab baho berilishi kerak. Bolaning ishini
to’g’ri baholab, “to’g’ri” yoki “noto’g’ri” deyish bola uchun oddiy maqtovdan
ancha qimmatlidir.
Ish qanchalik yaxshi tahlil qilinsa, u bolaning kelgusida ishini tuzatib olishiga
yaxshiroq imkoniyat yaratadi.
Mashg’ulotdan keyin tarbiyachi bolalarni o’yinga taklif etadi, boshqa
mashg’lot bo’lmasa, sayrga tayyorlanishadi.
Mashg’ulotda tarbiyachining bolalarga qo’yadigan talabi ularning yoshi va
imkoniyatlariga mos bo’lishi kerak. Birinchi kichik guruh bolalarini ikkiga bo’lib
mashg’ulot o’tiladi. Tarbiyachi birinchi guruh bolalari bilan mashg’ulot o’tiladi.
Tarbiyachi birinchi guruh bolalari bilan mashg’ulot o’tkazganda ikkinchi guruh
bolalariga enaga qarab turadi. Tarbiyachi mashg’ulot paytida hamma bolalarning
faol qatnashishlariga harakat qiladi: savolga to’g’ri javob berishlarini,
ko’rsatilgan narsaning nomini aytishlarini, rasm chizishlarini, narsa yasashlari va
hokazolarni kuzatadi.
Agar bolalar ikkinchi kichik guruhga yangi kelgan bo’lishsa, daslabki 1 -2
haftada tarbiyachi faqat “ohlagan bolalar bilangina mashg’ulot o’tkazadi: bolalar
yangi sharoitni yaxshi o’zlashtirib olganlaridan keyingina hamma bolalar bilan
mashg’ulot o’tkaziladi.
Daslabki mashg’ulotlarda tarbiyachi bolalarni guruh xonasi, qo’g’irchoq va
o’yinchoqlar bilan tanishtiradi. Qo’g’irchoqlar yordamida mashg’ulot o’tkazadi.
Tarbiyachi avval bolalarda mashg’ulotga qiziqio’ uyg’otadi, keyin esa
mashg’ulotning hamma uchun majburiy ekanligini sekin –asta bolalar ongiga
singdirib boradi.
Sekin –asta mashg’ulot bolalar xulqiga moslab murakaablashtirib boriladi.
Ular mashg’ulot paytida axloq qoidalarini egallab oladilar: to’g’ri o’tirish,
chalg’imaslik, tarbiyachi va o’rtoqlarini diqqat bilan eshitish, tarbiyachi
so’ragandagina javob berish, javob berganda o’rnidan turish, kerak bo’lsa
stolning oldiga borish va hokazolarni o’rganadilar.
Katta bolalar o’zlarini tez tashkil eta bilishlari lozim: bir faoliyatdan ikkinchi
faoliyatga osonlik bilan o’tishlari, mashg’ulot vaqtida ish joylarini ozoda
saqlashlari, rasmga qarab so’zlaganda ko’rsatkichdan foydalanishlari, javob
berganda gavdalarini to’g’ri tutib turishlari, nutqlari tushunarli bo’lishi, starli
darajada baland ovozda gapirishlari, to’la javob berishlari, mashg’ulotdan keyin
o’z ish joylarini yig’ishtirib qo’yishlari kerak.
Mashg’ulot paytida talabni bajarish axloq normasiga aylanib qolishi kerak. Bu
ikki narsa asosida shakllanadi, birinchisi tarbiyachining obro’siga asoslanilsa,
ikkinchisi ma’lum talabning rivojlanishi bilan (o’qib olish va bajarish uchun
eshitish kerak, qiziqarli bajarish zarur) amalga oshiriladi. Taqaridan qaraganda
bolalar xulqida hyech qanday farq ko’rinmaydi –bu odatdagi intizomga xulqida
hyech qanday farq ko’rinmaydi – bu odatdagi intizomga bo’ysunishning natijasi,
ikkinchidan, bu o’quv faoliyati rivojlanganligining belgisi, ta’limning ta’siridir.
26](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_26.png)
![Mashg’ulotda axloq qoidalariga rioya qilish bolalarni maktabga tayyorlashda
katta ahamiyatga ega bo’lib, maktab ta’limiga madaniy tayyorgarlikning hissiy –
axloqiy qismi hisoblanadi.
Tarbiyachining mashg’ulotga tayyorlanishi. Mashg’ulotning sifati va uning
natijasi tarbiyachining unga qanday tayyorgarlik ko’rganiga bog’liq.
Mashg’ulotga tayyorlanish mazmuniga quyidagilar kiradi: mashg’ulotni
rejalashtirish, kerakli jihozlarni tayyorlab qo’yish, bolalarni mashg’ulotga
tayyorlash.
Tarbiyachi bir bo’limdan bitta emas, balki butun bir mashg’ulotlar sistemasini
rejalashtirgandagina ma’lum natijaga erishishi mumkin. Masalan: “Kiyim qanday
tikiladi?” mavzusini rejalashtirishda bir qancha mashg’ulotlarni belgilab chiqadi:
kiyimni qanday tikish to’g’risida gapiradi va tikish uchun kerakli narslaarni
ko’rsatadi; yaqinroqdagi atelyega ekskursiyaga boriladi gazlamalar to’g’risida
suhbat o’tkaziladi. Birinchi mashg’ulotda bolalarning tikish va kiyim to’g’risidagi
bilimlari aniqlanadi; bolalar tikuv mashinasi va tikish uchun kerak bo’ladigan
boshqa asboblar bilan tanishishadi; tarbiyachi bolalarga ularni ko’rsatib, gapirib
beradi, qisman tikish jarayonini ko’rsatadi.
Ikkinchi mashg’ulotda bolalar atelyedagi asbob –anjomlarni, tikuvchilarning
ish jarayonini kuzatishadi, texnik moslamalar (elektr tikuv mashinalari,
dazmollaydigan mexanik presslar, elektr qaychilar) bilan tanishishadi va qanday
qiyimlar tikilishini bilib olishadi. Uchinchi mashg’ulotda bolalar har xil matodan
tikilgan kiyimlar bilan tanishib, ularni bir –biridan fraqlashga o’rgatiladi.
Shunday qilib, tarbiyachi har bir mashg’ulot mazmunini qonkretlashtiradi,
bajarish usullarini tanlaydi, bunda albatta bolalarning yoshi va imkoniyatlari
e’tiborga olinadi.
Ba’zi bir mashg’ulotlarga oldindan tayyorgarlik ko’riladi va u rejada ham aks
ettiriladi. Masalan, “Bizning bayram” degan mavzudagi rasm mashg’ulotidan
oldin bolalar bilan bayramona yezatilgan ko’chalarga sayr uyushtirish, rasmlarni
ko’rish, oynan jahon orqali ko’rsatilgan bayram eshittirishlari bo’yicha suhbat
o’tkazish mumkin. Tayyorgarlik ishlari bolalarning mashg’ulotga hissiyot
tayyorgarligini ta’minlaydi. Tarbiyachi mashg’ulotning borishini batafsil o’ylab
ko’radi. Unga ajratilgan vaqtdan samarali foydalanishga intiladi.
Masalan, yuqorida aytib o’tilgan “kiyim qanday tikiladi?” mavzusiga oid
birinchi mashg’ulotning borishi quyidagicha bo’lishi mumkin: pedagog bolalarga
bir –birlarining kiyim –boshlarini ko’zdan kechirish va bu haqda gapirib berishni
taklif etadi. Agar 3 -4 boladan so’ralsa, bunga 3-4 daqiqa kerak bo’ladi. Keyin
tarbiyachi: “Kiyimlaringizni kim bergan?”, “Magazindan tayyor holda sotib
olinadigan kiyimlar qayerda tikilishini kim biladi?”, “Tikish uchun qanday
buyumlar kerak?” degan savollarni beradi. Bu savollarga javob berish ham 3-4
daqiqa vaqtni oladi. Shundan keyin bolalarga gazlama, andaza, qaychi, santimetr,
igna, angishvona, tikuv mashinasini ko’zdan kechirish va har bir buyumning
vazifasini so’zlab berish taklif etiladi. Bunga 8 -10 daqiqa vaqt ketadi. Shu
mashg’ulotning o’zida tarbiyachi qo’g’irchoq kiyimi tikishning ayrim
jarayonlarini, andaza bo’yicha fartukni bichib olish, tikuv mashinasida cho’ntakni
tikish, qo’lda tugmalarni qadash va tikishdagi ketma –ketlik haqida gapirib
berishi kerak. Bunday mashg’ulot 20 -25 daqiqa davom etadi.
27](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_27.png)
![Mashg’ulotga tayyorgarlik ko’rishda tarbiyachi tegishli metodik
adabiyotlardan foydalanadi.
Murakkab mashg’ulotlarga tayyorlanish konspekt tuzishni taqozo etadi. Unda
mashg’ulotning mazmuni (ta’lim va tarbiyaviy vazifalar), tayyorlanishi kerak
bo’lgan jihozlar, bolalar bilan olib boriladigan daslabki ishlar (agar bunga zarurat
bo’lsa), mashg’ulotning borishi va tarbiyachi foydalanadigan metodik usullar
ko’rsatiladi. Mashg’ulot jarayonini bayon yetib yozishda mashg’ulotning booshi
va oxirida 9yakun chiqarish va keyingi faoliyat turiga o’tishda) bolalarni
uyushtirish va keyingi faoliyat turiga o’tishda) bolalarni uyushtirishni alohida
ajratib ko’rsatish kerak.
Mashg’ulot muvaffaqiyatli o’tishi uchun jihozlarni o’z vaqtida tayyorlash
o’arur. Ularni tanlash mashg’ulotning mazmuniga va tarbiyachi belgilangan
metodik usullarga bog’liq.
Odatda metodikakabinetida “Bolalar bog’chasida ta’lim tarbiya dasturi”ning
hamma bo’limlari bo’yicha metodik qo’llanmalar bo’ladi. Yetishmaganini
tarbiyachi o’zi tayyorlaydi, ba’zan bu ishga katta va tayyorlov guruhlari bolalarini
jalb etadi. Mashg’ulot uchun kerakli materiallarni bir kun ilgari tayyorlaydi,
uning buzuq emasligini, didaktik materiallar hamma bolalar uchun yetarli
ekanligini tekshiradi.
Agar tarbiyachi ekskursiya o’tkazadigan bo’lsa, u oldindan ekskursiya
o’tkaziladigan joyga borib kelishi, kuzatish uchun obyekt tanlashi, bolalarni
qanday joylashtirishni o’ylab qo’yishi, eng yaqin va xavfsiz marshrutni atnlashi
kerak. Mayda sanoq materiali, rasm mashg’uloti, applikasiya, qurish –yasash,
uchun materiallar, she’r, ertak matnlari oldindan tayyorlab qo’yiladi. Yua’zi
mashg’ulotlarga tayyorgarlik ancha oldin boshlanadi. Masalan, kichik guruh
bolalariga ekish yoki ko’chat o’tqazishga qiziqsh uyg’otish uchun ularga ko’karib
turgan o’simlikgi ko’rsatish kerak. Buning uchun uni avval yetishtirish zarur.
Navbatchilar mashg’ulotga kerakli jihozlarni tayyorlaydilar, stol, stullarni
qulay qilib joylashtiradilar, qo’llanma va materiallarni qo’yib chiqadilar.
Jismoniy tarbiya va musiqa mashg’ulotlaridan oldin bolalar poyabzalni
almashtiradilar, sport formasini kiyadilar.
Mashg’ulotlarda tarbiyachining yetakchilik roli va uni o’tkazishga
tayyorgarligi.
Tarbiyachi bolalar bog’chasida asosiy shaxs hisoblanadi. Butun g’oyaviy –
tarbiyaviy ishlarning sifati va qolaversa, kelajak avlodni tarbiyalanganlik va bilish
darajasi tarbiyachining g’oyaviy –siyosiy va ilmiy –pedagogik tayyorgarligiga,
javobgarlik hisisga, pedagogik mahoratiga va ishga bo’lgan ijodiy munosabatiga
bog’liq.
Bolaning o’quv faoliyatiga bo’lgan munosabati ko’proq uning tarbiyachi
shaxsiga munosabati bilan belgilanadi.
Tarbiyachining o’ziga xos xususiyati –uning yuksak kasb mahoratidir. Eng
muhimi –bolaning ruhiyatini, yosh va o’ziga xos ruhiy –fiziologik xususiyatlarini
bilishdir.
Bolalar bog’chasi dasturi bolalarning yoshini, jismoniy va ruhiy
xususiyatlarini hisobga olib tuzilgani bilan har bir boladagi alohida ruhiy
xususiyatning qay vaqtda qanday namoyon bo’lishini oldindan ko’ra olmaydi, bu
ish dasturda yaxshi tayyorlangan tarbiyachining zimmasiga yuklanadi.
28](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_28.png)
![Tarbiyachi o’z guruhidagi har bir bolaning jismoniy tomonidan yaxshi
rivojlanishi, uning oliy nerv faoliyati yaxshi ishlashi, shuningdek aqliy,
ahloqiy,mehnat, estetik tomondan normal tarbiyalanishi uchun yaxshi shart –
sharoit yaratadi. Tarbiyachi har bir boladagi o’ziga xos xususiyatlarni yaxshi
bilgan holda undagi o’ziga xos xususiyatlarni (zararli bo’lsa) yo’qota borib,
bolaga nisbatan qulay talab qo’yadi.
Tarbiyachi har bir bolaning kelajakja haqiqiy inson bo’lishiga yordam
beradigan sifatlarini va imkoniyatini rivojlantirishi lozim. Maktabgacha tarbiya
yoshi davrida tarbiyachining bolaga shaxsiy ta’siri juda katta bo’ladi. Chunki bu
davrdagi har bir taassurot bolaning xotirasida bir umrga saqlanib qoladi.
Bolani tushuna bilish va uning ma’naviy dunyosiga kira olish tarbiyachidan
zo’r kasb tayyorgarligini talab etadi. Bola bilan jonli munosabatda bo’lish –fikrlar
manbai, pedagogik yangiliklar, quvonch va tashvishlardirki, busiz tarbiyachining
ijodiy mehnatini tasavvur yetib bo’lmaydi.
Mashg’ulotda tarbiyachi o’z ovozidan qurol sifatida foydalanishi mumkin.
Sekin, tins ovoz bolaga yaxshiroq ta’sir etishini pedagog bo’lishi zarur. Bolaga
qattiqroq va qat’iy gapirish mumkin, ammo bunda so’z ohangi bolaga
tinchlantiruvchi ta’sir etishi lozim.
Tarbiyachi asosan bolaning normal ruhiy taraqqiyoti asosi bo’lgan jismoniy
rivojlanishiga alohida e’tibor berishi lozim.
Bolaning ko’p vaqt harakatsiz o’tirishi uning sog’lig’i uchun juda zararli, u
bolaning har tomonlama rivojlanishini sekinlashtiradi.
Bolaning ko’p harakatlarni o’tirib bajarishi ham gavda tuzilishining noto’g’ri
o’sishiga olib keladi. Shuning uchun faoliyat turlarini almashtirib borish
maqsadga muvofiqdir.
Yana bolaning normal rivojlanishi uchun har doim tinch, quvnoq muhitni
tashkil etish lozim. Bolani: “Tezroq yuvininglar –nonushtaga kech qolyapmiz”,
“O’yinchoqni tezroq yig’ishtiringlar, sayrga yoki mashg’ulotga kech qolyapmiz”
va hokazo deb shoshiltirish kerak emas.
Ta’lim berganda uni shunday tashkil etish kerakki, har bir bola faol ishlasin va
har biri ijobiy natijaga erishsin.
Bolalarning mashg’ulotda olgan bilim va malakalari boshqa faoliyat turlarida
qo’llanilishi mumkin. Bolalar olgan bilimlarini qo’llay olishlari ularning yaxshi
o’zlashtirib olganligidan dalolat beradi, ya’ni ular hyech qanday qiyinchiliksiz bu
bilimlardan foydalanishlari mumkin. Ta’limning amaliy ahamiyati ham ana
shunday iboratdir.
Agar bolalar yetarlicha bilim va malakalarga ega bo’lsa, ular bilan xilma –xil
mashg’ulotlar o’tkazish mumkin, bu mashg’ulotlarda bolalar mavjud bilimlardan
ijodiy foydalanishlari: bemalol rasm chizishlari, biror narsani qurish yoki
yasashlari, hikoya qilib berishlari mumkin. Bu mashg’ulotlar odatdagi
mashg’ulotlardan boshqacharoq qilib tashkil etiladi: bolalar ixtiyoriga har xil
materiallar beriladi va ularga rasm mavzusini o’zi bo’lgilash, qurilishni o’zi
o’ylab topish, hikoya tuzish imkoniyati yaratiladi. Bunday mashg’ulotlar
dasturning ayrim bo’limlari bo’yicha ta’limning yakunlovchi bosqichlarida
o’tkaziladi.
Bolalar olgan bilimlaridan o’z o’yinlarida keng foydalanadilar:rasm chizish,
qirqib olish, qurish –yasash sohasidagi malakalarni qo’llab zarur jihozlarni
29](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_29.png)
![tayyorlaydilar, inshootlar barpo etadilar va hokazo. Olingan bilimlar turli xil
o’yinlarning mazmunida aks ettiriladi.
MATEMATIKA MASHG`ULOTLARINI O`TKAZISHGA
QO`YILGAN TALABLAR:
1. Matematika mashg`ulotlarida son — sanoq bo`limi bilan bir qatorda
dasturning boshqa bo`limlarini ham rejalashtirish, son — sanoq bo`limidagi
dastur vazifasi hamma mashg`ulotlarda ham asosiy o`rinni egallashi kerak.
2. Har bir mashg`ulotda ikki uch programma vazifasi planlashtiriladi.
Birinchisi yangi, keyingilari takroriy.
3. Olti — sakkiz mashg`ulotdan keyin takroriy tipda mahgulotlarni o`tkazish
tavsiya qilinadi.
4. Matematika mashg`ulotlarida eng asosiy o`rgatish usuli ko`rgazmali
o`rgatish usulidir. O`rgatish usulida harakatli o`yin, didaktik o`yin usullari katta
o`rin egallaydi.
5. Matematika mashg`ulotlarida programma mazmuni ko`rgazmali
materiallar asosida bolalarga tushuntirib boriladi.
6. Ikkinchi kichik va o`rta gruppada mashg`ulotlarni yakunlashda tarbiyachi
programma mazmunida bolalarga tushunarli so`zlar bilan umumlashtirib aytib
beradi.
Pedagogik masala
Maktabga tayyorlov gruppasida matematikaga qiziquvchi bir necha bola bor
edi. Ular qiziqarli masalalarni o`ylab tolar edilar. Bu masalalar barcha bolalar
bilan birgalikda muhokama qilinadi.
Original masalalarni tarbiyachilar maxsus daftarlariga yozib olardilar.
Nazorat savol va topshiri q lari
1. Tarbiyachilar to`g`ri ish olib borishganmi?
2. Mashg`ulotlarda va kundalik hayotda bunday bolalarga individual
yondashash nimadan iborat bo`lishi kerak?
30](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_30.png)
![8-9-MA'RUZA: MTTda bolalarda miqdoriy tasavvurlarni rivojlantirish
Reja:
1. III-IV yoshdagi bolalarda narsalarning shaklini idrok qilish hususiyatlari.
2. Bolalarga geometrik figuralar va teshiklarni amalda bir-biri bilan
solishtirishni o'rgatish.
3. "Namunaga qarab tanlash" , bolalarni predmetni ko'z bilan ko'rib
taqqoslashga o'rgatish.
Tayanch so’zlar va iboralar: shakl, katta-kichik, taqqoslash, quticha, sensor
tarbiya, figura.
III-IV yoshdagi bolalarni buyumlarning shakli, katta- kichikligi va rangi bilan
tanishtirish hamda ularda bu hossalarni to'g'ri idrok qilish ko'nikmalarini
rivojlantirish masalasi sensor tarbiya sohasiga kiradi. Bu tarbiya qanchalik to'g'ri hal
qilinsa, bolalarning faqat aqliy tarbiyasigina emas, balki estetik, jismoniy va hatto
ahloqiy tarbiyasi ham shunchalik muvofaqiyatli bo'ladi, ya'ni bolalar umuman
samarali rivojlanib boradi. Masalan, bir yarim yashar bola ariqning kengligini
chamalab ko'rib, uning ustidan hatlab o'ta oladimi; ikki yoshli bola besh bo'lakdan
iborat martyoshkani to'g'ri yig'a oladimi; maktabgacha tarbiya yoshdagi bola shakli va
barglariga qarab ikki hil gulni bir-biridan farqlay oladimi, bu gullarning shakli va
rangini chizayotgan rasmida aks ettira oladimi - bularning hammasi ma'lum darajada
bolaning idrok qilishining qanchalik rivojlanganiga bog'liq bo'ladi.
Bola ikki-uch yoshida, - deb yozadi L.A.Venger, - o'zining sensor
rivojlanishida muhim qadam qo'yishi lozim, ya'ni bu buyumlar o'rtasida, ularning
shakli, katta-kichikligi, bo'shliqdagi holati, rangi va boshqa hossalari bo'yicha
mavjud bo'lgan munosabatlarni ("bir hil" va "har hil", "katta" va "kichik"
munosabatlarni) belgilab chiqishni o'rganishi kerak.
Shakllarni to'g'ri idrok qila olish, mo'ljallay bilish qobiliyati seminar faoliyatning
ko’pgina turlarida, ayniqsa, ikki-uch yoshli bolalarning asosiy faoliyati - narsalarga
oid faoliyatida juda ish beradi. O'z navbatida faqat narsaga oid faoliyatgina bir
yoki ikki narsaning qismlarini birga qo'yish (masalan, qutichani o'z shakliga mos
qopqoq bilan berkitish yoki matryoshkaning har ikki bo'lagini to'g'ri tanlash), ikki
narsani shakli, katta-kichikligiga qarab bir-biriga taqqoslash kabi seminar
vazifalarni o’rtaga qo'yish bilan sensor harakatlarni rivojlantirish uchun qulay
shart-sharoit yaratadi. Narsalarni har to’lonlama tekshirish, hisobga olish va
shakliga qarab solishtirishni bilmaydigan bola bunday seminar vazifalarni hal qila
olmaydi.
Bundan 300 yil muqaddam buyuk Cheh pedagogi Yan Amos Ko’lenskiy
bolalarga ta'lim va tarbiya berishni ilk yoshdan boshlash kerakligi haqida gapirib,
kishida narsalarni his qilish qobiliyatini iloji boricha ertaroq shakllantirish zarur,
chunki butun hayoti mobaynida uning ko'p narsalarni bilib olishi, sinab ko'rishi
va bajarishiga to'g'ri keladi, deb yozgan edi. Ko’lenskiy bolalarning sensor
tarbiyasini to'g'ri tashkil etishga katta e'tibor berib, ularni 1-2 yoshidanoq
voqealikdagi hilma-hil rangdagi buyumlarni bir-biridan ajrata bilishga mashq
qildirishni taklif etgan edi. U "Ona maktabi" no’lli asarida katta yoshdagi kishilarga
eng kichik bolalarni tarbiyalashda ularning e'tiborini osmon gumbazi, darahtlar,
gullar guzalligiga jalb qilish va chiroyli kiyimlar kiyintirishni maslahat bergan edi.
"Aytilgan narsalarni faqat rasmlardagina emas, balki real voqealikda ham
ko'rsatish juda foydalidir", - deb tavsiya qilgan edi Ko’lenskiy.
31](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_31.png)
![Sensor tarbiya yuzasidan olib borilgan ish ilk yoshdagi bolalarda narsalar bilan
bo’ladigan harakatlarning rivojlanish darajasini, jumladan ularning ikki narsani
shakliga qarab bir-biriga taqqoslay olish ko'nikmasini, mahsus tashkil etiladigan
o'yin faoliyatida namoyon bo'ladigan bu ko'nikmani o'rganishdan boshlanadi. Olib
borilgan ish quyidagilarni: a) geo’letrik figuralarni quticha teshigiga yoki tahta
o'yiqlariga solish harakatlarining mazmuni va hususiyatlarini; b) ikki yoshga
qadam qo’ygan bolalar ikki narsani qanchalik taqqoslay olishlari va bu vazifani hal
qilish uchun qanday usullardan foydalanishlarini; v) hajmli va yassi figuralar bilan
bir turkumi seriyali o'rgatiuvchi mashg'ulotlar o'tkazishning eng maqsadga
muvofiq izchilligini, ya'ni dastavval bolaga nimani taklif qilish kerakligini - hajmli
figuralar bilan o'tkaziladigan harakatlarnimi yoki yassi figuralar bilan bo'ladigan
harakatlarni taklif qilish kerakligini aniqlashga yordam berishi lozim.
1 bosqichda tarkib toptiruvchi vazifalarga muvofiq geometrik figuralarni
ularning shaklini hisobga olib qutichaga va tahta teshiklariga to'g'ri tushirish yoki
qo'yish o'rgatildi. O’rgatish jarayonida ilk yoshdagi bolalar oliy nerv sistemasi va
psihikasining rivojlanishiga oid bir qator o'ziga hos hususiyatlarni hisobga oldik.
Bu hususiyatlar N.M.Shchelovanov va N.M.Aksarina tomonidan ilmiy jihatdan
asoslab berilgan bo"lib, quyidagilardan iborat edi: tormoz - harakatga keltirish
reaksiyalarining yetarli darajada rivojlanmaganligi (bir yarim yoshgacha bo'lgan
bolalarda), ixtiyoriy harakatlarning sust rivojlanganligi (buning natijasida nutq bilan
bog'liq bo'lgan topshiriqlarni yahshi bajarmaydilar), maktabgacha tarbiya yoshdagi
bolalarga nisbatan ularda diqqatning beqaror bo'lishi.
Shuning uchun ham biz solishtirish harakatlarini o'rgatish vaqtida
foydalanilgan metodik usullarni ham shunga muvofiq tanladik:
1. Figuralar bilan teshiklarning shaklini bolalarga barmoqlar yordamida havoda
yasab ko'rsatish. Bolaning diqqat-e'tiborini harakatlar va predmetlarga jalb qilish,
shuningdek ularni kattalarga o'xshab figuralar shaklini havoda chizishga
undash maqsadida barcha harakatlarni so'z bilan tushuntirib turish.
2. Harakat usullarini ko'rsatish va tushuntirib berish. Masalan, "Sharcha
dumaloq, uni dumaloq teshikka tushiramiz", "Kubik qanday shaklda bo'lsa,
tushiriladigan teshik ham shunday shaklda bo'ladi" va hokazo. "Huddi shunday",
"Yo'q unday emas" degan so'zlarni aytib bolaning diqqatini predmetlarning
uhshashi yoki farq qilishiga qaratish.
3. Bolaning harakatlariga bevosita rahbarlik qilish, figuralarni quticha va
tahtaning teshiklariga tushirayotganda unga yordam ko'rsatish.
Biz bolaga solishtirib ko’rish harakatlarini mashq qilish imkonini berar
ekanmiz, har bir topshiriqning bajarilishi ijobiy natijalar bilan tugashini kuzatib
boramiz.
O’rgatish jarayonida bolaning qiziqishini (mo'ljallash faoliyatini) oshirish
maqsadida topshiriqlarning uchala usuli bir-biri bilan ketma-ket almashtirib turildi,
bu navbat keyinchalik ham saqlab qolindi.
Bizning bundan keyingi tajribalarimiz bolalarning ikkita predmetni shakli
bo'yicha bir-biriga o'xshasligini belgilash ko'nikmasidan predmetlarni namunaga
qarab tanlab olish sharoitida, tashqi mo'ljallash harakatlarini bajarishni istesno
qiladigan tanlab olish sharoitida shakldarning yangi turlariga o'tishga bag’ishlanadi.
1 bosqichdagi o'rgatish ma'lumotlaridan ko’rinib turibdiki, seminar topshiriqlarni
bajarish jarayonida tarkib topgan tashqi mo'ljallash harakati flguralarning
32](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_32.png)
![teshikka taqqoslanishiga oid seminar vazifaning o'zini ham muvoffaqiyatli
bajarish imkonini beradi. Bolalar flgura va teshiklarning burchaklari hamda
to’lonlarni bir-biriga mos kelishi yo'li bilan ularning bir xilligini yoki bir xil
emasligini aniqladilar, bunda ular shakllarning fazoda o'zaro mos kelishi kabi
mezonga asoslandilar.
Agar bu o'rinda teshikning shakli etalon funksiyasini bajaruvchi namuna,
figura va tekshirilayotgan ob'ekt bo’lib hizmat qilsa, bolalar ob'ektlarini o'zaro
shakliga qarab taqqoslashni o'rganib oladilar, shu bilan birga ob'ektlarning
bittasidan boshqasining shakliga baho beradigan o'lchov sifatida foydalandilar, deb
hisoblash mumkin.
Biz ikkita ob'ektni fazoda bir-biriga joylashtirish va harakat natijalarini
oldindan ko'z bilan ko'rib turishharakatlarini muvoffaqiyatli bajargan bolalar
"namunaga qarab tanlash" vazifasini ham ko'z bilan ko'rib bajara oladilar, ya'ni
namuna bilan taqdim qilingan har bir ob'ektni tekshirish va ularning bir xilligini
shakliga qarab belgilashni biladilar, degan fikrda edik. O’rgatish natijasida
bolalar ikki yarim yoshdan boshlab pertseptiv harakatlarni o'zlashtirib
olganlaridan keyin murakkab shakldagi figuralarni namunasiga qarab tanlash
vazifasini bajara oladilar. Ma'lumki, pertseptiv harakatlarda namunaning tanlash
uchun taklif qilingan ob'ektlar bilan birga joylashuvi amalga oshiriladi va
shakllarning mos kelishi bir xillik mezoni sifatida foydalaniladi.
Ko'rsatib o'tilgan tajribada bolalar yassi figuralar bilan ish ko'rgan
bo'salar, endi ular hajmli jismlar va figuralar .bilan ish ko'radilar. Bu figuralarni
bir-biriga joylashtirish yoki fazoda namunani va ob'ektni bir- biriga sig'dirish
mumkin emas.
Bajariladigan ishlar quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Ikki xil shakldagi qiziqorinlarni namunaga qarab tanlash, bunda
ularning rangiga e'tibor berilmaydi.
2. Ikki xil shakldagi vazachalarni namunaga qarab tanlash.
3. Ikki xil shakldagi matryoshkalarni namunaga qarab tanlash (bunda
hajmga e'tibor berilmaydi).
4. Uch xil shakldagi bayroqchalarni namunga qarab tanlash (bunga rangga
asosiy e'tibor qaratilmaydi).
Ilk yoshdagi bolalar uchun ko'p miqdordagi ob'ektlar ichidan namuna
qarab tanlab olish vazifasi ob'ektlar orasidagi farqlar kamayganda ham qiyin
ekanligini hisobga olib, o'rganish jarayonida ularga har tomonlama yordam
ko'rsatildi. Namunaga qarab tanlash bo'yicha berilgan topshiriqlar oralig'ida
bolalar ikkita ob'ektni o'zaro taqqoslash harakatlarini unutib qo’ymasliklari uchun
ular bilan geo’letrik figuralarni teshikka tushirish bo'yidia mashg'ulotlar o'tkazildi.
Tarbiyachi bolaga "huddi shunday figurani" ko'rsatishni taklif qilib,
namunaning shaklini qo'li bilan fazoda yasab ko'rsatdi, uni tanlab olinadigan
flguralar bilan bir qatorga qo'ydi va namunani figura bilan taqqoslash harakatiga
bolaning o’zini ham jalb qildi, uning shakli bo'yicha o'xshashligini yoki farq
qilishini aniqlashni topshirdi.
Ikki xil shakldagi qo'ziqorinni namunaga qarab tanlash. qo'ziqorinlar bilan
o'tkazilgan mashg’ulotda tarbiyachi ularning shaklini barmog’i bilan havoda
"yasab" ko’rsatayotib, bolalarga: "Bu qo'ziqorinning oyog'i ingichka, qalpog’i esa
33](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_33.png)
![katta", "Ikkinchi qo'ziqorinning oyog'i yo’g'on, qalpog’i esa kichik", deb
tushuntiradi. Tushuntirishdan key in har ikkala shakldagi qo'ziqorin bolalar stoli
ustiga qator qilib qo'yiladi. Bolalar tarbiyachi taklifiga ko'ra har bir qo'ziqoringa
mos keladigan 3 ta qiliz va 2 ta jigar rang qo'ziqorin tanlashlari kerak. Tarbiyachi
ko'rsatadigan qo'ziqorin esa bola tanlab olish kerak bo'lgan qo'ziqorin uchun
namuna bo’lib hizmat qiladi. Qo'ziqorinlar bilan bo’lgan mashg'ulotda qatnashgan
26 bolalar 13 tasi vazifani to'g'ri tushunib, uni mustaqil hal qildi, ayrim
hollardagina topshiriqni takrorlashga va tarbiyachining namunaning shaklini bilan
yasab ko'rsatishga ehtiyoj sezdilar. Bu bolalar namunaning shaklini yasab
ko'rsatishni diqqat bilan kuzatib turdilari katta yoshdagi kishiga taqlid qilib,
qo'ziqorinning oyoqchasini aylantirib chiqishga va uning qalpoqchasini silashga
harakat qildilar, har bir qo’ziqorinni uzoq ko'zdan kechirdilar.sinab ko'rilayotgan
bolalar dastlabki talabga va "Sendagi huddi shunday qo'ziqorin qani?" degan
savolga stol ustidagi har ikkala qo'ziqorinni ko'rsatdilar. Tarbiyachining:
"qaragin, bu qo'ziqorinning oyoqchasi ingichka (yoki yo'g'on, uni qo'yish oson)"
degan gapini eshitishi bilan, ular bir hildagi qo'ziqorinlarni tanlab, "Oyoqchasit
ingichkami?", "Mana yana, mana yana!" degan so'zlarni ovoz chiqarib
takrorladilar. Qo'ziqorinlarni qator qilib tizish, keyin ularni ko'zdan kechirish ko'p
bolalarga ma'qul bo'ldi. Afsuski, qo'ziqorinlar jo’rini almashtirish ko'pincha
bolalarning e'tiborini asosiy vazifa - namunaga qarab tanlashdan nechta tortar edi.
Mashg’ulotda qatnashgan bolalardan 10 tasi "Yana shunday qo'ziqorinlar qaerda?"
degan savolga darrov tushunmadi, shuning uchun ham o'ylab o'tirmasdan, mujmal
javob beradi, goh u, goh bu qo'ziqorinni ko'rsatdi. Namunalar bilan tanishib,
qo'ziqorinlarga doir harakatlarga mahliyo bo'ladilar, yo'g'on oyoqli qo’ziqorinni
"ochish" uchun ko'p harakat qildilar yoki urinib ko'rdilar, lekin uni oyoqchasi bilan
turg'azib qo'yishda qiynalib, topshiriqni unutib qo'ydilar. Shuning uchun ham
dastlabki tajribalarda tarbiyachi bolalar bilan birgalikda qo'ziqorinlarni ikki qator
qilib qo'ydi, keyin ulardan o'zining qo'lidagi namunaga o'hshash qo'ziqorinlarni
shu qatorlardan tanlab olishni so'radi. Yoki taqqoslash qulay bo'lishi uchun
bolaga qo'ziqorin qalpoqchasini kafti bilan ushlab ko'rish, qo'li bilan
qo'ziqorinning oyoqchasidan tutib turishini taklif qildi.
Ayrim bolalar tanlashda qatnashib, o'zoq vaqt namunani ko'zdan kechirib
turdilar, "xuddi shundaymi?" deb yana so'radilar, katta yoshdagi kishining qo'1
harakatlarini o’z qo’ziqor inlarida takrorladilar. Ko'rsatilgan ikkinchi jigar rang
qo'ziqorinda ham xatoga yo'l qo'yildi: bola buni borshqa shakldagi jigarrang
qo'ziqorin qatoriga kiritdi. Samarali o'rgatishning asosiy sharti bolaning vazifani bu
o'rinda figuraning shakli bilan teshikning shaklini bir-biriga taqqoslash vazifasini
tushinishidir.
Taqqoslash harakatlarini o'rgatish vaqtida quyidagi usullardan
foydalanildi:
1. Figura va teshikning shaklini katta yoshdagi kishi va bolaning barmoqlari
bilan havoda yasab ko'rsatish, hamma harakatlarni so'z bilan tushuntirib turish. Bu
usul ilk yoshdagi bolalarga o'rgatishda katta ahamiyatga egadir; u bir to’londa,
bolaning diqqat e'tiborini harakatlariga, predmetlarga jalb qilishga yordamlashsa,
ikkinchi tomondan, katta yoshdagi kishining harakatlariga taqlid qilishga undaydi.
34](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_34.png)
![2. Bolaning hatti-harakatlariga bevosita rahbarlik qilish, quticha va tahta
teshiklariga figuralarni tushirish vaqtida seminar yordam ko'rsatish. Bolalarga
taqqoslash harakatlarini mashq qilish imkonini berib, uning ko'zlangan natijaga
erishuvini, fikri boshqa narsalarga chalg"imasligini,uning harakatlari hamisha
ijobiy natijalar bilan tugashini kuzatamiz. Figura tushirilishi yoki qo'yilishi lozim
bo'lgan teshikni oldin ko'rsatishni ("qayerga qo'yish kerak") taklif qilinadigan
mahsus usul foydali bo'ladi. Bunda quticha yoki taxta boladan birmuncha
nariroqda ushlab turiladi, unga shundan keyingina harakat qilishga ruxsat etiladi.
Bu usul bolaning topshiriqni baj arishdagi amalda sinab ko'rish harakatlaridan ko'z
bilan ko'rib taqqoslashga o'tishiga yordam beradi. Figurani qo'yishdan oldin
bolaning e'tiborini figuralar bilan teshiklarning farqini bilib olishga qaratish usuli
juda qo'l keladi. Xulq-atvori shoshiladigan, tez tutoqib ketadigan va harakatlari
ixtiyorsiz bo'lgan bolalarga o'rgatishda bu usul ayniqsa yaxshi samara boradi
Nazorat savol va topshiri q lari
1. Ilk yoshdagi bolalarda narsalarning shaklini idrok qilish xususiyatlari
nimalardan iborat?
2. Bolalarga geometrik figuralar va teshiklarni amalda bir-biri bilan
solishtirishni o'rgatish deganda nimani tushunasiz?
3. "Namunaga qarab tanlash" vazifasini hal qilish vaqtida bolalarni ish
predmeti ko'z bilan ko'rib taqqoslashga o'rgatish deganda nimani tushunasiz?
35](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_35.png)
![10-MA'RUZA: BOLALARDA MAKTABGACHA TA’L I MDA
ELEMENTAR MATEMATIK TASAVVURLARINI SHAKLLANTIRISH
USULLARI
Reja:
1. Bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish usullari
2. Produktiv va reproduktiv mashqlar.
Tayanch so’zlar va iboralar: seminar, ko’rsatmali, o’gzaki, o’yin,
ripraduktiv, praduktiv, taqqoslash, taxlil, sintez, umumlashtirish
Bolalarda elementar matematik tasavvurlarni sha-kllantirishda tarbiyachi
o`qitishning har xil usullarni — amaliy, ko`rsatmali, og`zaki, o`yin usullaridan
foydalanadi. Usulini tanlashda bir qatorlilar—mazkur bosqichda yechiladigan
dastur masalalari, bolalarning yosh, va individual xususiyatlari, zarur didaktik
vositalarning mavjudligi va boshqalar hisobga olinadi.
Tarbiyachi n ing metod va usu l larn i ng asosli tanlanishiga, har bir aniq holda
ulardan ratsional foydalanishga doimo e'tibor berib turishi quyidagilarni
ta'minlaydi:
— E lementar matematik tasavvurlarning muvaffaqiyatli shakllanishi va
ularning nutqda aks ettirilishi;
— Tenglik va tengsizlik munosabatlarini (buyumni soni, o`lchami, shakli
bo`yicha) idrok qilish va ajratish, natijaviy munosabatlar (o`lchami yoki soni
bo`yicha orttirish yoki, kamaytirish)ni, analiz qilinayotgan ob'ektlarning miqdori,
shakli, kattaligini umumiy belgi sifatida ajratish, aloqa va bog`lanishlarini
aniqlash malakasi;
— bolalar o`zlashtirgai amalin ish usullari (masalan, qarshi qo`yish,
sanash, o`lchash bilan taqqoslash)ni yangi sharoitlarda qo`llashga yo`naltirish va
mazkur vaziyatda ahamiyatga ega bo`lgan belgilar, xossalar, bog`lanishlarni
aniqlash, topishning seminar usullarini mustaqil izlashga yo`naltirish. Masalan,
o`yin shart-sharoitlarida belgilarning tartibi, almashinib kelish krnuniyatini,
umumiy xossalarni topishni o`rgatish mumkin.
Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishda seminar metod
y etakchi metod hisoblanadi. Uning mohiyati bolalarning buyumlar yoki ularning
o`rnini bosuvchilar (tasvirlar, grafik rasmlar, modellar va h. k.) bilan ishlashning
jiddiy aniqlangan usullarini o`zlashtirishga yo`naltirilgan seminar faoliyatlarini
tashkil qilishdan iborat.
Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishda seminar usulning
xarakterli xususiyatlari quyidagilardan iborat:
— aqliy faoliyat uchun asos bo`ladigan har xil seminar ishlarni bajarish;
— didaktik materiallardan keng foydalanish;
—didaktik materiallar bilan seminar ishlash natijasi sifatida tasavvurlarning
paydo bo`lishi;
— eng elementar usulda sanash, o`lchash va hisoblash ko`nikmalarini hosil
qilish;
—turmush, o`yinda, mehnatda, ya'ni faoliyatning har xil turlarida
shakllangan tasavvur va o`zlashtirilgan harakatlardan keng foydalanish.
Mazkur usul maxsus mashqlardan foydalanishni nazarda tutadi. Bu
mashql;ar ko`rsatish uchun belgilangan material shaklida, tashkil qilinishi yoki
36](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_36.png)
![tarqatma material bilan mustaqil ish ko`riiishida topshiriq shaklida berilishi
mumkin.
Mashqlar hamma bolalar bir vaqtda yoki bitta bola doska yoki
tarbiyachining stoli oldida bajaradigan yakka tarzda bo`lishi mumkin. .Hamma
bolalar bajaradigan mashqlardan bilimlarni o`zlashtirish va mustahkamlashdan
tashqari, nazorat qilish uchun ham foydalanish mumkin. Yakka-yakka tarzda
bajariladigan mashqlar ham o`sha vazifalarni bajaradi-yu, ammo ular bolalar
faoliyatida yo`nalish oladigan obraz (namuna)sifatida ham xizmat qiladi. Ular
orasidagi bog`lanishlar vazifalarining umumiyligi bilangina emas, balki doimo
almashinib kelishi, qonuniy ravishda bir-birlarining o`rnini bosishi bilan ham
aniqlanadi.
Hamma yoshdagi guruhlarda bajariladigai mashqlar o`yin elementlari
kichik guruhda — syurpriz moment ko`rinishida, o`xshash harakatlar, ertak
qahramoni va h. k. dan iborat bo`ladi. Katta guruhlarda bunday mashqlar izlanish,
musobaqa xarakterini oladi.
Mashqlar bolalarning yoshiga qarab qiyinlashtirila boriladi. Ular bir necha
bo`g`inlarda tashkil topadi. O`quv-bilish mazmuniga oid o`yin-mashqlar
muammo shaklida emas, ko`pchilik hollarda ularni bajarish uchun tasavvur
bo`yicha harakat qilish, topqirlikni namoyish qilish, aqillilikni ko`rsatish talab
qilinadi. Chunonchi, tarbiyachi kichik guruhdagi bolalardan har qaysi quyonni
sabzi bilan siylashni taklif qiladi; katta guruhdagi bolalardan esa, doskaga osib
qo`yilgan kartochkadagi doirachalar nechtaligini aytishni, guruh xonasidan xuddi
shuncha buyum topishni, kartochkadagi doiralar miqdori bilan guruhdagi;
buyumlar miqdori teng ekanini isbotlashni taklif qiladi. Agar birinchi holda
mashq shartli ajratilgan bitta bo`g`indan iborat bo`lsa, ikkinchi holda 3 ta
bo`g`indan iborat bo`ladi.
Ko’lpleks mashqlar eng samaralidir, chunki, ular dasturning har xil
bo`limlariga doir masalalarni bir vaqtda bir-biri bilan tarkiban birga hal qilish
i mkonini beradi. Masalan, «Geo m etrik figuralar», «Kattalik», «Miqdor va sanoq»
bo`limlariga oid masalalarni bir vaqtda hal qilish imkonini, beradi. Bu xil
mashqlar mashg`ulotlarning foydali ish koeffisiyentini oshiradi.
Bolalar bog`chasida bunday xildagi mashqlar (ya'ni bir xil maqsadni
ko`zlovchi va bir ma'noda amalga oshiriluvchi mashqlardan) keng foydalaniladi,
bunday mashqlar tufayli zarur faoliyat usullari bajariladi: sanoqni, o`lchashni, eng
sodda hisoblashni egallash amalga oshiriladi; bir qator elementar matematik
tasavvurlar shakllanadi.
Mashqlarni tanlashda ularning tarkiban bir mashg ' ulotda birga hal
qilinishinigina emas, balki istiqboldagisi ham hisobga olinadi. Bir mashg`ulotdagi
mashqlar sistemasi yil davo m ida o`tkaziladigan har xil mashqlarning umumiy
sistemasiga tarkiban qo`shilib ketishi kerak.
Hozirgi vaqtda mavjud; mashqlar sistemasi hamma yosh guruhlarda ushbu
qoida asosida tuziladi, har bir oldin keluvchi va undan keyin keluvchi mashq
umumiy elementlar—materiali, harakat usullari, natijalarga ega. Uzaro bog`liq va
o`zaro o`xshash harakat usullari (masalan, ustiga qo`yish, yoniga qo`yish),,
munosabatlar (masalan, katta-kichik, ortiq-kam, baland-past, keng-tor), arifmetik
amallar (qo`shish-ayirish)ni o`zlashtirishga oid mashqlarni berish vaqt jihatidan
yaqinlashtiriladi yoki bir vaqtda beriladi.
37](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_37.png)
![Mashqlarda o`zaro bog`lanishlarning mumkin bo`lgan hamma variantlarini
nazarda tutish kerak, masalan, har xil ob'ektlarni bir xil o`lchovda o`lchashni, bir
xil ob'ektlarni har xil o`lchovda o`lchash, har xil ob'ekt-larni har xil o`lchovlarda
o`lchash va h. k. ni tashkil qilish mumkin. Bola mashqlarni bajarishda bir xil
matematik aloqalar, bog`lanishlar va munosabatlarning har xil ko`rinishlari bilan
to`qnashib, ularni oson va tez tushunib, umumlashtira oladi. Bolalarning mashq-
larni bajarish jarayonidagi faollik, mustaqillik, ijodkorlik ko`rsatishlariga qarab,
reproduktiv (taqlidiy) va produktiv mashqlarni ajratish mumkin.
Reproduktiv mashqlar harakat usulini oddiy takrorlash (tiklash)ga
asoslangan. Bunda bolalarning harakatlari kattalar to’lonidan namuna,
tushuntirish, talab, nima qilish va qanday qilishni belgilovchi qoi-dalar shaklida
to`la chegaralanishi mumkin. Ularga qat'iy ergashish ijobiy natija beradi,
topshiriqni to`g`ri bajarishni ta'minlaydi, yo`l qo`yilishi mumkin bo`lgap
xatolarning oldini oladi. Mashqlarniig borishi va natijasi tarbiyachining bevosita
kuzatuvida bo`-ladi, u ko`rsatmalar, tushuntirishlar bila n bolalar harakatini
to`g`rilab turadi.
Produktiv mashqlar shunisi bilan h arakterliki, ularda harakat usullarini
bolalarning o`zlari to`la yoki qisman ochishlari kerak bo`ladi. Bu bolalarning:
mustaqil fikrlashi rivojlantiradi, ijodiy yaqinlikni talab qiladi, maqsadga
yo`nalganlik va maqsadga intilishni shakllantiradi. Odatda tarbiyachi nima qilish
kerakligini aytadi, ammo harakat usulini aytmaydi ham, ko`rsatmaydi ham.
Mashqlarni bajarishde bola fikrlash va seminar sinashlardan foydalanadi, fikrlarni
aytadi va ularni tekshiradi, mavjud bi-limlarini ishga soladi, ulardan yangi
vaziyatlarda foy-dalanishini o`rganadi, aqlliligi, topqirligini ko`rsata-di. Bu xil
mashqlarni bajarishda pedagog bevosita emas, balki bilvosita yordam beradi,
bolalarga o`ylash va yana bir marta harakat qilishni taklif qiladi, to`g`-ri
harakatlarni ma'qullaydi, bola ilgari bajargan shunga o`xshash mashqlarni eslatadi
va h. k.
Produktiv va reproduktiv mashqlar nisbati bolalar-ning yoshlari, seminar va
bilimiga doir masalalarni echish tajribalari qandayligi, matematik tasavvurlar-
ning xarakteri va ularning bolalarda qay darajada rivojlanganligi bilan aniqlanadi.
Bolalarning yoshi ''kattalashishi bilan mashqlarni bajarishdagi
mustaqilliklari ortadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarnipg mustaqil
faoliyatlarini tashkil qiluvchi va yo`naltiruvchi og`zaki ko`rsatmalar,
tushuntirishlar, oydinlashtirishlar roli orta boradi. Bolalar topshiriqni, mashqni
bajarganlaridan keyin o`z harakatlarini va o`rtoqlarining harakatlarini, o`zini-o`zi
va o`zaro tekshirishni o`rganadilar. Elementar matematik ‘tasavvurlarni
shakllantirishda o`sha o`qi-tishnipg mustaqil usuli sifatida namoyon bo`ladi.
Ammo uni seminar usullar guruhiga kiritish ham mumkip. Bunda har xil
o`yinlarning, har xil seminar harakat-larning, masalan, qismlardan butun tuzish,
figuralar qatorlari, sanoq, ustiga va yoniga qo`yish„ guruhlash, umumlashtirish,
taqqoslash kabi harakatlarni o`zlashtirishdagi alohida ahamiyati hisobga olinadi.
Didaktik o`yinlardan eng ko` p foydalaniladi. Bola bilish mazmunini o`yin
shakliga kirgan o`rgatuvchi masalani (o`yin mazmunida), o`yin harakatlari va
qoidalari oldindan nazarda tutilmagan holda o`zlashtiradi. Didaktik o`yinlarning
hamma turi (buyumli, stolda o`yialadigan bosma va og`zaki turlari) elementar
matematik ta s avvurlarni;shakllantirishning samarali vosita va usullaridir.
38](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_38.png)
![Buyumli va og`zaki o`yinlar mate-matika mashg`ulotlarida va ulardan tashqarida
o`tkaziladi, stolda o`ynaladigan— bosma o`yinlar odatda mashg`ulotdan bo'sh
vaqtlarda o`tkaziladi.
Harakatli usullar va ularga mos tasavvurlar shaklidagi bilimlarni bolalar
mashg`ulotdan tashqari vaqtda oladi, o`yinlar (syujetli — didaktik, didaktik va
boshqa xil o`yinlar) da esa shu bilimlarni aniqlashtirish, mustahkamlash,
sistemalashtirish uchun yaxshi sharoitlar yaratiladi.
Elementar matematik tasavvurlarni o`rgatish va shakllantirish metodi
mashg`ulotlarda har xil turdagi o`yinlardan, uning alohida elementlaridan
(syujetli-rolli, harakatli va b.), usullaridan (syurpriz moment, musobaqa,
izlash ,va b.), o`yin va didaktik boshlanishlarni kattalarning rahbarlik va
o`rgatuvchi roli hamda bolalarning bilimini faollashtirishni tarkiban birga qo`shib
olib borishdan foydalanishni nazarda tutadi.
Ko`rsatmali va og`zaki metodlar elementar matematik tasavvurlarni
shakllantirishda seminar va o`yin metodlari bilan birga qo`llanadi. Bu ularning
mohiyatini hech bir kamaytirmaydi. Bolalar bog`chasida ko`rsatmali, og`zaki va
seminar metodlarga taalluqli va bir-biri bilan uzviy bog`liqlikda qo`llaniladigan
usullardan keng foydalaniladi:
1. Harakat usulini tushuntirishlar bilan ifodalash (namo y ish qilish),
tarbiyachi namunasini ko`rsatadi. Bu o`qitishning asosiy usuli bo`lib, u
ko`rsatmali — harakatli-seminar harakterga ega, har xil didaktik vositalarni jalb
qilish bilan bajariladi, bolalarning ko`nikma va malakalarini shakllantirish
imkonini beradi. Unga quyidagi talablar qo`yiladi:
— harakatni ko`rsatish usullarining aniqligi, qismlarga bo`linganligi;
— harakatlarning og`zaki tushuntirishlar bilan ifodalanishi;
— ko`rsatishda kuzatuvchi nutqning aniqligi, qisqaligi va ifodali bo`lishi;
— bolalarning idrok, tafakkur qilishlari va nutqlarini faollashtirish.
Mustaqil mashqlarni bajarish uchun yo`l-yo`riq. Bu usul tarbiyachining
harakat usullarini ko`rsati ch i bilan bog`liq bo`ladi va u n dan kelib chiqadi. Yo`l-
yo`riqlarda zarur natijani olish »uchun nima qilish kerakligi va qanday qilish
kerak ekani aks ettiriladi. Katta guruhlarda yo`l-yo`riqlar topshiriqni bajarishga
kirishishdan oldin to`liq berib bo`linadi, kichik guruhlarda esa har bir yangi
harakatdan oldin beriladi.
3. Tushuntirishlar, anglatmoqlar, ko`rsatmalar. Bu, og`zaki usullardan
tarbiyachi harakat usulini ko`rsatish yoki bolalarning topshiriqni bajarishlarida,
xatolarning oldini olish, qiyinchiliklarni bartaraf qilish; kabi maqsadlarda
foydalanadi. Ular qisqa, aniq va obrazli bo`lishi kerak.
Hamma yoshdagi guruhlarda yangi harakatlar (yoniga qo`yish, o`lchash)
bilan tanishtirishda ko`rsatish o`rinli, ( ammo bunda to`g`ridan-to`g`ri taqlidni
yo`qqa chiqaruvchi aqliy faoliyatni aktivlashtirish kerak. Yangi harakatni
o`zlashtirishda, sanash, o`lchash malakalarini shakllantirishda takroriy
ko`rsatishdan qochish kerak. Harakatni o`zlashtirish va uni tako m illashtirish
og`zaki usullar—tushuntirishlar, ko`rsatmalar, savollar asos i da amalga oshiriladi.
Shu bilan bir vaqtda harakat usuliniig nutqiy ifodasi o`zlashtiriladi.
4. Hamma yoshdagi guruhlarda elementar matematik tasavvurlarni
shakllantirishning asosi y usullaridan biri bolalarga savollar berish usulidir.
Pedagogikada savollarning quyidagi klassifikatsiyasi qabul qilingan:
39](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_39.png)
![— reproduktiv — mnemik (faraz qilishga oid) savollar (qancha? Bu nima?
Bu figura nima deb ataladi? k vadrat uchburchakdan nimasi bilan farq qiladi?);
— reproduktiv — bilishga doir savollar. (Agar men yana bitta kubcha
qo`ysam, tokchadagi kubchalar qancha bo'ladi? qaysi son katta (kichik):
to`qqizmi yoki etti?)
— produktiv — bilish savollari. (Doirachalar 9 tadan bo`lishi uchun
nima qilish kerak? Poloskani qanday qilib teng qismlarga bo`lish mumkin?).
qatordag`i qaysi bayroqcha qizil ekanin i bilish uchun nima qilish
kerak?
Savollar bolalarning idrok, xotira, nutqlarini aktivlashtiradi, materialning
tushunilishini va o`zlashtirilishini ta'minlaydi. Elementar matematik tasavvurlarni
shakllantirishda bir qancha savollardan foydalaniladi. Bular buyumning konkret
belgilari, xossalarini, seminar ish natijalarini tavsiflashga yo`naltirilgan, ya'ni
uning xususiyatlarini qayd qiluvchi eng sodda savollardan boshlab,
bog`lanishlar, munosabatlar, aloqalar o`rnatishni, ularni asoslash va tushuntirib
berishi, eng oddiy isbotlashlarni talab qiluvchi murakkab savollar juda muhimdir.
Bunday savollar ko`pincha tarbiyachi namuna ko`rsatganidan keyin, bolalar
mashqlarnibajarib bo`lganlaridan keyin beriladi. Masalan, ‘bolalar qog`oz to`g`ri
to`rtburchakni teng ikki qismga bo`lganlaridan keyin tarbiyachi so`raydi: «Sen
pima qilding? Bu qismlar nima deb ataladi? Nega bu ikki qismning ,har birini
yarimta deb atash mumkin? qismlarnint shakli qanday? kvadratlar hosil bo`lta-
nini qanday isbotlash mumkin? To`g`ri to`rtburchakni to`rtta teng qismga bo`lish
uchun nima qilish kerak?»
Xarakteri bo`yicha turli savollar har xil tipdagi bilish faoliyatini, ya'ni
o`rganilgan materialni qayta tiklovchi reiroduktiv faoliyatdan boshlab,
muammoli. masalalarni hal qilishga yo`naltirilgan produktiv faoliyatlarga da'vat
qiladi, undaydi.
Metodik usul sifatida savollarga qo`yiladigai talablar quyidagilar:
— aniqlik, konkretlik, go`zallik (lakonizm);
— ifodalarning turli-pumapligi, ya'ni bir narsa-yang i o`zini har xil so`rash:
— mantiqiy izchillik;
— bolalarning yoshlari va o`rganiladigan materialga bog`liq holda
reproduktiv va produktiv savollar orasidagi optimal munosabat;
— savollar b.olaning fikrini uygotishi!, uning tafakkurini rivojlantirish,
o`ylashga majbur qilishi, kerakli narsani ajratishi, tahlil o`tkazishi, taqqoslashi,
qarshi qo`yishi, umumlashtirishii talab qilishi kerak;
— savollar miqdori ko`p bo`lmasligi, ammo qo`yilgan didaktik maqsadga
erishish uchun etarli bo`lishi kerak;
— yo`l-yo`riq beruvchi va alternativ savollardai foydalanmasl i k kerak.
Tarbiyachi odatda savolni butun guruhga beradi, unga javobni chaqirilgan
bolagina beradi. Ayrim hollarda, ayniqsa, kichik guruhlarda xor bo`lib yalpi
javob berishlari ham mumkin. Bolalarga javobni o`ylashlari uchun imkoniyat
bering kerak.
Katta yoshdagi bolalarga savollarni mustaqil ifodalashni o`rgatish kerak.
Konkret vaziyatda, didaktik materialdan foydalanib, tarbiyachi bolalarga
buyumlar-ning miqdori, ularning tartib o`rinlari, o`lchami, shakli, o`lchash
usullari haqida bir-birlaridan so`rashni taklif qiladi. Tarbiyachi bevosita
40](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_40.png)
![taqqoslash natijalari bo`yicha savollar («Karim kvadrat bilan to`g`ri
to`rtburchakni taqqosladi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan ishlash 6 da kattalarga
ko`pincha javobni qayta ifodalash usuli- l dan foydalanishga to`gri keladi, uning
to`g`ri namunasini beradi va takrorlashni taklif qiladi. Masalan: l «Tokchada
to`rtta qo`ziqorin», «Tokchadagi qo ' ziqorinlar to`rtta», — deb aniqlashtiradi
tarbiyachi.
5. Teksh i rish va baholash. Bu usullar o`zaro uzviy bog`langan. Tekshirish
bolalarning topshiriq l i bajarish jarayonini kuzatish ular ishlarining natijalari,
javoblari orqali amalga oshiriladi. Mazkur usullar ko`rsatmalar, tushuntirishlar,
o'qdirishlar, kattalar tomonidan harakatlarning namuna sifatida ko`rsatilishi
bevosita yordam berish bilan qo`shib olib boriladi, R bunga xatolarni tuzatish
ham qo`shiladi. Tarbiyachi bolalar bilan bajariladigan yakka va jamoa ishlari
jarayonida xatolarni tuzatishni amalga oshiradi. Amali y ta'sir ko`rsatadigan va
nutq xatolari tuzatilishi kerak. Tarbiyachi xato sabablarini tushuntiradi, namuna
beradi yoki misol sifatida boshqa bolalarning harakatlari, javoblaridan
foydalapadi. Tarbiyachi sekin-asta tekshirishni o`zini-o`zi tekshirish va o`zaro
tekshirishlar bilan qo`shib olib boradi. Bola-lar sanashda, o`lchashda, oddiy
hisoblashlarda yo`l qo`yishlari mumkin bo`lgan tipik xatolarni bilgani holda
uning oldini olishga harakat qiladi.
Bolalarniig harakat usul va natijalari, xulqlari baholanishi kerak.
Kattalarning namuia bo`yicha yo`nalish olishga o`rgatuvchi baholari,
o`rtoqlarining baholari va o`zini-o`zi baholash bilan qo`shib olib boriladi. Bu
usuldan mashqlarning, o`yinlarning, mashg`ulotlarning borishida va oxirida
foydalaniladi.
Bolalarnnng yoshlariga qarab bilimlari va harakat usullarini
o`zlashtirganliklarini tekshirish va baholash o`ziga xos xususiyatiga ega. Natijalar
ham tekshiriladi, bahoning differensiallashganligi va mazmuni ortadi. O'rgatuvchi
usullardan tashqari bu hamma usullar tarbiyalovchi funksiyalarni ham bajaradilar
o`rtoqlariga nisbatan yaxshi munosabatda bo`lish, ularga yordam berish istagi va
malakasini tarbiyalashga yordam beradi.
6. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar matematik
tasavvurlarni shakllantirishni borishida taqqoslash, tahlil, sintez,
umumlashtirishlar faqat bilish jarayonlari (operatsiyalari) sifatidagina emas, balki
o`qitish jarayonida bolaning fikrlashini yo`nalish yo`lini aniqlovchi metodik usul
sifatida ham namoyon bo`ladi. Ob'ektlar orasidagi o`xshashlik va farqlarning
miqdori, shakli, kattaligi, fazoviy joylashuvi, vaqt oralig`ida davomiyligi va h. k.
bo`yicha taqqoslanadi. Ular dastlab minimal miqdordagi buyumlarini
taqqoslashga o`rgatiladi. Shundan keyin buyumlar miqdori tobora ko`paytirilib,
taqqoslanadigan darajasi shunga mos ravishda kamaytiriladi.
Analiz va sintez metodik usullar sifatida birgalikda keladi. Bu usullardan
foydalanishga bolalarda «ko`p» va «bitta» haqidagi tasavvurlarni shakllantirishni
misol qilib olish mumkin. Bu tushunchalar kuza t ish va buyumlar bilan seminar
harakatlar bajarishda paydo bo`ladi.
Tarbiyachi guruhga bolalar qancha bo'lsa, shuncha bir xil o`yinchoq olib
kiradi. Har bir kichkintoyga bittadan o`yinchoq ulashib beradi, keyin
41](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_41.png)
![o`yinchoqlarni birgalikda yig`ib oladi. Guruh bolalari ko`z o`ngida buyumlar
guruhi alohida buyumlarga maydalanadi, ulardan esa yana butun hosil qilinadi.
Analiz va sintez asosida bolalar umumlashtirishga o`rgatiladi. Bunda
barcha kuzatish va harakatlarning natijalari jamlanadi. Bu usullar orqalm
miqdoriy, fazoviy va vaqtga oid munosabatlarnipg aiglanishini, .asosiyni,
muhimni ajratishga yo`naltiriladi. Umumlashtirish mashg`ulotning har bir qismi
oxirida va butun mashg`ulot oxirida amalga oshiriladi. Dastlab tarbiyachi, keyin
esa bolalarnnng o`zlari umumlashtirishadi.
Takqoslash, syntez, analiz, umumlashtirish ko`rsatmalilik asosida har xil
didaktik vositalarga jalb qilingan holda amalga oshiriladi. quzatishlar, buyumlar
bilan seminar harakatlar bajarish, ular natijalarnni nutqda aks ettirish, bolalarga
beriladigan savollar metodik usullarning tashqi ifodasidir. Bu metodik usullar
bir-biri bilan uzviy bog`langan bo`ladiva ko`pincha ko’lpleks (birgalikda)
ravishda foydalaniladi.
7. Elementar matematik tasavvurlarni shakllantnrish jarayonida ba'zi
maxsus harakat usullari namoyon bo`ladi. Bular ustiga va yoniga qo`yish, buyum
shaklini tekshirish, buyum «qo`lda tortish, fishka-ekvivalentlar-ini kiritish,
bittalab qo`shib sanash va bittalab ajratib saiash kabilardan iborat.
Bu usullarni bolalar ko`rsatish, tushuntirish, mashqlarni bajarish jarayonida
egallab oladilar va keyin-chalik ulardan tekshirishda, isbotlashda, tushuntirish va
savollarga javoblarda, o`yinlar va faoliyatning boshqa turlarida foydalanadilar.
8. Modellashtirish — ko`rsatmali seminar usul. Bu usul o`z ichiga
modellar yaratish va bu modellardan bolalarda elementar matematik tasavvurlarni
shakllan-tirish maqsadlarida foydalanishni o`z ichiga oladi. Hozirgi vaqtda bu
metodni iazariy va konkret-metodik ishlab chiqish endigina boshlandi. quyidagi
o’lillar tufayli favqulodda istiqbollidir.
— Modellar va modellashtirishdan foydalanish bo-lani aktiv pozitsiyaga
qo`yadi, unipg bilish faoliyatini rivojlantiradi.
— Maktabgacha tarbiya yoshidagi bola ayrim modellar va modellashtirish
elementlari — ko`rsatmali ta'sir etuvchi va ko`rsatmali — obrazli fikrlashlarni
kiri-tish uchun ba'zi psixologik asoslarga ega.
— Matematik tushunchalarning hammasi beistisno real borliqning o`ziga
xos modeli deb qaraladi.
Modellarii didaktik vosita, shu bilan birga, etar-licha samarali vosita deb
qarash kerak. Modellardan foydalanish usullarini egallab olishganida bolalar
oldida maxsus munosabatlar sohasi — modellar bilan original munosabatlar
sohasi ochiladi va mos ravishda ikkita o`zaro zich bog`liq akslantirishlar rejasi —
real ob'ektlar rejasi va bu ob'ektlarni qayta tiklovchi modellar rejasi shakllanadi.
Bu akslantirish rejalari ko`rsatmali — obrazli va tushunchaviy fikrlashni
rivojlantirish uchun ulkan ahamiyatga ega. Mo-dellar har xil.rolni bajarishi
mumkpn: biri tashqi aloqalarni tasvirlaydi, bolaning mustaqil payqay olmaydigan
bog`lanishlarni ko`rishiga yordam beradi, boshkalari izlanayotgan, ammo
yashirin aloqalarnn, parsa-larniig bevosita idrok qilinmaydigan xossalarini
tasvirlaydi. Vaqtga doir (sutka, hafta, yil, kalendar qismlari modellari), miqdoriy
(sonli zinacha, sonli figura va b.), fazoviy (geo’letrik figuralar modella-ri)
tasavvurlarni shakllantirishda modellardan keng foydalaniladi. Elementar
42](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_42.png)
![matsmatik tasavvurlarni shakllantirish buyum, iredmet-sxematik, grafik model-lar
qo`llaniladi.
Modellar va modellashtirishdan foydalanish o`qntishning boshqa usullari
bilan birga qo`shib olib bori-lishi kerak.
Nazorat savol va topshiri q lari
1.Modellashtirish nima?
2. Tekshirish va baholash deganda nimani tushunasiz?
3. Ko’rgazmali va og’zaki metod deganda nimani tushunasiz?
43](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_43.png)
![11-MA'RUZA: O’yin va o’yin mashqlaridan foydalanish
Reja:
1. O ’yin turlarini ng o’ziga xos xususiyatlari
2. Maktabgacha ta’lim muassasalarida o'yinning turlarini tashkil etish
usullari.
3.Mazmunli- syujet o'yinlar, harakatli o'yinlar, ta'limiy o'yinlar.
Tayanch so’z va iboralar : o’yin , m azmunli- ijroli, harakatli , ta'limiy
didaktik.
O'yinning turlari : Bolalar o'yinlari o'zining rang -barangligi bilan ajralib
turadi. Ular o'z mazmuni va tashkil etilishiga ko'ra ,bolalarga ta'sir darajasiga
ko'ra ,turlichadir.Bolalarning barchasi bolalar o'yinlarini to'g'ri rahbarlik qilishi
uchun ularni albatta guruhlash zarur.Pedagogika o'yinlarini 2 ta katta guruhga
bo'lish juda keng tarqalgan; ijodiy o'yinlar va qoidali o'yinlar .
Ijodiy o'yinlarening mazmunini bolalarning o'zlari o'ylab topadilar va
ularning o'z tasurotlarini, borliq haqidagi tushunchalarini hamda unga
munosabatlarini aks ettiradilar.
Qoidali o'yinlar kattalar tomonidan yaratiladi va bola hayotiga olib
kiritiladi .Mazmuni qoidalarning murakkabligiga qarab, ular turli yoshdagi
bolalarga mo'ljallangan bo'ladi. Tayyor qoidali o'yinlarning katta guruhini halqa
o'yinlari tashkil etadi , ularning ko'plari avloddan avlodga o'tib , bizga yetib
kelgan .
O'yinning tuzulishi: O'yin bu bola faoliyatining turi. Shunday ekan, barcha
faoliyatda bo'lgani kabi unda ham qator hislatlar; maqsadning mavjudligi,
sabablar, amalgam oshirish vositalarining a sosiy savollar harakatlar, natijaning
mavjudligi kabilar hosdir.
Bola o'yindagi maqsadiga erishish uchun o'ziga sheriklar tanlaydi, zarur
o'yinchoqlarni topadi, o’yin davomida muayyan harakat va qiliqlar qiladi,
o’yinchilar bilan hilma hil muloqotlarga kirishadi.Bola katta maktabgacha
yoshiga kelib o'yin mavzusi va mazmunini kelisha oladigan ro'llarni
taqsimlaydigan, o’z o'yin faoliyatini muayyan tarzda Asosiy
savollar:lashtiradigan bo'ladi. Boshqa faoliyatturlarida bo'lgani kabi o'yin
jarayoniga bolaning butun shahsiyati; uning pisihik bilish jarayonlari, irodasi,
hissiyoti va ta’sirchanligi, ehtiyoj va qiziqishlari jalb etiladi o'yinda bol faol
harakat qiladi, gapiradi, o’z bilimlariniqo'llanadi.
Didaktik o'yinlar ta'limiy o'yin sifatida bolalarning yosh xusu- siyatlariga mos
keladigan o'yinlar sirasiga kiradi. Didaktik o'yin- larning muhim belgisi undagi
qoidalarning mavjudligidir. O'yinda o'yin niyati, o'yin qoidalari, o'yin harakatlari
o'rtasida uzviy aloqa mavjud. O'yin niyati o'yin harakatlarining tabiatini belgilaydi.
O'yin qoidasi esa, o'yin harakatlarini, vazifasini hal etishga va o'yindagi harakatlarni
amalga oshirishga yordam beradi.
Didaktik o'yinlar orqali bolalarga yangi bilimlar, tushunchalar berib boriladi.
Bu o'yinlarda bolaning har tomonlama rivojlanishi, bilim jarayoni, sensor madaniyati,
nutq faoliyati, aqliy qobiliyatlari takomillashadi. O'yin qoidasiga rioya qilish, unga
amal qilish o'yin mazmunini boyitadi.
Didaktik o'yinlarda tabiiy narsa va buyumlardan keng foydala-niladi. Bolaning
kun tartibida didaktik o'yin uchun vaqt va joy aj- ratilishi kerak. Bunday o'yinlar
mashg'ulot jarayonida va o'yindan tashqari vaqtlarda guruh yoki yakka-yakka
44](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_44.png)
![o'tkaziladi. Bunda o'yin mazmuni va natijasi puxta aniqlanadi. Didaktik o'yinlarda
quyidagi qoidalarga amal qilinishi kerak:
Navbatma-navbat ta'sir etish.
So'ralganda javob berish.
O'rtoqlari fikrini eshita olish.
;
O'yin jarayonida boshqalarga xalaqit bermaslik.
O'yin qoidasini bajarish.
O'z xatosini tan olish.
Didaktik o'yinlarda bolalarning yosh, individual xususiyatla- rini hisobga
olish lozim. O'yinda o'yin tempi va ritmi katta rol o'ynaydi, juda sekin va bir
tekisdagi temp bolani ko'p kuttiradi, juda tez temp esa Bolalarni hayajonga soladi,
turli bahs-munoza- ralarga olib keladi. Kattalar tomonidan o'yin ishtirokchilarini to'g'ri
baholash muhim ahamiyatga ega.
Didaktik o'yinlarning quyidagi turlari mavjud : a) buyum va o'yinchoqlar
bilan o'ynaladigan; b) stol-bosma; d) og'zaki so'z o'yinlari.
Buyum va o 'yinchoqlar bilan o 'ynaladigan o 'yinlar bolaning ilk yoshidan
boshlab, to maktab yoshiga yetgunga qadar o'ynaladigan o'yin turi hisoblanadi.
Bunda bolalarning tasawurlari, diqqatlari o'yin asosini tashkil etadi. Ularda tevarak-
atrofdagi narsa va buyum lar, ularning sifati, foydali tomonlari to'g'risida umumiy
tushuncha.
Didaktik o'yinning o'ziga xos xususiyatlari Didaktik o'yin ayni zamonda
ko'proq kichik bolalar uchun xos bo'lgan o'qitish (o'rgatish) formasidir. Uning
manbalari xalq Pedagogikasida bo'lib, unda qo'shiq aytib, turli xarakatlar bajarib
o'ynaladigan o'yinlarni birga qo'shish asosida ko'pgina ta'limiy o'yinlar yaratilgan.
Qazillarda, qo'shiq aytib o'ynaladigan o'yinlarda "Ladushki", "Qo'shim boshi",
"Oq terakmi - ko'k terak" kabi o'yinlarda ona bolasining diqqat e'tiborini tevarak -
atrofdagi narsaiarga qaratadi, ularni nomini aytadi.
Didaktik o'yinda bolalarning o'yin faoliyati uchun xos bo'lgan barcha
strukturali elementlar: g'oya, mazmun, o'yin xarakatlari, qoidalari natija bor.
Didaktik vazifaning borligi o'yinning ta'limiy xarakterini, uning mazmuni
bolalarning bilish faoliyatini rivojlantirishga qaratilganligini ta'kidlaydi.
Mashqulotlarda bolalar oldiga to'qridan -to'qri vazifa qo'yiladi. Masalan: "Sehrli
qalpoqchalar sirini ochamiz" o'yinida tarbiyachi bolalarni narsa haqida gaprib
berishga o'rgatish, ularning ravon nutqini rivojlantirish vazifasini qo'yadi. O'yin
vazifasi - qalpoqcha ostidagi narsani bilib olishdan iborat bo'ladi. O'yin vazifasi
ba'zan o'yinning nomida berilgan bo'ladi: "Ajoyib xaltachada nima bor ekan, bilib
olamiz", "Kim qaysi uychada yashaydi" va qakazo. O'yinga qiziqish uni
bajarishga intilish o'yin xarakatlari bilan aktivlashadi. Ular, o'yin xarakatlari
qanchalik xilma-xil va mazmunli bo'lsa, bilish va o'yin vazifalari shunchalik
muvaffaqiyatli qal qiladi.
Bolalarni o'yin harakatlariga o'rgatish darkor. Shundagina o'yin ta'limiy
harakter kasb etadi va mazmunli bo'ladi. O'yin harakatlariga esa o'yinda sinash
maqsadida yurish, harakatning o'zini ko'rsatish, obrazni ochib berish va hakazolar
orqali o'rgatiladi.
Kichik bolalarning o'yinlarida o'yin harakatlari barcha o'ynovchilar uchun
bir xil. Bolalar uchun o'yin vazifasi - ma'lum masofadan turib sharni darvozaga
45](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_45.png)
![dumalatish kerak, bunda to'p darvozadan o'tayotganda unga osib qo'yilgan
qo'nqiroqchalar jaranglab ketishi lozim.
Bolalar guruqlarga ajratilsa yoki o'yinda rollar bo'lsa, o'yin harakatlari
xilma-xil bo'ladi. Masalan, "Magazin" o'yinida xaridorlar harakati sotuvchilar
harakatiga qaraganda boshqacha, topishmoq aytish va uni topish o'yinlarida
topishmoq aytuvchilar bilan jumboqni topuvchilarning o'yin harakatlari turlicha
bo'ladi va hokazo.
O'yin harakatlari xajmi qam turlicha bo'ladi. Kichik guruhalarda - ko'proq
takrorlanadigan (bir - ikkita) harakatlar bajariladi, katta guruhda esa o'yin qarakati
besh - oltita harakatni o'z ichiga oladi. Sport xarakteridagi o'yinlarda katta
maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning o'yin harakatlari vaqt jixatidan bo'lib
yuboriladi va ketma-ket amalga oshiriladi. Keyinchalik, o'yin harakatlarini
o'zlashtirib olgach, bolalar biror maqsadni ko'zlab, aniq, tez, bir - birlari bilan
kelishib harakat qiladilar va o'yin vazifasini yaxshi bilib olgan sur'atda xal
etadilar.
Qoida didaktik o'yin elementlaridan biridir. U ta'lim vazifasi hamda o'yin
mazmuni bilan belgilanadi va o'z navbatida, o'yin arakatlari xarakteri va uslubini
belgilab beradi, bolalarning xatti-xarakatini, ular bilan tarbiyachi o'rtasidagi
o'zaro munosabatlami yo'lga qo'yadi va boshqaradi. Qoidalar yordamida
tarbiyachi bolalarda o'zgaradigan sharoitda yo'l topib olish qobiliyati, paydo
bo'lgan istaklardan o'zini tiyish, emotsional - irodaviy zo'r berish malakasini
shakllantiradi. Buning natijasida bolalarda o'z xarakatlarini boshqarish, ularni
boshqa o'ynovchilar xarakatlari bilan bog'lash qobiliyati rivojlanadi.
O'yin qoidalari ta'lim beruvchi (o'rgatuvchi), uyushtiruvchi va tartibga
(intizomga) soluvchi xarakterga ega. Ta'lim beruvchi qoidalar bolalarga nimani
qanday bajarish kerakligini o'rgatishga yordam beradi; ular o'yin xarakatlari bilan
bog'liq bo'ladi, ularning rolini oshiradi, bajarish usullarini aniqlashtiradi;
qoidalarning uyushtiruvchi xarakteri o'yindagi tartib, izchillik va bolalarning
o'zaro munosabatlarini belgilab beradi; o'yinning intizomga soluvchi xarakteri esa
nimani qilish mumkin emasligini va nima uchun shunday qilmaslik kerakligini
oldini oladi.
Tarbiyachi qoidalardan extiyotkorlik bilan foydalanishi, o'yinda ularni
ko'paytirib yubormasligi, ulardan faqatgina zarurlarigina qo'llanishi kerak.
Tarbiyachi tomonidan o'rnatilgan o'yin qoidalarini bolalar asta-sekin
o’zlashtirib oladilar. Shularni e’tiborga olib, ular o’zlari va o'rtoqlari xatti -
harakatlarining to'g'riligini, o'yindagi o'zaro munosabatlarni baxolaydilar.
Didaktik o'yin natijasi - har qanday yo'l bilan erishilgan g'alabagina emas,
balki bolalarning bilimlarini o'zlashtirishda, aqliy faoliyatni rivojlantirishda,
o'zaro munosabatlarda erishgan yutuqlari ko'rsatkichidir. O'yin vazifalari,
harakatlar, qoidalar, o'yin natijasi bir-biri bilan o'zaro bog'langan, ana shu tarkibiy
qismlardan bo'lmasligi, o'yinning bir butunligini buzadi, uning ta'lim va
tarbiyaviy ta'sirini kamaytiradi.
O'yinchoqlar va o'yin qo'llanmalari bilan o'ynaladigan
o'yinlar. O'yinchoqlar va o'yin qo'llanmalari didaktik o'yinning moddiy
markazidir. Pedagog shu maqsadni ko'zlab o'yinchoqlar, suratlar, turli
predmetlarni tanlashi va ularni ma'lum bir joyda saqlashi kerak. O'yin vaqtida bu
46](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_46.png)
![qo'g'irchoqni guruhdagi hamma bolalar ko'ra olishi uchun, uning o'lchami 40-50
sm bo'lishi kerak. Uning jixozlariga quyidagi narsalar kiradi:
a) kiyim-bosh: kunduzgi ko'ylak, ishton, paypoq;
b) ko'ylak: ipakdan tikilgan ko'ylaklar; peshband, qishki, mavsumbop, yozgi
paltolar.
v) Bosh kiyimlar: shapka, panama, ro'molcha;
g) Oyoq kiyimlar: etik, tufli, yumshoq tapochkalar;
d) ko'rpa-yostiq jildlari, yostiq, choyshab, dasturxon, sochiq va
xokazolar.
Bu narsalarning hammasi turli rangda va shularga muvofiq tusda, turli
sifatdagi materialdan tayyorlanishi, ilgari, piston va tugmalari bog'ishlari
vazifasiga muvofiq va bolalar qo'lining kuchiga mos bo'lishi kerak.
Qo'g'irchoqdan tashqari, o'yinga transport, xayvonlar, qushlar, idish - tovoq
va xokazolarni aks ettiruvchi ko'pgina boshqa o'yinchoqlar kiritiladi. Bu
o'yinchoqlar "Ajoyib xalqacha" bilan o'ynaladigan o'yin, magazin o'yinlari,
topishmoq o'yinlarning majburiy jixozlarini tashkil etadi. Shuningdek xilma-xil
texnikaviy o'yinchoqlar va texnik vositalar: alloskop, kino, televizor, magnitofon
va boshqalardan ham foydalanish kerak. Warning hammasi hozirgi bolalar
talablariga javob beradi, o'yinlar mazmunini ancha yuqori saviyaga ko'taradi,
qoidalar va o'yin harakatlarini rang-barang qiladi va pedagogning didaktik
vazifalarni muvaffaqiyatli xal etishga yordam beradi.
Ko'pgina oqzaki o'yin deb atalmish o'yinlar o'yinchoqlarsiz va
materiallarsiz o'tkaziladi. Bular so'zdan va bolalardagi mavjud tasavvurlardan
foydalanishga asoslangan bo'ladi. Bular topishmoq o'yinlar, taqqoslab ko'rish,
klassifikatsiyalash va xokazolarga oid o'yinlardir.
Stol ustiga qo'yib o'ynaladigan o'yin qo'Ilanmalar: Suratlar, predmetli
loto, domino tipidagi xilma-xil o'yin qo'llanmalari, tematik o'yinlar ("Qaerda
nima o'sadi", "Bu qachon bo'ladi", "Bu kimga kerak" va boshqalar); xarakat
aktivligi, mahorat va xokazolarni talab etadigan o'yinlar ("Uchuvchi
qalpoqchalar", "Gusek", "Mo'ljalga tegiz" va boshqalar); mozaika tipidagi o'yinlar
stol ustida o'ynaladigan o'yinlar qatoriga kiradi. Stol ustida o'ynaladigan bosma
o'yinlar bolalarning ong - bilim doirasini kengaytirishga, o'stirishga yordam
beradi, idroklilikni, o'rtoqining harakteriga e'tibor berishni, o'yinning o'zgaruvchi
sharoitlariga qarab ish ko'radi, o'z yurishi natijalarini oldindan ko'ra bilish
uquvini rivojlantiradi. O'yinda ishtirok etish sabr -toqat, qoidalarga qat'iy
rioya qilishni talab etadi va bolalarga katta quvonch baxsh etadi.
Kichkintoylarga mo'ljallangan o'yin mazmuni ular uchun tushunarli
bshlishi kerak. Loto kartochkalarida, juft - juft suratlarda, buklama kitoblarda
o'yinchoqlar, uy-ro'zg'or buyumlari, eng oddiy transport vositalari, sabzavotlar,
mevalar tasvirlanadi. Asosiy kartadagi suratlarga mos keladigan juft suratlar
tanlash, rasmda tasvirlangan predmetni, uning biror sifatini aytish bolalarning
lug'at boyligini, qisqacha tushintiruvchi nutqini rivojlantiradi.
Katta guruh bolalari uchun stol ustida o'ynaladigan bosma o'yinlar qiziqarli
bo'lib, ularda tabiat xodisalari aks ettiriladi, turli xil transport tasvirlanadi, "Kim
nimada yuradi, suzadi, uchadi", ertak qahramonlari ishtirok etadi. Bu va shunga
o'xshash o'yinlar bolalardan mashg'ulotlarda, ekskursiyalardagi kuzatish
protsessida o'zlashtirilgan bilimlarni eslash va qo'llashni talab etadi. Katta
47](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_47.png)
![yoshdagi bolalar uchun mazmunida, o'yin harakatlarida va qoidalarda chaqqonlik,
aniqlik, tezkorlik, idroklilik elementlari bor bo'lgan o'yinlar qimmatli va
qiziqarlidir. Har bir bolalar bog'chasida juda ham rang-barang o'yinlar nabori
bo'lishi hamda mustaqil faoliyat uchun ajratilgan vaqtda bolalarning ulardan
bemalol foydalanishlariga sharoit yaratilishi kerak.
Ermak - o'yinlar alohida guruhni tashkil etadi. Ularda ajoyiblik,
kutilmaganlik, kulgililik elementlari aniq ifodalangan bo'lib, xazil, yumor bor.
Ularning asosiy vazifasi - bolalarni xursand qilish, kuldirishdan iborat. Ko'pchilik
o'yinlarning mazmuni va qoidalari yo tez bajariladigan o'yin harakatlarini, yoki
kichiklashtirilgan harakatlarni talab etadi. Ularning ba'zilari tez, ko'pincha
tasodifiy reaktsiya uyg'otadi, boshqalari esa bolalarni irodaviy zo'r berishga
o'rgatadi.
"Quyonchani tutib ol", "Qo'ng'iroqchali bekinmachoq", "Suratlarni kim
tezroq yiqadi" kabi o'yinlar ermak - o'yinlar qatoriga kiradi.
Ijodiy o'yinlar sujetlari va mazmunining rang-barangligi, ulami tavsiflash
zaruratini keltirib chiqaradi. Sujet o'yin faoliyati tizimida asosiy komponent sifatida
o'z ichiga personajni, hayotiy vaziyatni, harakat va personajlar munosabatini oladi.
Ijodiy o'yinlarda xayoliy vaziyatning mavjud bo'lishi bolaning tafakkurini o'stirib,
sujet va rollar o'yin mazmunini takomillashtiradi. Ijodiy sujetli-rolli o'yin-laming o'ziga
xos sabablari mavjuddir. Buning eng asosiy sababi — bolalaming kattalar bilan
birgalikda ijtimoiy hayot kechirishga intilishidir. Bu sabablar bolaning yoshiga qarab,
o'yin mazmuniga qarab o'zgarib boradi. Kichik yoshdagi bolalarda asosiy sabab
buyumlar bilan bajariladigan qiziqarli harakatlar bo'lsa, bola katta bo'lgan sari
o'yindagi kattalar harakatlarini va munosabatlarini qayta aks ettirish asosiy sabab
bo'lib xizmat qiladi.
Shunga ko'ra, o'yinlami sujeti, mazmuniga ko'ra 3 guruhga bo'lish mumkin:
1. Maishiy o'yinlar (oila, bolalar bog'chasi va boshqa voqelikni aks ettiradigan).
2. Mehnat mavzuyidagi o'yinlar (oila va kattalar mehnatida ishtirok etish, o'z-o'ziga
xizmat va b.).
1. Ijtimoiy mavzudagi o'yinlar.
Milliy xalq o'yinlari ikki guruhga bo'linadi:
1. Milliy harakatli o'yinlar.
2. Milliy xalq o'yinlari.
Milliy harakatli o'yinlar sport turlari hamda xalqimiz qadriyatlari bilan
aloqador bo'lib, ular asrlar davomida davrlarga mos ravishda rivojlanib,
takomillashib, e'zozlanib kelingan. U bolalarning jismonan baquvvat, sog'lom,
jasur, qat'iyatli, chaqqon, uddaburon bo'lib o'sishlarida muhim omil bo'lib
hisoblanadi. Xalq milliy o'yinlarida millatning o'tmish tarixi, ma'naviy va madaniy
rivojlanishining xarakter xususiyatlari, urf-odatlari, an'analari jamlangandir.
1-2 yoshli bolalar bilan o'ynaladigan o 'yin turlari. «Barmoqqa-barmoq»,
«G'oz- g'oz», «G'oz tursin», «Bo'p-bo'p», «Toy-toy», «Poyezd», «Achom-achom»
o'yinlari go'dak endi bir-ikki qadam tashlashni o'rganayotgan vaqtda gavdasini
to'g'ri tutishga yordam beradigan o'yinlar hisoblanadi.
3-4 yoshli bolalar bilan o 'ynaladigan o 'yin turlari: «Ot o'yin», «Kesak qo'ydi»,
«Ko'z boylagich», «Choriy chambar», «Awala-kam», «Tayoq irg'itish», «Quloq
cho'zish», «Chitti gul», «Xolam mehmonga keldi», «Uchdi-uchdi».
48](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_48.png)
![4-5 yoshli bolalar bilan o'ynaladigan o'yin turlari: «Chir aylan-ma», «Chillak»,
«Tortishmachoq», «Lafta», «Dor o'yin», «Ko'p-kari», «Berkinmachoq», «Jami»,
«Chertan devor gir-gir aylan».
Katta yoshdagi bolalar uchun o 'yinlar: «Chavandozlar», «Doiraga tort»,
«Do'ppi yashirma», «Sapalak», «Besh tosh», «0q terak-mi ko'k terak». Bu o'yinlar
orqali bolalarda chaqqonlik, o'z-o'zini boshqara olish va o'ziga ishonch tarbiyalanadi,
qat'iyatlilik ko'nikmalari shakllanadi, fikrlashga o'rgatilib boriladi, topqirlik qo-
biliyatlari rivojlanadi, hozirjavob bo'lishga tayyorlanib boriladi.
Xalq milliy o'yinlari orqali bolalarni ma'naviy, aqliy, jismoniy, estetik
jihatdan tarbiyalab borish jarayonida bolalarda o'z Vatanini sevish, uning
boyliklari qadriga yetish, buyuk ajdodlarimiz meroslarini hurmat qilish, milliy
kuy va qo'shiqlardan zavqlanish tuyg'ulari, shuningdek o'sib kelayotgan yosh
avlodda chidamlilik, sabrtoqatlilik, tezkorlik, ildamlik, botirlik kabi shaxsiy
sifatlar shakllanib boradi.
Xalq milliy o'yinlarini maktabgacha ta'lim muassasalarida tashkil etishda
quyidagi vazifalar amalga oshirilishi lozim:
— Xalq milliy o'yinlarining turlari va ularni tashkil etish yo'llari, usullari
hamda uslublarini ishlab chiqish;
— milliy o'yinlarni tashkil etishda ma'naviy qadriyatlar va urf-
odatlarimizni kundalik hayot jarayoniga singdirib borish;
— maktabgacha yoshdagi bolalarni milliy istiqlol ruhida tarbiyalashda xalq
milliy o'yinlaridan maqsadli foydalanish;
— xalq ertaklari, xalq og'zaki ijodi durdonalaridan unumli foydalanish;
— bolalarning o'ynashlari uchun shart-sharoit (o'yin uchun jihozlar, atributlar)
yaratish;
— Maktabgacha ta'lim muassasalari, oila va mahallalar o'rtasida milliy
o'yinlar bo'yicha ko'rik tanlovlari va musobaqalar o'tkazish.
Xalq harakatli o'yinlarini tashkil etish va bolalarga o'rgatishda quyidagi qoidalarga
rioya qilish zarur:
1. Bolani ruhiy jihatdan o'yinga tayyorlash.
2. O'yin jarayonida bolalaming jismoniy tayyorgarligi va yosh xususiyatlariga e'tibor
berish.
3. Har bir o'yinning pedagogik tomonlarini nazardan qochir- maslik.
4. O’yinlarni ijtimoiy-foydali mehnat bilan bog'lagan holda hayotga tatbiq etish.
5.O'yin davomida o'zaro munosabatlarni yanada mustahkamlash.
6. Jamo’ bo'lib birgalikda harakat qilish, jamo’ manfaatiga hurmat va e'tiborli
bo'lish.
49](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_49.png)
![Mustahkamlash uchun savollar:
1. Xalq milliy harakatli o'yinlar haqida gapiring?
1. Milliy harakatli o'yinlarning ahamiyati nimalarda iborat?
2. Milliy harakatli o'yinlarni turli yosh guruhlarida tashkil eting?
3. Maktabgacha ta'lim muassasalarida, bolalar xayotida o'yinning qanday
ahamiyati bor?
4. Bolalar bog'chasida o'yinning turlarini sanab bering
5. Bolalar xayotida mazmunli o'yinlarning o'ziga xos xususiyatlari haqida fikringiz.
6. Harakatli o'yinlar bolalami sog'lom qilib tarbiyalashning muhim sharti ekanligini
yoritib bering.
50](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_50.png)
![12-MA'RUZA: BOLALARDA SON- SANOQ HAQIDAGI BILIMLARNI
SHAKLLANTIRISH SANASHGA O’RGATISH
Reja:
1. To’plam haqidagi tasavvurlarni shakllantirishning sensor asoslari
2. 4 yoshli bolalarni o’qitishning asosiy vazifasi
3. buyumlarni sanash va ularning o’lchamlarini taqqoslash, fazoda
joylashuvlarini aniqlash
4. Maktabga tayyorlash guruhi bolalarining 10 ichida sanash, ajratib sanash
ko’nikmalarini takomillashtirish.
Tayanch so’zlar va iboralar: son va sanoq, tarbiyachi, bolalar,
maktabgacha tarbiya, o’yin, huddi shunday, kupchani top, bitta va ko’p,
Miqdor va sanoq . Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni o’qitish o’ziga
xos xususiyatga ega. Maktabgacha tarbiya yoshida echilishi kerak bo’lgan
vazifalar hal qilinmasa, maktabgacha o’qitish muvaffaqiyatli bo’lmaydi. Bu
vazifalardan biri konkret bilimlar va tafakkur usullaridan abstrakt bilim va
usullarga o’tishdan iborat. Bu xil o’tish saviyasi, ayniqsa, matematika o’qitish
uchun zarurdir. Bunday savyaining bo’lmasligi yoki etarli bo’lmaligi ikki
tomonlama qiyinchilikka olib keladi. Bir tomondan, maktabgacha tarbiya
yoshidagi bolalar ko’pincha maktabga mavhum matematik usullarni egallagan
holda keladilar, bularni bartaraf qilish juda qiyin bo’ladi. Ikkinchi tomondan,
bolalar maktabda abstrakt bilimlarni egallar ekanlar, ko’pincha ularni formal, asl
mazmunini tushunib etmagan holda o’zlashtiradilar. Shuning uchun ham konsret
shart – sharoitlarda matematik usullarni egallagan holda keladilar, bularni bartaraf
qilish juda qiyin bo’ladi. Ikkinchi tomondan, bolalar maktabda asbtrakt bilimlarni
egallar ekanlar, ko’pincha ularni formal, asl mazmunini tushunib etmagan holda
o’zlashtiradilar. Shuning uchun ham konkret shart – sharoitlarda matematik
bilimlarni qo’llanish imkoniyati juda cheklangan bo’ladi. Shu sababli
maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni o’qitishning muhim vazifasi matematik
asbtraktlashlar bilan konkret borliq orasidagi bog’lanishni ta’minlaydigan bilim
va harakatlarning oraliq saviyasini shakllantirishdan iborat bo’lishi kerak.
Tekshirishlar shuni ko’rsatmoqdaki, maktabgacha yoshdagi bolalarga
matematika o’qitishda o’tish saviyasi mazmuni quyidagilardan iborat:
Birinchidan, shunday faoliyat va masalalarni o’zlashtirish kerakki, ularda
matematik operasiyalarni qo’llashning zarurligi bolalarga yaqqol ko’rinib turadi.
Bu, bir tomondan, bolaning seminar faoliyati bilan bevosita bog’liq
(tenglashtirish, taqqoslashga oid) masalalar, ikkinchi tomondan, ularga shunday
shartlar kiritiladiki, bunda mazkur masalalarni matematik vositalardan
foydalanmay turib (masalan, fazoda ajratib qo’yilgan ikki to’plamni amalda
tenglashtirish) amalga oshirish mumkin bo’lmaydi.
Ikkinchidan, muhitning shunday munosabatlarini ajratish kiradiki, bu
munosabatlarni qo’llanish bolaga konkret buyumlardan matematik obektlarga
o’tish (masalan, buyumlarni ma’lum belgilari bo’yicha guruhga kiritish va shu
asosda to’plam munosabatlarini, tenglik – tengsizlik munosabatlarini, qism –
butun munosabatlarini hosil qilish) imkonini beradi.
Tekshirish natijalari shuni ko’rsatadiki, matematik operasiyalar
maktabgacha yoshdagi o’zlashtirilgan shunday masalalar va munosabatlar asosida
kiritilsa va qayta ishlansa, matematikani egallash samaraliroq bo’ladi. Yo haddan
51](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_51.png)
![tashqari konkretlik, yo matematik bilimlarning formalligi tufayli paydo
bo’ladigan qiyinchiliklar mao’kur holda paydo bo’lmaydi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni o’qitishda matematik bilimlar
tarkibini tekshirish tenglik – tengsizlik, qism – butun munosabatlari, bilvosita
tenglashtirish sanoq va arifmetik amallarni to’liq va ongli o’zlashtirish uchun asos
bo’ladigan sodda masalalar va munosabatlarning o’zidan iborat ekanini ko’rsatdi.
Bu munosabat va masalalarni (ularning eng sodda shakllarini bolalar 3 yoshdan
boshlab tushuna boshlaydilar. Ular bunday mashg’ulotlarga katta qiziqish bilan
yondashadilar, xuddi shu erning o’zida o’zlashtirganlari (tenglik, qism – butun va
h.k. munosabatlari)ni o’yinlarga ko’chiradilar, turmushda seminar ishlar qilishda
foydalanadilar, bir – birlariga (katta va tayyorlov guruhi bolalari) shunga
o’xshash masalalarni taklif qiladilar.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning matematik tasavvurlarnini
o’rganish, tekshirish asosida elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish
dasturi tuzildi. Bu dastur quyidagi besh bo’limdan iborat: “Miqdor va sanoq”,
“Kattalik”, “Geometrik figuralar”, “Fazoda mo’ljal olish”, “Vaqtga nisbatan
mo’ljal olish”.
Endi har xil guruhlarda “Miqdor va sanoq” bo’limi ustida ishlash uslubiyati
haqida fikr yuritamiz.
Ikkinchi kichik gurux.
Maktabgacha yoshdagi kichik guruh bolalarini sanoqqa o’rgatishdagi bosh
vazifalardan biri bir to’prlam elementlarini ikkinchi to’plam elementlari bilan
taqqochlash, solishtirish yo’li orqali bolalarni to’plamlarni taqqoslashga
o’rgatishdan iborat. Bu dastlabki bosqich kelgusida sanoq faoliyatini
rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Bola miqdoriy taqqoslash usullarini
egallaydi. Bola sanashni bilmaydi, shu sababli u oldin taqqoslanayotgan
to’plamlarning qaysinisi ko’p qaysinisi kam ekanini, yoki ular teng quvvatli
ekanini aniqlashni o’rganadi. Bolalarda kelgusida matematik tasavvurlarni
rivojlantirish ko’p jihatdan sanoqqa o’rgatishning boshlang’ich davriga bog’liq.
Ikkinchi kichik guruhda tarbiyachi bolalarda to’plam alohida bir jinsli
elementlar (buyumlar) majmui haqidagi tasavvurni rivojlantirishi kerak.
O’qitishni buyumlarining sifat, xossalarini ajratishga oid mashqlardan
boshlash kerak. Masalan, bir qancha o’yinchoqlar ichidan xuddi tarbiyachi
qo’lidagidek o’yinchoqni topish taklif qilinadi. “Xuddi shunday o’yinchoqni
topish taklif qilinadi. “Xuddi shunday kubchani (bayroqchani, sharni) ber”.
Shundan keyin har kubchani (bayroqchani, sharni) ber”. Shunday keyin har xid
rangli (o’lchamli, shakldagi) 2 -3 ta buyum orasidan xuddi shu rangdagi
(o’lchamli, shakldagi) buyumni tanlash topshirig’i beriladi.
Navbatdagi bosqich berilgan belgi – alomatlari bo’yicha buyumlarni
tanlash va guruhlarga ajratishga, oid mashqlardan iborat bo’lishi kerak. Masalan:
“Qizil rangli hamma kubchalarni mana bu qutiga sol, bu qutiga esa hamma kichik
matryoshkalarni yig’, mana bunisiga esa hamma katta matryoshkalarni yig’”.
Bunday mashqlar natijasida bolalar har xil buyumlarning umumiy belgilari
bo’yicha bir guruhga birlashtirish mumkin ekanini tushuna boshlaydilar: “Bular
qo’g’irchoqlar”, “Bular koptoklar”, “Bular bayroqchalar” kabi.
Tarbiyachi bolalarni guruhdagi buyumlarning birov qismi uchungina
umumiy bo’lgan belgilarni ko’ra olishga o’rgatadi. Masalan, bayroqchalar
52](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_52.png)
![ko’pligini, ammo ularning ba’zilari sariq, bu’zilari esa ko’k ekanini ko’rsatadi.
(Sariq bayroqchalar ko’p, ko’k bayroqchalar ham ko’p).
Miqdor haqidagi tasavvurlarni shakllantirishda bir jinsli (bir xil)
buyumlardan guruhlar tuzish va guruhni alohida buyumlarga ajratishga doir har
xil o’yin – mashqlar ma’lum o’rinni olishi kerak. Odatda bu o’yin – mashqlar
ma’lum o’rinini olish kerak. Odatda bu o’yin mashqlar darsda ma’lum izchillikda
o’tkaziladi.
Birinchi mashg’ulotda bir xil o’lcham va rangli mutlaq aynan
o’yinchoqlarning – sabzilar, archalar, jo’ja qancha bo’lsa, o’yinchoqlar ham
shuncha bo’lishi kerak. Tarbiyachi dastlab bolalarga bittadan o’yinchoq ulashadi,
o’z harakatlarini ushbu so’zlar bilan tushuntiradi: “Men archalar juda ko’p. Men
bolalarning hammasiga bittadan archa berib chiqaman. Menda bitta ham ham
archa qolmaydi...” shunday keyin bolalarga murojaat qiladi “Har biringizda
nechtadan archa bor?” Shundan keyin tarbiyachi hamma o’yinchoqni yig’ib oladi,
bunda u bitta ham yo’q (bolada) juda ko’p (tarbiyachida) so’zlariga urug’ beradi.
Mashqni boshqa o’yinchoqlar bilan yana bir marta takrorlash mumkin. Har
gal tarbiyachi ko’p, bitta, bittadan, bitta ham yo’q, hech narsa yo’q so’zlarini
ishlatadi; “Qancha?”, “Qanchadan?” – savollarini qo’yadi. Kichkintoylar
buyumlarni va ular qanchadanligini (ko’p, bitta) aytadilar. Mashg’ulotning
borishida bolalar to’plam alohida yuumlarga ajralishiga va alohida buyumlardan
tuzilishi mumkinligiga ishonch hosil qiladilar.
Ikkinchi mashg’ulot ham shunga o’xshash o’tkaziladi. Dastlab oldingi
mashg’ulotda foydalanilgan o’yinchoq turlarining biri bilan ish tashkil qilinadi,
keyin esa o’yinchoq yoki buyumlarning yangi xili olinadi, ular bir xil bo’lishi
shart emas: ular turlicha o’lchamli va har xil rangli bo’lishi mumkpn.
O’yinchoqlar guruhlarga ajratiladi, masalan, bir savatga sariq koptoklar, ikkinchi
savatga qizil koptoklar yig’iladi; katta baliqchalar katta idishga, kichik
baliqchalar kichik idishga solinadi.
Mashg’ulotning borishida tarbiyachi umumlashtiradi. Masalan: “Savatda
(yoki to’r xaltada) koptoklar ko’p”, ammo “katta to’r xaltada katta koptoklar
ko’p, kichik to’r xalaja kichik koptoklar ko’p” yoki “Ariqda ko’p baliq suzib
yuribdi”, yoki “Qizil yoki sariq qayiqchalar ko’p”. Bu xil mashqlarni kamida to’rt
marta o’tkazishdan iborat ekanini bilib olganlaridan keyin; ular bir xil buyumlar
guruhlarini mustaqil ajratishni, tevarak – atrofdan alohida (bitta) buyumlarni va
buyumlar majmuini (ko’p) mustaqil topishi o’rganadilar.
Honada qanday buyumlar ko’p, qaysi buyumlar bittaligini ayta olish uchun
kichkintoylar murakkab fazoviy –miqdoriy tahlilni amalga oshiradilar, ya’ni
qandaydir bir buyumni ajratadilar. So’ngra unga diqqat bilan qarab qanday
buyumlar bor – yo’qligini qarab, bir xil buyumlarni yagona to’plamga xayolan
birlashtirishlari kerak.
A.M.Leushina bolalarda buyumlarning miqdoriy tomonlarini
abstraktlashtirish va bir xil buyumlarni yagona to’lamga hayolan birlashtirish
malakasini sekin –asta rivojlantirish imkonini beradigan mashqlar tizimini ishlab
chiqdi.
Kichkintoylarning “Bitta” va “ko’p” tushunchalarini mustahkamlash uchun
ko’rsatilgan miqdordagi buyumlarni har xil rangli ikkita qatorga joylashtirishni
taklif qilish mumkin.
53](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_53.png)
![Tarbiyachi quyidagicha topshiriq beradi: “Chapdagi ko’k qatorga bitta
jo’ja, o’ngdagi yashil qatorga ko’p jo’ja qo’ying”. Qatorlarning o’rnini
almashtirib yoki har qaysi qatorga joylashtirish kerak bo’lgan buyumlar soni
haqidagi ko’rsatmani o’zgartirib, tarbiyachi bolalarni buyumlar miqdorini oldin
qatorlar rangi bilan, keyin esa ularning fazoviy joylashuvlari bilan bog’lashni
o’rgatadi.
Shuningdek, kichkintoylar buyumlarning chapda, o’ngda, yuqorida, pastda
bir – biriga nisbatan qanday joylashganliklarini aniqlashni ham o’rganadilar.
Topshiriqni bajarib bo’lganlaridan keyin tarbiyachi bolalardan har qaysi
qatorda qanchadan o’yinchoq (bitta yoki ko’p) borligini so’raydi. Bu xil ishga
kamida ikki – uch mashg’ulot ajratiladi.
Tarbiyachi “Topshiriq” o’yinini tashkil qilishi mumkin, bu o’yinda bolalar
to’plamni aniqlashni, buyumlarni mustaqil tanlashni o’rganadilar. Bu o’yin uchun
buyumlar birlik va ko’plikda berilmog’i lozim, masalan birinchi stolga bitta,
ikkinchi stolga ko’p o’rdakcha qo’yish mumkin. Bolalar tarbiyachining
topshirig’iga ko’ra oldin ko’p, keyin esa bitta o’rdakchani olib kelishadi.
Topshiriqni qiyinlashtirish ham mumkin: bir stolning o’ziga bitta archa va ko’p
qo’ziqorin qo’yish mumkn. Bu gaoda bolalar o’yinchoqlarni olib kelmaydilar,
balki stolga yaqin kelib. Unda nimalarni ko’rayotganlarini gapirib berishadi.
O’yinchoq guruhlarini tobora har xil joyga, ya’ni: stollarga, deraga
tokchalariga, gilamga joylashtirish mumkin. Topshiriqni bajarishda oldin
bolalarning e’tiborini xonaning alohida joylariga (deraza tokchasi, gilamning
o’ng tomonidagi burchak va b.) qaratish kerak, shundan keyin ularning o’zlari
g’am yaxshi orientir (mo’ljal) ola boshlaydilar.
Bolalar avval “ko’p gullar”, “Bitta daraxt” kabi sodda gaplardan
foydalanadilar. Keyin ular ikkita sodda gapni bitta murakkab gapga birlashtirishni
o’rganadilar: “Gullar ko’p, daraxtlar esa bitta”.
“Bitta” va “ko’p” tushunchalarini mustahkamlash uchun har xil usullardan
foydalanish tavsiya etiladi. Bolalarga ko’p marta chapak chalishni, bir marta
baland sakrashni, bolg’a bilan ko’p marta taqiqllatishni, so’ngra tarbiyachi bolg’a
bilan necha marta taqiillatgan bo’lsa (2-3 martadan ko’p emas), shuncha marta
taqillatishni taklif qilish mumkin. Ritmikt” kabi sodda gaplardan foydalanadilar.
Keyin ular ikkita sodda gapni bitta murakkab gapga birlashtirishni o’rganadilar:
“Gullar ko’p, daraxtlar esa bitta”.
“Bitta” va “ko’p” tushunc
alarini mustahkamlash uchun har xil usullardan foydalanish tavsiya etiladi.
Bolalarga ko’p marta chapak chalishni, bir marta baland sakrashni, bolg’a bilan
ko’p marta taqiql
atishni, so’ngra tarbiyachi bolg’a bilan necha marta taqiillatgan bo’lsa (2-3
martadan ko’p emas), shuncha marta taqillatishni taklif qilish mumkin. Ritmikrin
terishga boradi. Har qaysi bolaning qo’lida savati bor. Tarbiyachi o’yin syujetini
rivojlantiradi: “Bolalar o’rmonga borishdi. Lola qizil qalpoqchali katta qo’ziqorin
topdi. Vali esa jigarrang qalpoqchali kichkina qo’ziqorin topdi. Zamira ham katta
qo’ziqorin topdi. Shuhrat esa kichkina qo’ziqorinini stolga qo’yadi. Tarbiyachi
yakunlaydi: “Har qaysingizda bittadan qo’ziqorin bor, edi, endi ko’p qo’ziqorin
bo’ldi”.
54](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_54.png)
![“Uloqlar bilan echki” o’yini. Bu o’yinning maqsadi ayrim elementlardan
to’plam tuzish bo’yicha mashq qildirish, o’yin boshlanishiga qadar
kichkintoylarni “Bo’ri bilan etti uloq” ertagi bilan tanishtirish, eyaki bitta, uloqlar
esa ko’p ekanini aniqlash, o’yinchoq echki bilan uloqlarni ko’rish. Shundan keyin
bolalardan kimdir ko’zini berkitadi, tarbiyasi esa uloqlarni har xil joyga yashiradi.
Echki ma’raydi: “Me-e”, bola ko’zini ochib, uloqlarni qidira boshlaydi.
Tarbiyachi bunday deydi: “Uloqlar shoxdor echkidan yashirinishdi, qaydasiz
uloqchalar, qaydasiz, jajjivoylar?”. Bola uloqni topib, bir so’zi bilan uni stolga
qo’yishi zamonoq eyaki yana ma’raydi: “Me-e”. Tarbiyachi echki yana bitta
uloqni qidirishni so’rayapti, deydi. O’yin hamma uloq topilguncha davom etadi.
Eng oxirida eyaki “Rahmat” uloqlar ko’p, ularning hammasi topildi”, - deydi.
“Jajjivoy” o’yini oldingi o’yinga o’xshash o’tkaziladi. Bitta mushuk va
ko’p mushukcha, bitta tovuq va ko’p jo’ja, bitta o’rdak va ko’p o’rdakcha bo’lishi
mumkin va h.k.
“Bitta” va “ko’p” tushunchalarini farq qildirish uchun sharlar, xalqachalar,
toshchalar va boshqa narsalar bilan o’yin o’tkazishi mumkin. Tarbiyachi stolga
bitta va ko’p buyum qo’yadi. U bitta buyumni ko’rsatib, “Bitta shar (tugma,
xalqacha)” deydi. Shundan keyin buyumlar guruhlarini ko’rsatadi va deydi:
“Ko’p narsalar (tugmalar, halqalar)”. Tarbiyachi bolalarga bittadan shar olishni
taklif qiladi va shunday deydi: “Naimada bitta shar, Jasurda bitta shar, Voxidda
bitta shar. Yana bitta shar kimda, ko’rsating. Har kim o’z sharini stolga savatga,
qutiga qo’ysin. Har kim o’z sharini stolga savatga, qutiga qo’ysin. Har kimda
bittadan edi, endi nechta bo’ldi? Ko’p”.
Bolalarga xaltachalar, savatchalar, qutichalar tarqatish va ularga oldin
bittabuyum, keyin esa ko’p buyum solishni taklif qilish mumkin.
“Bitta” va ko’p tushunchalarini mustahkamlash uchun o’yin – mashqlardan
foydalanish tavsiya etiladi. Tarbiyachi stolga bir varaq qog’ozni qo’yadi, uning
ustiga istalgan hayvon o’yinchoqlardan, masalan, olmaxonlarning bir nechtasini
(5-5 tasini) qo’yadi. Shundan keyin bolalarga murojjat qiladi: “Maysazorda
olmaxonlar” ko’p. Men bitta olmaxonni mehmonga chaqiraman. Sen ham chaqir.
Iroda (Said). Iroda (Said) nechta olmaxonni chaqirdi? Mendagi olmaxonlar
nechta?”.
Bolalar navbati bilanto qog’ozda bitta ham o’yinchoq qolmaguncha
bittadan o’yinchoq oladilar. Tarbiyachi so’raydi: “Maysazorda nechta olmaxon
qoldi? (Bitta ham qolmadi). Mendagi olmaxonlar qancha? (Ko’p). Yana
maysazorda olmaxonlar ko’p bo’lsin uchun kelinglar bunday qilaylik.
(O’yinchoqlarni oldingi joylariga qo’yadi(. Said (Vohid), senda nechta olmaxon
qoldi? (Qolmadi) Maysazorda olmaxonlar nechta bo’ldi? (ko’p)”.
Bunday o’yin – mashqlarni boshqa hayvonlar to’plami bilan ham o’tkazish
mumkin, bular o’rdak bilan o’rdakchalar; ayiq bilan ayiqchalar, cho’chqa bilan
cho’chqachalar bo’lishi mumkin. Bu xilmashqlarning borishida bola har bir guruh
alohida buyumlardan iborat ekanini tushuna boshlaydi, guruhdan bitta buyumni
ajratishni, “ko’p”, “bitta” tushunchalarini farq qilishni o’rganadi. Bu o’rinda
mazkur tushunchalar bir – biriga qarshi qo’yilmaydi (mana- ko’p, mana – bitta),
balki bir – biriga taqqoslanadi. “Bitta” guruhning tarkibiy qismi sifatida
qatnashadi. Bu mashqlarni o’tkazishda tarbiyachi bolalarga tez – tez “Qancha?”
savolini berishi kerak; ularni ko’p, bitta, bitta ham yo’q so’zlarini ishlatishga
55](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_55.png)
![undashi kerak. Kichkintoylar javob berayotganida buyumlarning o’zini ham,
ularning miqdorini (bitta quyoncha, ko’p quyoncha) ham aytishlarini talab qilish
zarur.
Mashg’ulotga har xil illyustrasiya materiallarning kiritilishi ham
bolalarning “bitta” va “ko’p” tushunchalarini o’zlashtirishlariga yordam beradi.
Chunonchi “Mushuk mushukchalari bilan”, “It bilan itchalar” rasmlarini qarab,
bolalar bitta mushuk va ko’p mushukchalar, bitta it va ko’p itchalar deyishadi,
bolalar bitta sabzavot va ko’p mevalarni topadilar, bitta katta nomidor va ko’p
kichik pomidorlarni topadilar.
Jismoniy tarbiya va musiqa, tasviriy faoliyatlarga oid mashg’ulotlarda
bolalar g’ar doim “ko’p” va “birlik” tushunchasi bilan uchrashadilar. Masalan,
koptoklar va cho’plar ko’p, xoda esa bitta, bayroqchalar va ro’molchalar ko’p,
zina esa bitta.
Rasm solish vaqtida tarbiyachi bolalarning qalami nechataligini so’raydi
(har kimda bittadan, hammada esa ko’p).
Musiqa mashg’ulotida bolalar barabanning har bir taqillashiga yoki boshqa
musiqa asbobining har bir ovoziga stulga yoki stolga bittadan o’yinchoq
qo’yadilar.
Tarbiyachi o’z ishida kundalik turmushdan ham keng foydalanishi
mumkin. Uning topshirig’i bilan bola bitta, keyin yana bitta qoshiq keltiradi. Yoki
bitta katta va ko’p kichik qoshiqlarni keltiradi. Tarbiyachi bolalarga kitob o’qib
berar ekan, kitobining bittaligini, uning varaqlari esa ko’pgina ekanini ta’kidlaydi.
Uchaskada sayr qilib yurganda tarbiyachi, bolalar e’tiborini bitta terak va ko’p
qarag’ay o’sayotganiga, qumli joy bittaligiga, skameykalar esa ko’p ekaniga
qaratadi.
Kichik guruh bolalari to’plamda alohida elementni ajratishga va shu
elementlarni bitta to’plamga birlashtirishga, to’plamni yagona butun deb qabul
qilishga shunday qilib o’rgatiladi.
Miqdoriy tasavvurlarni shakllantirishga oid ishning navbatdagi bosqichi
maktabgacha yoshdagi bolalarni buyumlar guruhlarini taqqoslashga o’rgatish,
“tenglik” va “tengsizlik” tushunchalari bilan tanishtirishdan iborat. Bu
bosqichda bolalarga bir guruhning har bir buyumini boshqa guruh buyumlari
bilan mos keltirish va shu yo’l bilan (sanamasdan) qaysi guruhda ular ko’p, qaysi
guruhda ular kam yoki tengdan ekanini aniqlashni o’rgatish muhimdir. Tarbiyachi
bolalarga buyumlarni ustiga qo’yib va yoniga qo’yib taqqoslash usullarini
o’rgatadi. Eng sodda seminar taqqoslash uchuli – ustiga qo’yib taqqoslashdan
boshlash kerak. Masalan, tarbiyachi buyumlarga (3-5 ta) ularning tasvirlarini
qanday qoplash kerakligini ko’rsatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bu usulni
egallab olganlaridan keyin bolalarni buyumlarning kartochkadagi tasvirlari ostiga
qo’yishga, bunda ular orasidagi intervalni qat’iy saqlagan holda (ya’ni buyumlar
orasidagi masofaga qat’iy amal qilgan holda) o’rgatish kerak.
Tarbiyachi buyumlarni bir – birining ustiga va yoniga qo’yish yo’llari bilan
taqqoslash usulini bolalarga o’rgatganidan keyin, to’plamlarning tengligi
(tengsizligi) ni o’rnata oligga, “tengdan” (qancha bo’lsa, shuncha), ko’p kam”
munosabatlarini o’rnatishni o’rgatadi. Shu maqsadlarda buyumlarning ikki
guruhini taqqoslashga doir har xil mashqlardan foydalaniladi. Masalan, bolalar
qo’g’irchoqlar va piyolalar, quyonchalar va sabzilarning miqdorlari teng yoki
56](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_56.png)
![teng emasligini, qaysi buyumlar: chelakchalar yoki kurakchalar, qizil yoki ko’k
doirachalar ko’p yoki kam ekanini aniqlaydilar. Taqqoslash uchun buyumlarning
miqdori teng (2 va 2,3 va 3,4 va 4,5 va 5) va tengmas (2 va 3,3 va 4,4 va 5 ta
buyumga ortiq yoki kam) doirachalar beriladi.
Tarbiyachi shogirdlarini buyumlar guruhlarini taqqoslaganda qanday
obektlar ko’p, qandaylari kam ekanini aytishga o’rgatadi (“Qizil doirachalar ko’k
doirachalardan...ta ortiq, ko’k doirachalar qizil doirachalarga nisbatan... ta kam,
ko’k doirachalar nechta bo’lsa qizil doirachalar ham shuncha”).
Tarbiyachi bir xil buyumlarning orasidagi miqdoriy munosabatlarni doim
almashtirib turishi kerak. Masalan, shunday qilish kerakki, ko’k doirachalar qizil
doirachalar qancha bo’lsa, shuncha bo’lsin. Taqqoslanayotgan guruhlarning
fazoviy holatlarini g’am o’zgartirib turish kerak. Masalan, to’plam polotnosining
goh ustki, goh pastki qatoriga ko’proq (kamroq) miqdorda buyumlarni
joylashtirish kerak, bolalar kartokchada ham mos ravishda shu ishni bajarishlari
kerak. Bunday mashqlarni bajarishlari kerak. Bunday mashqlarni bajarish
jarayonida bolalar har xil turdagi va rangdagi buyumlar (ayiqchalar,
mashinachalar, yashil, sariq, sharlar va h.k.) ortiq, kam, teng bo’lishi
mumkinligini bilib oladilar.
O’quv yili oxirida bolalarga har xil o’lchamdagi buyumlar miqdorini
taqqoslashni (ustiga yoki yoniga qo’yish bilan) o’rgatish kerak. Chunonchi kichik
va katta kubchalar guruhlarini taqqoslashda (har bir katta kubkachaga bittadan
kichik kubchani qo’yib) kichkintoylar bitta kichik kubcha juftsiz qolganini,
demak, kichik kubchalar ko’p, katta kubchalar kam ekanini aniqlaydilar. Shunga
o’xshash mashqlarda munosabatlarning, ya’ni katta obektlar ko’p, kichiklari kam;
kattalari kam, kichiklari ko’p; katta va kichik obektlar miqdori teng kabi
munosabatlarning har xil variantlarini o’rgatish kerak.
Buyumlar majmualarini taqqoslashda har xil analizatorlarga suyanish
muhim ahamiyatga ega.
Masalan, tarbiyachi dastlab bolalarni kaftga har bir urganda (cho’p bilan
stolga urishda) stolga bittadan o’yinchoq qo’yishga o’rgatadi, keyingi
mashg’ulotlarda stolga nechta o’yinchoq qo’yilgan bo’lsa (2-3 ta), kaftga shuncha
urushni taklif qiladi. Shundan keyin tarbiyachining o’zi bolg’acha bilan necha
marta urganini tinglash va kaftga shuncha marta urishni topshiriq qilib berishi
mumkin.
Bu xil mashqlar jarayonida bolalar har xil analizatorlar yordamida idrok
qilinadigan ikki guruh, elementlarini juftlab taqqoslashni o’rganadilar.
57](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_57.png)
![13- MA'RUZA: Bolalarda son- sanoq haqidagi bilimlarni
shakllantirish sanashga o’rgatish
Reja:
1. Sanash o’lchash jarayonida bolalarda butun sonlar qatori haqidagi
tasavvurlarni rivojlantirish
2.O’rta va katta guruh bolalarini sanoqqa o’rgatish.
Tayanch so’zlar va iboralar: son va sanoq, tarbiyachi, bolalar,
maktabgacha tarbiya, o’yin, huddi shunday, kupchani top, bitta va ko’p,
O’rta guruh.
4 yoshli bolalarni o’qitishning asosiy vazifasi ularni to’g’ri usullardan
foydalanib, 5 ichida buyumlarni, tovushlarni, harakatlarni sanashga o’rgatishdir.
Dastlabki mashg’ulotlarda tarbiyachi sanash namunasini ko’rsatib o’zi
sanaydi, bolalar esa u sanagan buyumlarning umumiy miqdorinigina aytadilar,
ya’ni sanoq jarayonini tarbiyachi o’z zimmasiga oladi, sanoq natijasini bolalar
aytishadi.
Sanoqqa o’rgatish bir – birining ostiga parallel joylashgan 2 qator
buyumlar guruhini taqqoslash asosida tuziladi. Taqqoslanuvchi guruhlar soma –
yon turgan sonlarni ifodalashi kerak: 1 va 2,2 va 3,3 va 4,4 va 5. bu sonining hosil
bo’lish prinsipini o’zlashtirish uchun ko’rsatmadi asos hosil qiladi, bolaning bir
to’plam bir son bilan, ikkinchi to’plam boshqa son bilan atalishini tushunishga
yordam beradi.
Masalan, tarbiyachi sanoq zinasi (narvoni) ning pastki pog’onasiga 2 ta
buyum (2 ta archa) qo’yadi, ularni qayta sanaydi, bunda bolalar e’tiborini
natijaviy songa qaratadi. Shundan keyin ustki pog’onaga archalar ustiga aniq mos
keltirib boshqa buyumlani (2 ta olmaxonni) qo’yadi. Ularni sanaydi, bolalarga
miqdoriy munosabatlarni (2 ta olmaon va 2 ta archa, archalar va olmaxonlar
miqdori tengdan) namoyish qiladi. Shundan keyin tarbiyachi ustki pog’onaga
yana bitta olmaxon qo’yadi va darhol miqdoriy munosabatlarni aniqlydi:
“Olmaxonlar ko’paydimi yoki kamaydimi?” – “Ko’paydi”. Bolalar “ko’pni” juda
yaxshi ko’radilar. “bitta olmaxonning jufti yo’q, u archasiz – olmaxonlar ko’p,
archalar esa kam. Archalar 2 ta, olmaxonlar nechta? Sanab chiqish kerak”.
Tarbiyachi sanaydi: “bir, ikki, ...” Shundan keyin yangi so’z – uch sonini aytadi:
(Hammasi bo’lib, 3 ta olmaxon”) tarbiyachi qo’lini aylantirib ishora qiladi, bu
ishora – uch soni sanab chiqilgan uchala olmaxonning hammasiga tegishli
ekaninin bildiradi, shundan keyin xulosa chiqaradi: “Jami olmaxonlar uchta”.
Bolalardan olmaxonlar qanchaligini takrorlashni so’raydi, jarhol ularning
e’tiborlarini sonlardan qaysilari katta, qaysilari kichik ekaniga qaratadi: “uch
ikkidan katta, ikki uchdan kichik. Uch katta, ikki esa kichik”. Bolalar bunga
ko’rsatmali ishonch hosil qiladilar. Ular, agar guruhlardagi buyumlar tengdan
(barvardan) bo’lsa, ularning miqdori bir xil sonning o’zi bilan belgilanishini
ko’radilar (2 ta olmaxon va 2 ta archa), agar 1 ta buyum olinsa (qo’shilsa),
buyumlar kam (ko’p) qolishini va guruh yangi son – uch bilan belgilanishini
ko’radilar. Bolalar har bir son buyumlarning ma’lum miqdorini belgilashini
tushuna boshlaydilar.
Bola katta sonni qanday hosil qilish (1 dan 2,2 dan 3 va h.k)
mumkinliginigina emas, balki 1 ni ayirish bilan katta sondan kichik sonni hosil
qilish (2 dan 1,3 dan 2,4 dan 3) ni ham ko’rishlari muhimdir. Shu sababli har bir
58](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_58.png)
![yangi sonning hosil bo’lishida tarbiyachi tengsizliklardan tengliklar hosil
qilishning 2 ta usulini ko’rsatishi kerak. Chunonchi, olmaxonlar bilan archalar
misolida u 1 ta archa qo’shadi va buyumlar tengdan – 3 va 3 dan (3 tadan)
bo’ladi. Shundan keyin tarbiyachi oldingi kartinani tiklaydi (3 ta olmaxon va 2 ta
archa) va tengsizliklardan tengliklar hosil qilishning boshqa usulini ko’rsatadi; 1
ta olmaxonni olib qo’yadi va buyumlar yana tengdan bo’ladi: 2 va 2 (2 tadan).
Yangi sonning hosil bo’lishini har xil buyumlarning 3 -4 guruhini
taqqoslab ko’rsatish kerak. Masalan, tarbiyachi archalarni oladi va ularning
o’rniga oldin 2 ta, keyin 3 ta quyonchani qo’yadi (tavsiflangan usulda harakat
qilib), quyonchalar soni bilan olmaxonlar sonini taqqoslaydi. Shundan keyin
tarbiyachi olmaxonlarni oladi va ularning o’rniga sabzilarni qo’yadi. Har gal
bolalar qaysi guruhda buyumlar ko’p, qaysinisida kamligini aniqlaydilar, ularni
sanaydilar, (ikki usul bilan) tenglikni tiklaydilar.
Bolalar guruhda hammasi bo’lib nechta buyum borligini bilish uchun
sanash kerakligini sekin –asta tushuna boshlaydilar.
Tarbiyachi sanash usullarini ko’p martalab ko’rsatadi va tushuntiradi.
Sanashni o’ng qo’l bilan chapdan o’nga qarab olib borish malakasini tarbiyalaydi,
sanash jarayonida buyumlarning tartibi bilan, ularga qo’l tekkazib ko’rsatish
kerak, oxirgi sonni aytib, buyumlarning hamma guruhidan qo’lni aylantirib
chiqib, umumlashtiruvchi imo – ishoralar qilishni o’rgatadi.
Sanashga o’rgatish jarayonida bolalarga sonlar tengligini har xil sharoitda –
guruxlardagi buyumlar orasidagi masofa har xil, buyumlar kattaliklari bo’yicha
har xil, keyinroq esa ularning joylashuvlari shakli bo’yicha har xil bo’lganda
ko’ra olishni o’rgatish kerak. Masalan, bir guruhda buyumlar bir – biridan katta
masofada joylashgan, boshqa guruhda esa yaqin joylashgan bo’lib, nisbatan kam
o’rinni oladi, ammo ularning miqdori ikkala guruhda ham bir xil. Bolalar bunga
ikkala guruhdagi buyumlarni sanab chiqib ishonch hosil qiladilar.katta va kichik
buyumlarning tengligi ham, qator yoki biror geometrik figura (masalan, doira,
kvadrat, uchburchak) shaklida joylashtirilgan buyumlar tengligi ham shunday
qaraladi. Tengliklarni tekshirish uchun bolalarga bir guruh buyumlarni ikkinchi
guruh buyumlari qarshisiga (juftlab) joylashtirish, ularni sanab chiqish va
topilgan sonlarni taqqoslashni taklif qilish mumkin.
Shuningdek tengsizliklarni taqqoslashga doir mashqlar o’tkazish kerak.
Bunda bolalarga qandaydir buyumlar ikkinchi taqqoslanayotgan guruhdagi
buyumlardan kam joy egallashiga qaramay (ularning joylashuvi kattaligiga
qarab), ko’p bo’lishi mumkinligini ko’rsatish kerak. Bu xil mashqlar bolani
buyumlarning soni ularning o’lchami va joylashuvlariga bog’liq bo’lmasligini
tushunishga olib keladi.
Bolalar buyumlarni sanash malakasni egallab olganlaridan keyin, ularni
obektlarni sanab ajratishga, mustaqil ravishda ma’lum sondagi buyumlarni o’z
ichiga olgan guruhlar tuzishga o’rgata boshlash, bunda ularga sanash usulini
ko’rsatish kerak. Tarbiyachi stolga bir xil ko’p o’yinchoqlarni joylashtiradi va
umumiy miqdordan 3 ta o’yinchoqni sanab ajratish kerakligini aytadi.
Guruhlardan 1 ta o’yinchoqni olib, tarbiyachi uni stolning boshqa bir chekkasiga
qo’yadi va “Bir” deydi. So’ngra indamay yana bitta o’yinchoqni oladi va uni
birinchisining oldiga qo’yib, “ikki” deydi va h.k. tarbiyachi son so’zini u
o’yinchoqni ajratib qo’yilgan o’yinchoqlar yoniga qo’yganidan keyingina aytadi.
59](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_59.png)
![Shundan keyin bolalarga kichkina o’yinchoqlar to’plami tarqatiladi va
to’plamdan ma’lum miqdorni (2-3 ta o’yinchoqni) olish taklif qilinadi. Bundan
keyin ushbu xildagi mashqlarni o’tkazish maqsadga muvofiq: “Stol atrofida
nechta qo’g’irchoq o’tirgan bo’lsa, shuncha piyolani ajratib sana”. “4 ta
quyonchani ajratib sana va keltir” “3 ta quyoncha va 4 ta sabzi keltir” va h.k.
Shuningdek, nafaqat sanoq malakaisni mustahkamlaydigan, balki shu bilan bir
vaqtda shakl, o’lchov haqidagi tasavvurlarni shakllantirish imkonini beradigan,
fazoda orientir (yo’nalish) olishni rivojlantirishga yordam beradigan mashqlarni
ham o’tkazish kerak. Masalan, buyumlarni sanash va ularning o’lchamlarini
taqqoslash, fazoda joylashuvlarini aniqlash (chapda, o’ngda, yuqorida, pastda,
ustida, tagida) mumkin.
Ko’rish analizatorari ishtirokida, buyumlarni sanash bilan bir qatorda,
bolalarni tovush chiqarib, ushlab ko’rib, shuningshdek harakatlarni sanash
bo’yicha mashq qildirish kerak. Masalan, tarbiyachi bolalarga o’zi barabanga,
stolga, childirmaga, metallofonga va h.k. ga necha marta urishini sanashni, necha
qadam qo’yganini sanashni taklif qiladi; kartochkaga nechta buyumning rasmi
solingan bo’lsa, shunga harakat qilishni, bolg’acha bilan necha marta ursa,
shuncha marta taqillatishni taklif qiladi. Shundan keyin bolalarni aytilgan son
bo’yicha harakat bajarishga o’rgatish kerak: “To’rt marta o’tirib turing”,
“Koptokni uch marta osmonga irgiting” va h.k. Har xil analizatorlar ishtirokida
sanash bolaning yakuniy sonnining ma’nosini chuqurroq tushunishiga yordam
beradi.
O’rta guruhda bolalar birinchi marta 5 gacha bo’lgan sanoq tartibi bilan
tanishtiriladi. U yoki bu buyumning tartib bo’yicha o’rnini topish o’rgatiladi.
“Qancha?”, “Qaysi?”, “Sanoq bo’yicha nechanchi?” savollariga to’g’ri javob
berishga o’rgatiladi.
Bolalarni sanashga o’rgatish mashg’ulotlarning mazmuni quyidagidek
bo’lishi mumkin:
Tarbiyachi stol ustiga 3 ta har xil (qizil, sariq, yashil) rangli avtomobilni
qo’yadi, bolalardan avtomobillarning rangini aytishni, so’ngra stolda hammasi
bo’lib nechta mashina borligini sanab bilishni so’raydi. Bolalar “bir, ikki, uch” va
h.k. deb sanab, hamma avtomobillarning nechtaligini aytib beradilar. Tarbiyachi
yashil avtomobil nechanchi o’rinda turganini qanday bilish mumkinligini so’radi.
Buning uchun ham sanash kerak, ammo boshqacha sanash kerakligini aytadi va
avtomobillarni tartibi bilan (chapdan o’ngga qarab) qayta sanaydi: “Birinchi,
ikkinchi, uchinchi”. Bolalar bilan birga yashil mashina uchinchi o’rinda turibdi,
deb xulosa chiqaradi. So’ngra tarbiyachi sariq mashinani eng oxiriga qo’yadi va
bolalarga sariq mashina nechanchi o’rinda turganini aniqlashni so’raydi. Yashil
mashina nechanchi o’rinda turganini so’raydi va h.k. Tarbiyachi o’yinchoqlarning
o’rinlarini almashtirib, bolalarni sanoq tartibi bo’yicha mashq qildiradi. U har gal
buyumlarni chapdan o’ngga qarab, tartibi bilan sanash kerakligini eslatadi.
Shundan keyin bolalarga har xil rangli, masalan, sariq,yashil, ko’k rangli
uchta cho’pni stolga qator yoyishni taklif qilish mumkin. Bolalar birinchi,
ikkinchi, uchinchi cho’pning rangini aytishlari, shundan keyin uchinchi (ikkinchi,
birinchi) cho’pni qizil rangli cho’p bilan almashtirishlari kerak. Topshiriqni
bajarib, bolalar qaysi (sanoq bo’yicha qaysi) cho’pni almashtirganlarini aytishlari
kerak.
60](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_60.png)
![Katta guruhda bolalarga har bir son o’z ichiga ma’lum sondagi birliklarni
olishi haqida bilim berish zarur. 5 ichidagi sonlarning birliklardan iborat tarkibi
haqidagi tasavvurlar ham konkret misollarda shakllantiriladi.
Bolalar buyumlar guruhlarini, ularning belgilari, sifati bo’yicha tahlil
qilishga, so’ngra sonning birliklarini aytishga o’rgatiladi. Masalan, tarbiyachi stol
ustiga har xil rangdagi 4 ta kubchani qo’yib, kublar nechta? Qanday rangdagisi
nechta?, deb so’raydi. Oxirgi savol buyumlar miqdorini ularning ranglari
bo’iycha tahlil qilishga yo’naltiradi: “Qandaylari qancha?” – 1 ta qizil, 1 ta ko’k,
1 ta sariq, 1 ta yashil” – “Hammasi – chi?” – “Hammasi 4 ta kub” – “Demak, 4 –
bu 1,1,1 va 1. shundan keyin yana bolalardan sonning birliklarini, so’ngra
sonning o’zini aytish so’raladi (1,1,1 va 1 – bu 4)
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni o’qitishda buyumlar haqidagi har
xil bilimlaridan, ularni differensiallash yoki guruhlarga birlashtirish, alohida
alomatlari bo’yicha umumlashtirish malakalaridan foydalanish kerak. Masalan,
hammasi bo’lib 5 ta o’yinchoq bor. “Qandaylari qancha? – “1 ta quyon, 1 ta
matryoshka 1 ta ayiq, 1 ta qo’g’irchoq, 1 ta tulki”. – “Demak, 5- bu 1, 1, 1, 1 va
1”. Bolada butun miqdorni ko’rish va uni aytish, sonning birliklarini (sonni
tuzuvchi har qaysi birlikni) aytish, ularni birlashtirib, bir son bilan aytish
malakasi shunday shakllantiriladi.
Sonning birliklardan iborat tarkibini o’rganishda bolalarning geometrik
figuralar haqiagi bilimlaridan, buyumlarning kattaliklari bo’yicha
munosabatlarini ayta olishlaridan foydalanish kerak. Masalan, 3 geometrik
figuralarni – uchburchak, doira, kvadratni tahlil qilish uchun har xil uzunlik va
rangdagi qog’oz poloskalarni olish mumkin. Bu poloskalarning bittasi sariq – eng
qisqa, bittasi ko’k – biroz uzunroq, bittasi yashil – yanada uzunroq, bittasi oq – 2
ta kam uzunroq, bittasi qizil – eng uzun, jami esa 5 ta – bu 1, 1, 1, 1 va 1.
Bolalar olgan bilimlarini har xil topshiriqlar yordamida mustahkamlashi
kerak. Maslan, tarbiyachi sonli kartochka ko’rsatadi va bolalarga buyumlarni,
sonda nechta birlik borligi ko’rinib turadigan qilib sonli kartochkani ko’rsatadi,
yuolalar esa doira, kvadratni tahlil qili uchun har xil uzunlik va rangdagi qog’oz
poloskalarni olish mumkin. Bu poloskalarning bitta – bittasi yashil – yanada
uzunroq, bittasi oq – 2 ta kam uzunroq, bittasi qizil – eng uzun, jami esa 5 ta – bu
1, 1, 1, 1 va 1.
Bolalar olgan bilimlarini har xil topshiriqlar yordamida mustahkamlashi
kerak. Masalan, tarbiyachi sonli kartochka ko’rsatadi va bolalarga buyumlarni,
sonda nechta birlik borligi ko’rinib turadigan qilibjoylashtirishni taklif qiladi.
Yoki u 3 ta doirachali, sonli kartochkani ko’rsatadi, bolalar esa doira, uchburchak
va kvadratni qo’yadilar. Bolalardan 3 ta doirachali, sonli kartochkani ko’rsatadi,
bolalar esa dioar, uchburchak va kvadratni qo’yadilar. Bolalardan 3 ta figurani
nega ajratib sanaganini, u qaysi figuralarni ajratib qo’yganini (1 ta dioar, 1 ta
uchburchak, 1 ta kvadrat), 3 sonida nechta birlik borligini so’rash mumkin.
Shunday qilib, tarbiyachi bolalarni natural sonlarning hosil bo’lishi bilan
tanishtiradi; sonni bir birlik orttirish yoki kamaytirishga qarab. Katta yoki kichik
son hosil bo’ladi.
Katta guruhda bolalarda tartib sonlardan foydalanish malakasini
rivojlantirish davom ettiriladi. Bola shu yoshda ham ko’pincha sonning tartib
qiymatini miqdor qiymati bilan almashtirib yuboradi. Shu sababli bolalarga tartib
61](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_61.png)
![sonning mohiyatini ochib berish, miqdor son har doim ham tartib son bilan ustma
– ust tushavermasligini ko’rsatish, tartib son esa har doim buyumlarning ma’lum
miqdorini bildirib turishini ko’rsatish kerak. Tartib sanoqni kiritishga qadar
bolalarga “qancha”? degan savolga javob berishda faqat chapdan o’ngga qarab
sanashnigina emas, balki o’ngdan chapga qarab ham, o’rtasidan boshlab ham
sanash mumkinligini, qator emas, boshqacha joylashtirilgan buyumlarni istalgan
buyumlardan boshlab sanash mumkinligini ham ko’rsatish kerak. Agar sanoq
(biror buyumni o’tkazib yubormay, sanashning qaysi buyumdan boshlanganini va
qaysilarining sanalganini eslab qolib) to’g’ri olib borilsa, natija har doim bir xil
chiqaveradi.
Bola tartib sanoqda “nechanchi?” savoliga javob berish talab qilinganda
buyumlarni har doim qator qilib joylashtirishlarini o’zlashtirib olishi kerak.
Odatda chapdan o’ngga qarab sanashadi. (O’ngdan chapga qarab qanash ham
mumkin, ammo bola sanoq qanday tartibda olib borilayotganini bilishi kerak).
Bolalar buyumning boshqa buyumlar orasidagi tartibini aniqlashda
sanoqning yo’nalishi muhim ahamiyatga egaligini bilib oladilar. Tarbiyachi har
doim “qancha?” savoliga sanab chiqilgan buyumlarning hammasi qanchaligini
aytish bilan, “qaysi?” (“sanoq bo’yicha nechanchi?”) savoliga bir buyumlar
orasidagi o’rinni bilib, javob berish kerakligini va birinchi, ikkinchi, uchinchi deb
sanash kerakligini eslatadi va ta’kidlaydi.
Bolalarni “qaysi?”, “nechanchi?” savollarini tushunish va fraq qilish
bo’yicha mashq qildirish uchun ularni buyumlarning kattaligi va rangiga qarab
taqqoslash malakalaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Masalan, ularga rangla
qog’oz poloskasi hammasi bo’lib qanchaligini, yuqoridagi birinchi poloska
qanday rangda ekanini; qaysi poloska beshinchi, yashil poloska hisob bo’yicha
nechanchi ekanini, qora poloska hisob bo’yicha nechanchi ekanini topish
topshirig’i beriladi. Bunday topshiriqlarda geometrik figuralar – katta
uchburchak, doira, uchburchak, to’rtburchak, rangi bir xil, ammo har xil
kattalikdagi katta uchburchak, katta doira, katta to’rtburchaklardan foydalanish
mumkin. (“Katta doira sanoq bo’yicha nechanchi?, qaysi figura to’rtinchi? Katta
to’rtburchak sanoq bo’yicha nechanchi?” Keyingi figurani ayting. U qanday?
Oltinchi figura nima deb ataladi?”).
“Qaysi?” savolini tushunish malakasi hafta haqidagi bilimlarni aniqlashga
doir mashqlarda ham mustahkamlanadi. Masalan, tarbiyachi haftaning birinchi
kuni nima?, haftaning uchinchi kuni qanday atalishini, haftaning nechanchi kuni
payshanba? Va h.k. savollarni har xil ifodalashi kerak. Bu ham diiqqatni to’plash,
ham bilimlarni yanada chuqur o’zlashtirishga imkon beradi.
O’yin uchullari ham samaralidir. Chunonchi, o’qituvchi gapiradi va u o’z
nutqini flanelegrafda namoyish qilish bilan kuzatib boradi. Podada qanday
hayvonlar borligini ayting. Hayvonlarni parigi qirg’oqqa o’tkazish kerak. Ko’prik
tor bo’lgani uchun ular bir –birining orqasidan ketma- ket ketishadi. Liqqat bilan
qarang nima birinchi ketmoqda? Nima ikkinchi bo’lib ketmoqda? Sigirning
orqasidan nima ketmoqda? ....Qo’ydan oldin nima ketmoqda? Nima oxirida
ketmoqda? Qo’zichoq hisob bo’yicha nechanchi? Hammasi bo’lib nechta hayvon
ko’prikdan o’tmoqda?
62](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_62.png)
![Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning kata guruhida turlicha
kattalikdagi har xil joylashgan buyumlardan ikkitadan, beshtadan, to’qqiztadan
kabi ifodalarni qo’llab, tengliklarni aytishga o’rgatish davom ettiriladi.
Daslabki ma’lumotlarni didaktik tarqatma materiallar bilan bajariladigan
mashqlarda berish maqsadga muvofiq. Bolaga 4 ta uchburchakni ajratib sanash va
ularni qator qilib qo’yishni; shuncha doirachani ajratib sanab, ularni
uchburchaklar ostiga joylashtirish; doiralar betiga ularga teng miqdorda,
kvadratlar nechtaligini qayta sanashni taklif qilish mumkin. Nihoyat, ushbu
savolni ham berish kerak. “Har bir qatorda nechtadan geometrik figura bor?” bu
saovlga har xil javob berishga yo’l qo’yish mumkin: ixcham javob –
“To’rttadan”; to’liq javob: “To’rttadan geometrik figura” yoki “Har bir qatorga
to’rttadan geometrik figura joylashtirilgan”.
Bunday topshiriqlar bolalarning bilimlarini mustahkamlashga yordam
beradi. Tarbiyachi sonli kartochkacha buyumni ajratib sanab qo’yishni taklif
qiladi. Kartochkani yana bir marta ko’rsatadi va sonni aytadi, bolalar shuncha
buyumni ajratib sanab qo’yishadi. Shundan keyin tarbiyachi so’raydi, “Siz
nechtadan o’yinchoq qo’ydingiz?” yoki “Stolda nechta o’yinchoq va kartochkada
nechta doira bor?”.
Bolani o’z atrof – tevaragidan tengliklarni topish bo’yicha mashq qildirish
zarur. (Bolalar stol atrofida 2 tadan, 4 tadan o’tirishibdi, stollar qatorga bittadan
qo’yilgan, har qaysi stol yonida 2 tadan kursi (stul) turibdi. Har qaysi shkafchada
5 tadan sochiq bor va h.k).
Katta guruhda bolalarning biri ko’proq, biri kamroq joy olganda ham
buyumlar guruhlari teng bo’ilshi mumkindigi haqidagi tasavvurlari
mustahkamlanadi. Tarbiyachi flanelegrafga (doskaga) uchburchaklar va
kvadratlarni bir –birining tagiga qo’yadi. Bolalar ularning miqdorini aniqlaydi (5
va 5). Shundan keyin tarbiyachi uchburchaklarni boshqacha qo’yadi; ularni sanab
chiqish va daslabki miqdor o’zgargan yoki o’zgarmaganligini aytishni so’raydi:
endi kvadratlar va uchburchaklar nechtadan, bo’ldi; nima o’zgardi
(uchburchaklarni boshqacha qo’ydingiz, endi ular ko’proq joy oldi).
“Kvadratlar o’shancha – 5 ta ekani ko’rinib turishi uchun ularni qanday
qo’yish (uchtiga qo’yish yoki yoniga qo’yish) mumkin?” – deb so’raydi
tarbiyachi oxirida.
Boshqacha vaziyatdan ham foydalanish mumkin: kvadratlarni
uchburchaklar tagiga bittadan oralatib qo’yish va bolalarga bunday savollarni
berish mumkin: u yoki bu figuraning miqdori o’rgandimi? Kvadratlar va
uchburchaklar nechtadan? Ular 5 tadan ekanini qanday tekshirish mumkin?
(sanash, bir –birining ostiga qo’yib chiqish).
63](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_63.png)
![13-MA'RUZA: BOLALARDA SON-SANOQ HAQIDAGI
BILIMLARNI SHAKLLANTIRISH SANASHGA O’RGATISH
Reja:
1. Maktabga tayyorlov guruhi bolalarining 10 ichida sanash, ajratib sanash
ko’nikmalarini takomillashtirish
2. Bolalarga tovushlarni, harakatlarni sanashga, buyumlar miqdorini sezish
bo’yicha sanashga o’rgatish.
3. Butun buyumni qismlarga bo’lish.
Maktabga tayyorlash guruhida tarbiyachi bolalarning 10 ichida sanash,
ajratib sanash ko’nikmalarini takomillashtiradi. Bolani har xil yo’nalishda
sanashga, qaysi buyumlar sanalganini, sanash qaysi buyumlardan boshlanganini
eslab qolib, hech bir buyumni ikki marta sanamay, bitta ham buyumni o’tkazib
yubormay sanashga o’rgatiladi.
“Tengdan”, “baravardan”, “ko’p”, “kam” tushunchalarni o’zlashtirish,
shuningdek sanoq ko’nikmalarini puxta shakllantirish ko’p miqdordagi rang –
barang mashqlardan va ko’rsatmali qo’llanmalardan foydalanilgandagina mumkin
bo’ladi. Tarbiyachi buyumlarni har xil kombanasiyalarda; bir guruhni qator qilib,
ikkinchi guruhni doira bo’yicha, boshqasini esa bir nechta (2-3 qism) guruh qilib
qilib joylashtiradi va h.k. Tarbiyachi bolalani shunday usullarni izlashga
undaydiki, ular yordamida buyumlarning joylashishlariga nisbatan qulay va tez
hisoblash mumkin bo’ladi.
Bolalarga tovushlarni, harakatlarni sanashga, buyumlar miqdorini sezish
bo’yicha aniqlashga doir topshiriqlar berish zarur.
Mazkur yosh bosqichida bolalarni tartib sanoq bo’yicha mashq qildirish
davom ettiriladi. Masalan, tarbiyachi 5-8 ta buyum tasvirlangan kartochkani
bolalarga ko’rsatadi. Hamma buyumlar qancha ekanini, u yoki bu buyum sanoq
bo’yicha nechanchi ekanini so’raydi. (Daftar oldida nechta buyum taribdi? Qaysi
buyumlar? Kitob bilan ruchka orasida qaysi buyumlar turibdi? Ruchka sanoq
bo’yicha nechanchi? va h.k.)
Maktabga tayyorlash guruhida bolalar sonlarning teskari kelish tartibi
bo’yicha sanashga o’rgatiladi. Dastlab bunday mashqlar konkret materialda
o’tkaziladi. Bunday mashqlarni uncha katta bo’lmagan sonlardan boshlash
tavsiya etiladi. Masalan, tarbiyachi stoliga 5 ta o’yinchoq (buyum) qo’yilgan.
Bolalar bu buyumlarni sanab bo’lganidan keyin tarbiyachi ularni bittadan olishni
aytadi, bolalar esa qolgan o’yinchoqlar sonini (...beshta..., to’rtta..., uchta...,
ikkita..., bitta ... hech nima) aytishlari kerak.
Mashqdan mashqqa o’tilgani sari buyumlar miqdori ko’paytirib boriladi.
Shundan keyin bolalarda sonlarni teskari tartibda ko’rgazmali materialsiz ayta
olish malakasi asta –sekin hosil qilina boradi. Shu maqsadda “Keyingi (oldingi)
sonni ayt”, “Sanashni davom ettir”, “Keyingi (oldingi) sonni ayt”, “Sanashni
davom ettir”, “Kichik sonni ayt”, “Kim katta?” “Koptokni ushla” kabi og’zaki
didaktik o’yinlar tavsiya qilinadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar
raqamlar bilan tanishganlaridan keyin, bunday o’yinlar raqamlardan foydalanib
o’tkaziladi. Bolalar raqamli kartochkalarni natural qator sonlarining kelishi
kartochkalarni natural qator sonlarining kelishi tartibida joylashtiradilar. So’ngra
tarbiyachining topshirig’iga binoan sonlarni teskari tartibda (beshdan boshlab,
ettidan boshlab, to’qqizdan boshlab a h.k.dan boshlab) aytadilar.
64](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_64.png)
![Mashg’ulotlar mazmuniga 10 ichida sonlarning birlardan iborat tarkibini
mustahkamlashga yo’naltirilgan mashqlarni kiritish zarur.
7 yoshga qadam qo’ygan bolalarni o’qitishda raqamlar bilan tanishtirishga
katta o’rin ajratiladi. Tarbiyachi buyumlar miqdori haqida tushunchani ularni
sanash bilangina emas, balki kattalardek raqamlarga qarab ham bilish
mumkinligini aytadi. Rasmdan samolyotni ko’rsatadi va darhol 1 raqamini
qo’yadi. Shundan keyin qator mashqlar bajariladi. Masalan, tarbiyachi 1 raqamini
namoyish qiladi, bolalar esa shuncha buyumni ko’rsatishadi. Tarbiyachi nechta
buyumni ko’rsatsa, bolalar qanday raqam kerakligini aytishadi va uni o’z
oldilariga qo’yishadi. 1 raqami haqidagi bolalarning tasavvurlarini
mustahkamlash uchun ularga 1 dan qancha katta, 1-2dan qancha kichik va h.k.ni
raqamlar bilan ko’rsatish so’raladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni 2 raqami bilan tanishtirish uchun yuqorida
tavsiflangan usullardan ham, yangi usullardan ham foydalanish mumkin.
Masalan, tarbiyachi xonadagi buyumlarning qaysilari haqida “ikkita” yoki
“ikkitadan” deyish mumkinligini so’raydi (buyumlar oldindan tayyorlab
qo’yilgan bo’lishi kerak), yoki flanelegrafga 2-3 juft buyumni qo’yadiva larning
nechtaliini raqam bilanbelgilash mumkinligini aytadi va uni ko’rsatadi. Bolalar
beshta raqamning hammasi bilan sekin –asta ana shunday tanishtiriladi.
Bilimlarni mustahkamlash har xil seminar mashqlar jarayonida amalga oshiriladi.
Bunday mashqlar asosida bolalar qaysi son katta ekanini faqatgina real
buyumlarda emas, balki raqfamlarda ham ko’rsata oladi. Tarbiyachi bolalarga
ko’rsatgan raqamga mos keladigan miqdordagi buyumlarni ajratib sanashni;
buyumlarni qayta sanab, natijasini ovoz chiqarib aytmaslikni, uni raqamlar
yordamida ko’rsatishni; raqamli kartochkalarga nisbatan orientir olib, qaysi son
qaysi sondan katta va qancha katta (kichik) ligini aniqlash (raqamni ko’rsatish
bilan) topshiriqlarini bajarish mumkin.
Raqamlarni o’zlashtirish kichik sonlarning hosil bo’lishiga doir mashqlar
orqali amalga oshiriladi. Tarbiyachi 5 ta buyum qo’yadi. So’ngra 1 ta buyumni
olib qancha qolganini raqam bilan ko’rsatishni so’raydi. 1 tadan buyumni olish to
0 raqamini ko’rsatguncha davom ettiriladi.
Raqamlar yordamida bolalar keyingi (oldingi) soni aniqlash va aytishga
o’rgatiladi. Masalan, bolalarni aniqlash va aytishga o’rgatiladi, masalan, bolalarga
6 raqami beriladi va keyingi sonni raqam bilan ko’rsatish so’raladi? 7 raqamini
ko’rsatib, oldingi sonni ko’rsatishni so’raladi va h.k.
Maktabga tayyorlov guruhida bolalarning sonning 2 ta kichik sondan iborat
tarkibi haqidagi tasavvurlari shakllantiriladi. Sonni 2 ta ikichik songa ajratish va 2
ta kichik sondan bitta katta son hosil qilishga o’rgatiladi. Maktabgacha tarbiya
yoshidagi bolalarni sonlarni 10 ichida hosil qilish a yoyish (ajratish) ning
mumkin bo’lgan hamma hollari bilan tanishtirish kerak. Bu bilan bog’liq bo’lgan
mashqlarni 3 sonidan boshash maqsadga muvofiq. Tarbiyachi flanelegrafga 3 ta
eman yaprog’ini joylashtiradi, yaproqlar nechta va ular qanday rangda ekanligini
so’raydi. So’ngra 1 ta yashil yaproqni 1 ta sariq yaproq bilan almashtiradi. Nima
o’zgarganligini, yashil yaproqlar nechtaligini va sariqlari nechtaligini so’raydi (2
ta yashil va 1 ta sariq, jami 3 ta, demak, 3 – bu 2 va 1). Yana sariq yaproq o’rnini
almashtirib, uni yashil yaproqlardan oldinga qo’yadi va jami yaproqlar
65](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_65.png)
![qanchaligini, qaysi yaproqlar qanchaligini so’raydi (1 ta sariq va 1 ta yashil,
demak, 1 va 2 yana 3).
Boshqa sonlarning tarkibi bilan ham bolalarni shunga o’xshash tanishtirish
kerak:
4 – bu 3 va 1; 1 va 3; 2 va1;
5 – bu 4 va 1; 1 va 4; 3 va2; 2 va 3;
6 – bu 5 va 1; 1 va 5; 4 va 2; 2 va 4; 3 va 3;
7 – bu 6 va 1; 1 va 6; 5 va 2; 2 va 5; 4 va 3; 3 va 4;
8 – bu 7 va 1; 1 va 7; 6 va 2; 2 va 6; 3 va 5; 4 va 4;
9 – bu 8 va 1; 1 va 8; 7 va 2; 2 va 7; 6 va 3; 3 va 6;
10 – bu 9 va 1; 1 va 9; 8 va 2; 2 va 8; 7 va 3; 3 va 7; 6va 4; 4va 6; 5 va5.
Sonlarning 2 ta kichik sondan iborat tarkibini o’rganishda bolalarni faqat
katta bilan kichikni (7 va 1 – bu 8) ham mashq qildirish tavsiya etiladi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning sonning 2 ta kichik sondan
iborat tarkibigi adoir bilimlarini mustahkamlash uchun kartochkalar, buyumlar
bilan, keyinroq esa raqamlar bilan har xil mashqlardan, “Topchi, ikkinchi
qo’limda nechta?”, “Sanoq lotosi”, “Senda qancha?”, “Qo’sh, ol” kabi
o’yinlardan foydalanish kerak. Sonning tarkibi bilan tanishtirish bolani qo’shish
va ayirishga doir sodda masalalarni echishga olib keladi.
Butun buyumni qismlarga bo’lish. Bolalarga butunni qismlarga
bo’lishini qog’oz qarag’ini (kvadrat shaklida bo’lishi mumkin) teng ikki qismga
bo’lishi o’rgatishdan boshlash kerak. Bolalarga qog’oz varag’ining o’rtasidan
buklab teng ikkiga bo’lish vazifasi beriladi. Bolalar dastlab qog’oz varag’ini 2 ta
teng qismga bo’lganliklari uchun tarbiyachi birinchi qismni butun varaq ustiga
qo’yib taqqoslash va qaysinisi katta, yoki kichik ekanini gapirib berishni (butun
varaq yarimdan katta, bitta bo’lak buun varaqdan kichik) taklif qiladi. Shundan
keyin yarim varaqlarni birlashtirib, bitta bo’lak qo’yilsa, butun varaqqa teng
varaq hosil bo’lishi ko’rsatiladi.
Bolalar yarimta so’zini yaxshi tushunmoqlari uchun tarbiyachi bir varaq
qog’ozni 2 ta teng bo’lakka bo’ladi va bitta bo’lakni yarim varaq, deb atash
mumkindigini va agar mumkin bo’lmasa, nega atab bo’lmasligini so’raydi. (“Bu
– kichik bo’lagini-chi, ... nega mumkin emas?”) Bolalarga yarimni ikkidan bir
deb aytish ham mumkinligini tushuntirish kerak. Shundan keyin ikkidan bir
qismni ko’rsatish va uni butun kvadrat ustiga qo’yishni, qolgan yarimlar ustida
ham shu ishni bajarish zarur. (“Biz bitta ikikdan birga yana bitta ikkidan birni
qo’shdik va bitta butun kvadrat hosil qildi”).
Butun bilan uning bo’laklari orasidagi munosabatlar haqidagi bilimlarni
mustahkamlashni doirani ikkiga bo’lish misolida amalga oshirish mumkin.
Shundan keyin maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar butunni teng to’rt bo’lakka
bo’lish bilan tanishtiriladi. Mashg’ulot boshlangandan keyin, buni bolalardan
kimlar bilish – bilmasliklarini aniqlab, qanday bajarish keraklgini so’rash kerak.
Agar javob to’g’ri bo’lsa, u holda tarbiyachi uni qichqa va aniq qilib takrorlaydi.
Agar javob noto’g’ri bo’lsa, qog’o varag’ini bir buklash kerakligini uqdiradi.
Qog’oz buklanib bo’linganidan keyin, uni yoyish va hamma qanday yuajarganini
tekshirish va nechta teng bo’lak hosil bo’lganini sanab chiqib aytish talab
qilinadi. Shundan keyin bolalarga bu ishlarni mustaqil bajarish; nima hosil
66](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_66.png)
![bo’lganini va qanday hosil bo’lganini gapirib berish; qog’ozni 4 bo’lak qilib
qirqish; bitta bo’lakni butun varaq ustiga qo’yish va taqoslab nima kattaligini
aniqlash; yana bir bo’lakni qo’yib, nima kattaligini; butun varaq ustiga qo’yish va
taqqoslab nima kattalagini aniqlash; yana bir bo’lakni qo’yib, nima kattaligini,
butun varaq yoki 2 ta bo’lak kattalagini aniqlash topshirig’i beriladi. Shundan
keyin navbati bilan 3 ta bo’lak bilan, 4 ta bo’lak bilan taqqoslanadi.
Bolalardan to’rt bo’lakning har birini nima deb atash mumkinligini so’rab,
ularni to’rtdan bir, chorak so’zlari bilan tanishtirish kerak. Bolalar to’rtdan bir
qism nima ekanini – shunday to’rtta qismdan biri ekanini tushunishlari kerak.
Tarbiyachi quyidagidek mashqlarni o’tkazishi mumkin: bitta qismni olib, stolda
nechta to’rtdan bir qism qolganini, so’ngra 2 ta qismni olib, bularning qaysinisi
katta, qaysinisi kichik degan savollarni beradi. Doira, qog’oz poloskasi bilan ham
shunday mashqlarni o’tkazish mumkin.
Bolalar buyumlarni 2 va 4 ta teng qismlarga bo’lish malakasini egallab
olganlaridan keyin, ular qismlari bo’yicha tushunni va butun bo’yicha uning
qismini topishga o’rgatiladi. Mashg’ulotni mana bunday tashkil qilish ham
mumkin. Tarbiyachi bolalarga kvadrat shaklidagi qog’oz mumkin. Tarbiyachi
bolalarga kvadrat shaklidagi qog’oz varag’ini 4 qismga bo’lishni taklif qiladi.
Katta o’lchamdagi kvadratni olib, uni qismlarga bo’ladi. Hammadan qaraqning
to’rtdan bir qismini ko’rsatishni so’raydi va o’zidagi namunani ko’rsatadi.
Bolalarning e’tiborini o’lchamlardagi farqqa tortadi, sababi haqida o’ylab
ko’rishga imkon beradi.
Agar bolalar qismlarining o’lchamlari orasidagi farqni payqamasalar,
tarbiyachi flanelegrafga kichkina va katta kvadratlarni mahkamlaydi. Bolalarga
qo’llarida kichik varaq qismlari to’rganini tushuntirali. Bolalarni bunday xulosaga
olib keladi; agar buyum katta o’lchamli bo’lsa, uning bo’lagi ham katta bo’ladi,
kichik buyumning bo’lagi katta buyumning bo’lagidan kichik bo’ladi. Shundan
keyin har qaysi varaqqa mos choraklar (to’rtdan bir qismlar)ni qo’yishni taklif
qiladi. Shunday qilib, bolalar o’zaro bog’lanishlarni o’rnatishni o’rganadilar. Bu
ishning mantiqiy tafakkurini rivojlantirishdagi ahamiyati katta.
Maktabga tayyorlash guruhida bolalarni tanga –chaqalar bilan tanishtirish
vazifasi qo’yiladi. Tarbiyachi bolalarga 1,2,3,5,10 tiyinlik chaqa – tangalarning
kartondan qirqilgan nmaunalarini tarqatadi. Ularni qarab chiqishni taklif qiladi.
(“To’g’ri, bular yo’llar, bularni tanga – chaqalar ham deyiladi”).
“Qaranglar –chi, erda qanday raqamlar turibdi? – deydi tarbiyachi; -
“Qaradinglarmi? Bir tiyinlikni toping, ko’rsating (o’zi tegishli chaqani
ko’rsatadi). Ikki tiyinlikni toping, unda 2 raqami bo’lishi kerak. Uch tiyinlikni,
besh tiyinlikni, ...10 tiyinlikni toning. Hozir “Magazin” o’yinni o’ynaymiz.
Hamma tangachaqalarni oldingizga qo’ying. (Tarbiyachi oldindan qimmatlari
(qancha turishi) ma’lum bo’lgan buyumlarni tayyorlab qo’yadi, bir varaq oq
qog’oz – 1 tiyin, bir varaq rangli qog’oz – 2 tiyin, qora qalam – 3 tiyin, daftar 3
tiyin, rasm – 5 tiyin). Magazin ochiq. Nima qancha turushini bilish kerak. Bir
varaq oq qog’oz 1 tiyin turadi. Bir varaq oq 1 tiyin turadi. Bir varaq oq qog’oz
uchun to’lak kerak bo’lgan pulni ko’rsating. Bu rangli qog’oz varag’i esa 2 tiyin
turadi. Shunday pulni ko’rsating. Bu erda daftar ham sotiladi. U 3 tiyin turadi.
Uch tiyinlik chaqani toping. Rasm 5 tiyin turadi. 5 tiyinlikni toping va ko’rsating”
va h.k.
67](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_67.png)
![“Magazin” o’yinni 2 -3 mashg’ulotda, har xil buyumlardan foydalanib,
takrorlash mumkin.
Keyingi mashg’ulotlarda bolalar egallagan bilimlarini hisobga olib,
mashqlar tashkil qilish kerak. Masalan, 5 ta 1 tiyinlik, 2 ta ikki tiyinlik. 1 ta uch
tiyinlik va 1 va 5 tiyinliklardan iborat tangalardan foydalanish mumkin. Bolalar
sonning birliklardan, 2 ta kichik sondan iborat tarkibini o’rganishgan. Oldin
bolalarga 5 tiyinlikkacha bo’lgan pullar bilan, keyin 10 tiyingacha bo’lgan pullar
bilan ish ko’radigan mashqlarni berish tavsiya etiladi.
Quyidagidek o’yin – topshiriqlar maqsadga muvofiq.
1. “Bir varaq oq qog’oz 1 tiyin, bir varaq qizil qog’oz esa 2 tiyin turadi.
Bir varaq qizil qog’oz uchun haqni qanday to’lash mumkinligini o’ylab ko’ring (1
tiyin + 1 tiyin);
2. Daftar 3 tiyin turadi. Uni qandayto’lak mumkin? (1 tiyin +1 tiyin + 1
tiyin + 1 tiyin + 1 tiyin; 2 tiyin + 3 tiyin; 2 tiyin +2 tiyin + 1 tiyin; 3 tiyin +1 tiyin
+1 tiyin).
So’ngra qiymatlari 10 tiyinlikkacha bo’lgan chaqatangalar bilan shunga
o’xshash mashqlar o’tkaziladi. Topshiriqni kim to’g’ri bajarsa, unga fishka yoki
bayroqcha berish mumkin. Mashg’ulot oxirida bolalar kim necha marta to’g’ri
javob berganini hisoblaydilar.
Agar bolalar “chaqa – tangalar” tushunchalarini o’zlashtirib olishgan
bo’lsa, ushbu xildagi mashqlardan foydalanish mumkin: “Bir varaq oq qog’oz 1
tiyin turadi, bir varaq rangli qog’oz uchun esa undan 1 tiyin ortiq bo’lak kerak.
Bir varaq rangli qog’oz qancha turadi?”.
“Nima qancha turadi?” o’yini bolalar o’zlashtirgan bilimlarni
mustahkamlashga yordam beradi. Bolalarga chaqa –tangalar komplekti beriladi.
Tarbiyachi o’z stoliga har xil buyumlarni yoyib qo’yadi va ularning bahosini
aniqlab qo’yishni taklif qiladi.
“Bu pero ikki tiyin turadi, bir varaq oq qog’oz esa undan 1 tiyin arzon
turadi. Bir varaq oq qog’oz qancha turadi?” – deb so’raydi tarbiyachi. (Bolalar
o’zlaridan kerakli tangalarni topishlari, uni yuqoriga ko’tarishlari, so’ngra oq
qog’oz varaqg’i oldiga qo’yishlari kerak). Pero ikki tiyin turadi, daftar esa undan
1 tiyin ortiq turadi. Daftar qancha turadi? Qanday chaqani ko’tarish va daftar
oldiga qo’yish kerak? Va h.k. shunday qilib, bolalar tarbiyachi bilan birgalikda
har qaysi ularni sotish boshlanadi. Tarbiyachi boladan so’raydi, “Ayt-chi, sen
nima sotib olmoqchisan, u qanday narsa, u qancha turadi?”.
Nazorat savol va topshiri q lari
1.Maktabgacha yoshdagi kichik guruh bolalarini sanoqqa o’rgatish.
2. 4 yoshli bolalarni o’qitishning asosiy vazifasi nimalardan iborat.
3. Buyumlarni sanash va ularning o’lchamlarini taqqoslash, fazoda
joylashuvlarini aniqlash
4. Maktabga tayyorlash guruhi bolalarining 10 ichida sanash, ajratib
sanash ko’nikmalarini takomillashtirish
Mustaqil ish topshiriqlari:
Maktabgacha yoshdagi sanash, ajratib sanash ko’nikmalarini
takomillashtirish.
68](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_68.png)
![Tavsiya etiladigan adabiyotlar
1. SH.A.Sodiqova “Maktabgacha pedagogikasi” “Tafakkur sarchashmalari”
nashriyoti. T.,2013y.
2. Bikbayeva N.U. Ibragimova Z.I. Kosimova X.I. «Maktabgacha tarbiya
yoshidagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shaklantirish» T.
«O‘qituvchi» ,1995y.
3 . Raxmonqulova “Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni
shakllantirish”,T.2010y
69](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_69.png)
![14- MA'RUZA: BOLALARDA PREDMETLARNING SHAKLI
HAQIDAGI TASAVVURLARINI SHAKLLANTIRISH
Reja:
1. Bolalarning (xususiy kuzatish materiallaridan foydalanib)
buyumlarning shakli va geometrik figurani idrok qilish xususiyatlari.
2. Buyumlarning shakli va geometrik figuralar haqidagi
bilimlarning maktabgacha yoshdagi bolalarning sensor va aqliy
rivojlanishidagi ahamiyati.
3. Har xil yosh guruhlarida bolalarni buyumlarning shakllari va
geometrik figuralar bilan tanishtirish
Tayanch so’zlar va iboralar: mashg’ulot geometric figura, buyumlar,
tasavvur, taqqoslash, dumaloq buyumlar, farqlash.
Bolalar bog’chasida bolalarda geometrik figuralar haqidagi
tasavvurlarning shakllantirilishi.
Matematika mashg’ulotlarida bolalar eng sodda geometrik figuralar bilan,
ularning ba’zi xossalari bilan tanishadilar, buyumlarni geometrik etalonlar bilan
taqqoslash asosida ularning (buyumlarning) shaklini tahlil qilish va baholashni
o’rganadilar.
Bolalar asta –sekin shakl haqidagi umumiy tasavvur shakllanadi, bunday
tasavvur maktabda geometriya, chizmachilik kabi fanlarni o’zlashtirish uchun
asos bo’ladi.
Ikkinchi kichik guruh
Uch yoshli kichkintoylar dumaloq buyumlarni va burchaklari bor
buyumlarni farq qilishga, ya’ni buyumlarning shakllarini elementar tahlil qilishga
o’rgatiladi.
Qarash uchun geometrik shaklga ega bo’lgan, detallari yo’q oddiy
shakldagi buyumlar tanlanadi. Buning uchun daslab, har xil rangdagi, ammo bir
xil shakldagi, bir xil buyumlardan, masalan? Uchburchak, kvadrat, to’g’ri
to’rtburchak shaklidagi bayroqchalardan foydalanish maqsadga muvofiq, bu
kichkintoylarga shakl alomatini ajratishga yordam beradi. Shundan keyin har xil
rangli bir xil buyumlarni sodda shakldagi istalgan buyumlar (koptok, ip koptok
g’ildiraklar) ni berish mumkin.
Tarbiyachi bolalarga buyumlarning shakllarini payqash – harakat yo’li
bilan, “shakl” so’ziga urg’u bergan holda tahlil qilishni o’rgatadi. U buyum
konturi (tashqi ko’rinishi) ustidan qo’lini o’tkazib “dumaloq” (g’ildirak), - deydi.
Bolalarni birgalikda harakat qilishga jalb qilish muhim ahamiyatga ega.
Kichkintoylar tarbiyachining qo’l harakatini kuzatib, xuddi shunday harakatni
haqoda bajarishga “yordam” berishadi. Buyum konturi ustidan qo’l yoki
ko’rsatkich barmoq aylantirib chiqiladi. Har galgi harakat buyum ustidan qo’lni
tekkishib chiqish bilan tugaydi, shunday qilinmasa, shakl haqidagi tasavvur
kontur chizig’i bilan bog’lanib qolishi mumkin.
Tarbiyachi bolalarda buyumlar konturini o’rab olish, ularni qo’l bilan
qamrab olish, qo’lni sirt bo’yicha siypalab chiqish, buyumlarni dumalatish, ularni
har xil holatga qo’yish istagini uyg’otadi. Natijada yumaloqlangan va burchakli
buyumlarning xossalarini (turgun, turg’un emas va h.k.) topadilar.
70](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_70.png)
![“Shakli bo’yicha o’xshashlarini tanla” kabi o’yin mashqlardan foydalanish
mumkin. Chaqirilgan bola o’z buyumini tekshirib chiqib, uni shu shakldagi
buyumlar turgan stolga o’tkazib qo’yishi kerak. Keyinroq bolalar buni mustaqil
bajaradilar, masalan, o’z stollari yonida o’tirgan hollarida har xil shakldagi
buyumlarni ajratib qutilarga solishadi: bir qutiga dumaloq (dioarviy), ikkinchi
qutiga burchakli (burchaklari bo’lgan) buyumlarni solishadi.
Ikkinchi kichik guruhda bolalar doira va kvadrat bilan tanishtiriladi.
Buning uchun tarbiyachi dastlab har bir bolaga 2 tadan geometrik figura,
masalan, qizil doira va yashil kvadrat beradi (tarbiyachining o’zida ham shular
bo’ladi). Tarbiyachi bolalarga 2 ta figuradan bittasining nomini aytmagan holda
ko’rsatadi va ulardan xuddi shunday figurani topish va ko’rsatishni so’raydi.
So’ngra ikkinchi figurani ko’rsatib, bolalardan o’z stollaridan xuddi shunday
figurani topib ko’rsatishni so’raydi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni
geometrik figuralar bilan tanishtirish metodikasida buyumlarni payqash – harakat
yo’li bilan tekshirish usullariga o’rgatish muhim ahamiyatga egayu buni qanday
bajarishni tarbiyachi ko’rsatadi: u bolalarni birga ishlashga jaob qilgan holda,
buyum konturi ustidan bir necha marta ko’rsatkich barmog’ini yuritib chiqadi
(bola har bir figura konturi ustidan qo’lini yuritib chiqadi). Bunda u figura nomini
aytadi. Ikkinchi mashg’ulotda bolalar tarbiyachining har bir geometrik figura
konturini hosil qilayotgan qo’l harakatini kuzatishadi. Shundan keyin o’zlari
figura konturi bo’yicha barmoqlarini yuritib chiqib, uning nomini aytishadi.
Bolalarni kontur ustidan barmoq yuritib chiqish bo’yicha mashq qildirish uchun
2-3 ta doira, kvadrat tasvirlangan kartochkalardan ham foydalanish mumkin.
O’z tarbiyalanuvchilarini doira va kvadratni ajrata olish bo’yicha bir
necha marta mashq qildirib, tarbiyachi bolalarni figuralar bilan aktiv harakat
qilishga (qo’lga olish, bir birining ustiga qo’yish, qator qilib qo’yish) chorlaydi.
Bu bolaga geometrik figuralarning nomlari va shakllarini eslab qolishga yordam
beradi.
Keyingi mashg’ulotlarda tarbiyachi o’zidagiga qaraganda kichik
o’lchamdagi, ammo rangi bir xil bo’lgan doira va kvadratlarni beradi, so’ngra esa
namunadan o’lchami ham, rangi ham fraq qiladigan doira va kvadratlarni beradi.
Bolalarning doira va kvadrat haqidagi tasavvurlarini mustahkamlash uchun
(Doirani o’ng qo’lingga ol”, “Kvadratni chap qo’lingga ol”, “Qo’lingda turgan
narsaning nomini ayt”, “Hamma doiralarni yuqori poloskaga, hamma kvadratlarni
pastki poloskaga qo’y” kabi topshiriqlardan, shuningdek “top –chi, haltada nima
bor”, “Juftini top”, “O’z uyingni top” kabi o’yinlardan foydalanish mumkin.
Bunday topshiriqlarga mashg’ulotning bir qismini ajratish kerak, qolgan
vaqtda esa doira va kvadratlardan ko’rsatish uchun xizmat qiladigan va tarqatma
material sifatida foydalanib, buyumlar to’plamini yoki bitta buyumni topish, yoki
yoniga qo’yish yo’li bilan buyumlar guruhlarini taqqoslash kabi mashqlarga
bag’ishlash mumkin. Bolalarni buyumlarni ularning tasvirlari bilan mos keltirish
bo’yicha (“Buyum va uning tasviri”, “Bizning tomorqa” kabi o’yinlarda) mashq
qildirish ham foydali.
Oxirgi o’yinda bolalar buyumning kontur va yassi tasviri orasidagi
moslikni idrok qilishni mashq qiladilar. Buyumlar shaklini obstrakt geometrik
figuralar bilan taqqoslash kichkintoylar uddalay oladigan ish. Bolalar geometrik
71](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_71.png)
![figuralarni har qanday buyumni – koptokni, g’ishtni va boshqa narsalarni qanday
idrok qilsalar, shunday idrok qiladilar.
Binobarin, bolalar qurilish komplektlarida, mazaikalarda har xil geometrik
figuralar bilan doimo har xil rangli va har xil o’lchamli bo’lishi mumkinligini
tushuntiradi.
O’rta guruhda tarbiyachi bolalarda har xil shakldagi figuralarni idrok
qilish tajribasini to’plashni davom ettiradi. Bolalar ikki – esh qismdan iborati
sodda va murakkabroq shakldagi buyumlarni ko’zdan kechirishadi va rasmlarini
chizishadi, ularni loy va plastilindan yasashadi, bunda qismlarning shakli
hozircha geometrik etalonga yaqin bo’ladi (bular piyola, jo’ja va boshqa narsalar
bo’lishi mumkin).
O’rta guruhda tarbiyachi predmetlar shaklini sezish – harakat va ko’rish
bilan –tekshirishni tashkil qiladi. Tekshirish natijalari dumaloq (dioarviy), to’g’ri
to’rtburchak shaklida kabyui so’zlar bilan mustahkamlanadi.
Bu guruhda “Buyum o’zi haqida nima deydi?”, “Qismlariga ko’ra
buyumning o’zini bil”, “Buyumlar dominosi” kabi o’yinlardan va shuningdek
kubchalar, qirqma rasmlardan foydalanish mumkin.
Geometrik obrazlar haqidagi dastlabki ma’lumotlarni bolalar o’yinlardan,
mehnatdan, kundalik hayot (turmush) dan oladilar. Ular tarbiyachiga taqlid qilib,
mozaikalar va qurilish materiallari komplektiga kiruvchi u yoki bu buyum nomini
aytadilar. Ularning xossalari bilan amalda tanishadilar.
Matematika mashg’ulotlarida sanoqqa o’rgatish uchun doiralar,
uchburchaklar va boshqa narsalardan ko’rsatma material sifatida foydalaniladi.
Bolalar figuralar miqdorini aniqlab, ularni aytishadi.
Mashg’ulotlarda bolalarni dioar, kvadrat, uchburchakning ba’zi belgilari
bilan, keyinroq esa, to’g’ri to’rtburchakning belgilari bilan tanishtirish, figuralar
har xil o’lchamli va har xil rangli bo’lishini ko’rsatish kerak.
Bolalar tarbiyachi bilan birga katta o’lchamli (diametri 15sm) figuralarni
qarashadi, kichik o’lchamdagi xuddi shu figuralarni ko’rsatishadi.
Bolalarga o’z konvertlaridagi figuralarni ajratish va ular qanday ifguralar
ekanini va qanchaligini aytish taklif qilinadi.
Tarbiyachining topshirig’iga binoan, bolalar figuralarning kattaliklari
bo’yicha ortib va kamayib borish tartibida joylashtiradilar, har xil figuralarning
miqdorlarini taqqoslab, qaysi figuralar kam, qaysi figuralarning miqdori barobar
ekanini aniqlaydilar.
Birinchi mashg’ulotda bolalarga figuralarning bir xil komplekti beriladi,
keyingi mashg’ulotlarda esa, har qaysi bola figuralarning shunday komplektini
oladiki, unda figuralarning miqdori, rangi va o’lchami har xil bo’ladi.
Tarbiyachining ko’rsatmasiga binoan, bolalar figuralarni ikki poloskali
kartochkalarga shakli, rangi, kattaligi bo’yicha joylashtiradilar, so’ngra
poloskalarning har qaysisisdagi figuralar miqdorini taqqoslaydilar.
Shunday mashg’ulotlar o’tkaziladiki, ularda bolalar kvadratlar bilan to’g’ri
to’rtburchaklarni taqqoslaydilar va ularning ba’zi xususiyatlari bilan tanishadilar.
Masalan, tarbiyachi bolalarga kvadrat va to’g’ri to’rtburchak olishni, navbati
bilan ularning konturlaridan barmoqlarini yuritib chiqishni va ular nimalari bilan
farq qilishini o’ylab ko’rishni taklif qiladi. Bolalar kvadratni to’g’ri to’rtburchak
72](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_72.png)
![ustiga qo’yib, figuralarni taqqoslashadi va to’g’ri to’rtburchak uzun ekanini, u
shunisi bilan kvadratdan farq qiliini ko’rishadi.
Bolalar sanashni o’rganib olishganidan keyin, ular tanish figuralarning
elementlari bilan, ya’ni tomonlari va burchaklarining mavjudligi hamda ularning
miqdori bilan tanishtiriladi.
Tarbiyachi kvadratning bir uchidan ikkinchi uchigacha barmog’ini yuritadi
va bu kvadratning tomoni ekanini aytadi. kvadratning hamma tomoni ko’rsatadi.
Shuni kuzatish kerakki, bolalar “burchak” so’zini burchakning uchi bilan,
ya’ni burchakni hosil qiluvchi nurlar (tomonlar) chiqadigan nuqta bilan
bog’lamasinlar. Shuning uchun burchak ko’rsatilayotganda, qo’lni burchak
teksiligida bir tomondan ikkinchi tomongacha surib borib ko’rsatish maqsadga
muvofiqdir.
Bolalar o’z kvadratlari va to’g’ri to’rtburchaklarining tomonlarini
topishadi, so’ngra esa burchaklarini topishadi, kvadrat va to’rtburchakning
to’rttadan burchagi va to’rttadan tomoni borligini aniqlashadi.
Navbatdagi mashg’ulotda ular uchburchaklarni ham xuddi shunday
tekshirishadi va hamma uchburchakda uchtadan burchak va uchtadan tomon
borligini aniqlashadi.
Bunday mashqlarni bolalar figuralarni tekshirib, qo’yilgan savolga javobni
mustaqil izlab topa oladigan qilib tuzish kerak.
Geometrik shakllar haqidagi bilimlarni mustahkamlash uchun tarbiyachi
bolalarga oldin gugurt cho’plaridan figura tuzishni, so’ngra ornament hosil
qilishni taklif qiladi.
Figuralarni farq qilish va aytish bo’yicha mashq qildirish uchun “Nima
o’zgardi?”, “Nima yo’q bo’ldi?” “Shaklar dominosi”, “Xuddi shunday figurani
ko’rsat” kabi didaktik va harakatli o’yinlardan foydalaniladi. Masalan,
tarbiyachida disk bo’lib, unga doira bo’ylab har xil geometrik figuralar
joylashtiriladi. U disk strelkasini surish bilan goh u figurani, goh bu figurani
ko’rsatadi, bolalar esa, o’z figuralari orasidan xuddi shunday figuralarni
topishadi, ko’rsatishadi va nomini aytishadi.
“O’z uychangni top” o’yinida polga chizilgan yoki chilvirdan tuzilgan
doiralar, kvadratlar, uchburchaklar va boshqa figuralar uycha bo’lishi mumkin.
Katta o’lchamli figuralar shaklini aniqlash bolalarga qiyinlik qilishini hisobga
olib, bunday o’ychalar o’shchamlarini tobora kattalashtirib borish maqsadga
muvofiq.
Individual mashqlar uchun “Juftini top”, “Kartochkaga mos figura tanla”
va boshqa o’yinlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Bolalar figuralarning
rangli va kontur tasvirlarini mos qo’yishadi, shaklga mos figura tanlashadi.
Yil oxirida bolalar sodda geometrik figuralarni nafaqat farq qilishadi va
aytishadi, balki ularning ba’zi belgilari bo’yicha orientir oladigan bo’lishadi.
Bolalarni buyumlar shaklini geometrik shakllar bilan taqqoslashga o’rgatish
mumkin. Shu maqsadda maxsus mashqlardan foydalaniladi. Masalan, tarbiyachi
stolga geometrik figurani qo’yadi, bolalar esa shu shakldagi buyumlarni
tanlashlari kerak. Geometrik shakl – namuna figura ayrim bolalarga berilishi ham
mumkin, ular shaklni va o’zlari tanlagan buyumni ko’rsatishadi.
Mashqlarni “Xuddi shu shakldagi buyumni top”, “Men nimani aytsam,
shuni top”, “Topshiriq” va boshqa o’yinlar shaklida o’tkazish maqsadga muvofiq.
73](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_73.png)
![Tarbiyachi har qaysi shakldagi buyumdan ikki –uchtadan tanlaydi. Asta –sekin
ularning miqdorini to’rt – beshtaga etkazish mumkin.
Nazorat savol va topshiri q lari:
1. Bolalarning (xususiy kuzatish materiallaridan foydalanib) buyumlarning
shakli va geometrik figurani idrok qilish xususiyatlari.
2. Buyumlarning shakli va geometrik figuralar haqidagi bilimlarning
maktabgacha yoshdagi bolalarning sensor va aqliy rivojlanishidagi ahamiyati.
3. Har xil yosh guruhlarida bolalarni buyumlarning shakllari va geometrik
figuralar bilan tanishtirish masalalasining tahlili.
4. Bolalarni geometrik figuralarning shakllari bilan tanishtirish usullari.
5. Geometrik figuralarni har xil belgilar (alomatlar) bo’yicha guruhlash.
6. Geometrik figuralarni qayta tiklashga o’rgatish usullari
7. Har xil yosh guruhlarida bolalarni shakl bilan tanishtirish uchun didaktik
o’yinlardan foydalanish.
8. Geometrik figuralar va buyumlarning shakllari bilan tanishtirishga oid
o’yinlar o’tkazish uchun didaktik materiallar tanlashga qo’yiladigan talablar.
15-MA'RUZA: BOLALARDA PREDMETLARNING O’LCHAMI VA
ULARNI O’LCHASH HAQIDAGI TASAVVURLARINI
SHAKLLANTIRISH
Dars o’quv maqsadi: Bolalarda predmetlarining kattaligi haqidagi
tasavvurlarni shakllantirish bo’yicha talabalarga tushuncha berish.
Tayanch so’zlar va iboralar: maktabgacha yosh, kattalik, taqqoslash,
malaka, o’lchash, faoliyat, narsalarning shakli, dastur, faoliyat.
Reja:
1. O’lchash haqida tushuncha ,o’lchamning asosiy xususiyatlari
2. Har xil yoshdagi guruh bolalarini buyumlarning o’lchami va kattalik bilan
tanishtirish masalasi.
3. Maktabgacha tarbiya yoshidagi har xil yoshdagi guruhlarda buyumlarning
o’lchami bilan tanishtirish
Asosiy o’quv mat e riali qisqacha bayoni.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda bog’chada elementar matematik
tasavvurlarni tarkib toptirishda dasturning “Kattalik” bo’limida narsalarni
kattaliklari bo’yicha taqqoclash malakalarini, o’lchash faoliyatlarini amalga
oshirishga, narsalarning shakllarini aniqlash va boshqa malakalarga katta
ahamiyat beriladi.
Kattaliklar. Matematik tasavvurlarni tarkib toptirishda bolalarni
buyumlarning kattaliklari bilan tanishtiruvchi masalalar ma’lum o’rinni egallaydi.
Har qanday buyumga to’g’ri to’liq tavsifnoma berishda buyum
kattaliigining ahamiyati uning boshqa asosiy xususiyatlarining ahamiyatidan kam
emas. Taqqoslash asosidagina buyumning kattaligini ta’riflash mumkin.
74](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_74.png)
![Rus matematik metodisti D.Galanin “kattalik” tushunchasining ma’nosini
bunday ifodalaydi: “kattalik deb, buyum va harakatlarning shunday xususiyatiga
aytiladiki, bu xususiyat bo’yicha buyumlarni bir –biri bilan taqqoslay olamiz, bu
xususiyat har xil buyumlarda har xil miqdorda bo’lishi mumkin”. Buyumlarni
taqqoslashning mezonlariga ko’ra ularning kattaliklari, tengligi yoki tengsizlik
munosabati aniqlanadi. Ammo har doim ham buyumlar beosita
taqqoslanavermaydi. Biz ko’pincha buyumlarning kattaliklarini o’zimizda hosil
bo’lgan umumiy tasavvurlar (fikr)da taqqoslaymiz. Bu o’rinda idrok qilinayotgan
buyumning kattaligi umumlashtirilgan obraz bilan taqqoslanadi, bu obrazda
buyumlarni amalda farqlash tajribasi tugallangandek bo’ladi. Kattalik,
shuningdek, o’zgaruvchanlik bilan ham harakterlanadi. V.V.Davidov bunday
deydi: “o’lchamlar – obektning shunday holatiki, u ma’lum chegaralargacha
o’zgara borib, aqqalli berilgan alohida obektni o’zgartirsa, ham, ammo uning tur,
boshlang’ich sifatini o’zgartirmaydi”. Stol uzunligining o’zgarishi uning
kattalliginigina o’zgartiradi, ammo uning mazmuni va sifatini o’zgartirmaydi, stol
stolligicha qolaveradi.
Kattalikning uchinchi hossasi nisbiyligidir. Haqiqatan ham, birp
buyumning o’zi kattaligi bo’yicha qanday buyum bilan taqqoslanayotganiga
qarab, katta yoki kichik deb aniqlanishi mumkin. Shuni ham ta’kidlab o’tish
kerakki, kattalik buyumning shunday xossasiki, uni buyumdan ajratib, alohida
tasavvur qilib bo’lmaydi. Kattalikni buyumdan aratib bo’lmaydi.
Buyumning kattaligini idrok qilib, biz buyumning hajmi borasida to’liq
mo’ljal (orisitir) olamiz (va shundagina uni (katta –kichik) so’zlari bilan
aniqlaymiz) yoki aloihada uzunliklarning (uzunligi, kengligi, balandligi) nisbati
haqida ma’lumtga ega bo’lamiz. Bunda subekt uchun har bir konkret holda
seminar ahamiyatga ega bo’lgan uzunlik ko’p olda kattalikni aniqlash uchun asos
bo’lib xizmat qiladi. Bu holda kattalikning “baland”, “past”, “uzun”, “yo’g’on”
kabi aniq ta’riflaridan foydalanadilar. (“ Bolaga past stul kerak”, “Mashinalar
keng yo’ldan bormoqda”, “Baland archa sotib olishdi” va h.k.)
Bir qator buyumlar borki, ular uchun “katta – kichik” atamalarini ishlatib
bo’lmaydi. Masalan, lepta uzun, qisqa, keng yoki ingichka (tor) bo’lishi mumkin;
sakragich esa uzun yoki qisqa bo’lishi mumkin va h.k.
Shu bilan birga kuzatishlar va maxsus tekshirishlar shuni ko’rsatmoqdaki,
maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar buyumlarning kattaliklarini aniqlashda
“katta – kichik”, “ortiq –kam” so’zlaridan foydalanishni afzal ko’radilar. Buning
sababi, birinchidan, bolalarning buyumlarning alohida uzunliklari (uzunliigi,
kengligi, balandligi) ni differensiyalashtira olmasliklari, ular orqasida o’lchamlik
munosabatlarini o’rnata olmasliklari va ularning har birini so’zlar bilan aniqlay
olmasliklari, ikkinchidan, kattalarning o’zlari ko’pincha kattalikning aniq ta’rifi
o’rniga juda umumiy bo’lgan “katta – kichik” atamalarini ishlatishlaridir. Demak,
buyumlarning kattaliklarini aynan bir xil aniqlash uchun bolalarga buyumlardagi
uzunlie paralarni o’rnatishni o’rgatish kerak. Bu munosabatlarga sonlargina
aniqlik berishi mumkin.
Shu munosabat bilan bolalarning kattalik haqidagi tushunchalarini tarkib
toptirish bilan bir vaqtda ularning son haqidagi tasavvurlarini va hisoblash
malakalarini rivojlantirib borish samaraliroq bo’lishi mumkin. Shu sababli
bolalarda kattalik haqidagi bilimlarni tarkib toptirishning quyidagi sistemasini
75](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_75.png)
![maqsadga muvofiq, deb hisoblash mumkin: masofa parametrlarini
differensiyallashtirish va ular orasidagi o’lchov munosabatlarini (o’lchashlar
yordamida) o’rnatishdan buyumlarning kattaliklarini butunicha hajm bo’yicha
baholash va aniqlashga olib kelish kerak, chunki E.G.Vasuro bunday ko’rsatadi:
“Haqiqiy umumlashtirish obektlarni shu obektlarning muhim xususiyatlari
bo’yicha differensiyallashtirilgandan keyingina amalga oshadi”. Buyumlarning
kattaligini butunicha aniqlashning muhim xususiyati masofa parametrlarining
o’lcham munosabatlaridan iboratdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalar kattaliklarning miqdoriy bahosini bilish
zarurati bilan har doim kundalik hayotlarida, har xil mashg’ulotlarda, mehnat
faoliyatlarida, o’yinlarda duch keladilar. Ammo bu bilimlar maxsus o’rgatilgunga
qadar tarqoq va aniqmas bo’ladi. Chunonchi, bolalar “katta” tushunchasini
tasavvur qilishda har qanday katta miqdor “arakteristikasini (yuqori, baland,
keng, chuqur) qo’shib yuboradilar, masalan, “uzunroq” deyish o’rniga bolalar
“katta” deyishadi, “kichik”ni bolalar “past”, “tor” va h.k. deb tasavvur qilishadi.
“Teng”degan tasavvurni bolalar nutqidan “bir xil” degan tasavvur siqib
chiqargan, “bir xil” so’zi nihoyatda keng ma’no kasb
Etadi: bolalar bu so’z bilan buyumlarning rangi, shakli, tayyorlangan materiali,
ba’zan esa kattaligi va miqdori bo’yicha taqqoslash natijalarini belgilaydilar.
Tasavvurlarning bunday aniqmasligi matematik aniqlikning va kattalik
ta’rifining, shuningdek, miqdor ta’rifining buzilishiga sabab bo’ladi. Bundan
tashqari, bolalarning maktabda o’qishga tayyorliklarini tekshirish shuni
ko’rsatadiki, kattalikning noaniq miqdoriy baholanishi mavjud bo’lganda ular
(ayniqsa, maktabda o’qishning daslabki naytlarida) atrof sharoitdan, daftar va
kitob varaqlaridan fazoviy orientasiya olishda katta qiyinchiliklarga duch
keladilar. Ba’zi o’quvchilar grafik ishoralarning kattaliklariga amal qiladilar. Bu
malakalar o’qitish o’rgatish, jarayonida shakllanadi. Buyumlarning balandligi,
uzunligi, kengliklari bo’yicha taqqoslay olishni bilish bolalarning bilim
darajalarini anchagina oshiradi.
Kattaliklarning miqdoriy baholarining shakllanishi miqdoriy
munosabatlarni o’rganishda, har xil tushunchalarning, ya’ni son, geometrik va
boshqa tushunchalarning tarkib topishi bilan birgalikda amalga oshiriladi.
Kattaliklar miqdoriy baholarining shakllanishi miqdoriy munosabatlarni
o’rganishda, har xil tushunchalarning, ya’ni son, geometrik va boshqa
tushunchalarning tarkib topishi bilan birgalikda amalga oshiriladi.
Kattaliklar miqdoriy baholarining shakllanish jarayoni bolalarning so’z –
terminlar (baland, tor va b.), shuningdek, eng sodda matematik ifodalar (masalan,
buyumlarning balandliklari bo’yicha taqqoslaymiz va b) ni egallash bilan
bevosita bog’liq.
Buyumlarning kattaliklari bo’yicha munosabatlarini tegishli belgilashlar
bilan o’rnatish uslubiyati kattaliklarning miqdoriy baholarining har xil
darajalarining tarkib topishining aniq sistemasini hisobga oladi, bu ma’lum
izchillikda amalga oshirilishi mumkin.
Ikkinchi kichik guruh
Kattalik. Ikkinchi kichik guruhda tarbiyachi bolalarga uzunligi, kengligi,
balandligi, shuningdek, kattaligi bo’yicha butunlay kechkin farq qiluvchi
buyumlarni (lentalar, qog’oz, karton polsokalari, brusoklar va b) taqqoslashni
76](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_76.png)
![o’rgatadi. Buyumlarning o’lchamlari bo’yicha nisbatanlarini aniq so’zlaridan
foydalanib ifodalashga o’rgatadi: uzun –qisqa, uzunliklari bo’yicha bir xil (teng);
keng –tor, kenligi bo’yicha bir xil (teng) baland –past, balandligi bo’yicha bir xil
(teng), ortiq –kam, miqdori bo’yicha bir xil (teng).
Bunday taqqoslash uchun avval bir – biridan kattaligi bo’yicha biror
alomatiga ko’ra farq qiluvchi buyumlar, masalan, kengligi jihatdan bir xil, bir xil
rangl, bir xil materialdan tayyorlangan, uzunliklari bo’yicha bir xil bo’lgan
lentalarni berish mumkin. Bir lenta ikkinchisidan biroz uzunroq (qisqaroq0
bo’lishi kerak. Bu bolalarning buyumlardagi masofa elementlarini ajratib yordam
beradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni kattalik alomatlari bo’yicha buyumlarni
taqqoslashga o’rgatishda u yoki bu obektning uzunligi kengligi, balandligi, deb
nimani aytilishini qo’l harakati bilan ko’rsatish zarur. Masalan, 2 ta dentaning
uzunliklari bo’yicha taqqoslashda tarbiyachi qo’lini birinchi denta bo’ylab ham,
ikkinchi denta bo’ylab ham (chapdan o’ngga) yuritib, “bu denta uzunroq, bu lenta
esa qisqaroq (kaltaroq)” deb tushuntiradi. Shundan keyin bolaga barmog’i (kafti)
bilan lenta bo’ylab (uning bir chekkasidan ikkinchi chekkasigacha) o’tishni taklif
qiladi. Obektlarning balandliklari bo’yicha taqqoslashda tarbiyachi qo’lini buyum
bo’ylab pastdan yuqoriga, asosidan ustki qirrasigacha o’tkazadi; buyumlarning
butunicha kattaligi bo’yicha taqqoslashda tarbiyachi qo’lini oldin birinchi, keyin
ikkinchi buyum atrofida aylantirib chiqadi.
Bolalar buyumlarning uzunligi, kengligi, balandligi bo’yicha yonma –yon
qo’yib va birini ikkichisining ustiga qo’yib taqqoslashga o’rgatiladi. Dastlab
buyumlarni yoniga qo’yib taqqoslashdan boshlash maqsadga muvofiq, chunki
taqqoslash uchun bir xil rangdagi buyumlar beriladi, bunday buyumlar bir –
birining ustiga qo’yib taqqoslansa, qo’shilib ketadi. Har xil rangdagi
buyumlardan foydalanayotganda ustiga qo’yib taqqoslash usulidan foydalanish
kerak. Tarbiyachi bu usullardan foydalanish kerak. Tarbiyachi bu usullardan
qanday qildib to’g’ri foydalanishni ko’rsatadi: buyumlarning uzunligini yoshiga
qo’yib taqqoslaganda buyumlarni shunday qator qilib qo’yish kerakki, ularning
bir tomondagi (masalan, chapdagi) oxirlari yonma- yon tursin. Ustiga qo’yish
usulidan foydalanganda buyumlarning nafaqat (chapdagi) oxirlarini, balki
ularning ustki va ostki qirralari (chekalari) ni ham ustma –ust joylashtiriladi.
Tarbyaichi bir qismi ko’rinib turgan buyum uzunroq ekanini tushuntiradi.
Tarbiyachi bolalarga ajratilgan belgilarni, taqqoslanayotgan ikkala
buyumning nomini so’zlar bilan aytishni o’rgatadi (“Qizil lenta yashil lentadan
uzun, yashil lenta esa qizil lentadan qisqa”).
Tarbiyachi buyumlardagi belgilarni (kenglik, baladlik) taqqoslashga doir
mashqlarga bolalarning qiziqishlarini oshirish uchun har xil o’yin vaziyatlarini
hosil qiladi. Masalan, ayiqchalarga sharflar bog’laydi, qo’g’irchoqlarga esa
lentalar taqishadi. Bitta sharf (lenta) bog’lanadi, ikkinchisi esa bog’lanmadi.
Nega? Bir sharfni (lentani) ikkinchisiga yonma- yon qo’yib, tarbiyachi birinchisi
ikkinchisidan qisqa ekanini ko’rsatadi. Ikkinchi bir o’yin o’yin vaziyatida nega
bir ko’prikchadan parovoz o’tgan –u, ikkinchisidan nega o’tmaganini aniqlash;
mashina qaysi darvozadan o’tgan, qaysi darvozadan o’tmaganini, nega
o’tmaginini aniqlash talab qilinadi. “Kimning barmoqlari uzun?” “Kimning uyi
77](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_77.png)
![baland”, “Kimning sharfi keng?” va boshqa turdagi o’yin –mashqlarni o’tkazish
ham mumkin.
Shundan keyin bir xil shakldagi, har xil rangdagi bittadan boqsha
komponentlari (parametrlari) teng buyumlarni taqqoslashga kirishiladi, bunda
(balandligi yoki uzunligi va b.) bolalarning e’tibori teng bo’lmagan parametrlarga
qaratiladi. Ajralib turgan parametri, kattaligi bo’yicha kontrast bo’lgan buyumlar
taqqoslash uchun olinadi, bu hol ularni ajratishni ancha osonlashtiradi. O’yin
vaziyatidan foydalanish mumkin. Masalan, ikkinchi kichik guruh bolalari bilan
o’tkaziladigan mashg’ulotlarda (uzunlik haqidagi tasavvurlarni tarkib toptirishda)
tarbiyachi har qaysi bolaga bir –biridan uzunligi bilan farq qiluvchi ikkitadan
rangli qalam beradi. O’yinchoq quyon uzun qalamlarni, o’yinchoq mushuk esa
kalta qalamlarni “yig’adi”. Tarbiyachi bolalarning e’tiborini quyonning quloqlari
uo’un, dumi esa kalta ekaniga, mushukning dumi uzun, quloqlari esa kalta
ekaniga qaratadi.
Shundan keyin tarbiyachi bolalarni ajratilgan parametri bo’yicha
buyumlarni bevosita taqqoslashga o’rgatadi. Bu bosqichda bolalar seminar
harakatlar (ustiga qo’yish, yoniga qo’yish va b.) ni o’zlashtirishadi. Bunday
harakatlar natijasida bolalar nisbiy kattalikni aniqlaydilar. Shu maqsadda
taqqoslanuvchi parametrlari kontrast bo’lmagan buyumlardan foydalanishadi.
Shu bilan bir vaqtda bolalarning tenglik haqidagi tasavvuri (“balandligi, uzunligi.
Kengligi” va b. Bo’yicha teng) tarkib topadi. Chunonchi, “baland – past – teng”
(balandligi bo’yicha) ekanligi haqidagi tasavvurlarni tarkib toptirishda
balandlikning o’zini ajratilganidan keyin bolalarga, masalan, balandlikning o’zini
ajratilganidan keyin bolalarga, masalan, balandligi bo’yicha (kontrast bo’lgan)
farq qilmaydigan ikkita minorachani berish mumkin. Tarbiyachi ikkita
minorachani stolning har xil chetlariga qo’yadi va bolalardan ular balandliklari
bo’yicha teng yoki teng emasliklarini so’raydi. Odatdagidek bolalarning fikrlari
bir xil bo’lmaydi. Ulardan qaysilari haq, qaysi minora baland ekanini qanday
bilish mumki? Tarbiyachi ikkila minorani yonma- yon qo’yib, o’z harakatlarini
tushuntiradi. Bunday holatda qaysi minoracha baland ekani hammaga ko’rinib
turadi.
Bolalarning masofalarni aniqlashlarini osonlashtirish uchun atrof –
muhitdagi shunday buyumlardan foydalanish kerakki, ularda masofa ko’proq
o’rinni egallasin, shu bilan bir qatorda dastlabki mashg’ulotlarda yassi
byumlardan ko’proq foydalanish kerak.
Bundan tashqari, bolalar uchun seminar ahamiyatga ega bo’lgan, har xil
faoliyatlardan ular keng foydalanadigan buyumlardan foydalanishga harakat
qilish kerak; bular har xil uzunlik va kenglikdagi lentalar, har xil uzunlikdagi
sakragichlar, qurilish materiallari detallari (har xil uzunlikdagi brusoklar, kengligi
har xi plastinalar, yo’g’onliklari har xil qilindrlar, tayoqlar), har xil balandlikdagi
piramidalar, kegllar, archachalar va boshqa ko’pgina buyumlar va o’yinchoqlar
bo’lishi mumkin. Har qaysi mashg’ulotda bolalarga tarqatma material (kengligi
teng bo’lgan holda har xil uzunlikdagi qog’oz poloskalar va aksincha, uzunligi
teng bo’lgan har xil kenglikdagi qog’oz poloskalar; har xil uzunlikdagi, har xil
kenglikdagi qog’oz poloskalar, iplar, har xil qalinlikdai lattaputtalar va b.) bilan
ishlash imkonini berish kerak. Tarqatma materiallar bilan ishlash har bir bolaga
buyumlarning kattaliklarini har tomonlama tekshirish imkonini beradi.
78](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_78.png)
![Bolalarda har xil uzunlikdagi buyumlarni farqlash va tegishli atamalar bilan
aniqlash malakalari tarkib topishiga va shakllanishiga imkon bergan ba’zi
mashg’ulotlarni qaraymiz.
Ikkinchi kichik guruhda o’tkazilgan birinchi mashg’ulotning dastur
mazmuni quyidagilardan iborat:
1) bolalarga taqqoslash natijasida buyumlardagi masofani ajratishni
o’rgatish;
2) yoniga qo’yish va ustiga qo’yish usullaridan foydalanib, taqqoslash bilan
uzun va kalta buyumlarni farqlash malakasini rivojlantirish;
3) bolalarni har xil uzunlikdagi buyumlarni mos atamalar bilan aniqlash
bo’yicha mashq qildirish.
Mashg’ulotlar uchun har xil uzunlikdagi ikkita lenta va ikkita chizg’ich
didaktik material bo’lib xizmat qiladi; bolalar uchun va qisqa (kalta) qog’oz
poloskadan foydalanishadi. Tarbiyachi bolalar e’tiborini doskadagi biri
ikkinchisining tagiga qoqib qo’yilgan lentalarga qaratadi va ularning kattaliklarini
topishni taklif qiladi. Bolalar bir lenta baland, ikkinchisi past (Lola);, biri uzun,
ikkinchisi qisqa (zamira); biri kalta, ikkinchisi esa katta (said) deb javob
berishadi. Ko’rib turibmizki, Zamiragina to’g’ri javob bergan. Bolalarning
javoblarini aniqlashtirib, tarbiyachi ta’kidlaydi: “Lentalar uzunliklari bo’yicha har
xil. Biri uzun, ikkinchisi kalta”. Tarbiyachi lentalarning kattaliklarini aytish bilan
bir vaqtda ularni ko’rsatadi. (“Mana uzun lentaning uzunligi, mana kalta
lentaning uzunligi”). Shundan keyin bolalar lentalarning uzunliklarini
ko’rsatishadi, bunda ular ko’rsatilayotgan lentaning kattaligini aytib turishdi, 5-6
ta boladan so’ralganidan keyin tarbiyachi yakun yasagandek bo’ldi: “Bu lentalar
uzunliklari bo’yicha har xil. Bir lenta uzun, ikkinchi lenta esa kalta”. Har xil
uzunlikdagi chizg’ichlarning kattaliklari ham xuddi shunday usul bilan
taqqochlandi va aniqlandi. Mashg’ulotning ikkinchi qismida bolalarning hammasi
tarbiyachining ushbu topshirig’ini bajarishadi: uzun, kalta poloskani ko’rsat kalta
poloska tagiga uzun poloskani shunday qo’yki, ularning chap oxirlari tekis tursin;
uzun, kalta poloskaga bayroqcha, kalta poloskaga koptok rasmini chiz. Har bir
topshiriq bajarilganidan keyin tarbiyachi bolalardan so’rab, ularni
taqqoslanayotgan buyumlarning kattaliklariga aniq ta’rif berishga o’rgata bordi.
Mashg’ulot oxiriga kelib, ba’zi bolalar hatto bunday yoyiq gaplarning ham
uddasidan chiqishdi; “Men uzun poloskaga bayroqcha rasmni, kalta poloskaga
koptok rasmini soldim”.
Bolalarning hammasi uzun va kalta buyumlarni to’g’ri ko’rsatishdi, ammo
ba’zi bolalar poloskalarni katta va kichik poloska, deb aniqlashni davom
ettirishdi. Bunday aniqlashlarni bir mashg’ulot davomida amalga oshiri
bo’lmaydi. Shu sababli navbatdagi ikki mashg’ulot davomida tarbiyachi
bolalarning uzun va kalta buyumlarni mos atamalar bilan aniqlab taqqoslash va
farqlash malakalarini mustahkamladi. Bunda u bolalarda har qanday uzunlikdagi
buyumlar uzun – qisqa (kalta), uzunroq – kaltaroq buyumlar kabi umumiy
tasavvurni tarkib toptirish uchun taqqoslanadigan buyumlar doirasini asta – sekin
kengaytirib borishni lozim topdi.
Shunday mashqlar natijasida bolalar buyumning nisbiy kattaligini asta –
sekin ko’z bilan chamalab aniqlashga o’rgatiladi. Bolada kattalik bo’yicha
munosabatlarni aniqlash usulining o’zi shakllanadi.
79](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_79.png)
![“Keng – tor – teng” (kengligi bo’yicha) tasavvuri ham buyumlarni ustiga
qo’yish usuli bilan shakllantiriladi.
“Yo’g’on – ingichka – teng” (qalinligi (qo’g’onligi) bo’yicha) tasavvuri har
xil buyumlarni bevosita taqqoslash (yoniga qo’yish usuli bilan) da shakllanadi.
Buning qalinligi bo’yicha har xil, yo’g’onligi bo’yicha har xil qalamlarni olish
mumkin.
Bolalar har xil o’lchamli buyumlarni taqqoslay oladigan va tegishli
belgilarni ajrata oladigan bo’lganlaridan keyin “Topshiriq” didaktik o’yini
o’tkaziladi. Topshiriqni tarbiyachi beradi (masalan, qo’g’irchoq nomidan), bolalar
esa u aytgan buyumni )qo’g’irchoqni), masalan, baland archani, uzun qalamni,
keng lentani (2 – 3 juft buyumlar orasidan tanlab) ko’rsatishlari yoki keltirishlari
kerak.
Bolalar kontrast o’lchamli buyumlarni taqqoslashga o’rgatilganidan keyin
tarbiyachi ularni buyumlarning uzunliklari, balandliklari bo’yicha teng bo’lish
bilan tanishtiradi, uzunliklari bo’yicha bir xil (teng), balandliklari bo’yicha
bir hil (teng) tegan ifodalardan foydalanishga o’rgatadi. Shu maqsadda “shunday
uzunlikdagi lentani top”, “balandligi shunday archani top” kabi o’yin
mashqlardan foydalanish mumkin.
O’rta guruh
Kattalik. Ikkinchi kichik guruhda bolalar har xil poloskalardan biror belgi
(uzunlik, kenglik) ni topishga o’rgatilgan edi. Mazkur bosqichda maktabgacha
yoshdagi bolalar bir vaqtning o’zida uzunlikni, kenglikni topa olish va ularni
taqqoslay olish malakasini egallab olishlari kerak. Masalan, tarbiyachi hamma
bolaga 9 xil rangli va uzunligi har xil, ammo kengligi (eni) bir xil bo’lgan
lentalarni tarqatadi va bolalarga tanish bo’lgan usul (masalan, yonma- yon
qo’yish) bilan qaysi lenta uzun, qaysi lenta qisqa (kalta) ekanini topish
topshirig’ini beradi. So’ngra uzun poloskani tanlash va uning uzunligi bo’ylab
barmoqni yuritib chiqishni taklif qiladi. Tarbiyachi “Poloskaning kengligi qani?”
– deb so’raydi va o’zi poloskaning eni bo’ylab qo’lini yuritadi, keyin esa uning
bo’yi bo’ylab qo’lini yuritib chiqadi. Bolalardan poloskaning uzunligi (bo’yi)
kattami yoki kengligi (eni) kattami, deb so’rang kerak, so’ngra esa bo’yicha katta,
eni esa kichik bo’lishini tushuntirib berish kerak. Eng qisqa poloskani qarash
bilan ham tarbiyachi bolalarni yuqoridagiga o’xshash xulosaga olib keladi.
Mashg’ulotning oxirida bolalarga poloskalarning ei bo’yicha taqqoslashni taklif
qilish mumkin. Bolalar bir poloskani ikkinchi poloska ustiga qo’yib, ular
uzunliklari bo’yicha har xil bo’lsa ham, ammo enlari (kengliklari) bo’yicha teng
ekanliklariga ishonch hosil qiladilar.
O’ra guruhda bolalarni buyumlar orasidagi uzunlik, kenglik, balandlik
bo’yicha arzimas kichik farqlarni ilg’ab olishga, har xil kattalikdagi 2 tadan
ko’p buyumlarni taqqoslay olishga o’rgatish kerak. Chunonchi, bolalarga har
xil uzunlikdagi 2 ta lentani taqqoslash taklif qilinadi, so’ngra taqqoslanayotgan
lentalardan uzunroq uchinchi lenta qo’shiladi. Bolalar uzun lenta yanada uzunroq
lenta bilan taqqoslaganda qisqa bo’lib qolishini ko’radilar. Har bir buyum (lenta)
jufti boshqa buyumlar bilan taqqoslanadi. Masalan, qizil lenta ko’k lentadan
uzun, ammo sariq lentadan qisqa. Shunday qilib, bolada asta –sekin
buyumlarning o’lchamlari nisbiy harakterga ega degan tasavvur hosil bo’ladi; bir
80](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_80.png)
![obektning o’zi, qanday buyum bilan taqqoslanayotganiga qarab, goh katta, goh
kichik bo’ladi.
Bolalarni namunaga qarab, buyumlarni ularning uzunliklari,
kengliklari, balandliklari o’sib borish (kamayib borish) tartibida, qator qilib
qo’yishga o’rgatish kerak. Bunda qiyinchilik shundan iborat bo’ladiki, bolalar
kattaliklari va ranglari bilan farq qiluvchi buyumni taqqoslaydilar, shuningdek,
o’lchamlari bo’yicha kontrastlari kam bo’lgan uch –to’rtta buyumlarning
kattalkilarini sifatlarini qiyosiy darajalarini qo’llab, aniqlaydilar.
Mashg’ulotlarda asosiy e’tibor bolalarda buyumlarning uzunliklarini
ajratish va ko’rsatish, buyumlarning uzunlik bo’yicha tengligi yoki tengmasligini
aniqlash, shu asosda ular kattaliklarining aniq ta’rifini bera olish malakalarining
shakllanishiga qaratiladi. Masalan, tarbiyachi to’rtta bolani chaqiradi va ularga
ikkitadan bo’lib sakragichni olishni va uni uzunligi bo’yicha tuzib turishni taklif
qiladi. Bolalarga murojaat qilib, tarbiyachi so’raydi: “Bu sakrag’ichlarning
uzunliklari haqida nima deyish mumkin? “Savolning bunday qo’yilishi bolalarga
har xil javob berish imkonini berdi, boshqacha aytganda, ular har qaysi
sakrag’ichning nisbiy kattaligini aytishlari mumkin, yoki sakrag’ichlar kattaliklari
bo’yicha har xil deyishlari ham mumkin edi. Bolalar javobning birinchi variatini
afzal ko’rishdi. “Bolalar, to’g’ri aytdingiz, sakrag’ichlar uzun va kalta”, - deydi
tarbiyachi.
- “Nega biz ularni shunday atayman?”
- “Chunki ular kattaliklari bo’yicha har xil”. (Sevgi).
- “Chunki ularning uzunliklari har xil”, - deb aniqlashtiradi Karima.
Tarbiyachi Karimaning javobini ma’qullab, boshqa bolalarni chiqaradi va ularga
har qaysi sakrag’ichning uzunligini kattalikni aytish bilavn ko’rsatishni talab
qiladi. Bunda tarbiyachi bunday savollarni beradi: “Kim kalta (uzun) sakrag’ichni
ushlab turibdi?”, “Zohida bilan Mastura, Ilhom bilan Azamat qanay sakrag’ichni
ushlab turishibdi?”. Qizcha bir sakrag’ich ikkinchi sakrag’ichdan qancha
uo’unligini ko’rsatadi. Sakrag’ichlar uzunliklari orasidagi farqni hamma
bolalardan qo’lni ochib ko’rsatish talab qilinadi.
Bolalar masofa bo’yicha taqqoslash usulini shunday o’zlashtiradilar.
Bolalarni kam kontrastli buyumlarning kattaliklarini farqlash va qiyosiy
sifatlarini ishlatish bo’yicha mashq qildirish uchun ularga har xil uzunlikdagi
brusokdan yoki poloskalardan zina tuzishni taklif qilish mumkin. Bundan oldin
“zina” pog’onalarini, uzunliklarini ko’rsatib, ikkitalab taqqoslashni, so’ngresa
butun pog’onani o’sib borish tartibida ham, kamayib borish tartibida ham
taqqoslashni taklif qilish maqsadga muvofiq.
Buyumlarning ayrim masofalarini differensiallashda va ular orasidagi
o’lchov munosabatlarini o’rnatishda etakchi o’rinni o’lchashga ajratilishi
yuqorida aytilgan edi. Ammo o’lchash faoliyati ham boshqa har qanday
foaliyatlar kabi maxsus malakalar egallangandagina samarali bo’ladi. Bu
malakalar ham doim ular takrorlab turilgandagina, o’lchash ko’nikmalariga ztadi.
Kattalar tomonidan maqsadga muvofiq boshqarilib turilgandagina o’lchash
malakalarini egallash (o’zlashtirish0 mumkin bo’ladi. Ish tajribasi shuni
ko’rsatmoqdaki, o’lchash malakalarini egallash besh yoshga qadam qo’ygan
bolalarda jiddiy qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, chunki bu harakatlar katta
aniqlikni, o’lchovni surishda qo’l harakatlarining muvofiqlashtirilganini, sanoq va
81](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_81.png)
![o’lchashni birga qo’shib borishni talab qiladi. Shu bilan birga, A.M.Leushinaning
tekshirishlari ko’rsatishicha, bolalar hayotining beshinchi yoshida sanoqning
asosiy qoidalariningina egallab ola boshlaydilar.
Bir vaqtning o’zida sanoq va o’lchash malakalarini (ularning asl
ma’nosida) o’zlashtirib olish bolalar uchun qiyinchilik qiladi. Shu sabbali o’rta
guruhda o’lchashlarni “modellashtirish”, ya’ni o’lchanayotgan masofani unga
joylashgan o’lchov miqdori bilan taqqoslashdan foydalanish maqsadga muvofiq.
Misol keltiramiz.
Bolalarning stollarida har xil uo’unlik va har xil rangdagi poloskalar
qo’yilgan. Tarbiyachining “Kattaliklari bo’yicha bular qanday poloskalar?” –
degan savoliga bolalar bunday javob berishadi. “Uzunliklar bo’yicha har xil
poloskalar”, “Biri uzun, biri kalta poloskalar” va h.k.
Tarbiyachining “Bolalar, Siz nima deysiz, har qaysi poloskaning uzunligini
bilish uchun nima qilish kerak?” – degan savoliga bolalar bunday javob berishadi:
“Ularni qarash kerak”. “Ularni taqqoslash kerak”. Tarbiyachi qarash ham
mumkin, o’lchash ham mumkin, ammo eng yaxshisi o’lchash kerakligini aytadi.
Shunda biz har qaysi poloskaning uzunligini aniq bilamiz. Mana bu o’lchov bilan
o’lchaymiz. Tarbiyachi bolalarga o’lchovni ko’rsatadi, ularni o’lchovni ko’rishga
taklif qiladi. Qanday o’lchash kerakligini tushuntiradi: “O’lchovni men
poloskaning chapdan eng chekkasiga qo’yaman. Birinchi o’lchov yoniga yana
bitta o’lchovni qo’yaman. Boshqa o’lchov sig’maydi”. Bolalar katta poloskaning
uo’unligi ikkita o’lchovga tengligini shunday tushunib oladilar. Shundan keyin
ularga stollarida yotgan ikkinchi kesmani o’lchash taklif qilinadi. Bolalar har xil,
ammo ko’pincha eng uzun poloskalarni o’lchashadi. Shundan keyin tarbiyachi
ular qanday polsokalarngi o’lchaganliklarini, unga o’lchov necha marta
joylashganini oydinlashtirib oladi. Bolalarning javoblarini tinglab,
umumlashtiradi: “Ko’rayapsizmi, hammangizning poloskachalaringizning
uzunligi har xil, poloskalaringizga o’lchov 4 marta ham, 3 marta ham, 2 marta
ham joylashgan”. Bolalar uo’un va qisqa poloskaning uzunliklarini o’lchashadi,
uo’un va qisqa poloskalarning uzunliklari nechtadan o’lchamga tengligini gapirib
beradilar, qayis poloskaga o’lchov ko’p, qaysi poloskaga kam joylashganini, nega
shundayligini aniqlaydilar. Bolalarning javoblari: “Chunki uzun poloska kalta
poloskadan uo’unroq” (Munira), “Chunki kalta poloskaning uzunligi kichik, uzun
poloskaning uzunligi katta” (Lola). Javoblar bolalarning taqqoslanayotgan
buyumlar orasidagi munosabatlarni tushunishlari, bu munosabatlarni so’zlar bilan
so’zlar bilan aniqlay olishlaridan guvohlik beradi.
Ammo bolalar nega bir poloska ikkinchi poloskadan uchun ekanini ko’ra
olishlari uchun bunday ishni doska oldida flanelegrafda bajarish bilan
chegaralanish kerak. (birinchi poloskaga 4 ta, ikkinchisiga esa faqat e ta bir xil
o’lchov qo’yiladi).
Shunday qilib, ikkinchi kichik va o’rta guruhlarning asosiy vazifalari
bolalarda buyumlarning uzunliklari, kengliklari va balandliklari (qalinliklari) ga
nisbatan masofa turlari haqidagi tasavvurlarni shakllantirish va shu asosda:
a) o’lovlari kontrast bo’lgan ikkita buyumni taqqoslashda;
b) bittasi namuna vazifasini bajaradigan usta buyumni taqqoslashda;
v) bolalar tomonidan seriasion qatorga tartibga solib qo’yiladigan
o’lchovlari bo’yicha ko’proq kontrast bo’lgan to’rt – besh va undan ortiq
82](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_82.png)
![buyumlarni taqqoslashda buyumlarning kattaliklarini farqlash va ularni so’zlash
bilan aniqlash malakalarini rivojlantirishdan iborat.
Bunda bolalar bir vaqtning o’zida o’zaro teskari munosabatlarni o’rnatish
bilan buyumlar kattaliklarining kamayish va o’sish darajalarining qiyosiy bahosi
(uzunroq – kaltaroq) ni ham, ular kattaliklarining nisbiy bahosini ham (uzun –
qisqa) o’zlashtirib oladilar. Bu bilimlarni o’zlashtirish hajmli buyumlarning uch
o’lchovli ekanligi haqidagi tasavvurlarni bundan keyin rivojlantirish uchun asos
bo’ladi.
Masofalarning har xil turlari bilan tanishtirishni asta –sekin amalga oshirish
kerak. Chunonchi, eng oldin bolalarni yassi buyumlarda uzunlikni aniqlashga,
buyumlarning uzunliklari bo’yicha taqqoslashga va ularning katatliklariga oid
ta’riflar berishga o’rgatish maqsadga muvofiq. So’ngra buyumlarning kengligi
bo’yicha, ularning kattaliklarini aniqlab, taqqoslash kerak. Shundan keyin bolalar
buyumlarda balandlikni, nihoyat, qalinlik (yo’g’onlik) ni ajratish malakaisni
egallaydilar.
Katta guruh
Kattalik . Katta guruhda ishlash bolalarning masofalarning har xil turlari
haqidagi tasavvurlarini aniqlashdan boshlanadi.
“Uzunlik”, “kenglik”, “balandlik”, “qalinlik” (“yo’g’onlik”) buyumlarning
kattaliklarida mustaqil orientir olish tushunchalarini egallab olish, ularni
taqqoslash va kattaliklar bo’yicha munosabatlarini tushunib olish imkonini
beradi.
Buyumlar orasida kattalik bo’yicha konkret munosabatlarni o’rnatish
tajribasi qanchalik boy va turli –tuman bo’lsa, keyinchalik bolalarni bu
munosabatlarni umumlashtirishga, konkret tavsiflarni abstrakt ta’riflarga, ya’ni
“teng”, “ortiq”, “kam” (“katta”, “kichik”) tushunchalariga o’rgatish shunchalik
oson bo’ladi.
Bolalar buyumlarning kattaliklarini taqqoslashga va uning oldin buyumlar
masofalarining bir turi bilan farq qiladigan holda, keyinroq masofalarning ikki
turi, nihoyat, uch turi bilan farq qiladigan hollarda aniq belgilashga o’rganadilar.
Shu asosda qaysi hollarda buyumlar katta va qaysi hollarda kichik deb
atalishi tushunchasi beriladi. Agar buyumlar bir xil o’lchamdagi masofalar bilan
farq qilsa, holda ushbu aniq so’zlar ishlatiladi; “uzun”, “qisqa”, “keng”, “tor” va
b.
Agar buyumlar ikki –uch masofa turlari bilan farq qiladigan bo’lsa, ularni
katta va kichik deb aytiladi; katta va kichik matryoshkalar, katta va kichik qog’oz
varag’i va b.
Bolalar kattalikning o’zgaruvchanlik, taqqoslanuvchanlik, belgini
aniqlashdagi nisbiylik (qizil lenta ko’k lentadan uzunroq, ammo oq lentadan
kaltaroq) kabi xossalari bilan tanishadilar, buyumning kattaliklari bo’yicha
munosabatlarining bir qiymatli va o’zaro teskari xarakterini tushunib
etadilar.
Bolalarni kattaliklarning tartiblangan xossalari bilan tanishtirish
mumkin bo’lib qoladi.
Bolalar buyumlarning kattaliklarini o’sib borishi, kamayib borishi atrtibida
joylashtirish bo’yicha mashq qilib, serasion qatorning yo’nalganligining aniqligi,
alomatni aniqlashdagi nisbiylik, qatorning qo’shni hadlari orasidagi farqlarning
83](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_83.png)
![tengligi kabi xossalarini bilib oladilar. Munosabatlar tranzitivligini o’rgatishga
katta ahamiyat beriladi.
Bu bolalarni har qanday buyumning kattaligini bir xi kattaliklar qatorida
aniq o’rinni egalovchi kattalik deb qarashga o’rgatib, bolalarning buyumlarning
kattaliklari bo’yicha orientir olish malakalarini takomillashtiribgina qolmay, balki
ularning matematik –va umumiy aqliy rivojlanishlariga ham imkon beradi.
Bolalarning ko’z bilan chamalash malakalarini rivojlantirishga
yo’naltirilgan ish yuqoridagi ishlar bilan bir vaqtda amalga oshiriladi.
O’qitishning bir qator usullarini keltiramitz, bu usullar, bizning
fikrimizcha, bolalarni kattalikning xossalari bilan muvaffaqiyatliroq
tanishtiribgina qolmay, balki bolalarning fikrlash qobiliyatlarini ham
rivojlantiradi.
Bir alomatni ajratish bu alomatni boshqa alomatlar bilan taqqoslash
bilangina amalga oshishni hisobga olib, masofaning har xil turlari bilan
tanishtirishni juft, qarama –qarshi tushunchalarni taqqoslash asosida amalga
oshiramiz: uzunlikni kenglik bilan, chuqurlikni balandlik bilan, qalinlikni
balandlik va kenglik bilan taqqoslaymiz.
Har bir yangi tushunchani tanish (ma’lum) tushunchalar sistemasiga,
qarama –qarshi tushunchalarni hamda bolalar hali yaxshi o’zlashtirmagan
tushunchalarni taqqoslash shu tushunchalarni muvaffaiyatli mustahkamlashga
imkon beradi.
Yangi materialni dastlabki idrok qilish qanday katta ahamiyatga egaligi
ma’lum.
Yangi parametrni ajratish uzunlik alomati kontrast bo’lgan (yorqin
ifodalangan) va ko’p bo’lgan buyumlarda amalga oshiriladi. Masalan, uzunlik va
knglik bilan tanishtirishda qog’oz poloskalari, lentalar va boshqa narsalar
taqqoslanadi.
Tajriba bolalar uzunlik, kenglik, balandlikni aniq yo’nalishda qo’l
yordamida belgilanganlarida har xil turdagi masofalarni farq qilish ancha engil
bo’lishini ko’rsatmoqda.
Masalan, uzunlikni qo’lni buyum bo’ylab chapdan o’ngga o’tkazish bilan,
kenglikni qo’lni yuqoridan pastga qarab ko’ndalang o’tkazish bilan, balandlikni
qo’lni pastdan yuqoriga o’tkazish bilan ko’rsatishadi. Buyumlarning uzunliklari,
kengliklari, balandliklarini, shuningdek o’lchamlardagi farqlarni bir qo’lning
ochilgan barmoqlari yoki ikkala qo’lni ochib ko’rsatishdan keng foydalanishadi.
Brusokning, silindirning holatini o’zgartirib, bolalar bir xil masofaning o’zi
narsaning gorizontal holatida uzunlik deb atalishini, vertikal holatida esa
balandlik deb atalishini ko’radilar.
Berilgan mashqlar masofalarning har xil turlarini aniq differensiyallash
(farq qilish) malakasining hsil bo’lishiga imkon beradi, bolalarning ko’z bilan
chamalash xususiyatlarini rivojlantiradi.
Buyumlar bilan bir qator mashqlar bajarganlaridan keyin, bolalar
umumlashtirishga o’rgatiladi. “Uzunlikni (kenglikni, balandlikni) qanday
ko’rsatish kerak” yoki “Bu uzunlik kanini Siz qanday bildingiz?” kabi bolalarga
qaratilgan savollar bilimlarni mustahkamlaydi.
Bolalarning balandlik haqidagi savolga bergan taxminiy javoblarini
keltiramiz: “balandlik bu pastdan yuqoriga qarab turishimizdir”, “Balandlik bu
84](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_84.png)
![pastdan yuqoriga qo’lni o’tkaish mumkinligidir”. Aniqlashtiramiz:
“Buyumlarning balandligini aniqlash uchun yo qo’lni pastdan yuqorigacha
o’tkazish, yo buyumlarning asosidan yuqori qirrasigacha ko’z bilan qarab chiqish
kerak”.
Taqqosla yo’li bilangina bolalarning e’tiborini buyumlarning kattaliklari
bo’yicha nisbatlarini topishga qaratish mumkin, chunki kattalikni idrok qilish
jarayoni o’lchash jarayonidir.
Bolalar taqqoslashni ustiga qo’yish, yoniga qo’yish yoki o’lchada
o’lchash yo’li bilan amalga oshiradilar.
Bolalar bilan birgalikda buyumlarni bir – birining ustiga, yoki yoniga
qanday to’g’ri qo’yish, qanday xollarda ustiga, yoki yoniga qo’yish usulidan
foydalanish aniqlanadi.
Keyinchalik taqqoslashda hamma buyumlarni ham bir –birining ustiga yoki
yoniga qo’yish mumkin bo’lavermasligini aniqlashadi. Masalan, shkaf bilan bufet
balandliklarini taqqoslashda shunday bo’ladi. Buning uchun har qaysi buyumni
biror narsa bilan o’lchash va o’lchovlarni taqqoslash kerak.
Shundan keyin o’lchov sifatida nimalardan foydaanish mumkinligi
aniqlanadi. Masalan: tayoq, kanop, lenta, qo’l barmoqlaridan o’lchov sifatida
foydalanish mumkin.
Buyumning uzunligini, kengligini aniqlashda o’lchovdan qanday to’g’ri
foydalanish ko’rsatiladi. Bunda bolalarning e’tibori uo’unlikni aniq bir qirradan
boshlab ikkinchi chekkadagi qirrada tamomlash, o’lchovni to’g’ri chiziq bo’ylab
qo’yish kerakligiga qaratiladi.
Shunday qilib, bolalar har xil taqqoslash usullaridan, shuningdek bilvosita
taqqoslashdan, ya’ni o’lchashdan foydalanib, buyumlarni taqqoslashni
o’rganadilar.
Tarbiyachi shartli olingan o’lchovdan foydalanib, bolalarni buyumlarning
nisbiy kattaliklarini aniqlashga o’rgatadi. Buyumlarning nisbiy kattaliklarini
topishga bevosita va bilvosita taqqoslash usullarini qo’llab bo’lmaydigan vaziyat
vujudga keltiriladi. Masalan, shkaf yoki eshik baland ekanini aniqlash. Shartli
olingan o’lchov (qog’oz poloska, lenta, tayoq va b) dan foydaoanib, shkaf va
eshikning balandliklari o’lchanadi. Bolalar shartli olingan o’lchov shkafning
balandligiga 6 marta, eshikning balandligiga 7 marta joylashganligi uchun eshik
shkafdan baland degan xulosaga keladilar.
1. Buyumlarning o’lchamlari haqidagi tasavvurlarning xususiyatlari: uch
o’lchovli differensiyalash, buyumlarning o’lchovlari bo’yicha, tranzitivlik
(to’ppa – to’g’ri) munosabatlarini o’rnatish.
2. Bolalarning uzunlik va hajmni o’lchash usullari va o’lchovlar haqidagi
bilimlaining o’ziga xosligi.
3. Bolalar o’lchash harakatlarining xususiyatlari.
4. Har xil yoshdagi guruh bolalarini buyumlarning o’lchami va kattalik bilan
tanishtirish masalasi.
5. Maktabgacha tarbiya yoshidagi har xil yoshdagi guruhlarda buyumlarning
o’lchami bilan tanishtirish (mashg’ulotlardan qismlar ko’rsatish).
6. Bolalarni kattalikni o’lchashga o’rgatish
7. Har xil yoshdagi guruhlarda bolalarni buyumarning o’lchamlari bilan
tanishtirish uchun didaktik o’yinlardan foydalanish.
85](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_85.png)
![8. Bolalar bog’chasida mashg’ulotlar o’tkazish uchun material tanlashga
qo’yiladigan talablar.
16-MA'RUZA: Bolalarda shartli o’lchov yordamida turli o’lchamlarni
o’lchash haqidagi tasavvurlarini shakllantirish
Reja:
1. Matematik tasavvurlarni tarkib toptirishda bolalarni buyumlarning
kattaliklari bilan tanishtirish
2. Har xil yoshdagi guruh bolalarini buyumlarning o’lchami va kattalik bilan
tanishtirish masalasi.
3. Maktabgacha tarbiya yoshidagi har xil yoshdagi guruhlarda buyumlarning
o’lchami bilan tanishtirish
Tayanch so’zlar va iboralar: maktabgacha yosh, kattalik, taqqoslash,
malaka, o’lchash, faoliyat, narsalarning shakli, dastur, faoliyat.
Katta guruh
Katta guruhda ishlash bolalarning masofalarning har xil turlari haqidagi
tasavvurlarini aniqlashdan boshlanadi.
“Uzunlik”, “kenglik”, “balandlik”, “qalinlik” (“yo’g’onlik”) buyumlarning
kattaliklarida mustaqil orientir olish tushunchalarini egallab olish, ularni
taqqoslash va kattaliklar bo’yicha munosabatlarini tushunib olish imkonini
beradi.
Buyumlar orasida kattalik bo’yicha konkret munosabatlarni o’rnatish
tajribasi qanchalik boy va turli –tuman bo’lsa, keyinchalik bolalarni bu
munosabatlarni umumlashtirishga, konkret tavsiflarni abstrakt ta’riflarga, ya’ni
“teng”, “ortiq”, “kam” (“katta”, “kichik”) tushunchalariga o’rgatish shunchalik
oson bo’ladi.
Bolalar buyumlarning kattaliklarini taqqoslashga va uning oldin buyumlar
masofalarining bir turi bilan farq qiladigan holda, keyinroq masofalarning ikki
turi, nihoyat, uch turi bilan farq qiladigan hollarda aniq belgilashga o’rganadilar.
Shu asosda qaysi hollarda buyumlar katta va qaysi hollarda kichik deb
atalishi tushunchasi beriladi. Agar buyumlar bir xil o’lchamdagi masofalar bilan
farq qilsa, holda ushbu aniq so’zlar ishlatiladi; “uzun”, “qisqa”, “keng”, “tor” va
b.
Agar buyumlar ikki –uch masofa turlari bilan farq qiladigan bo’lsa, ularni
katta va kichik deb aytiladi; katta va kichik matryoshkalar, katta va kichik qog’oz
varag’i va b.
86](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_86.png)
![Bolalar kattalikning o’zgaruvchanlik, taqqoslanuvchanlik, belgini
aniqlashdagi nisbiylik (qizil lenta ko’k lentadan uzunroq, ammo oq lentadan
kaltaroq) kabi xossalari bilan tanishadilar, buyumning kattaliklari bo’yicha
munosabatlarining bir qiymatli va o’zaro teskari xarakterini tushunib
etadilar.
Bolalarni kattaliklarning tartiblangan xossalari bilan tanishtirish
mumkin bo’lib qoladi.
Bolalar buyumlarning kattaliklarini o’sib borishi, kamayib borishi atrtibida
joylashtirish bo’yicha mashq qilib, serasion qatorning yo’nalganligining aniqligi,
alomatni aniqlashdagi nisbiylik, qatorning qo’shni hadlari orasidagi farqlarning
tengligi kabi xossalarini bilib oladilar. Munosabatlar tranzitivligini o’rgatishga
katta ahamiyat beriladi.
Bu bolalarni har qanday buyumning kattaligini bir xi kattaliklar qatorida
aniq o’rinni egalovchi kattalik deb qarashga o’rgatib, bolalarning buyumlarning
kattaliklari bo’yicha orientir olish malakalarini takomillashtiribgina qolmay, balki
ularning matematik –va umumiy aqliy rivojlanishlariga ham imkon beradi.
Bolalarning ko’z bilan chamalash malakalarini rivojlantirishga
yo’naltirilgan ish yuqoridagi ishlar bilan bir vaqtda amalga oshiriladi.
O’qitishning bir qator usullarini keltiramitz, bu usullar, bizning
fikrimizcha, bolalarni kattalikning xossalari bilan muvaffaqiyatliroq
tanishtiribgina qolmay, balki bolalarning fikrlash qobiliyatlarini ham
rivojlantiradi.
Bir alomatni ajratish bu alomatni boshqa alomatlar bilan taqqoslash
bilangina amalga oshishni hisobga olib, masofaning har xil turlari bilan
tanishtirishni juft, qarama –qarshi tushunchalarni taqqoslash asosida amalga
oshiramiz: uzunlikni kenglik bilan, chuqurlikni balandlik bilan, qalinlikni
balandlik va kenglik bilan taqqoslaymiz.
Har bir yangi tushunchani tanish (ma’lum) tushunchalar sistemasiga,
qarama –qarshi tushunchalarni hamda bolalar hali yaxshi o’zlashtirmagan
tushunchalarni taqqoslash shu tushunchalarni muvaffaiyatli mustahkamlashga
imkon beradi.
Yangi materialni dastlabki idrok qilish qanday katta ahamiyatga egaligi
ma’lum.
Yangi parametrni ajratish uzunlik alomati kontrast bo’lgan (yorqin
ifodalangan) va ko’p bo’lgan buyumlarda amalga oshiriladi. Masalan, uzunlik va
knglik bilan tanishtirishda qog’oz poloskalari, lentalar va boshqa narsalar
taqqoslanadi.
Tajriba bolalar uzunlik, kenglik, balandlikni aniq yo’nalishda qo’l
yordamida belgilanganlarida har xil turdagi masofalarni farq qilish ancha engil
bo’lishini ko’rsatmoqda.
Masalan, uzunlikni qo’lni buyum bo’ylab chapdan o’ngga o’tkazish bilan,
kenglikni qo’lni yuqoridan pastga qarab ko’ndalang o’tkazish bilan, balandlikni
qo’lni pastdan yuqoriga o’tkazish bilan ko’rsatishadi. Buyumlarning uzunliklari,
kengliklari, balandliklarini, shuningdek o’lchamlardagi farqlarni bir qo’lning
ochilgan barmoqlari yoki ikkala qo’lni ochib ko’rsatishdan keng foydalanishadi.
87](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_87.png)
![Brusokning, silindirning holatini o’zgartirib, bolalar bir xil masofaning o’zi
narsaning gorizontal holatida uzunlik deb atalishini, vertikal holatida esa
balandlik deb atalishini ko’radilar.
Berilgan mashqlar masofalarning har xil turlarini aniq differensiyallash
(farq qilish) malakasining hsil bo’lishiga imkon beradi, bolalarning ko’z bilan
chamalash xususiyatlarini rivojlantiradi.
Buyumlar bilan bir qator mashqlar bajarganlaridan keyin, bolalar
umumlashtirishga o’rgatiladi. “Uzunlikni (kenglikni, balandlikni) qanday
ko’rsatish kerak” yoki “Bu uzunlik kanini Siz qanday bildingiz?” kabi bolalarga
qaratilgan savollar bilimlarni mustahkamlaydi.
Bolalarning balandlik haqidagi savolga bergan taxminiy javoblarini
keltiramiz: “balandlik bu pastdan yuqoriga qarab turishimizdir”, “Balandlik bu
pastdan yuqoriga qo’lni o’tkaish mumkinligidir”. Aniqlashtiramiz:
“Buyumlarning balandligini aniqlash uchun yo qo’lni pastdan yuqorigacha
o’tkazish, yo buyumlarning asosidan yuqori qirrasigacha ko’z bilan qarab chiqish
kerak”.
Taqqosla yo’li bilangina bolalarning e’tiborini buyumlarning kattaliklari
bo’yicha nisbatlarini topishga qaratish mumkin, chunki kattalikni idrok qilish
jarayoni o’lchash jarayonidir.
Bolalar taqqoslashni ustiga qo’yish, yoniga qo’yish yoki o’lchada
o’lchash yo’li bilan amalga oshiradilar.
Bolalar bilan birgalikda buyumlarni bir – birining ustiga, yoki yoniga
qanday to’g’ri qo’yish, qanday xollarda ustiga, yoki yoniga qo’yish usulidan
foydalanish aniqlanadi.
Keyinchalik taqqoslashda hamma buyumlarni ham bir –birining ustiga yoki
yoniga qo’yish mumkin bo’lavermasligini aniqlashadi. Masalan, shkaf bilan bufet
balandliklarini taqqoslashda shunday bo’ladi. Buning uchun har qaysi buyumni
biror narsa bilan o’lchash va o’lchovlarni taqqoslash kerak.
Shundan keyin o’lchov sifatida nimalardan foydaanish mumkinligi
aniqlanadi. Masalan: tayoq, kanop, lenta, qo’l barmoqlaridan o’lchov sifatida
foydalanish mumkin.
Buyumning uzunligini, kengligini aniqlashda o’lchovdan qanday to’g’ri
foydalanish ko’rsatiladi. Bunda bolalarning e’tibori uo’unlikni aniq bir qirradan
boshlab ikkinchi chekkadagi qirrada tamomlash, o’lchovni to’g’ri chiziq bo’ylab
qo’yish kerakligiga qaratiladi.
Shunday qilib, bolalar har xil taqqoslash usullaridan, shuningdek bilvosita
taqqoslashdan, ya’ni o’lchashdan foydalanib, buyumlarni taqqoslashni
o’rganadilar.
Tarbiyachi shartli olingan o’lchovdan foydalanib, bolalarni buyumlarning
nisbiy kattaliklarini aniqlashga o’rgatadi. Buyumlarning nisbiy kattaliklarini
topishga bevosita va bilvosita taqqoslash usullarini qo’llab bo’lmaydigan vaziyat
vujudga keltiriladi. Masalan, shkaf yoki eshik baland ekanini aniqlash. Shartli
olingan o’lchov (qog’oz poloska, lenta, tayoq va b) dan foydaoanib, shkaf va
eshikning balandliklari o’lchanadi. Bolalar shartli olingan o’lchov shkafning
balandligiga 6 marta, eshikning balandligiga 7 marta joylashganligi uchun eshik
shkafdan baland degan xulosaga keladilar.
88](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_88.png)
![Katta guruhda bolalar uzunlik va balandlikni aniqlagan mashg’ulotning bir
qismini keltiramiz.
Tarbiyachi: Bugun katta guruh bolalari katta uy qurishadi, ular ko’p
qurilish materiallariga ega bo’lishlari kerak. Ularga ayniqsa, uzunligi 3 shartli
o’lchovga, balandligi esa 1 shartli o’lchovga teng bo’lgan brusoklar (taxtachalar)
kerak. Har biringizning oldingizda o’lchov va brusoklar turibdi. Ularni o’lchang
va keraklilarnin ajrating. Brusokning uzunligiga nechta shartli o’lchov joylanashi
kerak.
Bolalar: Uchta shartli o’lchov.
Tarbiyachi: Brusokning balandligiga nechta shartli o’lchov joylashishi
kerak?
Bolalar Bitta shartli o’lchov
Tarbiyachi: O’lchovlarni oling va ular bilan brusoklarni o’lchang, kerakli
brusoklarni ajrating. (Bolalar topshiriqlarni bajarishdi, tarbiyachi ba’zi bolalarga
yordam berdi).
Miqdoriy bahoni tarkib topishi jarayonida bolalarda ko’z bilan chamalash
rivojlanadi. Shu maqsadda bolalarni idrok qilinadigan o’lchamlarning kattaliklari
yaxshi ma’lum buyumlar yoki harakatlar bilan taqqoslash (uch qadamga teng
uzunlik, odam bo’yicha balandlik va b.) ga o’rgatish lozim.
Shu vaqtning o’zida tarbiyachi bolalarning e’tiborini buyumlarning
uzunlik, balandlik, qalinliklari bo’yicha o’zgarishlariga qaratadi. Bu
o’zgarishlarni “bu kalta”, “qalinroq bo’ldi”, “balandroq bo’ldi” kabi so’zlar bilan
to’g’ri ifodalashga o’rgatish kerak.
Tarbiyachi ta’lim jarayonida bolalar kattaliklarning miqdoriy bahosi
borasida o’zlashtirgan bilim va malakalarini taqqoslashga, har xil hayotiy
vaziyatlarda ulardan foydalanishga o’rgatishga harakat qiladi. Bolalarning ko’z
bilan chamalash malakalarini rivojlanishiga alohida e’tibor berish kerak.
Sayllarda bolalar e’tiborini masalan, yo’l va yo’lkalarning (qishloq sharoitida),
ko’chalarning o’tish joylari va trotuarlarning (shahar sharoitida) kengliiga;
balandliklari bo’yicha teng yoki har xil bo’lgan daraxt va uylarga, yo’g’onroq
yoki ingichkaroq daraxtlar tanalariga va boshqa narsalarga qaratish mumkin.
Ta’lim jarayonida bolalar e’tiborini miqdoriy baholarning nisbiyligiga,
ularning taqqoslanayotgan buyumlarning kattaliklariga bog’liq ekaniga qaratish
kerak. Bu kattalik bahosini ayni matematik jihatdan tushunish uchun muhim
ahamiyatga ega.
Kuzatishlar shuni ko’rsatmoqdaki, biror seminar topshiriq shaklida berilgan
taqqoslashlarni, masalan, ma’lum uzunlikdagi, kenglikdagi, balandlikdagi
buyumlarni taqqoslash, yoki tanlash uchun juftini topish kabi topshiriqlarni
bolalar katta qiziqish bilan bajaradilar.
Bolalar uzunligi, kengligi, balandligi namuna sifatida berilgan buyumning
uzunligi, balandligi, kengligi teng, ya’ni bitta yoki bir necha masofaning turi
bo’yicha buyumlarni topishlari yoki tayyorlashlari kerak bo’ladigan
buyumlarning kattaliklarini tenglashga doir mashqlar shunday mashqlardir.
Bunday topishiriqlarni bajarishda bolalarning ancha qiyin tahlilni amalga
oshirishlariga, buyumlardan qaysinisi namuna bilan tenglashtirishga to’g’ri
kelishini o’rnatishlariga va buyumlarni qaysi yo’l bilan tenglashtirish mumkin
ekanini aniqlashlariga to’g’ri keladi.
89](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_89.png)
![Bolalarni tenglashtirishning ikki usulini, ya’ni buyumni kichiklashtirish
yoki kattalashtirish yo’li bilan tenglashtirish usullarini topishiga qiziqtirish uchun
harakat qilish kerak.
Buyumlar tartiblangan qatorining ko’p sondagi buyumlar kattaliklarini
taqqoslashga doir mashqlarga ham katta ahamiyat beriladi.
Bolalarning o’rta guruhda egallagan ko’nikmalariga asoslanib, biz ularga
buyumlarni ularning kattaliklari ortib boradigan tartibda joylashtirishni taklif
qilamiz.
Bolalar dastlab qatordagi eng katta yoki eng kichik elementni (eng uchun
yoki eng qisqa poloskani) topadilar.
Shundan keyin bolalar qator bo’ylab buyumlarning kattaliklarini aytib
yurishadi, biz bu qatorni obrazli qilib, “zinacha” deb ataymiz: eng qisqa, uzunroq,
yanada uzunroq, eng uzun yoki uzun, qisqa, yanada qisqa va h.k., nihoyat eng
qisqa. Shu yo’l bilan biz tartiblangan qator yo’nalishi aniqligini ta’kidlashga
harakat qilamiz.
Qatordagi buyumlardan bittasi bolalarga ko’rsatiladi va uni qo’shnilari
bilan taqqoslash taklif qilinadi. Ular qaysi buyum katta va qaysi buyum kichik
ekanini taqqoslaydilar: qizil poloska ko’k poloskadan uzun, ammo yashil
poloskadan qisqaroq.
Shundan keyin buyumlardan birining kattaligini o’zidan oldingi va o’zidan
keyingi buyumlar bilan taqqoslashni o’rgatamiz (qizil lenta ko’k, sariq
lentalardan uzunroq, ammo yashil, havorang, jigarrang lentalardan qisqa).
Bir nechta mashq natijasida bolalar buyumlarning tartibi bilan joylashtirish
qoidasiga mustaqil kelibgina qolmay, balki eng muhimi, tartiblangan qator
buyumlarini kattaliklarini aniqlashdagi nisbiylikni tushunib etadilar.
Tartibi bilan qo’yilishi kerak bo’lgan buyumlarni qanday tanlash kerak,
degan savolga bolalar, har gal qolgan buyumlar orasidan, buyumlarning qaysi
tartibda joylashtirilishiga qarab, eng uzunini yoki eng qisqasini tanlash kerak, deb
to’g’ri javob beradilar.
Bolalar buyumlarni tartiblashni amalda o’rganib olishganidan keyin, biz
ular e’tiborini qatorning qo’shni buyumlari kattaliklari orasidagi farqning
tengligiga qaratamiz.
Buning uchun oldin qo’shni buyumlar kattaliklari orasidagi farq o’lchov
bilan o’lchanadi va istalgan buyum qo’shni buyumlardan bir o’lchov katta yoki
kichik ekani aniqlanadi. Shundan keyin buyum qo’shni buyumlarning biridan
qancha katta bo’lsa, ikkinchisidan shuncha kichik bo’lishi o’rnatiladi.
Keyinroq, xuddi shu maqsadda, bir nechta o’lchovni qo’yish va o’lchash
natijasida hosil bo’lgan sonlarni taqqoslash usulidan foydalaniladi.
Bolalar har xil uzunlikdagi beshta poloskani tartibi bilan qo’yishadi,
o’lchovni ketma –ket qo’yish bilan ularni o’lchashadi, o’lchash natijalarini
taqqoslashadi. Har bir poloska qo’shnisidan bir o’lchov uzun yoki bir o’lchov
qisqa ekani aniqlanadi.
Bunday mashqlar bir vaqtning o’zida (ya’ni parallel ravishda) bolalarning
qo’shni sonlar borasidagi bilimlarini mustahkamlash imkonini beradi.
Shunday qilib, tartiblangan qator bilan ishlash jarayonida bolalar
kattalikning qator yo’nalishining aniqligi, qator qo’shni hadlari orasidagi farqning
tenglik alomatini aniqlashdagi nisbiylik kabi xossalarini tushunib egallaydilar.
90](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_90.png)
![Bu haqda bolalarning qatorni oraliq elementidan boshlab tuzish, oraliq yoki
tushirib qoldirilgan element o’rinni topish kabi topshiriqlarni muvaffaqiyatli
bajarganliklari guvohlik beradi. Bu topshiriqlar “Nima o’zgardi?”, “Nima yo’q
bo’ldi?” kabi o’yinlar shaklida o’tkaziladi. Masalan, hosil bo’lgan qatorda sanoq
bo’icha qaysi poloska etishmaydi yoki sanoq bo’yicha qaysi poloska ortiqcha?
Kattalik bilan tanishtirishni amalga oshirishda bolalarning ko’z bilan
chamalash malakalarini rivojlantirishga katta e’tibor beriladi. Katta guruhda
oddiy ko’z bilan chamalash (katta yoki kichik buyumlarni topishga yoki berilgan
namunaga qaraganda kattaliklari bo’yicha teng bo’lgan buyumlarni topish) ga
doir masalalar taklif qilinadi. Bolalar bu masalalarni oldin ko’z bilan chamalab
echadilar, undan keyin esa ustiga qo’yish va yoniga qo’yish usullaridan
foydalanib tekshiradilar.
Buyumlar kattaliklarini tenglashtirish, kattaliklar orasidagi fraqni topishga
doir qiyinroq masalalarni bolalar oldin seminar yo’l bilan echadilar, ya’ni bir
buyumni ikkinchisining ustiga yoki yoniga qo’yib, ortiqcha yoki etishmayotgan
bo’lakni aniqlash bilan echadilar.
Keyinroq bolalar shu masalalarni ko’z bilan chamalab echishni
o’rganadilar.
Bolalar maxsus tanlangan buyumlar orasidan kattaligi bo’yicha teng
buyumlarni topishni o’rganadilar, so’ngra esa atrofdagi buyumlar orasidan
namunaga teng buyumni izlaydilar.
Buning uchun ushbu mashqdan foydalaniladi: “Uzunligi, kengligi,
balandligi bo’yicha teng buyumlarni top va ayt. Kattalikning to’g’ri topilganligini
shartli o’lchov bilan tekshiramiZ”.
Tartiblangan kattaliklar qatori xossalarini o’zlashtirish asosida tasavvurga
ko’ra buyumlarningn kattaliklarini aniqlash va taqqoslashlarga doir mashqlarga
o’tamiz. Bu sistemani o’rgatishda bolalarga bir jinsli buyumlar qatorida aniq
o’rinni egallovchi har qanday byumni topish imkonini berishini nazarda tutamiz.
Shu munosabat bilan bolalardan u yoki bu buyum (qalam, piyola, koptok va b.)
ning kattaligi qanday deb so’raladi.
Shu bilan parallel ravishda bolalar o’zlariga tanish buyumlar kattaliklarini
eslab qolishga doir mashq qildiriladi: bog’chamizning atrofidagi devorning
balandligi qanday? va h.k. Bolalarga har xil, ya’ni lenta, qalam va boshqa
buyumlar beriladi, ularda xuddi shunday o’lchamdagi boshqa yuuyumni aytishlari
talab qilinadi. Bunday topshiiriqlar beriladi: “Shunday ikkita buyumni aytki,
ulardan biri ikkinchisidan baland, uy devoridan baland, past, keng, tor, uzun,
qisqa deyish mumkin bo’lsin”.
Bolalar, odatdagidek, o’rtoqlarini talabchanlik bilan tinglaydilar,
bahslashadilar, o’z mulohazalarini aytadilar, demak, mulohaza yuritishni
o’rganadilar.
Bolalar olgan bilimlar mos so’zlarda mustahkamlanishi qanchali muhim
ekani ma’lum. Shu sababli ish jarayonida bolalar nutqining o’sishiga katta
ahamiyat beriladi.
Bolalar buyumlarning kattaliklarini to’g’ri aytishni o’rganadilar (oq sharf
tor, qizil sharf esa keng), buyumlarni taqqoslashda sifatlarning qiyosiy va
chog’ishtirma darajalaridan foydalanadilar: baland – past, keng –tor, uzun –
qisqa, qalin –yupqa, eng uzun.
91](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_91.png)
![Munosabatlarning o’zaro teskari xarakterda ekanligini tushunmoq uchun
nutqda buyumlarning kattaliklari bo’yicha o’zaro teskari bog’lanishda
bo’lishlarini aks ettirishga o’rgatiladi: qizil qalam ko’k qalamdan uzun, ko’k
qalam esa qizil qalamdan qisqa.
Bunday ish bolalar bilan kattalikning bo’yicha munosabatlarini nutqda aks
ettirish ishning boshlang’ich bosqichida bolalarda qiyinchilik tug’diradi. Ana shu
erda savollarni aniq qo’yishgina emas, balki ularni bo’lib berish ham juda
muhimdir. Masalan, bolalar qizil va ko’k lentalar uzunliklarini taqqoslashadi:
“Eng uzun lenta qaysi rangda?” Shundan keyin qiyinroq savollarni beramiz:
“Ko’k lentaning uo’unligi haqida nima deyish mumkin? Qizil lentaning uzunligi
haqida-chi?”.
Shundan keyingina umumlashtiruvchi savollarga o’tiladi: “B lentalarning
uzunliklari haqia nima deyish mumkin?”, “Lentalarning kattaliklarini
taqqoslang”, “Lentalar nimasi bilan o’xshash va nimasi bilan farq qiladi?”.
Qo’yilgan savolga aniq javob olishga erishmoq kerak. Har xil ish usullari
va didaktik materialni almashtirish tarbiyachiga har qaysi bolaning aniq javobni
mustaqil izlashda mashq qildirish imkonini beradi. Bola juda qiynalib
qolgandagina, o’rtog’ining javobini qaytarishga ruxsat beriladi. Bolalar o’zlari
bajarayotgan ishning mazmunini tushunib etganlaridagina, ularning tafakkurlash
qobiliyatlarini o’stirish imkoniyati yaratiladi. Ishni bajarishgina emas, balki nima
qilayotganini gapirib berish ham muhimdir. Shu sababli bolalardan nima qilganl
arini, qanday qilganlarini va natija nimadan iborat ekanini so’zlab berishni talab
qilish maqsadga muvofiq.
Bolalar ishlash usullarini o’zlashtirib olganlariga qarab, ular ishlarni
oldindan rejalashtirishga majbur qilinadi. Masalan, bolalarga buyumlarning
kattaliklariga qarab guruhlash topshirig’ini berib, oldin kattaliklarning qaysi
alomatlari bo’yicha yoki buyumlarning qaysi alomatlari bo’yicha guruhlarga
bo’lish mumkinligini o’ylab ko’rish taklif qilinadi.
Biroz keyinroq bu topshiriq bilan bir vaqtda buni qanday bajarishni, u yoki
bu guruhga qaysi buyumlar oidligini va nega shunday bo’lishini gapirib berish
taklif qilinadi.
Dastlabki shunday tahlildan keyingina bolalar tegishli ishlarni bajarishadi,
guruhlarga ajratishni amalda bajarib, o’z javoblarining to’g’riligini isbotlashadi.
Bu xil topshiriqlar bolalardan vaziyatni sinchiklab tahlil qilishni,
buyumlarni tanlash qoidasini oydinlashtirish (sintez) ni talab qiladi, ularni
klassifikasiyalash, umumlashtirish bo’yicha mashq qilish imkonini beradi.
Demak, bolalarning mantiqiy fikrlashlarini rivojlantiradi.
O’tkazilgan ig natijasida yil oxiriga kelib bolalar buyumlarning uzunligi,
kengligi, balandligi, qalinligini yaxshi farq qiladilar, kattaliklarni taqqoslashning
har xil usullaridan foydalanadilar va bularni baholash uchun aniq ifodalarni
qo’llanadilar, o’z echimlarining to’g’riligini isbotlay oladilar, buyumlarning
kattaliklarini ko’z bilan chamalab, ancha aniq topa oladilar.
Bolalar kattaliklar haqidagi o’z bilimlarini har xil (tasvirlash, o’yin,
mehnat) faoliyatlarida qo’llashlari mumkin.
Mazkur ish bolalarning idrok qilish va fikrlash qobiliyatlarining
rivojlanishiga katta ta’sir qiladi.
92](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_92.png)
![Bolalar kattalik alomatlarini ajratish va shu bilan birga, ajratilgan alomatlar
bo’yicha buyumlarni taqqoslay olish, umumlashtirish malakalarini egallab
oladilar. Kattaliklar orasidagi o’zaro teskari munosabatlarni aniqlay olish, bir
yoki bir necha alomatiga ko’ra buyumlarni tartibga solish va guruhlashnin
guddasidan chiqa oladilar.
Tayyorlov guruhi
Kattalik. Maktabga tayyorlash guruhida o’quv yili boshida bolalarda
buyumlarning uzunligi, kengligi, balandligini aniqlash malakasi
mustahkamlanadi. Shundan keyin ular shartli o’lchovlar yordamida buyumlarning
uzunliklari, kengliklari va balandliklarini o’lchash hamda taqqoslashga
o’rgatiladi.
Bolalarga eng oldin o’lchashning ma’nosi va ahamiyatini tushuntirish,
o’lchash usullarini ko’rsatish, o’lchashda amal qilish lozim bo’lgan
qoidalarni aytish kerak. Shundan keyin bola har xil obektlarni o’lchash usullarini
amalda egallaydi.
Mashg’ulotlarni sochiluvchi jismlarning hajmlarini o’lchashdan boshlash
maqsadga muvofiq. Bunday qilish shuning uchun ham maqsadga muvofiqki,
sochiluvchi jismlarni o’lchash jarayoni masofalarni o’lchashga nisbatan
qiziqarliroqdir. Bundan tashqari, sochiluvchi jismlar hajmini o’lchash suyuqlik
hajmini o’lchashga qaraganda kam mashaqqatlidir. Birinchi mashg’ulotning
ikkinchi qismida bolalarni buyumlarning uzunliklarini o’lchash bilan tanishtirish
mumkin.
Bularning hammasi (nimadan boshlash) maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolaning matematikaviy rivojlanish rejasida prinsipial emas, ammo mashg’ulot
o’tkazish uslubiyati uchun ahamiyatga ega.
Birinchi mashg’ulot. Bolalarning kattaliklarni shartli o’lchov bilan
o’lchash haqidagi tasavvurlarini tarkib toptirish. Guruchni o’lchash.
Lentaning uzunligini o’lchash.
Birinchi mashg’ulot uchun nima muhim? Bolalarga shuni ko’rsatish
kerakki, sanash uchun o’lchash mumkin va o’lchash kerak, o’lchamay turib,
sanash mumkin emas. Bu o’rinda mashg’ulotda har xil kattaliklarni (sochiluvchi
va masofali) ko’rsatish kerak. Bolalarni o’lchov hamda “o’lchash” atamasining
o’zi bilan, bir xil ma’noli har xil so’zlarni, ya’ni “o’lchashda”, “o’lchab
bo’lishdi”, “o’lchov” kabi so’zlarni berish orqali tanishtirish kerak.
Mashg’ulotni stolda turgan qandaydir buyumlarni (masalan, kubchalarni)
sanashdan boshlash mumkin. Bolalar kubchalarni sanab chiqishadi va natijaviy
sonni aytishadi: hammasi bo’lib 8 ta kubcha. Shundan keyin tarbiyachi stolga don
(bizning mashg’ulotda guruch) solingan kosani qo’yadi. “Bunda qancha guruch
borligini qanday bilish mumkin?” – deb so’raydi tarbiyachi bolalarga murojaat
qilib. Bolalar “Qancha” savoliga javob berish uchun sanash kerakligiga odatlanib
qolishgan. Shu sababli bunday deyishadi: “Sanash kerak” “Qanday sanash
kerak?” Ana shu erda sanash yo’llari izlana boshlanadi. Odatdagi usul bilan
guruchni sanab chiqish deyarli mumkin emas: bittadan sanab chiqish uzoq vaqt
oladi.
Bolalar eng yaxshi hol “tortish kerak”, deb javob berishadi. “To’g’ri”,
ammo bizda tarozi yo’q-ku, - deydi tarbiyachi. Uyda ham har doim tarozi
bo’lavermaydi, biz esa shavla pishirishimiz kerak. Buning uchun bu nima
93](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_93.png)
![qilamiz?” Tarbiyachi bitta stakanni olib, uni bolalarga ko’rsatadi va so’raydi.
“Bunda qancha guruch borligini stakan bilan bilish mumkinmi? Mana
ko’rsataman”. Stakanni guruchga to’ldiradi va bolalarning e’tiborini stakanning
to’laligiga qaratadi, shundan keyin guruchni bo’sh kosaga soladi va uni stol ustiga
qo’yadi. “Bolalar, - deydi tarbiyachi, - biz sanoqdan adashib ketmasligimiz
uchun, siz o’z patnislaringizga fishkalarni, men esa kubchalarni qo’yaman.
Kosaga nechta stakan, guruch solsak, shuncha kubcha va shuncha fshka
qo’yamiz. Shundan keyin so’raydi:
- Men necha stakan guruch soldim?
- Bir stakan.
- Men stolga nechta kubchani qo’yishim kerak?
- Bitta
- Sizlar oldingizga nechta fishka qo’yishingiz kerak?
- Bitta.
Mashg’ulot boshidayoq qilingan bunday aniqlashtirishdan keyin, tarbiyachi
bolalarning kosaga har qaysi ag’darilgan stakan guruch uchun bittadan fishka
qo’yib borishlarini kuzatib borishi kerak. Bu o’rinda mashg’ulotdagi asosiy
moment – o’lchashni o’rgatish. Bolalar e’tiborini chalg’itmaslik uchun “Men
necha stakan guruch soldim?” – deb so’rash shart emas. Shu bilan birga,
stakanning, ya’ni o’lchovning bir xi l da to’la bo’lishini kuzatib borish kerak.
Tarbiyachi bolalar e’tiborini va bajarilayotgan ishlar mazmuni qanday
tushunilganini bunday tekshiradi. Ikkinchi stakan ag’darilib bo’linganidan keyin,
tarbiyachi bolalar e’tiborini bu stakanda ham oldingi stakanda qancha guruch
bo’lsa, shuncha guruch borligiga, shuning uchun fishkani uydagi guruch ikkinchi
kosaga to’kib bo’linganidan keyingina qo’yilishi kerakligiga qaratadi.
Navbatdagi, ya’ni uchinchi stakanga tarbiyachi ataylab, yarmidan oshiribroq
guruch soladi, uni kosaga yaqinlashtiradi, shu vatqtgacha stakanlar guruchga
to’ldirilib, kosaga to’kilgan edi, bolalar o’lchash natijasini belgilash uchun
fishkaga cho’zilganlarini ko’radi. Shu vaqtda tarbiyachi bolalar e’tiborini
stakanning to’la emasligiga qaratadi, oldingi stakanlarning to’laligi qanday
bo’lganligini ko’rsatadi, tushuntiradi, bolalarga shu mashg’ulotda belgilangan
o’lchov bo’yicha stakanni guruch bilan to’ldirishni taklif qiladi, shunga amal
iqlish majburiyligini ta’kidlaydi, shundan keyingina bolalarga guruchni to’kish va
navbatdagi fishkani qo’yishga ruxsat beriladi. To’rtinchi stakanni to’g’ri
to’ldirish, beshinchi stakanni iloji boricha uyub to’ldirish kerakki, undagi guruch
oldingilaridan ko’proq bo’lsin. Shundan keyin siz bolalarning qancha to’la bo’lsa,
shuncha yaxshi, kam bo’lgandagina noto’g’ri, deb hisoblab, yana fishkaga
vaqtidan oldin intilayotganlarini ko’rasiz. Bolalar e’tiborini yana oldingi
stakanlarning qanday bo’lganligiga qaratish, ularga guruch ko’p bo’lganini,
ammo bundagidan kam bo’lganiga, guruch ko’p bo’lganini, ammo bundagidan
kam bo’lganiga, guruch miqdori bir xil, ya’ni baravardan bo’lgan stakanlaringina
sanash kerakligiga qaratish kerak. Shundan keyin ortiqcha guruchni to’king va
aytganingizdek qiling, so’ngra oldin to’rt stakan guruch solingan tog’arachaga
soling, shundan keyingina bolalar fishkani qo’yishlari kerak. Oxirgi stakanni
tog’aragacha ag’darayotganda tarbiyachi bolalar e’tiborini yana stakanning
to’laligiga qaratadi, oldingi to’kilgan stakanning to’laligiga qaratadi, oldingi
to’kilgan stakanlardagi guruchlar shunday to’la bo’lganinieslatadi (o’lchash
94](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_94.png)
![uchun 6-8 stakan guruch olish maqsadga muvofiq. Ba’zi tarbiyachilar bolalarni
10 gacha sanash bo’yicha ko’proq mashq qildirish maqsadida 16 stakan olishni
yaxshi ko’radilar, 6-8 stakan guruch olinganda bolalar uzoq o’lchashlar va qayta
sanashlar bilan charchab qolmaydilar, biz aytgan momentlarning hammasini
ko’rsatishga ulgurish mumkin bo’ladi. Shundan keyin bolalar fishkalarni sanab
chiqadilar va bizda qancha guruch bo’lganini aytishadi.
Bu mashg’ulot uchun guruch solingan va solinadigan idishlar shaffof
bo’lgani yaxshi, shunda bolalar bir idishda guruch kamayib, ikkinchisida
ko’payib borayotganini ayoniy ko’rib turadilar, ya’ni shunday qilinganda bolalar
butun o’lchash texnologiyasining guvohi bo’ladilar. Shu mashg’ulot uchun ham
shaffof stakanlar olish ma’quldir.
Endi, hamma guruch o’lchanib, bolalar hamma stakanlar sonini
aytganlaridan keyin, tarbiyachi istalgan natijaga bolalar qanday susul bilan
erishganlarini aytishi kerak. Shu sababli tarbiyachi: “Bolalar biz sizlar bilan
nimalar qildik” – deb so’raydi.
- Biz sanadik.
- To’g’ri. Sanash uchun esa biz nimalar qildik?
- Biz stakanlarga guruch soldik va uni to’kdik.
- Biz sizlar bilan guruchni o’lchadik. Biz o’lchadik va tog’arachamizda
qancha guruch borligini bildik.
Endi guruch faqat stakanlar bilan o’lchanmasligini [bolalar don (yorma)
faqat stakanlarda o’lchanadi, degan noto’g’ri tasavvur shakllanib qolmasligi
uchun] ko’rsatish payti keldi. Bolalarga piyolani ko’srating va “Guruchni piyola
bilan o’lchash mumkinmi?” – deb so’rang. Bolalar javoblariga bog’liqmas holda
o’lchash mumkinligini ko’rsating, buning uchun tog’arachadagi guruchdan ikkita
piyolani to’ldirib, ikkinchi tog’arachaga ag’daring.
Endi taq si mchani ko’rsating.
- Taqsimcha bilan guruch o’lchash mumkinmi?
Odatda, bu savol bolalarda negadir anglashilmovchilik tug’diradi. Ularga
taqismcha bilan o’lchab bo’lmasdek ko’rinadi, albatta. Taqismcha bilan ham
guruchni o’lchash mumkinldigini ko’rsating, ammo biz bu noqulay bo’lgani
uchun taqsimchadan o’lchov sifatida deyarli foydalanmaymiz. Shundan keyin
qoshiqni (osh yoki choy qoshiqni, yoki ikkalasini ham ko’rsatish mumkin)
ko’rsatib, undan guruchni o’lchashda o’lchov sifatida foydalanish mumkinligini
namoyish qilish orqali bolalarga yuqoridagi savollarning o’zini berish kerak.
Bunda ko’p miqdordagi guruchni o’lchashda qoshiqdan o’lchov sifatida
foydalanish noquslay ekanini ko’sratish, tushuntirish kerak.
Shunday qilib, biz birinchi galda bolalarni guruchni har xil shartli
o’lchovlar yordamida o’lchash bilan tanishtirdik. Bolalar nima qilganliklarini
so’zlar bilan “o’lchashda”, “o’lchab chiqishdi” deyilishini bilishdi. Endi bu
buyumlarning hammasi (guruch, stakan, piyola, taqsimcha, qoshiq) stolda qolsin,
siz esa bolalarga siroyli uzun lentani ko’rsating va ulardan “Bu lentaning uzunligi
qanday ekanini bilish uchun nima qilish kerak?”. “buni aniqlash uchun nima
qilish, nimani sanash kerak?” – deb so’rang.
Stolda turgan buyumlar va hozirgina bajarilgan ish bolalarga to’g’ri
javobni aytib beradi. Odatda, ular bunday deyishadi: “O’lchab chiqish kerak”,
“Qanday qilib?” – deb so’raydi tarbiyachi va stolda turgan buyumlarni ko’rsatadi.
95](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_95.png)
![“Stakan bilan o’lchash mumkinmi?” – “Yo’q” – deb javob berishadi bolalar. “Bu
bilanchi?” – deydi tarbiyachi va lentaning bir qismiga masalan, sakkizdan bir
qismiga teng kartondan qilingan ingichka tasmachan ko’rsatadi. (Tarbiyachi
guruchni ham, lentani ham o’lchashda qanday kattalikni o’lcham qilib olishni
oldindan bolalar ishtirokisiz, belgilab qo’yadi, bunda u o’lcham o’lchanayotgan
narsada aniq, bir butun son marta bo’lishi kerakligini hisobga oladi).
Shundan keyin dentaning uzunligi bo’yicha doskaga gorizontal mahkamlab
qo’yish maqsadga muvofiq. So’ngra biz guruch bilan qilgan operasiyani
takrorlash kerak, ya’ni bolalarga o’lchovni butunicha qo’yish, bunda o’lchash
natijasini fishka bilan belgilash kerak ekanini tushuntirish kerak (bu haqda
bolalarga tushunarli so’zlarda, masalan, guruch bilan yuqorida tavsiflangandek
gapirish kerak). Karton tasmacha uchinchi marta qo’yilganda doskaga bo’r bilan
o’lchov tamom bo’lgan joyni emas, balki undan beriroqni, ya’ni taxminan
o’lchovning yarmida chiziq bilan belgilab qo’yib, bunga bolalarning e’tiborini
tortish kerak, vaqtidan oldin fio’ka qo’ymoqchi bo’lgan shoshqaloqlarni
to’xtatish kerak. Shundan keyin to’g’ri bajarish kerak. Shuningdek, o’sha lentani
navbatdagi o’lchashlardan birida o’lchovdan ancha katta bo’lakni belgilash kerak,
bunda yana bolalar e’tiborini shunga qaratish va shundan keyin qanday qilib
to’g’ri bajarishni bolalar bilan aniqlab olish kerak. Natijada bolalarining stollarida
buning o’lchov lenta uzunligiga necha marta butun joylashgan bo’lsa, shunacha
fishka (sizning stolingizda esa shuncha kubcha) yotadi. Shundan keyin bolalar
bilan lentaning uzunligini topish uchun nima qilganliklarini aniqlashtirish kerak.
Biz o’lchadik va bu lenta uzunligida mana bunday karton tasmachalardan
shuncha bor. Bolalarga boshqa o’lchovlarni ham ko’rsating: qog’oz tasma, faner
tasmasi, qalam, o’lchanayotgan lentadan ancha qisqa lentacha. Bu buyumlar bilan
lentani qanday o’lchashni ko’rsating.
Shundan keyin o’z stolingiz chetiga (yaxshi ko’rinib turadigan qilib)
bolalar bilan bugun o’lchagan buyumlariningizning hammasini qo’ying.
Qo’lingizga stakan va karton tasmachani oling. Bu buyumlar o’xshashmi, deb
bolalardan so’rang. Bolalar ularga qarab, “yo’q” deyishlari mumkin, bu
tushunarli. – “Shunday bo’lsa ham, - deydi tarbiyachi, - bu o’xshashmas
buyumlar nimasi bilandir o’xshash. Nimasi bilan?” Agar bolalar javob
berishmasa, o’zingiz javob bering: “Biz ular bilan o’lchadik. Biz piyola bilan
ham, qalam bilan ham, karton tasmacha bilan ham o’lchadik. O’lchadik, o’lchab
chiqdik”. Gapirganda so’zning ildizi – o’lchash ni ovoz bilan ajrating. Shundan
keyin bolalarga ayting: “Agar men stakan haqida ham, piyola haqida ham, karton
tasmacha haqida ham bular o’lchovlar desam, to’g’ri bo’ladimi, siz nima deb
o’ylaysiz? To’g’ri, Bularning hammasi o’lchov, bu guruchni stakan, piyola,
taqsimcha, qoshiq bilan o’lchadik. Bu lentani karton tasma, qog’oz tasmachi,
faner tasmasi, qalam bilan o’lchadik”.
Birinchi mashg’ulotda bolalarga berishi kerak bo’lgan asosiy masalalar
mana shulardan iborat. Ularning mustaqil roli chegaralangan bo’ladi.
Shunday hollar ham bo’ladiki, donni yoki suvni birinchi marta o’lchash
bolalarda qiyinchiliklar vujudga keltirishi mumkin. Stakan bilan o’lchanab,
boshqa idishga solingan guruchni bolalar guruch uyumi (to’plami) deb tasavvur
qilishadi. Shuning uchun ular “Bunda necha stakan guruch bor?” – degan savolga
javob berishda qiynalishadi.
96](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_96.png)
![Birinchi mashg’ulotning ushbu variantini taklif qilish mumkin. Tarbiyachi
tog’arachadagi guruchni stakanlarga soladi. Natijada bolalar oldida stolda guruch
bilan to’ldirilgan va bo’shab qolgan tog’aracha bilan bir qatorda stakan paydo
bo’aldi.
Bu holda o’lchash natijalarini fishka bilan belgilamaslik kerak, chunki bu
holda sanoqdan adashib ketish qiyin, bolalar to’g’ridan –to’g’ri guruchli
stakanlarni sanaydilar. Bu xil o’lchash ko’rsatilganidan keyin, biz yuqorida
aytganimizdek, shartli o’lchov – bitta stakan bilan bo’lmasligi kerak. Yana bitta
eslatma. Bolalar o’lchovning qanday to’la bo’lishini ko’rishlari va mashg’ulotda
yanglishib qolmasligi uchun (bunda guruchni oltita stakanga solib emas, balki
bitta stakanga solib o’lchanish holi nazarda tutilmoqda) tarbiyachi ikkita stakan
oladi. Guruch bilan to’ldirilgan bitta stakan etalon uchun olinadi va butun
o’lchash davomida stolda turadi.
Biz o’lchashga oid birinchi mashg’ulot haqida gapirib, dasturning miqdor
va sanoq, shakl, fazo va vaqt bo’limlariga oid masalalar haqida to’xtalmadik. Bu
dastur masalalalrining bittasi yoki bir nechtasi mazkur mashg’ulot mazmuniga
kiradimi? O’lchashga bag’ishlangan birinichi va ikkinchi mashg’ulotga
dasturning boshqa masalalarini kiritmaslikni maslahat bermoqchimiz. Bolalarning
e’tiborlarini tevarak –atrofning miqdori tomonni bilishning yangi usulini –
o’lchashni o’rganishga qarating.
Baholanki, bu o’rinda mashg’ulotning tuzilishi haqida, bu jarayonninng
mufassalligiga berilmagan holda, ya’ni biz bitta mashg’ulotga oladigan dastur
masalalarning miqdori haqida, ularning kombinasiyalari haqida, har bir
mashg’ulotga o’yinni kiritish majburiy yoki majburiy emasligi haqida to’xtalmay
turib so’zlash o’rinli. Gap boshqa haqla, ya’ni har qanday matematik mashg’ulot
shunday tuzilmog’i kerakki, unda pedagog stoli yonida ishlash, topshiriqni
tushuntirish, tarbiyachining ko’sratishlari bilan bir qatorda, albatta bolalarning
mustaqil ishlashi, o’z stolida tarqatma materiallar bilan ishlash haqida bormoqla.
Bu ikki qismning (ya’ni tarbiyachining tushuntirishi va bolalarning mustaqil
ishlari) solishtirma salmog’i har qaysi darsda har xil bo’ladi. Chunonchi, yuqorida
tavsiflangan o’lchashga doir birinchi mashg’ulotda asosan tarbiyachi ishladi,
bolalar uning o’lchash natijalarini fishkalar bilan qayd qilib bordilar. Bu hol
o’zini oqladi. Ikkinchi mashg’ulotda biz eslatib o’tgan qismlarning solishtirma
salmog’i keskin o’zgaradi. Endi asosan bajarib, ishlaydilar. Tarbiyachi ularning
ishlarini nazorat qilib, so’z bilan, ko’rsatish bilan yordam beradi.
Ikkinchi mashg’ulot. Navbatdagi (uchinchi, to’rtinchi va b.)
mashg’ulotlarni tavsiflashda bunday mufassal to’xtalmaymiz. Ikkinchi
mashg’ulot esa bolalarda o’lchash malakalarini tarkib toptirish uchun prinsipial
jihatdan muhim.
Bolalarning stollarida har qaysi bola uchun yog’och idish (unda don
bo’ladi), taqsimcha, ong qoshiq, cho’p (yoki fishkalar nabori) qo’yilgan bo’ladi.
Tarbiyachi oldindan stakanlarga besh osh qoshiqdan don solib qo’yadi. Ammo bu
haqda bolalarga indamaydi. Tarbiyachining stolida ham o’sha buyumlar turadi.
Mashg’ulot tog’arachadagi, qog’oz xaltadagi don miqdorini qanday aniqlashni
oydinlashtirishdan boshlanadi. Bolalar o’lchash haqida, o’lchov haqida eslaydilar.
Tarbiyachi bir qoshiq donni qanday to’lalikda olishni ko’rsatadi. Shu maqsadda
o’z idishidan ikki osh qoshiq don olinadi va cho’tning ikkita toshi surib qo’yiladi.
97](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_97.png)
![Bolalar ham mustaqil o’lchanayotganlarida har bir qoshiq olinib. To’kilganidan
keyin cho’tning bitta toshini surib qo’yishlari kerak bo’ladi. Tushuntirib va
ko’rsatib bo’linganidan keyin bolalarishlashga kirishmoqlari mumkin. Tarbiyachi
boallarning ishlarini kuzatib turadi, ammo har bir bolaga qoshiqni qanday
to’ldirishni ko’rsatmaydi. U so’z bilangina eslatib turadi, ya’ni og’zaki eslatib
turadi: “Esingizdami, men sizga qoshiqqa qancha don solishni ko’rsatgan edim,
yana esingizdami, hamma qoshiqlarni bir xil to’ldirish kerkligini aytgan edim”.
Bolalar dastlab xato qiladilar, anglashadilar. O’lchash jarayoni ularni
o’ziga jaob qiladi, shu sababli ular o’lchash mazmuniga kiradigan hamma
komponentga ham alohida e’tibor bermaydilar. Odatda ular qoshiqqa qancha
guruch olinganidan qat’i nazar, qoshiqda qo’l bilan bajarilgan harakatlar
miqdorini sanaydilar. Birinchi mashg’ulot uchun bu qayg’uli hol emas, chunki bu
hol tarbiyachiga mashg’ulot natijalarini qarayotganda, ya’ni to’ri o’lchashning
afzalligi eng ayoniy bo’lgan paytda bolalarning xatolariga e’tibor berish imkonini
beradi. Keyingi hamma mashg’ulotlar davomida o’lchovning to’la bo’lishini
kuzatib borish kerak. Bolalarning birinchi o’lchashlarida xato qilishlari turgan
gap bo’lgan holda qiyin ahvoldan qanday chiqish kerak? Biz o’tkazgan
mashg’ulotlardan misol keltiramiz.
Donni qanday o’lchash tushuntirilganidan keyin, bolalar ishlashga
kirishadilar. Idishlardagi donni taqsimchaga to’kishadi, har gal natijani cho’tda
belgilab borishadi. Mashg’ulot davomida o’lchovning to’la bo’lishi kerakligini
bolalarga eslatib turdik, ammo hozircha eslatish ish boshlash uchun yo’llanma
ema sedi, shunga ko’ra bolalar cho’t donalarini surishardi. Natijada Anvarda 5
dongina surildi, Samadda hatto 20 ta soqqa bo’ldi, boshqalarda ham anchagina
soqqa surildi, Biz Anvardan stakanida qancha don borilini so’radik, ammo u
togan natija boshqalarnikidan shunchalik kam ekanidan jula siqilib, javobni
eshittirib aytishni xohlamadi va tarbiyachining o’zigagina aytish uchun javob
so’radi. Boshqa bolalarning o’lchash natijalarini oydinlashtirdik: kimda 7, kimda
13, kimda 26 chiqqanini so’radik. “Endi esa, - dedi tarbiyachi, - men sizlarga sirni
ochib beraman: har qaysi idishda besh qoshiqlangina don bor edi. Bittagina aniq
javob bunday bo’lishi mumkin: “Mening stakanimda 5 qoshiq don bor”.
Anvar o’rindan turib, baland tovush bilan aytdi: “Men to’g’ri topdim,
mening bokalimda 5 qoshiq don bor. Men buni o’lchab bildim. Men qoshiqqa siz
ko’rsatgandek, miqdorda don soldim”.
Endi, nega shunchali har xil javob chiqqanini bolalarning o’zlari qanchalik
tushunganliklarini aniqlash muhim edi. Shu tufayli tarbiyachi bolalarga tegishli
savollarni berdi, Mana ularning javoblari.
Lola. Saidda shuncha qo’y chiqishining sababi, u qoshiqlarni to’ldirmay
olabergan va cho’tda, qoshiqlarni donga to’la, deb hisoblab, donalarni
surabergan. Buning ustiga u nomdagi guruchlarni ham terib olgan va taqsimchaga
solgan, buni to’la qoshiq, deb hisoblab donalarni surabergan.
Gulnora. Menda 7 qoshiq bo’ldi, chunki men qoshiqni juda to’ldirib
olishga qo’rqdim va menga siz qancha olgan bo’lsangiz shuncha olgandek bo’lib
tuyuldi, aslida esa men kamroq olgan ekanman, shu sababli menda olingan
guruch miqdori 5 emas, ozgina ko’p – 7 qoshiq bo’ldi. Shunday qilib, ko’rib
turibmizki, bolalar faqat o’rtoqlarining ishlarnigina emas, balki o’zlari bajargan
ishlarini ham tahlil qila olishar, sabab bog’lanishlarini topa olar ekanlar.
98](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_98.png)
![Tarbiyachi mashg’ulot oxirida bolalar e’tiborini yana o’z stoliga qaratadli.
Stolda suv solingan grafin turibdi. Suv sezilib turishi uchun unga ozgina rang
berish maqsadga muvofiq. Grafni bilan stakan ham turadi. Tarbiyachi bolalarga
suvni qanday o’lchashni ko’rsatadi, tushuntiradi. Bu ish bajarilish texnikasiga
ko’ra, sochiluvchi jismlarni o’lchashni eslatadi, shu sababli tarbiyachining o’zi
ko’p emas, ikki stakan o’lchaydi, bolalar o’z stollariga tegishli miqdorda fishka
qo’yadilar. Tarbiyachi qolgan suvni o’lchash uchun bir qancha bolani bittadan
(yoki ikkitadan) chaqiradi, qolgan bolalar o’z stollariga fishkalar qo’yish bilan
o’lchash natijalarini belgilaydilar.
Shu bilan ikkinchi mashg’ulot tamomlanishi mumkin. Nechta stakan olindi
va aynan nechta yog’och idish olindi? Stakanlar yog’och bo’lishi shart emas
plastmassa bo’lsa ham bo’laveradi, ammo shaffof bo’lmasligi kerak. Shisha
stakan to’g’ri kelmaydi, chunki bolalar moddalar miqdorining bir xil sathda
ekanligini ko’radilar va o’lchashni o’z qshinlarining “javobiga to’g’rilash”ga
harakat qiladilar, aslida esa, hammadan don sathi bir xil ekanini oldindan
ko’rmasdan, har qaysi bola o’zi o’lchashni o’rganishi muhimdir. Nega stakanlar
olinadi? Baland idishdan bolalar guruchni qoshiqqa oson oladilar, uncha
sermehnat emas, bolalar e’tiborini o’lchashning barcha shartlarini bajargandagina
jarayonning o’zida to’playdilar, ortiqcha qiyinchiliklarga uchramaydilar.
Bolalarning ko’nikmalari mustahkamlanib, avtomatlashgandan keyin
suyuq yoki sochiluvchi moddalarni o’lchash mashg’ulotlarga kiritiladi, ana
o’shanda yassi idishlar yordamida o’lchashlarni ham qarash mumkin bo’ladi.
Mashg’ulotlarda suyuqliklarni yoki sochiluvchi moddalarni o’lchashlarda
bolalar e’tiborini shunga tortish kerakki, o’lchashning boshida suyuqlik yoki don
ko’pligida stakan yoki qoshiq (umuman, biz nima bilan o’lchamoqchi bo’lsak,
o’sha) ixtiyorsiz to’la bo’lishiga, o’lchashning ozirida esa, stakan yoki qoshiqni
to’ldirish ancha mushkul bo’ladi, shu sababli ular etarlicha bo’lmasliklariga
qaratish kerak. Bolalar bu qiyinchilikni eslarida tutishlari va o’z ishlarida bir
tekislikni, o’lchashning boshida ham, oxirida ham o’lchovlarning bir xilda to’la
bo’lishlariga amal qilgan holda, saqlashlari muhimdir.
Bolalarni o’lchashga o’rgatishga ketma- ket 7-9 mashg’ulotni ajratish
kerak. Shundan keyin mashg’ulotga dasturning boshqa masalalari davriy ravishda
kiritib turiladi.
Bolalarni yana nimaga o’rgatish kerak? Ularni buyumlarning uzunligi va
kengshligini o’lchashga o’rgatish kerak. Bunda ushbular o’lchanadigan buyumlar
bo’lishi mumkin: har xil shakldagi va har xil rangdagi qog’oz varaqlari; bolalar
va kattalar uchun stollar (bunda bolalar stolni o’lchaganda nafaqat uning
uzunligini va kengligini. Balki balandligini ham o’lchaydilar); bular har xil
uzunlikdagi lenta va arg’amchilar bo’lishi mumkin va h.k.
Har bir predmetning uzunligi va kengligi bir o’lchovning o’zi bilan
o’lchanishi muhimdir, shunday bo’lganda bolalar o’lchash natijasida predmetning
uzunligi kengligidan qancha ortiq ekanini ayta oladilar. Bu ma’lumotni
aniqlashda ularga fishkalar ham yordam beradi.
Qog’oz varag’i uzunligini shartli o’lchov yordamida o’lchashda bolalar,
masalan, ko’k doirachalarni, varaqning kengligini o’lchaganda qizil doirachalarni
qo’yadilar. Shundan keyin ko’k doirachalarni ham, qizil doirachalarni ham
99](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_99.png)
![sanashadi, qaysi doirachalar ko’pligini aniqlashadi va tarbiyachining ushbu
savoliga javob berishadi: “Nima uzun va qancha uzun?”.
Bolalar o’lchashni etarli darajada egallab olgunlaricha va sanoqda
yanglishmaydigan bo’lgunlariga qadar o’lchash natijalarini belgilovchi fishkalar
ishlatila beriladi.
Buyumlarning uzunliklari va kengliklarini o’lchashni to’g’ri to’rtburchak
shaklidagi qog’oz varag’idan boshlash qulay. Bunda tarbiyachi oldindan kenglik
va uzunlikni qoldiqsiz, aniq son marta joylashadigan o’lchovni (masalan, karton
tasmachani) tanlab qo’yadi. “Qoldiq” qoladigan o’lchashdan ham qo’rqmaslik
kerak, bu shunday o’lchashni, masalan, o’lchov 4 marta to’la doylashadi va yana
ozgina o’lchanmagan joy qoladi. Bolalar bunday holda qancha qolganini
qo’llarida yoki o’lchov yordamida ko’rsatishlari kerak. Ammo bu xil
o’lchashlarni bajarishga shoshilmaslik kerak.
Bolalarni buyumlarning uo’unlik va kengliklarini har xil kattalikdagi
o’lchovlar bilan o’lchash bo’yicha mashq qildirish kerak. Bolalar qog’oz varag’i
uo’unligi va kengligini karton tasmacha bilan o’lchab bo’lganlaridan keyin va
o’lchov necha marta to’la joylashganini aniqlab olganlaridan keyin, tarbiyachi
bolalarga shartli o’lchov sifatida oldingisidan ancha katta tasmani taklif qilishi
kerak. Bolalar o’sha qog’oz varag’ini o’lchaydilar, o’lchash natijasida mutlaqo
boshqa, oldingilaridan ancha kichik sonlar hosil bo’ladi. Nega? O’lchanayotgan
kattalik o’lgarmagani holda sonlarning o’lchov kattaligiga bog’liqligiga, bu
qonuniyatga bolalar e’tiborini odddiygina qaratish emas, balki shunday
tushuntirish muhimki, bu qonuniyatlar ular uchun tushunarli bo’lsin. Bu bolalarni
sistematik ravishda mustaqil mashq qilishlari natijasida tushunarli bo’ladi.
Bolalar har xil kattalikdagi o’lchovlar bilan nafaqat qog’oz varag’i, stollar va
boshqa narsalarni o’lchashlari, balki, suvni, donlarni o’lchashlari va har qanday
holda ham varag’lar o’sha – o’sha, don miqdori o’zgarmay qolganiga, ammo bir
holda o’lchov masalan, besh marta joylashganiga, boshqa bir holda o’n marta
joylashganiga, uchinchi holda esa hammasi bo’lib ikki marta joylashganiga va
ularning hammasi o’lchovlar har xil bo’lganligi sabab ekaniga, o’lchov qancha
katta bo’lsa, shuncha marta kam sonda joylashganiga, va aksincha, o’lchov
qancha kichik bo’lsa, shuncha marta ko’p son qadar joylashganiga ishonch hosil
qilishlari kerak. Yana shuni ham namoyish qilish muhimki, idishdagi
suyuqlikning balandligiga qarab, uning hajmi haqida fikr yuritish mumkin emas.
Bizga suv ko’pdek ko’ringanda ham, haqiqiy holni bilib olish uchun har doim bir
xil o’lchov bilan o’lchash kerak. Buni bolalarga konkret (aniq) misollarda
ko’rsating: tarbiyachining stolida ikkita yarim litrli bankada sut turibdi. Bolalar
sutlarni qarab, bakalar ham bir xil, ulardagi sust ham teng ekaniga ishonch hosil
qiladilar. Shundan keyin tarbiyachi bir bankadagi sutni baland va ingichka
shishaga quyadi, ikkinchi bankadagi sutni esa keng kostryulkaga quyadi.
Ikkala idishdagi sut miqdori teng bo’lishiga qaramay, suyuqlik sathi tez
o’zgardi.
Shunday qilib, bolalarni shartli o’lchov yordamida don va suyuqlik
hajmini, buyumlarning uzunlik va kengliklarini o’lchashga o’rgatdik. Bu
mashqlarning hammasini bajarish natijasida bolalar u yoki bu buyumning
uzunligi qanday ekanini ko’z bilan chamalab aniqlab olishni o’rganishadi. Bu
haqiqatda ham, shunday ekaniga ishonch hosil qilish uchun, tarbiyachi
100](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_100.png)
![mashg’ulotlarning birida bolalarga lenta va qog’oz poloskani ko’rsatadi hamda bu
qog’oz poloska denta uzunligiga necha marta joylashishini ko’z bilan aniqlashni
taklif qiladi. Bolalar u yoki bu soni ko’rsatishadi. Shundan keyin tarbiyachi
lentani o’lchaydi, bolalar esa hato qilganliklari yoki qilmaganliklarini ko’rishadi.
Agar mashqlar etarli bo’lgan bo’lsa, xatolar sodir bo’lmaydi. Bolalarga
buyumlarning o’zini har xil kattalikdagi o’lchovlar bilan ko’zda chamalab
o’lchashni mashq qildirish ma’qul, bunda har gal xuddi shu o’lchovni ko’z bilan
chamalashni haqiqiy o’lchash bilan tekshirib turilishi kerak.
Taxminan ettinchi mashg’ulotdan boshlab, buyumlarni teng qismlarga
qanday bo’lishni o’lchashdan foydalanib, bolalarga o’rgatish kerak.
Uch, besh, ettita teng qismga qanday bo’lish kerak? Juda oson. Bolalarga
shartli o’lchov bilan o’lchashni o’rgatishda o’lchov buyumga (xususiy holda
qog’oz varag’iga) uch marta ham, besh marta ham, etti marta ham joylashish
hollari bo’ldi, albatta. Bolalar varaqning uzunligi bo’yicha o’lchovni qo’yib borar
ekanlar, har gal o’lchov tugagan joyga qalam bilan nuqta qo’yadilar, so’ngra shu
nuqtadan o’lchovni yana qo’yadilar va h.k.
Biz qog’oz varag’ini buklab, shu bukilgan chiziq bo’yicha qirqib, uch, besh
yoki etti shuningdek, ikki, to’rt, olti, sakkiz va h.k. qismga ega bo’lamiz.
Har xil qismlarning kattaliklarini taqqoslash muhim. Bolalar ushbu
savollarga qiziq – qiziq javoblar berishadi: “Sen nima deysan. Yettidan bir qism
kattami yoki uchdan bir qismmi?”. Ko’pincha bunday javob berishadi: “Albatta,
ettidan bir katta”. Biz bolalarga ko’rsatadigan va bolalarning o’zlari qo0oz
varaqlarini (bunda hamma varaqlar teng) uchta, beshta va ettita teng qismga
bo’lishga oid mashg’ulotda biz bolalardan uchdan birni va ettidan birni
ko’rsatishni, qaysi varaq katta ekanini taqqoslab aytishni so’raymiz. Bunda farq
anchagina bo’lsa ham, bolalar bunda xato qilmaydilar, ular uchdan bir ettidan
birdan katta ekanini to’g’ri aniqlaydilar.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning olgan bilimlari o’yinlarda va
o’yin –mashqlarda puxtalanadi. Masalan, “Qog’irchoqni kiyintir” o’yinida ularga
qo’g’irchoqning balandligini o’lchash va rangli qog’ozdan unga mos uzunlikda
ko’ylak bichish taklif qilinadi. Bolalarga kitoblarni yamash uchun tayyorlash
topshirig’ini berish mumkin. Ular qog’oz varag’i o’lchovini olishadi. Bola
varaqni o’lchaydi va qancha zagotovka tayyorlash mumkinligini aytadi, shundan
keyin ularni qirqadi.
Nazorat savol va topshiri q lari:
9. Maktabgacha tarbiya yoshidagi har xil yoshdagi guruhlarda buyumlarning
o’lchami bilan tanishtirish (mashg’ulotlardan qismlar ko’rsatish).
10. Bolalarni kattalikni o’lchashga o’rgatish
11. Har xil yoshdagi guruhlarda bolalarni buyumarning o’lchamlari bilan
tanishtirish uchun didaktik o’yinlardan foydalanish.
12. Bolalar bog’chasida mashg’ulotlar o’tkazish uchun material tanlashga
qo’yiladigan talablar.
101](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_101.png)
![.
102](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_102.png)
![17-MA'RUZA: MTTDA KICHIK VA O’RTA GURUHLARDA
GEOMETRIK SHAKLLAR BILAN TANISH TIRISH
Reja:
1. Bolalarning (xususiy kuzatish materiallaridan foydalanib) buyumlarning
shakli va geometrik figurani idrok qilish xususiyatlari.
2. Buyumlarning shakli va geometrik figuralar haqidagi bilimlarning
maktabgacha yoshdagi bolalarning sensor va aqliy rivojlanishidagi
ahamiyati.
3. Har xil yosh guruhlarida bolalarni buyumlarning shakllari va geometrik
figuralar bilan tanishtirish
Tayanch so’zlar va iboralar: mashg’ulot geometric figura, buyumlar,
tasavvur, taqqoslash, dumaloq buyumlar, farqlash.
Bolalar bog’chasida bolalarda geometrik figuralar haqidagi
tasavvurlarning shakllantirilishi.
Matematika mashg’ulotlarida bolalar eng sodda geometrik figuralar bilan,
ularning ba’zi xossalari bilan tanishadilar, buyumlarni geometrik etalonlar bilan
taqqoslash asosida ularning (buyumlarning) shaklini tahlil qilish va baholashni
o’rganadilar.
Bolalar asta –sekin shakl haqidagi umumiy tasavvur shakllanadi, bunday
tasavvur maktabda geometriya, chizmachilik kabi fanlarni o’zlashtirish uchun
asos bo’ladi.
Ikkinchi kichik guruh
Uch yoshli kichkintoylar dumaloq buyumlarni va burchaklari bor
buyumlarni farq qilishga, ya’ni buyumlarning shakllarini elementar tahlil qilishga
o’rgatiladi.
Qarash uchun geometrik shaklga ega bo’lgan, detallari yo’q oddiy
shakldagi buyumlar tanlanadi. Buning uchun daslab, har xil rangdagi, ammo bir
xil shakldagi, bir xil buyumlardan, masalan? Uchburchak, kvadrat, to’g’ri
to’rtburchak shaklidagi bayroqchalardan foydalanish maqsadga muvofiq, bu
kichkintoylarga shakl alomatini ajratishga yordam beradi. Shundan keyin har xil
rangli bir xil buyumlarni sodda shakldagi istalgan buyumlar (koptok, ip koptok
g’ildiraklar) ni berish mumkin.
Tarbiyachi bolalarga buyumlarning shakllarini payqash – harakat yo’li
bilan, “shakl” so’ziga urg’u bergan holda tahlil qilishni o’rgatadi. U buyum
konturi (tashqi ko’rinishi) ustidan qo’lini o’tkazib “dumaloq” (g’ildirak), - deydi.
Bolalarni birgalikda harakat qilishga jalb qilish muhim ahamiyatga ega.
Kichkintoylar tarbiyachining qo’l harakatini kuzatib, xuddi shunday harakatni
haqoda bajarishga “yordam” berishadi. Buyum konturi ustidan qo’l yoki
ko’rsatkich barmoq aylantirib chiqiladi. Har galgi harakat buyum ustidan qo’lni
tekkishib chiqish bilan tugaydi, shunday qilinmasa, shakl haqidagi tasavvur
kontur chizig’i bilan bog’lanib qolishi mumkin.
Tarbiyachi bolalarda buyumlar konturini o’rab olish, ularni qo’l bilan
qamrab olish, qo’lni sirt bo’yicha siypalab chiqish, buyumlarni dumalatish, ularni
har xil holatga qo’yish istagini uyg’otadi. Natijada yumaloqlangan va burchakli
buyumlarning xossalarini (turgun, turg’un emas va h.k.) topadilar.
“Shakli bo’yicha o’xshashlarini tanla” kabi o’yin mashqlardan foydalanish
mumkin. Chaqirilgan bola o’z buyumini tekshirib chiqib, uni shu shakldagi
103](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_103.png)
![buyumlar turgan stolga o’tkazib qo’yishi kerak. Keyinroq bolalar buni mustaqil
bajaradilar, masalan, o’z stollari yonida o’tirgan hollarida har xil shakldagi
buyumlarni ajratib qutilarga solishadi: bir qutiga dumaloq (dioarviy), ikkinchi
qutiga burchakli (burchaklari bo’lgan) buyumlarni solishadi.
Ikkinchi kichik guruhda bolalar doira va kvadrat bilan tanishtiriladi.
Buning uchun tarbiyachi dastlab har bir bolaga 2 tadan geometrik figura,
masalan, qizil doira va yashil kvadrat beradi (tarbiyachining o’zida ham shular
bo’ladi). Tarbiyachi bolalarga 2 ta figuradan bittasining nomini aytmagan holda
ko’rsatadi va ulardan xuddi shunday figurani topish va ko’rsatishni so’raydi.
So’ngra ikkinchi figurani ko’rsatib, bolalardan o’z stollaridan xuddi shunday
figurani topib ko’rsatishni so’raydi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni
geometrik figuralar bilan tanishtirish metodikasida buyumlarni payqash – harakat
yo’li bilan tekshirish usullariga o’rgatish muhim ahamiyatga egayu buni qanday
bajarishni tarbiyachi ko’rsatadi: u bolalarni birga ishlashga jaob qilgan holda,
buyum konturi ustidan bir necha marta ko’rsatkich barmog’ini yuritib chiqadi
(bola har bir figura konturi ustidan qo’lini yuritib chiqadi). Bunda u figura nomini
aytadi. Ikkinchi mashg’ulotda bolalar tarbiyachining har bir geometrik figura
konturini hosil qilayotgan qo’l harakatini kuzatishadi. Shundan keyin o’zlari
figura konturi bo’yicha barmoqlarini yuritib chiqib, uning nomini aytishadi.
Bolalarni kontur ustidan barmoq yuritib chiqish bo’yicha mashq qildirish uchun
2-3 ta doira, kvadrat tasvirlangan kartochkalardan ham foydalanish mumkin.
O’z tarbiyalanuvchilarini doira va kvadratni ajrata olish bo’yicha bir
necha marta mashq qildirib, tarbiyachi bolalarni figuralar bilan aktiv harakat
qilishga (qo’lga olish, bir birining ustiga qo’yish, qator qilib qo’yish) chorlaydi.
Bu bolaga geometrik figuralarning nomlari va shakllarini eslab qolishga yordam
beradi.
Keyingi mashg’ulotlarda tarbiyachi o’zidagiga qaraganda kichik
o’lchamdagi, ammo rangi bir xil bo’lgan doira va kvadratlarni beradi, so’ngra esa
namunadan o’lchami ham, rangi ham fraq qiladigan doira va kvadratlarni beradi.
Bolalarning doira va kvadrat haqidagi tasavvurlarini mustahkamlash uchun
(Doirani o’ng qo’lingga ol”, “Kvadratni chap qo’lingga ol”, “Qo’lingda turgan
narsaning nomini ayt”, “Hamma doiralarni yuqori poloskaga, hamma kvadratlarni
pastki poloskaga qo’y” kabi topshiriqlardan, shuningdek “top –chi, haltada nima
bor”, “Juftini top”, “O’z uyingni top” kabi o’yinlardan foydalanish mumkin.
Bunday topshiriqlarga mashg’ulotning bir qismini ajratish kerak, qolgan
vaqtda esa doira va kvadratlardan ko’rsatish uchun xizmat qiladigan va tarqatma
material sifatida foydalanib, buyumlar to’plamini yoki bitta buyumni topish, yoki
yoniga qo’yish yo’li bilan buyumlar guruhlarini taqqoslash kabi mashqlarga
bag’ishlash mumkin. Bolalarni buyumlarni ularning tasvirlari bilan mos keltirish
bo’yicha (“Buyum va uning tasviri”, “Bizning tomorqa” kabi o’yinlarda) mashq
qildirish ham foydali.
Oxirgi o’yinda bolalar buyumning kontur va yassi tasviri orasidagi
moslikni idrok qilishni mashq qiladilar. Buyumlar shaklini obstrakt geometrik
figuralar bilan taqqoslash kichkintoylar uddalay oladigan ish. Bolalar geometrik
figuralarni har qanday buyumni – koptokni, g’ishtni va boshqa narsalarni qanday
idrok qilsalar, shunday idrok qiladilar.
104](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_104.png)
![Binobarin, bolalar qurilish komplektlarida, mazaikalarda har xil geometrik
figuralar bilan doimo har xil rangli va har xil o’lchamli bo’lishi mumkinligini
tushuntiradi.
O’rta guruhda tarbiyachi bolalarda har xil shakldagi figuralarni idrok
qilish tajribasini to’plashni davom ettiradi. Bolalar ikki – esh qismdan iborati
sodda va murakkabroq shakldagi buyumlarni ko’zdan kechirishadi va rasmlarini
chizishadi, ularni loy va plastilindan yasashadi, bunda qismlarning shakli
hozircha geometrik etalonga yaqin bo’ladi (bular piyola, jo’ja va boshqa narsalar
bo’lishi mumkin).
O’rta guruhda tarbiyachi predmetlar shaklini sezish – harakat va ko’rish
bilan –tekshirishni tashkil qiladi. Tekshirish natijalari dumaloq (dioarviy), to’g’ri
to’rtburchak shaklida kabyui so’zlar bilan mustahkamlanadi.
Bu guruhda “Buyum o’zi haqida nima deydi?”, “Qismlariga ko’ra
buyumning o’zini bil”, “Buyumlar dominosi” kabi o’yinlardan va shuningdek
kubchalar, qirqma rasmlardan foydalanish mumkin.
Geometrik obrazlar haqidagi dastlabki ma’lumotlarni bolalar o’yinlardan,
mehnatdan, kundalik hayot (turmush) dan oladilar. Ular tarbiyachiga taqlid qilib,
mozaikalar va qurilish materiallari komplektiga kiruvchi u yoki bu buyum nomini
aytadilar. Ularning xossalari bilan amalda tanishadilar.
Matematika mashg’ulotlarida sanoqqa o’rgatish uchun doiralar,
uchburchaklar va boshqa narsalardan ko’rsatma material sifatida foydalaniladi.
Bolalar figuralar miqdorini aniqlab, ularni aytishadi.
Mashg’ulotlarda bolalarni dioar, kvadrat, uchburchakning ba’zi belgilari
bilan, keyinroq esa, to’g’ri to’rtburchakning belgilari bilan tanishtirish, figuralar
har xil o’lchamli va har xil rangli bo’lishini ko’rsatish kerak.
Bolalar tarbiyachi bilan birga katta o’lchamli (diametri 15sm) figuralarni
qarashadi, kichik o’lchamdagi xuddi shu figuralarni ko’rsatishadi.
Bolalarga o’z konvertlaridagi figuralarni ajratish va ular qanday ifguralar
ekanini va qanchaligini aytish taklif qilinadi.
Tarbiyachining topshirig’iga binoan, bolalar figuralarning kattaliklari
bo’yicha ortib va kamayib borish tartibida joylashtiradilar, har xil figuralarning
miqdorlarini taqqoslab, qaysi figuralar kam, qaysi figuralarning miqdori barobar
ekanini aniqlaydilar.
Birinchi mashg’ulotda bolalarga figuralarning bir xil komplekti beriladi,
keyingi mashg’ulotlarda esa, har qaysi bola figuralarning shunday komplektini
oladiki, unda figuralarning miqdori, rangi va o’lchami har xil bo’ladi.
Tarbiyachining ko’rsatmasiga binoan, bolalar figuralarni ikki poloskali
kartochkalarga shakli, rangi, kattaligi bo’yicha joylashtiradilar, so’ngra
poloskalarning har qaysisisdagi figuralar miqdorini taqqoslaydilar.
Shunday mashg’ulotlar o’tkaziladiki, ularda bolalar kvadratlar bilan to’g’ri
to’rtburchaklarni taqqoslaydilar va ularning ba’zi xususiyatlari bilan tanishadilar.
Masalan, tarbiyachi bolalarga kvadrat va to’g’ri to’rtburchak olishni, navbati
bilan ularning konturlaridan barmoqlarini yuritib chiqishni va ular nimalari bilan
farq qilishini o’ylab ko’rishni taklif qiladi. Bolalar kvadratni to’g’ri to’rtburchak
ustiga qo’yib, figuralarni taqqoslashadi va to’g’ri to’rtburchak uzun ekanini, u
shunisi bilan kvadratdan farq qiliini ko’rishadi.
105](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_105.png)
![Bolalar sanashni o’rganib olishganidan keyin, ular tanish figuralarning
elementlari bilan, ya’ni tomonlari va burchaklarining mavjudligi hamda ularning
miqdori bilan tanishtiriladi.
Tarbiyachi kvadratning bir uchidan ikkinchi uchigacha barmog’ini yuritadi
va bu kvadratning tomoni ekanini aytadi. kvadratning hamma tomoni ko’rsatadi.
Shuni kuzatish kerakki, bolalar “burchak” so’zini burchakning uchi bilan,
ya’ni burchakni hosil qiluvchi nurlar (tomonlar) chiqadigan nuqta bilan
bog’lamasinlar. Shuning uchun burchak ko’rsatilayotganda, qo’lni burchak
teksiligida bir tomondan ikkinchi tomongacha surib borib ko’rsatish maqsadga
muvofiqdir.
Bolalar o’z kvadratlari va to’g’ri to’rtburchaklarining tomonlarini
topishadi, so’ngra esa burchaklarini topishadi, kvadrat va to’rtburchakning
to’rttadan burchagi va to’rttadan tomoni borligini aniqlashadi.
Navbatdagi mashg’ulotda ular uchburchaklarni ham xuddi shunday
tekshirishadi va hamma uchburchakda uchtadan burchak va uchtadan tomon
borligini aniqlashadi.
Bunday mashqlarni bolalar figuralarni tekshirib, qo’yilgan savolga javobni
mustaqil izlab topa oladigan qilib tuzish kerak.
Geometrik shakllar haqidagi bilimlarni mustahkamlash uchun tarbiyachi
bolalarga oldin gugurt cho’plaridan figura tuzishni, so’ngra ornament hosil
qilishni taklif qiladi.
Figuralarni farq qilish va aytish bo’yicha mashq qildirish uchun “Nima
o’zgardi?”, “Nima yo’q bo’ldi?” “Shaklar dominosi”, “Xuddi shunday figurani
ko’rsat” kabi didaktik va harakatli o’yinlardan foydalaniladi. Masalan,
tarbiyachida disk bo’lib, unga doira bo’ylab har xil geometrik figuralar
joylashtiriladi. U disk strelkasini surish bilan goh u figurani, goh bu figurani
ko’rsatadi, bolalar esa, o’z figuralari orasidan xuddi shunday figuralarni
topishadi, ko’rsatishadi va nomini aytishadi.
“O’z uychangni top” o’yinida polga chizilgan yoki chilvirdan tuzilgan
doiralar, kvadratlar, uchburchaklar va boshqa figuralar uycha bo’lishi mumkin.
Katta o’lchamli figuralar shaklini aniqlash bolalarga qiyinlik qilishini hisobga
olib, bunday o’ychalar o’shchamlarini tobora kattalashtirib borish maqsadga
muvofiq.
Individual mashqlar uchun “Juftini top”, “Kartochkaga mos figura tanla”
va boshqa o’yinlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Bolalar figuralarning
rangli va kontur tasvirlarini mos qo’yishadi, shaklga mos figura tanlashadi.
Yil oxirida bolalar sodda geometrik figuralarni nafaqat farq qilishadi va
aytishadi, balki ularning ba’zi belgilari bo’yicha orientir oladigan bo’lishadi.
Bolalarni buyumlar shaklini geometrik shakllar bilan taqqoslashga o’rgatish
mumkin. Shu maqsadda maxsus mashqlardan foydalaniladi. Masalan, tarbiyachi
stolga geometrik figurani qo’yadi, bolalar esa shu shakldagi buyumlarni
tanlashlari kerak. Geometrik shakl – namuna figura ayrim bolalarga berilishi ham
mumkin, ular shaklni va o’zlari tanlagan buyumni ko’rsatishadi.
Mashqlarni “Xuddi shu shakldagi buyumni top”, “Men nimani aytsam,
shuni top”, “Topshiriq” va boshqa o’yinlar shaklida o’tkazish maqsadga muvofiq.
Tarbiyachi har qaysi shakldagi buyumdan ikki –uchtadan tanlaydi. Asta –sekin
ularning miqdorini to’rt – beshtaga etkazish mumkin.
106](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_106.png)
![Nazorat savol va topshiri q lari:
9. Bolalarning (xususiy kuzatish materiallaridan foydalanib) buyumlarning
shakli va geometrik figurani idrok qilish xususiyatlari.
10. Buyumlarning shakli va geometrik figuralar haqidagi bilimlarning
maktabgacha yoshdagi bolalarning sensor va aqliy rivojlanishidagi ahamiyati.
11. Har xil yosh guruhlarida bolalarni buyumlarning shakllari va geometrik
figuralar bilan tanishtirish masalalasining tahlili.
12. Bolalarni geometrik figuralarning shakllari bilan tanishtirish usullari.
13. Geometrik figuralarni har xil belgilar (alomatlar) bo’yicha guruhlash.
14. Geometrik figuralarni qayta tiklashga o’rgatish usullari
15. Har xil yosh guruhlarida bolalarni shakl bilan tanishtirish uchun didaktik
o’yinlardan foydalanish.
16. Geometrik figuralar va buyumlarning shakllari bilan tanishtirishga oid
o’yinlar o’tkazish uchun didaktik materiallar tanlashga qo’yiladigan talablar.
107](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_107.png)
![18-MA'RUZA: MTTDA KATTA VA TAYYORLOV GURUHLARDA
GEOMETRIK SHAKLLAR BILAN TANISH TIRISH
Reja:
1. Bolalarning (xususiy kuzatish materiallaridan foydalanib) buyumlarning
s hakli va geometrik figurani idrok qilish xususiyatlari.
2. Buyumlarning shakli va geometrik figuralar haqidagi bilimlarning
maktabgacha yoshdagi bolalarning sensor va aqliy rivojlanishidagi
ahamiyati.
3. Har xil yosh guruhlarida bolalarni buyumlarning shakllari va geometrik
figuralar bilan tanishtirish
Tayanch so’zlar va iboralar: mashg’ulot geometric figura, buyumlar,
tasavvur, taqqoslash, dumaloq buyumlar, farqlash.
Katta guruh.
Katta guruhga kelguncha bolalarda etarlicha katta sensor tajriba to’plangan
va shakllarni tekshirish ko’nikmasi takomillashgan bo’ladi. Tarbiyachi
bolalarning geometrik figuralarning shakllari haqidagi bilimlarini mustahkamlash
uchun o’rta guruh materialini takrorlagandan keyin, ularga atrofdagi
buyumlardan doira. Uchburchak, kvadrat shaklini topishni o’rgatadi.
Masalan, u tarelkaning tegi, stol ustining sirti, fortochka, qog’oz varag’i va
boshqalar qanday geometrik figurapni, eslatadi, deb so’raydi. Tarbiyachi “Loto”
tipidagi o’yin tashkil qilishi mumkin. Bolalarga rasmlar (har biriga 3-4 tadan)
beriladi, ular shu rasmlar orasidan tarbiyachi ko’rsatayotgan figuraga o’xshash
figurani izlashlari kerak. Shundan keyin bola nima topganini aytadi va gapirib
beradi.
Tarbiyachi yordamida bolalar geometrik figuralardan har xil naqshlar,
o’zlariga tanish buyumlar uchburchaklardan gilam, kvadrat va doiralardan
avtomobil, kvadratlar va chburchaklardan qayiq va boshqa narsalar tuzidilar.
Katta guruhda bolalar yangi tushuncha –“kvadrat” bilan tanishtiriladi.
Bunda tarbiyachi bolalarda mavjud bo’lgan kvadrat haqidagi tasavvurlardan
foydalaniladi. Chunonchi, mashg’ulotda bolalar har xil kattalik va rangdagi 5 ta
kvadrat olishadi. Tarbiyachi bular nimasi bilan farq qilishini so’raydi, ularni
kattaliklari chapdan o’ngga qarab kamayib boradigan tartibda joylashtirishni
taklif qiladi. Bu figuralar nimasi bilan o’xshashligini so’raydi. Bolalar e’tiborini
har qaysi kvadratda qancha tomon va qancha burchak borligiga qaratadi. Shundan
keyin tarbiyachi uchburchakning nechta burchagi borligini eslashni taklif qiladi.
Bolalarni bunday xulosaga keltiradi: 3 ta burchagi bo’lgan figurani uchburchak
deyiladi, agar figurada 4 ta burchak bo’lsa, uni to’rtbuchak deb atash mumkin.
O’zlarida nechta uchburchak va nechta to’rtburchak borligini so’raydi.
Navbatdagi mashg’ulotda bolalar ikki xil to’rtburchak –kvadrat va to’g’ri
to’rtburchak oladilar; ikkala figurani taqqoslaydilar, ular nimalari bilan o’xshash,
nimalari bilan farq qilishini aniqlashadi. So’ngra tarbiyachi bolalarning
bilimlarini mustahkamlash uun ularga qog’ozga har xil to’rtburchaklar chizishni;
qog’ozga hamma tomoni teng to’rtburchak chizishni va ular nima deb atalishini
aytishni; ikkitadan tomoni teng to’rtburchak chizishni; cho’plardan har xil
108](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_108.png)
![to’rtburchaklar tuzishni; to’rtburchak shaklidagi buyuchlarni topish va aytishni;№
2 ta teng uchburchakdan, 4 ta teng kvadratdan to’rtburchak tuzishni taklif qiladi.
Bolalar geometrik figuralarning shakllarini bilganliklari uchun ular bilan
qiyinlik darajasi har xil bo’lgan, masalan, “Tavsifi bo’yicha top”, “Har qaysi
figurani o’z joyiga qo’y”, “Shakli bo’yicha tanla” kabi didaktik o’yinlarni
o’tkazish mumkin.
Bolalarni geometrik figuralar bilan tanishtirish uchun bir nechta mashg’ulot
ajratiladi. Ularning mavzusi: oval bilan doirani, to’g’ri to’rtburchak bilan
kvadratni va nihoyat, uchburchaklar bilan to’rtburchaklarni taqqoslashga oid
bo’ladi.
Mashg’ulotlarni bunday tuzish mumkin. Mashg’ulotning birinchi qismida
geometrik figuralar qaraladi, tekshiriladi va taqqoslanadi. Mashg’ulotning
ikkinchi qismida shakllarning xossalari va belgilari haqidagi bilimlarni
taqqoslashga doir har xil mashqlar o’tkaziladi. Nihoyat, uchinchi qismda
bolalarga buyumlarning shaklini shaklning geometrik etaloni bilan taqqoslash
o’rgatiladi.
Mashg’ulotning birinchi qismida tarbiyachi bolalarning geometrik figuralar
bilan bajaradigan tekshirish ishlari sistemasini tashkil qiladi. Tarbiyachi ketma-
ket savollar qo’yadi, bolalarning e’tiborini shakllarning xususiyatlari va
xossalariga, o’xshashlik va farq qilish belgilariga qaratadi, ishlash usullarini
aytib, bolalarning javoblarini aniqlashtiradi. Masalan, bolalarni oval bilan
tanishtirishda tarbiyachi ovaldan barmoqni yuritib chiqishni taklif qiladi,
bolalardan u qanday figurani eslatishini so’raydi. Bunda tarbiyachi doirada va
ovalda burchaklar yo’q ekanini, ular dumaloq uzluksiz chiziqdan hosil bo’lganini
ta’kidlaydi, bolalardan figurani stolda dumalatishni, atrofidan barmoqni yuritib
chiqishni taklif qiladi.
Oval doiradan imasi bilan farq qilishini ko’rsatish uchun tarbiyachi ovalni
doira ustiga qo’yishni, so’ngra doirani ovalning ustiga qo’yishni, doira o’rtasini
topishni va unga nuqta qo’yishni hamda doira har xil tomonga – yuqoriga,
chapga, o’ngga bir xil kengayishi yoki kengaymasligini qarashni maslahat beradi.
Oval bilan ham xuddi shunday ish bajariladi. Boloalar odatda doira bor xil, oval
esa uzoqroq, cho’ziqroq kengayishini ta’kidlab, to’g’ri xulosa chiqarishadi.
Kvadrat bilan to’g’ri to’rtburchakni taqqoslashda tarbiyachi bolalarga
ketma –ket savollar beradi; o’xshashlik va farq qilish alomatlarini topishda
bolalarga yordam beradi. Bu boradagi suhbat quyidagicha o’tkazilishi mumkin.
Tarbiyachi: Bu figuralar nima deb ataladi?
Bolalar. Kvadrat va to’g’ri to’rtburchak.
Tarbiyachi. Biz kvadrat bilan to’g’ri to’rtburchakni taqqoslab, ular nimasi
bilan o’xshash va nimasi bilan farq qilishini bilib olamiz. Kvadrat oling va undan
barmoq yuritib chiqing. Kvadratda nimalar bor? (bolalar kvadratning tomonlari
va burchaklarini topishadi va ko’rsatishadi).
Tarbiyachi: To’g’ri to’rtburchakda nimalar bor? Kvadratda va to’g’ri
to’rtburchakda nechtada tomon va nechtadan burchak bor? (Tomon va
burchaklarni sanab chiqish o’arurligi aniqlanadi).
- Kvadrat va to’g’ri to’rtburchakda burchaklar soni tengmi?
- Kvadrat va to’g’ri to’rtburchakning burchak va tomonlarining soni haqida
nima deyish mumkin?
109](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_109.png)
![- Kvadrat tomonlarining kattaligi haqida nima deyish mumkin? Qanday
tekshirish mumkin.
Hajmli geometrik shakllar bilan tanishtirishda bolalar har xil tekshirish
harakatlari sistemalaridan foydalanishadi: kontur bo’ylab barmoqlarini yuritib
chiqadilar, ularning sirtlarini qo’llari bilan silab chiqadilar, asosni tavsiflaydilar,
yoqlarni sanaydilar, ularning kattaliklarini taqqoslaydilar, bunda bevosita
taqqoslash usulidan foydalanadilar.
Masalan, tarbiyachi bolalar bilan birga shar, silindrni tekshiradi. U
bolalardan sharni, silindrni dumalatishni so’raydi, so’ngra ularni to’xtatib,
tushuntiradi: sharga ozgina tegishing bilan, u dumalaydi, shar juda turg’un emas,
silindr esa dumalashi ham, turishi ham mumkin.
Tarbiyachi qog’oz varag’iga silindrni qo’yib, qalam aylantirib chiqishni
taklif qiladi. Chizilgan doiracha bilan silindr asosi orasidagi bog’lanish
o’rnatiladi. Bolalar silindirning asosi bo’ylab barmoqlarini yuritib chiqadilar. Ular
“uning tagi doira” deyishadi.
Har xil mashqlar bolalarning geometrik shakllar haqidagi bilimlarini
mustahkamlash va aniqlash imkonini beradi. Masalan, bolalarga plastilindan kub,
silindr, shar yasashni, qog’ozdan kvadratlar, to’g’ri to’rtburchaklar va
uchburchaklar qirqish, figurani ikki va to’rt qismga bo’lishni, va aksincha,
qismlardan butun tuzish, bir xil figuralardan boshqa figuralar tuzishni (ikkita
kvadratdan to’g’ri to’rtburchak tuzish va b.), cho’plardan u yoki bu figurani
yasashni taklif qilish mumkin. Chunonchi, tarbiyachi bolalarga cho’plardan
uchburchak (to’g’ri to’rtburchak) tuzish va unga nechta cho’p ketganini gapirib
berishni taklif qiladi va uchta, oltita cho’pdan qanday ifgura tuzish mumkinligini
o’ylab ko’rishni so’raydi va h.k.
Bolalar geometrik figuralarning har xil alomatlariga ko’ra, ya’ni shakli,
rangi, kattaligi bo’yicha guruhlarga ajratadilar, ularni kattaliklarining kamayib
borishi yoki o’chib borishi tartibida joylashtiradilar.
Bolalarga shakli yoki rangi byo’chia o’xshash figuralarni tanlashda ularga
nechta guruh hosil bo’lishini o’ylab ko’rishni taklif qilish, so’ngra seminar
ishlarni bajarish foydalidir. Muhimi, bolalar u yoki bu topshiriqni bajarib, nima
qilganliklari va natijada nima hosil bo’lganini, ya’ni u yoki bu guruhga qancha va
qanday figuralar kirganini gapirib berishlari shart.
Bolalarga u yoki bu figurani tavsifi bo’yicha topishni yoki “Paypaslab bil”
kabi o’yinlarda figurani mustaqil tavsiflashni taklif qilish mumkin.
Mashg’ulotlarda va kundalik turmushda didaktik o’yinlar o’tkaziladi.
Masalan, “Har qaysi figurani o’z o’rniga qo’y” o’yini geometrik figuralarning bir
qator alomatlarga ko’ra o’zgarishini, jumladan, proporsiyalar bo’yicha,
kattaliklari bo’yicha o’zgarishini ko’rsatish imkonini beradi.
Bolalarga buyumlarning shaklini shaklning geometrik etaloni bilan
taqqoslash asosida aniqlashni o’rgatishga katta ahamiyat beriladi.
O’yin va mashqlar uchun o’yinchoq qushcha, matryoshka va boshqa
narsalar tanlanadi.
Buyum shaklini baholab, bolalar uning biror geometrik obrazga
o’xshashliklarinigina emas, balki undan farqlarini topishlari ham muhimdir.
Tajriba bolalarga bu juda qiynnlik qilishini ko’rsatmoqda.
110](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_110.png)
![Buyumlarning o’zlari bilan bir qatorda bolalar ular tasvirlangan rasmlarni
tanlaydilar. Ular oddin geometrik obraz bo’yicha, keyinroq esa og’zaki
ishlaydilar.
- To’g’ri to’rtburchak tomonlarining kattaliklari haqida nima deyish
mumkin? Qanday tekshirish mumkin?
Har xil usullardan foydalanish mumkinligi aniqlanadi: figurani teng ikki
buklab, oldin qarama – qarshi tomonlarni, so’ngra burchaklarni (burchakni
burchak bilan) ustma – ust tushurish mumkin, tomonlarni qog’oz poloska bilan
o’lchash ham mumkin.
Oxirida tarbiyachi so’rasdi: “Kvadrat nimasi bilan to’g’ri to’rtburchakka
o’xshaydi?”.
Bolalarni doira bilan ovalni, kvadrat bilan to’g’ri to’rtburchakni
taqqoslashga o’rgatishda bu figuralar har xil o’lchamda, rangda, har xil fazoviy
joylanishda tasvirlangan jadvallardan foydalaniladi. Bolalar qog’oz, karton, faner,
plastilindan tayyorlangan figuralar bilan ishlaydilar.
Kundalik hayotda, loy va plastilindan narsalar yasash mashg’ulotlarida
bolalar, ular netasalar ham, istamasalar ham, hajmli geometrik figuralar (shar,
kub, silindr) bilan uchrashadilar. Tarbiyachi bolalar bu figuralarni yaxshilab
o’zlashtirishlariga yordam berishi mumkin. Ushbu o’yinlar o’tkaziladi:
“Xaltachadagi nima?”, “Top va jim tur”, “Xonamizdan sharga o’xshagan
predmetlarni top”, “Kim dumaloq jismlarni ko’p aytadi?”, Bolalar “Geometrik
loto”, “Yettitasi qatorasiga” va boshqa stol ustida o’ynaladigan o’yinlarni
o’ynashadi. Bu o’yinlar jarayonida tuzilishi bo’yicha yaqin figuralarni ham (oval
– doira), hajmli va yassi shakldagi figuralarni ham (oval – doira), hajmli va yassi
shakldagi figuralarni ham (shar – doira, kub – kvadrat) farq qila olish malakalari
takomillashtiriladi, shakl bo’yicha orientir olish tezligi hosil qilinadi, atrof –
borliqdagi shakllar ko’p xilligigiga nisbatan bolalarning qiziqishlari
rivojlantiriladi.
Maktabga tayyorlov guruhi
Maktabgacha tayyorlov guruhida bolalarning shakl haqidagi bilimlar
mustahkamlanadi va sistemaga solinadi . Bolalar maktabga borgunlariga qadar
quyidagi geometrik shakllarni farq qilish, nomlarini aytish, asosiy xossalari
va belgilarini bilishlari kerak: doira, oval, to’g’ri to’rtburchak, kvadrat,
uchburchak, to’rt burchak, shar, kub va silindr. Bu shakllarni bolalar rangi,
kattaligi, proporsiyasi, u yoki bu figuralarning fazoviy holatlaridan qat’i nazar,
bilishlari, hayotiy buyumlardan o’zlariga tanish shakllarni topa olishlari kerak. Bu
ishga, odatda, mashg’ulotlarning bir qismi ajratiladi.
Mashg’ulotlarda shu maqsadlarda o’yinlar o’tkaziladi, bu o’yinlarning
shartiga ko’ra, bolalar atrofdagi buyumlardan o’zlariga tanish geometrik
shakllarni topishadi. Masalan, tarbiyachi kvadrat shaklidagi buyumlarni aytishni
taklif qiladi. Buyumni to’g’ri topib, uning shakli haqida gapirib bergan har qaysi
bola bittadan fishka oladi. Ko’p buyum aytgan (ko’p fishka to’plagan) bola yutib
chiqadi. Tarbiyachi buyumni ko’rsatmasdan, uning taviri tushirilgan kartochkani
ko’rsatishi mumkin.
Bolalar olgan bilimlarni sistemaga solish, ularga ba’zi buyumlar orasidagi
munosabatlarni tushunib olishda yordam berish muhim vazifalardan biridir.
111](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_111.png)
![Bolalarni to’g’ri to’rtburchak va kvadrat modellaridan foydalanib,
“to’rtburchak” tushunchasi bilan tanishtirilgan. Endi, ularga to’g’ri to’rtburchak 4
ta burchagi va 4 ta tomoni bo’lgan figura ekanini tushuntirish qoladi. Bolalarga
bir nechta topshiriq berish mumkin, ya’ni ular to’rtburchak shaklidagi qanday
buyumlarni bilishlarini, rasmda tasvirlangan buyumlar shaklini aytishlarini so’ray
va shu kabi topshiriqlarni berish mumkin.
Bolalarga bu figuralarni farq qilishnigina emas, balki ularni tiklay olishni
ham o’rgatish kerak. Masalan, tarbiyachi bolalarga katakli qog’ozga tomonlari 4
tadan katakka teng kvadrat chizishni tavsiya qiladi. So’ngra tomonlari
oldingisidan 2 ta katak ortiq bo’lgan kvadrat chizishni, ustki va pastki asoslari 4
tadan katakka, chap va o’ng tomonlari 2 tadan katakka teng to’g’ri to’rtburcha k
chizishni taklif qiladi. Topshiriqni bajarishganidan keyin bolalardan qanday
figurani tasvirlaganlarini so’rash kerak.
Tarbiyachi bolalarga bunday topshiriq berishi mumkin: tomonlari teng (har
biri 4 katakdan) to’rtburchak chizing, uni ikkita figuraga ajrating (ajratishni
chapdan o’ngga yoki yuqoridan pastga qaratib bajarish mumkin) va qanday
ifguralar hosil bo’lganini ayting. Keyingi mashg’ulotlarga bolalarga rasmi
chizilgan kvadratni “burchagidan burchagiga” bo’yicha bo’lish vahosil bo’lgan
figuralarni aytishni taklif qilish maqsadga muvofiq. U holda ham, bu holda ham
bolalar figuralardan biri (to’rtburchak, uchburchak)ni rangli qalam bilan
bo’yashlari mumkin.
Bu xil mashqlar bolalarni geometrik figuralarning shaklini almashtirishga
doir mashqlarni bajarishga (2-4 ta doira qismidan butun doira yasash (tuzish);
oldin 2ta, keyin 4 ta uchburchakdan to’rtburchak tuzish va h.k.) zamin
tayyorlaydi.
Uchburchaklar va to’rtburchaklar haqidagi bilimlar asosida tarbiyachi
yangi tushuncha – “ko’pburchak” tushunchasini kiritadi. Har xil turdagi
uchburchaklar, kattaligi va fazodagi o’rni byo’chia har xil bo’lgan to’rtburchak
modellarini ko’rsatadi. Figuralarni qarab, ularning nimasi umumiy, degan savolga
javob berishga harakat qilishni taklif qiladi. Bolalarning diqqatlarini
uchburchaklar va to’rtburchaklarning tomonlari va burchaklari borligiga qaratish
kerak. Shundan keyin bu figuralarning har birida qanchadan burchak borligini, bu
figuralarni bir so’z bilan qanday atash (ko’pburchaklar) mumkinligini so’rash
kerak.
Bolalarni mashq qildirish uchun quyidagidek topshiriqlardan foydalanish
kerak: “Bir xil o’lchamdagi 10 ta cho’pdan bir nechta ko’pburchak tuzing”.
“Katakli daftarga har xil o’lchamli va rangli ko’pburchaklar chizing”.
Shuningdek, maktabgacha yoshdagi bolalarni buyumlarni shakli bo’yicha
guruhlashga doir mashq qildirish maqsadga muvofiq. Masalan, oldin bolalar
buyumlarni 2 ta guruhga, ya’ni yumaloq shakldagi figuralar va ko’pburchaklar
guruhlariga bo’lishadi. Shundan keyin ko’pburchaklar ichidan to’rtburchaklar va
uchburchaklarni ajratishadi. Nihoyat, to’rtburchaklar orasidan kvadratlarni
topishadi.
Quyidagidek mashqlar o’tkazish foydali: “Top-chi, qatorda qaysi figura
ortiqcha?”, “Qaysi figura etmaydi?”, “Huddi shunday shakldagi figurapni top” va
h.k.
112](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_112.png)
![Tarbiyachi bolalarni sodda masalalar – bosh qotirg’ichlar (cho’plardan har
xil geometrik figuralar tuzish) bilan tanishtirish mumkin. Maslalan, 7 ta cho’pdan
2 ta kvadrat tuz, 6 ta cho’pdan to’g’ri to’rtburchak tuz; 7 ta cho’pdan 3 ta
uchburchak tuz; 6 ta cho’pdan 2 ta uchburchak va 1 ta kvadrat tuzish mumkinmi?
Bu mashqlar bolaning topqirligini, xotirasini, tafakkurini rivojlantirish imkonini
beradi.
Butun ish ma’lum izchillikda tuzilishi kerakligi tushunarli.
O’quv yili boshida tarbiyachi bolalarning shakl haqidagi bilimlari
darajasini aniqlaydi.
Katta guruhda foydalanilgan usullarning o’zo’i bilimlariga kamchiliklarni
to’ldirishga yordam beradi. Geometrik figuralar haqidagi bilimlarni
mustahkamlash va aniqlash, shuningdek, bolalarni kataklar bo’yicha o’lchashga
mashq qildirish uchun katakli qog’ozda kvadratlar, to’g’ri to’rtburchaklar,
doiralar, ovallar chizish bo’yicha mashqlar o’tkaziladi.
Geometrik figuralar, shuningdek, sodda shakldagi buyumlar (bayroqchalar,
olxo’rilar, olmalar va h.k)ning rasmini chizishga matematikadan 10-12 ta
mashg’ulot ajratiladi.
U yoki bu figura rasmini chizgandan, keyin, bolalar ularni ikki yoki to’rt
qismga bo’ladilar, bunda ular figuralarning qarma –qarshi tomonlari yoki
burchaklarini to’g’ri chiziq bilan birlashtiradilar va nima hosil bo’lganini gapirib
beradilar.
Bolalar tarbiyachining topshiriig’iga ko’ra, har xil yo’nalishda ma’lum
miqdorda kataklarni sanab, nuqta qo’yishlari va bu nuqtalarni o’zaro birlashtirib,
u yoki bu figurani hosil qilishlari mumkin.
Tayyorlov guruhida har xil alomatlariga ko’ra, ya’ni rangi, shakli, kattaligi
va miqdoriga ko’ra buyumlarni guruhlarga ajratishga doir mashqlariga keng o’rni
beriladi. Bolalarga figuralarning to’rtta –beshtadan har xil ko’rinishlari, uch –
to’rt xil rangda ikkitadan beshtagacha xil o’lchamlarda beriladi. Ular bu
figuralarning rangi va o’lchamiga e’tibor bermay, o’lcham alomati bo’yicha
guruhlaydilar.
Tarbiyachi dastlab bolalarga figuralarning belgilarini aniqlashda yordam
beradi, keyinchalik esa, ularning o’zlari figuralarning qanday belgilari bo’yicha
guruhlarga bo’lish, nechta guruh hosil bo’lishi, u yoki bu guruhga nechta figura
kirishi kabi masalalarni mustaqil hal qiladilar, ya’ni oldin ishlarni
rejalashtirishadi, keyin esa bajarishadi.
Bolalar figuralarni guruhlashda bitta belgi bo’yicha mo’ljal olib, boshqa
belgilarga e’tibor bermaydilar.
Guruhlashga doir mashqlar o’tkaganda bolalarning figura haqidagi
bilimlarini sistemalashtirish maqsadga muvofiq. Masalan, oldin figuralarni
guruhga ajratish, so’ngra yumaloq figuralar orasidan to’rtburchaklar va
uchburchaklarni ajratish kerak. Nihoyat, to’rtburchaklar orasidan to’g’ri
to’rtburchaklar va kvadratlarni topish kerak.
Bolalar ayrim shakllar orasida bog’lanishlar o’rnatadilar: figuralar juftini
tanlashga doir mashqlar shu maqsadga xizmat qiladi, uchrubchraklar,
to’rtburchaklar va h.k. har xil rang va o’lchamdagi, ammo bir xil proporsiyadagi
figuralar, masalan, teng yonli uchburchaklar juft tashkil qiladi. Bolalar har xil
proporsiyadagi bir jinsli figuralarni taqqoslashadi.
113](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_113.png)
![Bolalarga mantiqiy mashqlarni taklif qilish foydali, masalan, “Toning chi,
qatorda qaysi figsra ortiqcha?”, “Figuralarni tanlashda qanday xato qilishgan?”
(Qator qilib qo’yilgan 6 ta uchburchak orasiga bitta to’rtburcha kqo’yilgan va
h.k.), “Qanday figura etishmaydi?” (uch- to’rt xil o’lchamdagi uchburchaklar,
ovallar, to’rtburchaklar qatorlarga joylashtirilgan, har qaysi qatorga buyumlar
kattaliklari kichiklashib boradigan tartibda joylashtirilgan, bir qatorda bitta figura
etmaydi).
Bir guruhdagi figuralarning ikkinchi guruhdagi figuralardan farq qilish
alomatlarini topishga doir masalalar uchburchaklar, to’rtburchaklar va boshqa
figuralar haqidagi tasavvurlarni mustahkamlash imkoinin beradi. Doiralar va
ovallar, uchburchaklar va to’rtburchaklar tasvirlangan juftlashgan jadvallardan
foydalanish mumkin, figuralar ikki – uch xil o’lchamda va rangda berilgan.
Tayyorlov guruhi dasturida geometrik figuralar ko’rinishini o’zgartirish, bir
xil figuralardan boshqa xil figuralar tuzish nazarda tutilgan.
Tarbiyachi bolalarga o’z ixtiyorlaridagi figuralarni qarashni, ularni shakl
bo’yicha taqsimlash, ular qanday atalashini va qanday kattalikda ekanini aytishni
taklif qiladi. So’ngra esa, qandaydir ikki uchta figura olib, ularni birlashtirish
yo’li bilan qanday yangi figura tuzish mumkinligini o’ylab ko’rishni taklif qiladi.
Bolalar figuralarni tuzganlaridan keyin, qanday yangi figuralar hosil bo’lganini va
ular qanday figuralardan tuzilganligini gapprib berishni taklif qiladi.
Bolalar qismlardan butun figuralar tuzib, ikkita yarimta, 4 ta yarimta,
sakkizdan bir qismdan, doiraning to’rtdan biriga teng qismlay va h.k. dan nechta
doira tuzish mumkinligini fahmlaydilar.
Maktab yoshidagi katta bolalar bilan ishlashda geometrik mazmunli
qiziqarli o’yin va mashqlar katta foyda keltiradi. Ular matematik bilimlarga
qiziqishni rivojlantiradi, bolalarning aqliy qobiliyatlarining o’sishiga yordam
beradi.
Bolalar topqirlikka doir masalalari, “boshqotirg’ichlar”,yasashga doir
masalalarni echadilar, masalan, bir figura yoniga ikkinchi figurani yasash yo’li
bilan bolalar 7 ta cho’pdan ikkita kvadrat tuzadilar. U yoki burasm –
applikasiyani (xo’roz va b.) tuzishda nechta doira ,uchburchak, to’g’ri
to’rtburchakdan foydalanilganini aniqlashadi. U yoki bu rasm, yoki naqsh qanday
figuralardan tuzilganini topadilar (fahmlaydilarG’, ular nechta ekanini ko’radilar.
“Tangram” (geometrik konstruktor)o’yinida murakkab figuralar, ya’ni
“quyoncha”, “Turnalar”, “xo’rozcha” va boshqa narsalarni bolalar ettita sodda
figuralardan yasaydilar.
Tarbiyachi bolalarni masalaning echilish yo’llarini ongli izlashga o’rgatadi,
ularga o’ylab ko’rish, fahmlash, so’zlab berish, so’ngra o’z echimini tekshirishni
taklif qiladi. Masalan, tarbiyachi bunday deydi: “Bu figuraga qarang, u bizga
nimani eslatadi? Ha, bu xuddi xo’rozchadek. Bu xo’rozni “Tangram” o’yinining
ettita figurasidan tuzish kerak. Qarang, u qanday qismlardan iborat, har qaysi
qism qanday figuralardan tuzilgan, ular qanday kattalikda va qanday joylashgan.
Siz “xo’rozcha” figurasini qanday tuzishingizni gapirib bering. Agar dastlab
tarbiyachi figuralarni bolalar bilan birgalikda qarasa, keyinchalik ularga tahlil
rejasini beradi, shundan keyin esa ularni mustaqil tahlil qilishga o’rgatadi.
114](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_114.png)
![Dastlabki ikkita uchta figurani (murakkab figurani) bolalar namunaga
qarab tuzadilar, namunada har qaysi figuraning chegarasi aniq belgilangan,
keyinroq esa figuraning umumiy konturi tushirilgan namunaga amal qiladilar.
Shundan keyin bolalar qanday buyumlarni o’yinning ettita figurasidan
foydalanib, tasvirlash mumkinligini o’zlari o’ylab topadilar.
Shuni esda saqlash muhimki, bolalarning seminar haarkatlaridan oldin
masala echimining borishini akalli oddiygina o’ylab ko’rilsagina, o’yinlar
qiziqarli bo’ladi.
Masalalar echish jarayonida bolalarni noto’g’ri tanlangan echish yo’lidan.
“Bo’lmadi, o’ylab ko’r-chi, boshqacha qanday qilish mumkin, deb voz kechishga
o’rgatib, ular tafakkurini rivojlantiradi. Alohida qiyinchiliklar bo’lgan holda
echimning bir qsimini aytib beradi, to’g’ri topilgan echimni rag’batlantiradi: “Bu
cho’pni sen to’g’ri olding, o’ylab ko’r-chi, yana qaysi cho’pni olish kerak”.
Tarbiyachi bolalarning mustaqilliklarini rivojlantiradi, masalani o’zing
echsang, o’shanda qiziqarli bo’ladi, deb ularni ishontiradi. Maslalarni echishga
bolalarning kuchlari etadigan bo’lishi kerak, bo’lmasa, bolalarda ishtiyoq
yo’qoladi. Shu sababli qiziqarli masalalar bolalar dasturda nazarda tutilgan shakl
haqidagi bilimlarni o’zlashtirib olganlaridan keyin, shaklni to’g’ri aytibgina
qolmay, balki uni qayta tiklay oladigan, shaklini almashtira oladigan, hayotiy
buyumlardan o’zlariga tanish geometrik figuralarni topa oladigan
bo’lganlaridagina beriladi.
115](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_115.png)
![1 9-20 -MA'RUZA: BOLALARDA FAZOVIY TASAVVURLARINI
SHAKLLANTIRISH
Reja:
1. Fazoda mo’ljal olish tushunchasining mazmuni
2. Kichik yoshli bolalarda fazoni his etish hususiyatlari
3. Bog’cha bolalarini tekislik ustida mo’ljal olishga o’rgatish
4. Katta gurux bolalarida fazoda mo’ljal olish tushunchasining mazmuni
5. 6-7 yoshli bolalarni fazoda mo’ljal olishga o’rgatish.
Tayanch so’zlar va iboralar: Fazo, maktabgacha ta’lim, o’ng chab, oldi –
orqaga, baland – past
Insonning fazoda mo’ljal olish muammosi keng va ko’p qirrali. Fazoda
farqlash va fazoni idrok qilish, fazoviy tasavvurlar va har xil fazoviy
munosabatlarni, masalan, obektlarning shakli, o’lchami, fazoviy yo’nalishlari,
fazoda joylashgan o’rni, hajmi, bo’yicha, eni, balandliklari kabi masofalarining
hammasi har xil fazoviy kategoriyalardir. Ularni idrok qilish va ular haqidagi
tasavvurlar fazoviy idrok tasavvur qilishdir.
Professor V.S.Sverdlovning tavsifi bo’yicha, fazoda mo’ljal olish “fazoviy
idrok va tasavvurlarning seminar ifodas”dir. Fazoda mo’ljal olish fazoni bevosita
idrok qilish va aytib o’tilgan kategoriyalarni bilish asosida amalga oshadi. Bunda
diqqat, xotira, tafakkurning qatnashishi majburiydir. Mana shuning uchun ham
“fazoda mzljal olish” tushunchasining mazmunini aniqlashda ba’zi mualliflar u
atrof tevarakdagi buyumlarning holatlari, o’zaro masofalari, kattaliklari shakllari,
o’zaro joylashuvlari va ularning mo’ljal olinayotgan jismga nisbatan vaziyatlarini
o’z ichiga oladi, deb hisolaydilar.
Birmuncha torroq ma’noda fazoda mo’ljal olish” ifodasi joyda mo’ljal
olish deyignada, quyidagilar tushuniladi: a) “Turish nutqasi”ni, ya’ni subektning
uni o’rab olgan obektlarga nisbatan makonini aniqlash. Masalan, men uydan o’ng
tomonda turibman va h.k. b) atrofdagi obektlarni fazoda mo’ljal olayotgan
odamga nisbatan yakkalashtirish. Masalan, javon mendan o’ngda turibdi, eshik
esa mendan chap tomonda; v) buyumlarning bir – biriga nisbatan fazoda
joylashuvlarini, boshqacha aytganda, ular orasidagi fazoviy munosabatlarni
aniqlash.
Faol harakat qilish fazoda mo’ljal olishning zarur komponentidir, chunki
inson fazoda “joyning bir nutqiasidan ikkinchi nuqtasiga harakat qilib,
muvaffaqiyatli o’tishini amalga oshirish uchun” fazoda mo’ljal oladi. Shu sababli,
fazoda mo’ljal olish amalda har doim quyidagi uchta topshiriqqa bog’liq harakat
(yo’nalishi) ni tanlash; shunga rioya (amal) qilish (yo’nalishni saqlash); harakat
qoxirida maqsad (nishon) ni aniqlash. Bundan harakatlarning o’zaro muvofiqligi
va aniq fazoviy mo’ljal olganligi muhim komponentlar va shu bilan birga.
Insonning fazoda mo’ljal olishini egallashning ko’rsatkichi ekanligi ko’rinadi.
Har xil yosh bosqichida bolalar bilan ishlashning mazmuni va uslubitining
asosiy yo’nalishlarini qaraymiz.
Bolalar bog’chasida tarbiya va tahlim dasturi”ning “Fazoda mo’ljal olish”
bo’limi ikkinchi kichik yoshdan boshlab berilgan. Ammo bolalarda fazoviy idrok
va elementar tasavvurlarni rivojlantirish bo’yicha maqsadga muvofiq ishni,
bizning fikrimizcha, ilk yoshdayoq boshlash kerak. Uch yoshgacha bo’lgan
bolalarda tevarak –atrofda 9uy sharoiti, guruh “onasida, buyumlarning,
116](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_116.png)
![o’yinchoqlarning odatdagi joylashuvlarida) juda katta qiziqini qiziqish bilan
seminar orientir (mo’ljal) olish bo’yicha har xil tajriba to’plash davridir. Shuning
uchun ham katta odam bolani xonalarning (guruh xonasi, uxlash xonasi,
yuviniladigan xona, hojatxona), buyumlarning, narsalarning, o’yinchoqlarning
fazoviy joylashuvlari bo’yicha erkin mo’ljal olishga o’rgatishi kerak.
Bolalar hayotining ikkinchi yili boshlanishidanoq tanish fazoni (xona yoki
uning qismini) ancha aniq tasavvur qila boshlaydilar, tanish buyumlarning
joylashuvidagi ba’zi o’zgarishlarni hech bir qiynalmay payqay oladilar. Ikki
yoshligidanoq bolalarda tanish chegaralangan fazoda harakat qilish yo’li haqida
dastlabki elementar tasavvurlar tarkib topa boshlaydi, bu tasavvurlar hayot
faoliyatida takomillashadi.
Bolalarning dastlabki fazoviy tasavvurlari ular hayotining ikkinchi
yilidanoq nutqlarida ham aks eta boshlaydi (“Mana”, “bu erda”, “u erda”,
“bunda”). Buning ustiga so’zlar harakat yo’nalishini yoki qiziqtiruvchi buyumni
ko’rsatuvchi imo – ishoralar bilan kuzatiladi. Ana shu yoshda bolalar “o’ziga”,
boshqa odamga nisbatan mo’ljal (orientir) olishni egallay boshlaydilar.
Kattalarning takliflariga binoan, qo’g’irchoqning ko’zlari, og’zi, biqini,
qo’lchalari qaerdaligini mamnuniyat bilan ko’rsatadilar. Uch yoshga qadam
qo’ygan bolalar, masalan, o’zlarining chap va o’ng qo’llaini farqlay boshlaydilar.
Bunda katta odamning vazifasi bolaning shu malakalarni egallab olishiga yordam
berishdan iborat.
Ikkinchi kichik guruh
Dasturning asosiy vazifasi kichkintoyni “o’ziga” nisbatan mo’ljal
olishga o’rgatishdan, iborat, boshqacha aytgancha, kichkintoy bunda
“o’ziga”nisbatan o’ng, chap, yuqori tomon va h.k. larni ajrata oladigan bo’la
olishi kerak. O’z tanasiga nisbatan fazoda tomonlar bo’yicha mo’ljal olish bu
mo’ljal olishning birinchi umumlashtirilgan usulidir. “O’ziga” va “o’zidan”ga
nisbatan mo’ljal olish bu mo’ljal olishning birinchi umumlashtirilgan usulidir.
“O’ziga” va “o’zidan” ga nisbatan mo’ljal olishda “o’ng – chapni”ni farqlash eng
ko’p qiyinchilik tug’diradi. Mana shuning uchun ham bola oldin o’z qo’llarini
farqlashga o’rgatiladi. Dasturning bu vazifasi ustida ishlash keyingi yosh
guruhida ham davom ettiriladi.
Bolaning o’ziga nisbatan mo’ljal olishi dasturining yangi vazifasiga –
boshqa odamga, buyumlarga nisbatan mo’ljal olishga o’rgatish vazifasiga –
o’tish uchun zarur asos bo’ladi. Ammo boshqa odamga nisbatan mo’ljal olish
faqat o’z gavdasi sxemasini bilgandagina mumkin bo’ladi. Bola hayolan bu
sxemani boshqa obektlarga nisbatan ko’chiradi va o’xshashlik bo’yicha uni
boshqa odamdan va buyumlardan ajratadi. Masalan, bolalar o’yinchoqlarni
qarashadi, ular bilan faol harakat qilishadi. Suhbatning borishida tarbiyachi
bolalar e’tiborini haarkterli detallarga qaratadi. Masalan, mashina qaralayotgan
bo’lsin; oldinda kabina, orqada kuzov, pastda oldingi va keyingi g’ildiraklar.
Buyumlar tasvirlangan qirqma rasmlar, kubchalar mustaqil ravishda detallardan
(qismlardan) butunni tiklash imkonini beradi, ya’ni obektning fazoviy
buyumlarini (ustida – ostida, tagida – yuqorisida, oldidan – orqasidan, bir tomoni
–yosh tomonidan va ikkinchi tomonidan) o’zlashtirish imkonini beradi. Bolalar
hali obektning o’ng va chap tomonlarini farqlay olishmaydi, bu murakkab malaka
maktabgacha katta yoshda o’zlashtiriladi. Kichik guruhda buyumning fazoviy
117](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_117.png)
![harakteristikasini tushunish qisman o’zlashtiriladi. U holda, deb so’raladi,
bolalarni buyumlarga, boshqa odamga nisbatan mo’ljal olishga o’rgatish zarurmi?
“O’ziga” nisbatan mo’ljal olishning o’zi etarli bo’lishi mumkinmi?
Gap shundaki, tevarak –atrofimiz, ya’ni atrofimizdagi fazo, odamlar, har
xil buyumlar to’plami to’lib toshib yotibdi. Mana shu fazoda mo’ljal olish
ularning har xil parametrlarini, jumladan, “oldindan”, “orqasidan”, “yonidan”,
“ustidan”, “ostidan”, keyinroq buyumning “chap” yoki “o’ng” tomoni kabi
parametrlarini hisobga olish majburiyatini yuklaydi. Oldin o’ziga, so’ngra boshqa
odamga, buyumlarga nisbatan qarama –qarshi tomonlarni ajratish, birichidan,
istiqbolda bolaning faqat “o’ziga” nisbatangina emas, balki boshqa obektlarga,
boshqa odamga nisbatan mo’ljal olish malakasini egallashini ta’minlaydi.
Ikkinchidan, bu bilim va malakalar buyumlar orasidagi fazoviy
munosabatlarni bilib olish uchun zarur. Biz bu munosabatlar haqida ularning
tomonlariga – oldingi (yuz tomonga), yon, yuqori 9ustki) va h.k. tomonlarga mos
kelishlariga qarab, mulohaza yuritamiz. Nihoyat, uchinchidan, hatto ancha
chegaralangan fazo chegaralarida ham (guruh xonasi, yoki xonaning bir qismi,
stolning usti, qog’oz varag’i va h.k.) mo’ljal olishning asosiy yo’nalishlarini
bilishni nazarda tutadi. Bu yangi dasturiy vazifa. Bu to’liq o’zlashtirilgandan
keyingina, uni butun ish mazmunidagi asosiy vazifa deyish mumkin.
Maktabgacha kichik yoshda bolalar yo’nalishlarning asosiy guruhlarini
farqlashga (oldiga – orqaga, yuqoriga – pastga, o’ngga –chapga) o’rgatiladi. Bola
bu yo’nalishlarni o’z gavdasining tomonlarini bilganligi asosida o’zlashtiradi.
Bolakaylar bungu kundalik turmush faoliyatida o’rgatiladi. Masalan, yuvinish,
kiyinish jarayonida tarbiyachi bolalarning gavda qismlarini aytib ularni o’ng va
chap qo’lni farqlashga o’rgatadi; tushlik vaqtida qoshiqni o’ng qo’lda ushlashni,
chap qo’lda esa bir burda nonni ushlashni o’rgatadi, bolalarga chap qulog’i, o’ng
qulog’i, chap oyog’i, o’ng oyog’i qaerdaligini ko’rsatishni taklif qiladi; chap
oyoq, chap ko’z, chap quloq, chap qo’l joylashgan tomonda, o’ng oyoq, o’ng
ko’z, o’ng quloq esa o’ng qo’l tomonda joylashganligini tushuntiradi.
Elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirish mashg’ulotlarida bu
vazifalar. “Qo’g’irchoqni cho’miltirish”, “Qo’g’irchoqni uzlashga yotqizish”,
“Qo’g’irchoqni kiyintirish” kabi didaktik o’yinlarda aniqlashtiriladi. Masalan,
tarbiyachi kichkintoylarga qo’g’irchoqning boshini, yuzini (oyoqlarini) yuvishni,
so’ngra esa, uning (bolaning) o’zi yuzi, boshi va boshqa a’zolari qaerda
ekanligini ko’rsatishni so’raydi.
Bolalarga fazoviy yo’nalishlarni o’z gavdasining aniq qismlariga mos
qo’yishni o’rgatish kerak, yuqoriga – bosh tomonga, pastda – oyoqlar, oldinda
yuz, chapda – chap qo’l, o’ngda – o’ng qo’l.
Mashg’ulotlarda kichkintoylarni pastda – yuqorida, oldinda – orqada,
chapda – o’ngda kabi juft qarama – qarshi yo’nalishlarni farqlashga o’rgatish
kerak.
Bu malakalarga tayanib, tarbiyachi bolalarni “o’zidan”ga nisbatan oldinga-
orqaga, o’ngga –chapga kabi fazoviy yo’nalishlarni ko’rsatish va aytishga
o’rgaish kerak. Masalan, ayiqchaga oldin o’ng qo’l, keyin chap qo’l bilan
silkashni, qo’g’irchoq qaysi tomonga ketganini (o’ngga, chapga, zinadan
yuqoriga, pastga), koptok qayoqqa dumalaganini ko’rsatish va aytishni so’raydi;
bayroqchalarni oldin tepaga ko’tarish, so’ngra pastga tushirishni; qo’llarni
118](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_118.png)
![oldinga (o’z oldiga, to’g’risiga), chapga, o’ngga cho’zish, ularni orqaga
yashirishni va h.k.ni so’raydi. Bu xil mashqlar vaqtida hg’amma bola va
tarbiyachi bir tomonga qarab o’tirishlari yoki turishlari kerak.
Dastur vazifa (masala) larini amalga oshirish “Bayroqcha qaysi tomonni
ko’rsatmoqda?” kabi o’yin-mashqlar yordamida bajariladi. Bolalar, masalan,
bayroqcha bilan qaysi yo’nalish (yuqori yoki past, to’g’ri yoki orqa, chekaa)
ko’rsatilayotganini payqab olishlari kerak. Ularning o’zlari bayroqchalar, lentalar,
pufaklar (sharlar), koptoklar yordamida ko’rsatilgan o’yin – topshiriqlarni
bajaradilar. Yo’nalishlarni hisobga olgan holda fazoda mo’ljal olishning birinchi
tajribasi, fazoning o’zini idrok qilishning qayta qurilishi shunday sekin – asta
tarkib topadi.
Asosiy yo’nalishlar bo’yicha tashqi dunyoning fazoviy tavsifini
o’zlashtirish uzoq davom etadigan jarayondir. Maktab yoshidagi o’quvchilarda
fazoni bunday idrok qilish va asosiy yo’nalishlarni bilganlik asosida mo’ljal olish
uchun ba’zi asoslargina yaratiladi. Bu bir tomondan, ikkinchi tomondan esa,
tekislikda mo’ljal olishning ba’zi malakalari (rasm solish, elementar matematik
tasavvurlarni rivojlantirish mashg’ulotlarining borishida) egallanadi. Bolalar
varaq o’rtasini, uning yuqori va pastki qismlarini farqlashni, har xil yo’nalishlarda
(chapdan o’ngga, yuqoridan pastga qarab) oziqlar o’tkazishni o’rganadilar, sanoq
materialini ustki va pastki poloskalarga qo’yishni, uni varaqda, kartochkada
chapga yoki o’ngga joylashtirishni o’rganadilar.
To’rt yoshga qadam qo’ygan bolalarning ish mazmunida yana bitta
vazifani,ya’ni buyumlar orasidagi fazoviy munosabatlarning ba’zi variantlarini
(“ustida”, “ostida”, “orqasida”, “ichida”, “oldida”, “orqasida”, “yuqorisida”,
“pastida”) bilib olish vazifasini ta’kidlash kerak. Bu vazifa o’yinlar
(“O’yinchoqlar berkinmachoq o’ynaydi”, “Quyoncha qaerga yashirindi?”,
“O’yinchoqni qaerdan topdingiz?” shaklida qiziqarli hal qilinadi.
Dastur vazifasini bajarish kontekstida lug’at ustida ishlash ham olib
boriladi. Maktabgacha yoshdagi kichik bolani dasturda nazarda tutilgan fazoviy
belgilashlarni to’g’ri tushunishining o’zi, u (hatto ba’zida) yo’naltiruvchi savollar
yordamida bu munosabatlardan mustaqil foydalana oladigan bo’lishining o’zi
mutlaqo kifoya.
Ikkinchi kichik guruh bolalari uchun o’ng va chapni farqlash juda qiyinlik
bilan amalga oshadi. “O’ngga –chapga” yo’nalishlarini farqlashga o’rgatishning
dastlabki bosqichida qanday pedagogik yo’l -yo’riq amalga oshirilishi kerakligi
haqida fikr yuritamiz.
O’z qo’llarini farqlash qobiliyati avval bolaning o’ng va chap qo’llari chun
xos bo’lgan harakatlarni bajarish jarayonida seziladi. Masalan, ovqatlanish
vaqtida u qoshiqni o’ng qo’li bilan, nonni esa chap qo’li bilan ushlaydi; rasm
cholish mashg’ulotlarida bola chap qo’li bilan rasmni tutib turadi, o’ng qo’lida
esa qalam, mo’yqalam bo’ladi. Bu ikki vaziyatdan tarbiyachi, bunday
foydalanadi; mashg’ulot boshlanishida (yoki ovqat eyish oldidan) bolalar
e’tiborini qalam (yoki qoshiq) ni har doim o’ng qo’lda tutish kerakligini, chap
qo’l bilan esa, qog’oz varag’ini (yoki taqsimchani) tutib turish (nonni ushlash)
kerakligini uqtiradi. Tarbiyachi bunga bolalar e’tiborini tortibgina qolmay, balki
ko’rsatadi ham. Hatoga yo’l qo’ygan (yanglishgan) bolaga tarbiyachi ikkinchi
119](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_119.png)
![marta ko’rsatadi (“Mana endi hammasi to’g’ri; qalam o’ng qo’lingda, chap
qo’ling bilan esa qog’ozni tutib turasan”)
Bolalarning harakatlarini tekshirishda tarbiyachi ular bilan suhbatlashadi,
ma’qullaydi. Pedagogik baho his –tuyg’uga to’la bo’lishi, to’la qanoatlanganlikni
ifodalashi, o’z tarbiyalanuvchilarining topqirliklaridan hayratlanishi”ni ifodalashi
muhimdir.
Bunday baholash o’ziga xos pedagogik usul bo’lib, bolaning harakatlari
to’g’riligini ifodalabgina qolmay, balki his – hayajonli kayfiyat hosil qilida,
ularning bunday mashqlarga bo’lgan qiziqishlarini oshiradi, o’z qo’llarining
fraqlashni tezroq o’rganib olishga istak uyg’otadi.
1. Tarbiyachi dastlab bolalarga qo’llarini nomlari bo’yicha farqlashni
o’rgatadi.
Tarbiyachi bolalarning qo’llarini belgilaydi, bolalar ularni fraqlashadi. Shu
maqsadda bu bolaga murojaat qilib so’raydi:
- Sening o’ng qo’ling qani?
- Mana (ko’rsatadi)
- Sening o’ng qo’lingdagi nima?
- Qoshiq.
- Sening chap qo’lingdagi nima?
- Non
- Balli, sen qaysi qo’ling o’ng, qaysi qo’ling chap ekanini juda yaxshi bilar
ekansan.
Bir necha mashg’ulotdan keyin, bunday deb so’rash mumkin: “Hozir, men
sizlardan o’z o’ng va chap qo’lingizni bilish bilmasligingizni so’rab, tekshiraman.
“Odatda, bolalar tarbiyachining savollariga faollik ko’rsatib, mamnuniyat bilan
javob beradilar (“Mendan hali so’ramandingiz”, “Men g’am bilaman”, “Qoshiq
qaysi qo’limda ekanini mendan so’rang”, “Toping-chi, qalam qaysi qo’limda”).
Bunda tarbiyachining vazifasi bu faollikni quvvatlab turishdan iborat. U
so’raganda, bolalar ba’zida xato qiladilar (bunday xatolardan bolakaylarning
hayajonli ta’sirlanishini ko’ra bilish kerak). Xato o’ziga xos pedagogik usuldir.
Unda bola qaysi qo’li o’ng, qaysi qo’li chap qo’l ekaini pedagogga mamnuniyat
bilan tushuntiradi.
Bunday kichik mashqlar nihoyatda zarurdir. Bu xid mashqlarning
davomiyligi bir yarim – ikki minutdir. Mashqlar bolalar e’tiborini asosni
faoliyatdan chetga tortadi, deb aslo xavotir olmaslik kerak. Aksincha, bunday
mashqlar bolalarning hayotiy faoliyatiga to’liq ravishda ijobiy ta’sir etib, ularni
faollashtiradi. Mashqlar o’ziga xos “ma’naviy – his – tuyg’uga to’la
tetiklashtirishning o’rnini bosadi, e’tiborning yo’nalishini o’zgartirish
mexanizsomini mashq qildiradi. Ularning ta’limiy samarasi ravshan, bu samara
mashqlarning kollektiv shakllarini o’tkazish rejimida (“haftasiga 3-4 marta
individual ish bilan qo’shib olib borilganda) atigig bir – bir yarim oy o’tganidan
keyin so’zila boshlaydi.
Shunga qaramay, bunday savol paydo bo’lishi mumkin: “Aniq maqsadga
yo’naltirilgan ta’limning boshlanishida nega ilk bor bunday mashqlar, albatta,
faqat ma’lum pedagogik vaziyatlarga jiddiy “Bog’langan” bo’lishi zarur? Gap
shundaki, rasm solish mashg’ulotlarida, noneshta, tashki ovqat, kechki ovqat
vaqtida bolalar har qaysi qo’l uchun “arakterli bo’lgan harakatlarni bevosita
120](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_120.png)
![bajarishadi. Boshqa sharoitda bolalar bu harakatlar haqidagi tasavvurlar bilan ish
ko’rishlariga to’g’ri keladi. Shu sababli noto’g’ri beriladigan javoblar miqdori
ortib ketadi. Ana shuning uchun ham mashqlar samaradorligini orttirishning
muhim sharti – oldinggi tajribani aktuallashtirib borishdan iborat. Qiyinchilik
paydo bo’lgan hollarda farqlashning asosiy mezonini eslatib qo’yish zarur (“O’ng
qo’lingda har doim qoshiqni ushlaysan” va h.q) Harakaterli tmooni shundaki,
tarbiyachining yordami bolalarda faol harakat reaksiyasini uyg’otadi: ular
tasavvurdagi qoshiqni (qalamni) qaysi qo’lda ushlash qulay ekanini qandaydlir
darajada sinab ko’rishadi. Shu bilan ilgari shakllangan sensomator bog’lanishlar
kompleks ravishda jonlantiriladi, shundan keyin bolalar taklif qilingan
topshiriqlarni ko’proq ishonch bilan bajaradilar.
Mashqlardan bog’cha tartibotining har xil momentlari (yuvinish, kiyinish,
sayrga chiqishga yig’ilish)da foydalanish mumkin. O’z qo’llarini fraqlash
malakasi uchun konkret pedagogik vaziyatda, musiqa, matematika,
konstruksiyalash mashg’ulotlarida, harakatli o’yinlar vaqtida va jismoniy tarbiya
mashqlarida bir necha daqiqa ajratish mumkin.
Masalan, ikkinchi kichik guruhda o’tkaziladigan matematika
mashg’ulotlarida tarbiyachi dastur vazifalarining butun bir kompleksini amalga
oshirishi mumkin. Buning uchun galdagi vazifa xuddi oldingidek, o’z qo’llarini
farqlash ko’nikmasini takomillashtirishdan iborat. Shu asosda keyingi yosh
guruhlarda tarbiyachi o’z tarbiyalanuvchilarini o’ng va chap oyoqlarini, ko’zlarini
bir – biridan farqlashga o’rgatadi. Dasturning bu vazifasi bolalarni
umumlashtirilgan idrokka, juft qarama- qarshi tomonlarni aniqlashga olib keladi.
Mashg’ulotni guruh bilan yoki bitta bola bilan o’tkazish ham mumkin.
Mashqlarning o’yin shakllarining samaradorligi, pedagogik jarayonda ulardan
keng foydalanishning mumkinligi mazkur didaktik vositaning alohida
ommaviyligidadir. Mana shu o’yin – mashqlarning varaintlari bo’lib, ularning
maqsadi – qo’llarni o’z nomlari bo’yicha amalda fraqlashdan iborat. Bu
mashqlarning davomiyligi 4-5 minutdan ortmaydi.
“Qo’llaring qayerda?” Topshiriq: qo’llarni orqaga yashirish. Tarbiyachi
oldin bolaning o’ng qo’li qayerda, chap qo’li qayerda ekanini topadi, so’ngra bitta
(yoki bir nechta) bolaga o’z qo’llarini ko’rsatish va ularning nomini aytishni
taklif qiladi.
“Zoldir qani?” Topshiriq: zoldirni kaftga berkitish. Tarbiyachining vazifasi
zoldir qaysi qo’lda – o’ng qo’ldami yoki chap qo’lda ekanini topish. Shundan
keyin tarbiyachi bolalarga navbati bilan o’zlarining chap va o’ng qo’llarini
ko’rsatishni, ularni atashni, zoldir qaysi qo’lga yashirilganini aytishni taklif
qiladi.
“Bayroqchani ol”. Tarbiyachi bolalar qaysi qo’l o’ng (chap) qo’l ekanini
eslashlarini, shu qo’l bilan bayroqchani olishni; bayroqchani boshqa qo’lga
o’tkazishni, qo’lni yuqori ko’tarishni, bayroqlani silkitishni va yana boshqa
(chap) qo’lga o’tkazishni taklif qiladi. Yoki ko’k bayroqcha (chap) qo’lga
o’tkazishni taklif qiladi. Yoki ko’k bayroqcha (lentacha) o’ng qo’lda, sariq
bayroqcha chap qo’lda. Topshiriq: bayrochalar o’rinlarini almashtirish. Shunday
keyin tarbiyachi so’raydi: “Bayroqning rangi qanday? U qaysi qo’lda?”.
“O’yinchoq qaysi qo’lda?” Tarbiyachi oldin bolalardan biriga o’yinchoqni
o’ng (chap) qo’l bilan olishni aytadi. keyin esa, bola o’yinchoqni qaysi qo’liga
121](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_121.png)
![olishni xohlasa, o’sha qo’liga olishini va o’yinchoq qaysi qo’lida ekanini aytishni
taklif qilishi va u o’ng qo’lida qanday o’yinchoq, chap qo’lida qanday o’yinchoq
borligini aytishi kerak.
“Toshlarni boshqa qo’lingga o’tkaz”. Bir nechta (5-6 ta) toshni bir qo’ldan
ikkinchi qo’lga o’tkazish kerak. Topshiriqni bajarish jarayonida bola o’z
qo’llarini farqlaydi, ularni belgilaydi. Shu bilan bir vaqtda bola “bitta” va “ko’p”
atamalarini farqlashni o’rganadi.
O’z qo’llarini farqlashga oid bundan keyingi mashqlar qiyinroq harakatlar
bilan bajariladi.
“Nima og’ir?” Topshiriq: ikki buyumdan qaysinisi og’ir )yengil) ekanini
aniqlang: qaysi qo’ldagi (o’ng yoki chap qo’ldagi) buyum og’ir, qaysi qo’ldagisi
yengil ekanini aniqlash. Bolalar kichik guruhda olingan bilimlar asosida “o’ngga
chapga” “fazoviy yo’nalishlar) bilan tanishadilar. Bu yosh guruhlarida bolalar bu
yo’nalishlarni farqlashgagina o’rgatiladi. (bilib olish, mustaqil aytish va
ko’rsatish).
Dasturning navbatdagi muhim vazifasi chegaralangan gorizontal tekislikda
(qog’oz varag’i, sanoq mateirallini qo’yish uchun kartochka) “O’ngga chapga)
yo’nalishlari bo’yicha mo’ljal olishning dastlabki malakalarini rivojlantirishdan
iborat. Bolalar o’ng qo’llari bilan sanoq materialini tanlab olib, ularni
kartochkaga chapdan o’ngga yo’nalish bo’yicha qo’yishni o’rganadilar.
Topshiriq; tekislikning uzunligini boshqa poloska yoki lentacha bilan taqqoslash
uchun teksilik ush, nihoyat, uchinchidan tekislikda mo’ljal olish. Endi
umumlashtiruvchi xulosalarni (tavsiyalarni) bayon qilish (ifodalash0 bilan
cheklanamiz:
1. Bolalar o’ng va chap
qo’l bilan harakat qilish (ishlash)ning starlicha va rang barang seminar
tajribasini to’plashlari kerak. Oldin bu harakatlarning differensial harakterini
(o’ng qo’lda qoshiqni, qalamni, mo’yqalamni ushlash, chap qo’lda taqsimcha,
qog’oz varag’i va hokazolarni tutib turish) mustahkamlash, so’ngra bolalarni
qo’llarining nomlari bo’yicha farqlashsh, nihoyat, uchinchidan tekislikda mo’ljal
olish. Endi umumlashtiruvchi xulosalarni (tavsiyalarni) bayon qilish (ifodalash0
bilan cheklanamiz:
1. Bolalar o’ng va chap qo’l bilan harakat qilish (ishlash)ning starlicha va
rang barang seminar tajribasini to’plashlari kerak. Oldin bu harakatlarning
differensial harakterini (o’ng qo’lda qoshiqni, qalamni, mo’yqalamni ushlash,
chap qo’lda taqsimcha, qog’oz varag’i va hokazolarni tutib turish)
mustahkamlash, so’ngra bolalarni qo’llarining nomlari bo’yicha farqlash va
mustaqil nomlashga undash zarur.
2. Qo’llarning nomi bilan har qaysi qo’l uchun xos bo’lgan harakatlar
xarakteri (bola o’ng va chap qo’li bilan nima qiladi) orasidagi aloqani
mustahkamlash.
3. O’rgatuvchi mashqlarda ikkala qo’lning nomi va harakat xarakteri
bo’yicha qiyoslash kerak. Taqqoslash differensiallash jarayonini jadvallashtiradi.
4. Mashqlar va differensiallash tobora murakkablashtira borilishi kerak.
a) o’ng va chap qo’l uchun xarakterli bo’lgan tabiiy harakatlarni bajarish
jarayonini aniqlashdan bu harakatlar haqidagi tasavvurlar asosidagina
farqlashgacha;
122](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_122.png)
![b) berilgan masala yagona va mustaqil bo’lgan (“Sening qo’llaring
qayerda?”, “Bayroqchani ol”, “Zoldir qani?”) vaiyatda aniqlashdan, natijada uni
bajarish jarayonidan (“Qaysi qo’l bilan uzoqqa?)”, “Qaysi qo’l bilan aniqroq?”)
farqlashgacha murakkablashib borishi kerak.
Pedagogik tajribani tahlil qilish ko’pincha bolalar bilan ishlash natijalari
kutilganidan anchagina past ekanini ko’rsatmoqda. Buning sababi uslubiy
harakterlagi xatolarga yashirinib yotibdi. Ularni harakterlab o’tamiz.
Ko’pincha tarbiyachilar qo’llarning aniq nomlari (“chap, “o’ng”) o’rniga
bu qo’l” yoki “yo’q, bu qo’l emas, boshqasi”, deyishadi. Boshqa bir xato.
Tarbiyachi qo’llarni o’z vaqtida va to’g’ri belgilaydi, bolalarni ularni mustaqil
nomlashga undaydi. Ammo og’zaki bilimlarda asosiy mezon – har qaysi qo’l
uchun haarkterli bo’lgan haarkat faoliyatini tushunib yetishdan uzilgan holda
shakllantiriladi. Sensor komponentdan uzilgan holda og’zaki farqlash jiddiy
uslubiy xatodir.
Navbatdagi xato. Tarbiyachi ko’pincha xatoni mustaqil tuzatish
muhimligini yetarlicha baholamaydi. U yerdan berishga shoshiladi, bayroqchani
chap qo’ldan o’ng qo’lga o’tkazadi. Natija ravshan: kichkintoy endi bayroqchani
o’ng qo’lida ushlab turibdi, yo’l qo’yilgan xatoga tushunib yetilmagan. Yana bitta
xato. Bilish jarayonini jadallashtirish maqsadida tarbiyachi mezon sifatida
mo’ljallangan buyumlarni aytadi, masalan, “derazaga yaqin turgan qo’l o’ng qo’l,
chap qo’l esa devorga yaqin turgan qo’ldir”. Aniq shart – sharoitda, tushunarliki,
hammasi xatosiz aniqlanadi. Ammo shuni hisobga olish kerakki, bu holda bolalar
eng oldin buyum oriyentirlarni farqlaydilar.
Bizning hozirgi “o’ng – chap” dunyomiz keng va turli tumandir. Uni hatto
katta yoshdagi bolaning ham mustaqil ravishda tushunib olishi oson emas, unda,
masalan, fazoviy xarakteristikaning nisbiyligi, uning hisob boshlanadigan
nuqtaga nisbatan bog’liqnligi aralashib ketishi mumkin. Bunday holda nima
absolyut va o’zgarmas? Bolaning o’z fazoviy sxemasi (koordinatlari) o’zgarmas.
Har qaysi odamning sxemasi va buyum olmi obyektlarining fazoviy sxemasi
o’zgarmas. Maktabgacha yoshdagi bolalarning maktabgacha muassasalar
dasturining “Fazoda mo’ljal olish” bo’limi bo’yicha elementar “fazoviy ta’limi”
mana shu haqiqatlarni o’zlashtirib olishdan boshlanadi.
O’rta guruh
“Fazoda mo’ljal olish” bo’yicha ishlash bir necha yo’nalishda o’tkaziladi.
Eng oldin seminar tajriba takomillashtiriladi. Bolalar bu yosh davrida ancha
mustaqil bo’lib qolishadi, o’yinchoqlar saqlanadigan joyni bilishadi, o’rnatilgan
tartibga amal qilishadi. O’rta guruhda ular oshxonada navbatchilik vazifalarini
bajarishga o’rgatiladi, o’quv yilining ikkin iyarmidan boshlab esa, materialni
mashg’ulotga tayyorlash o’rgatiladi. Navbatchilarning vazifalarini bajarish
stoldagi idishlar, o’quv ashyolarining fazoviy joylashuvlarini o’zlashtirish bilan
bog’liq. Bolalar endi binoda va bolalar bog’chasi uchastkasida erkinroq mo’ljal
oladilar. Masalan, boshqa guruhlar, musiqa zali, vrach xonasi qayerda
joylashganini, ularga qanday borishni biladilar. Bularning hammasi atrofni o’rab
olgan fazoda katta qiziqish bilan mo’ljal olishdan darak beradi. Pedagogik
ishning ushbu yo’nalishi keyingi yosh guruhlarida asosan bolalar bilan kundalik
muloqotlarda, ya’ni o’qishdan tashqari vaqtda ham keng joriy qilishadi.
123](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_123.png)
![O’rta guruhda o’quv faoliyatini tashkil qilish jarayonida tarbiyachi boshqa
masalalarni ham hal qiladi: 1) fazo haqidagi dastlabki bilimlarni mustahkamlaydi,
ularni kengaytiradi va teranlashtiradi, yangi ma’lumotlar beradi; 2) olingan
bilimlarni o’yinlarda, dasturning boshqa bo’limlariga bag’ishlangan
mashg’ulotlarda har xil hayotiy situasiyalarda qo’llashga o’rgatadi. “Bolalar
bog’chasida ta’lim tarbiya dasturi”ning “Fazoda mo’ljal olish” bo’limiga mos
ravishda tarbiyachi bolalarga o’ziga nisbatan yo’nalishni aniqlashni, berilgan
yo’nalishda harakat qilishni (oldiga – orqaga, yuqoriga – pastga, o’ngga -chapga),
o’ziga nisbatan buyumlarning holatini so’zlar bilan tushuntiradi.
Ammo oldin bolaga nsibatan qarama- qarshi yo’nalishda turgan, ya’ni
oldida orqasida, o’ngda – chapda turgan 1-2 ta o’yinchoqni, buyumlar
joylashuvini aniqlashga dir topshiriq beriladi. O’yinchoqlar yoki qandaydir
buyumlar soni asta –sekin 4 taga yetkaziladi. Dastlabki vaqtlarda buyumlarni
boladan uncha uzoqmas masofaga (uning yoniga) joylashtirish ma’qul.
Keyinchalik masofani kattalashtirib borish kerak. Tarbiyachining topshirig’iga
binoan, bola xonaning ma’lum bir joyiga turadi va o’z oldida chapida va o’ngida
qanday buyumlar turganini aytadi. shundan keyin tarbiyachi boladan o’ngga
(chapga) turilishini va yana qanday buyumlar undan qaysi yo’nalishda
turganligini aytishni so’raydi.
Fazoda (“Top-chi, bunda nima bor?”, “Biling –chi, nima o’zgaribdi?”
tipidagi) mo’ljal olishga doir mashqlar o’yin xarakteriga ega bo’lishi kerak.
Bolalarda berilgan yo’nalishda harakat qilish malakaisni tarbiyalash
maqsadida “Qayerga borsang, shuni topasan2, “Buyumni top”, “Bayroqchani
top” kabi didaktik o’yinlardan foydalanish mumkin. Bolalar o’yin topshiriqlarni
bajarishda asosiy fazoviy yo’nalishlarni farqlashni va ularni belgilashni, mashq
qiladilar. Masalan, tarbiyachi bolalar yo’qligida o’yinchoqlarni xonaning har xil
joyiga (rasm orqasiga, gilam ostiga, shkafga va h.qga) berkitadi. O’yin
boshlanishidan oldin, u bolalarga berkitilgan o’yinchoqlarni qidirishlarini aytadi.
shundan keyin, u bolalarni navbati bilan stol yoniga chaqiradi, o’yinchoqni qaysi
yo’nalishda qidirish kerakligini aytadi. Izlanishni boshlashdan oldin bola qanday
o’yinchoq va qaysi yo’nalishni takrorlashi kerakligiga alohida e’tibor beriladi.
Ishning mazmuni aniq va ixcham ifodalangan. Uni sharhlaymiz. Besh
yoshga qadam qo’ygan bolalar fazoviy yo’nalishlarni farqlashlarigina emas, balki
unga amal qilishlari ham kerak. “Dastur...ja” bolalarni berilgan yo’nalishda
harakat qilishga o’rgatish kerakligi ta’kidlanadi. Shunday qilib, bilimlar bolalar
tajribasida akslanishi, asosiy yo’nalishlarni hisobga olgan olda mo’ljal olish
malkalarida sezilishi kerak. Bu yangi masala. Mana shuning uchun ham o’quv –
o’yin topshiriqlarining bajarilish sur’ati dastlab sustroq bo’ladi. Axir bola
berilgan yo’nalishni aniqlashdan oldin, ikki taklifdan birini tanlab olishi uchun
(“Qayerga borasan? nima topasan?” deb ataluvchi mashhur o’yin namunasida)
oldin o’ylab olishi kerakda.
Dasturga muvofiq o’rta guruhda bolalar ko’proq fazoda o’zlaridan mo’ljal
olishlari kerak, fazoda buyumlarning “o’ziga nisbatan” joylashganligini elementar
tasavvur qilishlari kerak. Bu mazmun elementar matematik tasavvurlarni
shakllantirishga bag’ishlangan mashg’ulotlarda didaktik vositalar – didaktik
o’yinlar, qiziqarli mashqlar, “Nima o’zgardi?” tipidagi o’yin –mashqloar
yordamida ro’yobga chiqadi. O’yinchi oldida turgan vazifa o’yinchoqlarning
124](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_124.png)
![joylari o’zgartirilmasdan va o’zgartirilgandan keyingi joylashuvlarini topishdan
iborat. Buyumlar oldin bir – biridan uncha uzoq bo’lmagan masofada
joylashtiriladi. Ushbularni aniqlash kerak, uy qanday rangda, u qayerga
joylashgan, boladan boshlangan yo’lning oxiridami, boladan oldindami,
orqadami, undan o’ngdami yoki chapdami, uyga borishda yo’lda qanday
o’yinchoqlar uchraydi, ulardan qasilari bolaga yoki uyga yaqin (uzoq) joylashgan
va h.q atrofdagi buyumlarning fazoviy xarakteristikalarini tushunishlari, uning
fazodagi xususiy joylashuviga bog’liqligi asta –sekin mana shunday
oydinlashtiriladi.
Bu xil o’yin – mashqlar real buyumli atrofni alohida buyumlar
joylashuvining fazoviy xarakteristikasi bilan birgalikda idrok qilishga
tayyorlaydi.
Katta guruh.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning fazoviy tasavvuri faoliyatning
hamma turlari jarayonida kengayadi va mustahkamlanadi. Mashg’ulotlar
tarkibiga fazoda mo’ljal olishga doir maxsus mashqlarning kiritilishi ham bunga
imkoniyat beradi. Maslan, tarbiyachi bolalarga chapda eng baland, o’ngda eng
past buyum turadigan qilib, buyumlarning kattaliklari bo’yicha yoyishni taklif
qiladi, yoki uning o’zi stolga o’yinchoqlarni (it, mushuk, sigir, qo’y, quyon)
joylashtiradi va bolalarga murojaat qiladi: “Sigirning yonida nima turganini
qarang va ayting. Mushukdan chapda nima turibdi? Qo’y qaysi hayvonlar orasida
turibdi?” So’ngra tarbiyachi o’yinochoqlarni biri – birining orqasida turadigan
qilib aralashtirib qo’yadi va so’raydi. “Nima birinchi ketimoqda? Nimadan keyin
mushuk ketmoqda? Nimadan oldinda sigir ketmoqda? Qo’ydan keyin nima
ketmoqda?” va h.q
Bolalar atrofdagi buyum orasida o’z holatlarini aniqlaydigan mashqlar ham
samarali: “Stolning orqasida turibman, stolning yonida, deraza oldida turibman”.
Katta guruhda maktabgacha yoshdagi bolalar qog’oz varag’ida mo’ljal
olishga o’rgatila boshlanadi. Oldingi guruhlarning dasturlarida bunday vazifa
yo’q edi. Tarbiyachi rahbarligida bolalar ma’lum miqdorligi buyumlarni
ko’rsatilgan yo’nalishda; qog’oz varag’ining yuqori, pastki qismiga, chap
qismiga, o’ng qismiga joylashtirish malakasini egallaydilar. Bunday topshiriqlar
ham bo’lishi mumkin: varaqning chap qismiga 5 ta doiracha; o’ngiga esa 1 ta
ortiq doiracha qo’y; varaqning pastki va ustki qismlariga 8 tadan uch burchak
joylashtir. Topshiriqni bajarganidan keyin bola qanday figuralardan nechtasini
joylashtirganini va qayerlarga joylashtirganini gapirib beradi. Bolalarni
buyumlarning qog’oz qarag’idagi, stoldagi, poldagi holatini belgilash uchun
so’zlarni to’g’ri, ma’nosi bo’yicha ishlatishga o’rgatish kerak.
Yil oxiriga kelib bolalar o’zlariga, boshqa odamlarga nisbatan o’rnini
so’zlar bilan ifodalay oladigan bo’lishlari kerak.
Ifodalangan qoidani tarbiyachi ochib berishga va to’ldirishga harakat
qiladi. Katta guruhlarda eng oldin asosiy yo’nalishlarni hisobga olgan holda
fazoda tez mo’ljal olish tajribasini istiqbolda takomillashishi ta’minlanishi kerak.
Topshiriqlar xarakteri tobora qiyinlasha boradi. Bajarish sur’ati ortadi,
Tarbiyachi, “Paketni top”, “Bayroqchani top”, “Razvedkachilar” kabi didaktik
o’yinlarda bir yoki ikki yo’nalishni birining ketidan birini ketma –ket
topishnigina emas, balki birdaniga bir qancha (beshtagacha) yo’nalishni topishni
125](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_125.png)
![taklif qilishi mumkin, masalan, “
Qayin daraxtigacha to’g’ri bor; o’nga burilib, besh qadam yur; chapga buril, yana
uch qadam yur; orqaga buril (aylan)”. Yurish, yugurish jismoniy tarbiya va
musiqa mashg’ulotlarida, harakatli o’yinlarda, badantarbiya daqiqalarida va
ertalabki gimnastikada harakat yo’alishini tez o’zgartirish kabi mashqlardan keng
foydalaniladi. Fazoda mo’ljal olish mashqlari bolalarda yo’l harakati qoidalari
haqidagi bilimlarni shakllantirish ishi mazmuniga ham kiritiladi. Katta guruhda
fazoda tez mo’ljal olish tajribasi ham rang –barangdir: “Ko’z bog’lash” o’yinlari
juda murakkab topshiriqdir – nishongacha berk ko’zlar bilan borish talab qilinadi
(“Toychaga yem ber”, “Barabanga taq –taq urish” o’yinlari). Bu vazifa ustida
ishlash dasturning bolalarning fazoviy munosabatlar haqidagi bilimlarini
kengaytirish talabi kabi (“chapdan”, “o’ngdan”, “yuqorida”, “pastda”, “oldida”,
“orqasida”, “orasida” doimo diqqat markazda turmog’i kerak.
Ma’lumki, bolalar buyumlar orasidagi fazoviy munosabatlarni fraqlashning
dastlabki tajribasini kichik va o’rta guruhlarda olganlar. Katta guruhda bu
bilimlarni kengaytirish, sistemalashtirish masalasi, bolalarni o’yin
materiallaridagina mo’ldal olishgagina emas, balki atrofdagi real sharoitda ham
mo’ljal olishga o’rgatish vazifasi qo’yiladi. Mana shuning uchun ham bu yosh
guruhida bunday topshiriqlardan foydalanish ma’qul, u yoki bu buyum qayerda
hamda u boshqa buyumlarga nisbatan qanday joylashgan? Masalan, qurilish
materiallari qo’yilgan shkaf eshikdan chap tomonda turibdi: eshik bilan shkaf
orasiga rasm osib qo’yilgan; kitob burchagi shkaf qarshisida derazalar orasiga
joylashtirilgan va h.q Maxsus didaktik o’yinlarda (“Qo’g’irchoqqa mebellarni joy
– joyiga qo’yishga yordam bering”, “Nima qayerda turibdi?” va h.q) real buyum
muhitning bundany fazoviy –og’zaki tavsiflari ham tekislikda mo’ljal olish kabi
besh yoshli bolalarga to’la mos keladi.
Maktabgacha yoshga yetguncha bolalarda tekislikda mo’ljal olishga doir
bilim va malakalarning ma’lum miqdordagi tajribasi to’planadi. Bolalar varaq
teksiligida uning o’rtasini, burchaklarini, chekaalarini yoki tekislikni
chegaralovchi tomonlarini bemalol ajrata oladilar; varaqning ustki yoki ostki
(yuqori va quyi) chap va o’ng qismlarini ajrata oladilar. Bolalar asosiy fazoviy
yo’nalishlarni hisobga olgan holda tekislikda mo’ljal ola biladilar. Bu malkalarni
ular hali kichik va o’rta guruhlardayoq doimo egallashgan. Hozirgi bosqichning
assoiy vazifasi bu tajribani mustahkamlash, chuqurlashtirishdan iborat. Bunday
mashqlar foydali: buyumlar tasvirlangan rasmlar varag’i tekisligida kichki
o’yinchoqlarni, geometrik figuralarning modellarini joylashtirish. Bu
topshiriqlarni bajarganlaridan keyin bolalar obyektlarning tekislikda va bir –
biriga nisbatan joylashuvlarini mustaqil ravishda tavsiflab berishlari kerak
(masalan, qizil doiracha varaqning o’rtasida uchburchaklar orasida turibdi, sariq
uchbuchak doirachadan chapda, ko’k uchburchak esa, undan o’ng tomonda
turibdi).
Ish mazmunidagi yangi eyelement -oraliq yo’nalishlarni bilishdan iborat.
Bola tekislikda oriyentir (mo’ljal) olganidan keyin, uning har bir alohida
elementini yoki qismini (burchagi, tomoni, uning biror qismi) yanada aniqroq
aytishi mumkin. Endi varaq tekisligining to’rttala burchagining har bir xususiy
tavsif oladi: ustki o’ng burchak, ustki chap burchak, pastki chap burchak va h.q
Varaq sirtida, masalan, markazdan balandda (tepada) yoki markazdan pastda
126](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_126.png)
![(quyida) joylashgan yana ikkita qismni o’ng va chap qismni ajratish mumkin;
varaq sirtining to’rtta qismining har biri ikki yoqlama, ya’ni ustki o’ng qism yoki
pastki chap qism kabi, fazoviy tavsif oladi. Fazoda mo’ljal olish malakalarini
qiyinlashtirish shart – sharoitlariga besh yoshli bolalarning bilimlari bemalol
yetadi, ammo bunda bitta shart bajarilishi zarur: elementar matematik
tasavvurlarni shakllantirish mashg’ulotlarida didaktik o’yinlardan, qiziqarli
mashqlardan keng foydalanish kerak. Va, nihoyat, oxirgisi: bolalarga faqat
“o’zidan” emas, balki boshqa odamga, boshqa buyumlarga nisbatan mo’ljal
olishga o’rgatish haqida. O’quv – o’yin topshiriqlari – o’rtog’ining o’n gtomoni
yoki chap tomoniga turish, undan oldinda yoki orqada turish, ko’rsatilgan
buyumga nisbatan o’zining fazodagi o’rnini tavsiflab berish; ko’rsatilgan
oriyentirga nisbatan bir yoki bir necha buyumni joylashtirish – bolalarning bu
malakalarni muvaffaiyatli o’zlashtirishlariga yordam beradi.
Tayyorlov guruhi.
Maktabgacha tayyorlov guruhida bolalarning harakat yo’nalishida ularning
o’zi va buyumlar orasidagi, buyumlarning o’zi orasidagi fazoviy munosabatlarda,
shuningdek, qog’oz varag’ida (teksilikda) mo’ljal olish malakalari rivojlantiriladi
va mustahkamlanadi. Bolalar bilan ishlash metodikasi “chapdan – o’ngdan”,
“ustida –ostida” kabi qarama- qarshi yo’nalishlarni ajratishga asoslanishi kerak.
Bolada qog’oz varag’ida mo’ljal olish malakalarini shakllantirish uchun
bunday topshiriq beriladi: varaqning yuqori chekkasiga 4 ta varaqcha va pastki
chekkasiga shuncha gulcha qo’yish. Shundan keyin tarbiyachi bolalarga nima
qayerda yotganini gapirib berishni taklif qilishi mumkin. Bundan keyin
topshiriqlarning murakkabroq variantlaridan 9figuralar miqdorini orttirish, ular
o’rinlarini almashtirish va h.q) foydalanish maqsadga muvofiq. Shuningdek, “kim
eslab qoladi?”, “nima o’zgardi?”, “Nimalari bilan farq qiladi?”, “Juft
kartochkalar” kabi o’yinlarni o’tkazish tavsiya qilinadi.
Bunday topshiriqlarni o’tkazish metodikasi haqida fikr yuritamiz.
Olti yoshli bolalar “o’ziga” nisbatan to’la ishonch bilan mo’ljal oladilar.
Ammo hali ularning ko’pchiligi buyumlarning, boshqa odamlarning o’ng va chap
tomonlarini farq qilishda qiynaladilar. Ularni, masalan, o’zi tomoniga yuzi bilan
aylangan o’rtog’ining o’ng qo’li uning chap qo’li qarshisida bo’lish holi
ajablantiradi.
Nega bunday bo’ladi? Oldingi ish natijasida bolada quyidagi bilim va
malakalarning puxta stereotipi (andozasi) yig’ilib qoladi: o’ngda (o’ngroqda,
o’ngga), o’ng qo’l turgan tomonda bo’ladi. Bu fazo “o’zidan” mo’ljal olishda
mutlaqo to’g’ri. Ammo endi vaziyat o’zgardi. “Bolaga boshqa odamdan yoki
boshqa buyumlardan mo’ljal olish taklif qilinadi. Demak, munosabat nuqtasi
subyektning o’zidan tashqarida belgilanadi. Bu yerda oldinga tajriba fazoviy
vaziyatlarning yangi variantlari bilan ziddiyatlikka kirishgandek bo’ladi.
Haqiqatda esa, masalan, bola o’zi bilan juft bo’lib turgan. Malik o’zidan o’ng
tomonda turganini yaxshi biladi. Bu endi odat, oddiy haqiqat. Amo teskari
fazoviy munosabatlarni (chunonchi, “Agar Malik mendan chap tomonda turgan
bo’lsa, u holda men undan o’ng tomonda turgan bo’laman”) tushunish tayyorlov
guruh bolalari uchun ham unchalik oson emas. Bu yerda “boshqa odamga
nisbatan” mo’ljal olish vaziyati mavjud. Buni to’g’ri tahlil qilish uchun bola eng
oldin o’rto0ining o’ng va chap qo’li (tomoni) ni aniqlashi kerak. Katta guruhda
127](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_127.png)
![bolalar bu malakani egallab olishgan, endi esa shu malaka puxta va ustivor
ko’nikma bo’lishi kerak.
Olti yoshli bolalar o’ng va chap tomonni boshqa odamga nisbatan
aniqlashni xuddi o’ziga nisbatan o’ng va chap tomonni aniqlagandek aniqlashini
yaxshi tushunib olmoqlari kerak (chap tomon o’ng qo’l turgan tomonda, o’ng
tomon chap qo’l turgan tomonda) aniqlashning samali usuli xayolan o’rtog’ining
orqasiga turishdan iboratdir. Shunday qilib, “yuzi bilan orqasiga”boshlang’is
holatidan, ya’ni bola shrto0ining orqasida turgan holatida boshqa odamga
nisbatan o’ng va chap tomonni aniqlash kerak, shundan keyin “yuzma-yuz”
holatida, ya’ni boshqa bola qarshisiga turib, “o’ng-chap”ni farqlash kerak.
Keyinroq esa har qanday boshlang’is holatda, hatto o’rtog’i orqasi bilan turganda
ham, “o’ng –chap” tomonlar aniqlanadi.
Katta guruh bolalari fazovyi yo’nalishlarning asosiy guruhlarini
muvaffaiyatli farqlay oladilar. Ular bu bilimlardan atrof fazoda va gorizontal
tekislikda mo’ljal olishda bemalol foydalana oladilar. Kichki yoshdagi guruhda
ularga oraliq yo’nalishlar (“o’ngdan oldinda”, chapdan oldinda”) tanishtirilgan,
ammo amalda qo’llashni bittagina vaziyat –varaq tekisligida mo’ljal olish bilan
chegaralanilgan edi. Maktabgacha tayyorlov guruhida bu ish davom ettiriladi.
Chunonchi, bolalar atrofdagi fazoda (guruh xonasi, zal, uchatka) mo’ljal olib,
endi guruh xonasi yuzining oldingi o’ng qismini, yoki oldingi chap qismni ajrata
oladilar, orqadagi o’ng burchakni, yoki chap burchakni aniqlab oladilar va h.q shu
fazo chegarasida mavjud har bir buyumga imkoni boricha aniq fazoviy – og’zaki
tavsif beriladi. Yoki ular o’yinchoq mashinani (toychoqni, kuchukchani,
ayiqchani) qaror ekanlar, har bir g’ildirakni (oldingi o’ng yoki oldingi chap,
orqadagi o’ng yoki chap g’ildirak) ajratib va tavsiflab bera oladilar. Fazoviy
yo’nalishlarni, shuningdek, oraliq yo’nalishlarni hisobga olib, mo’ljal olish
tajribasi ham ancha o’zgaradi. “buyumlardan” mo’ljal olishga oid topshiriqlar
miqdori asta –sekin ortadi. Topshiriqlarni bajarish sur’ati va sifatiga nisbatan
talabalar ortadi. Ko’p mashqlar musobaqa elementlarini o’z ichiga oladi
(topshirqini kim tezroq, aniqroq bajaradi) shunday qilib, maktabga tayyorlov
guruhida murakkablashtirish elementalari va ba’zi yangi topshiriqlar amalga
oshirila boradi.
128](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_128.png)
![21-22-MA'RUZA: BOLALARDA VAQT TASAVVURLARINI
SHAKLLANTIRISH
Reja:
1.Vaqt bo’yicha mo’ljal olish tushunchasining mazmuni
2.Kichik gurux bolalarida vaqtni his etish hususiyatlari
3.O’rta gurux bolalarida vaqtni his etish hususiyatlari
4.Katta gurux bolalarida vaqtni his etish hususiyatlari
5.Maktabga tayyorlov gurux bolalarida vaqtni his etish hususiyatlari
Tayanch so’zlar va iboralar: Vaqt , maktabgacha ta’lim, kecha ,
bugun ,ertaga, kequrun ,tun, kunduzi
Bolalarning o’zlari rejimning har xil momentlarini baja-rish uchun
qanchadan vaqt sarflaganliklariga qiziqa boshladilar. Ular rejimni ongli
bajaradigan bo’lishdi . Bolalarda bir, ikki yoki bir necha daqiqaning o’gishini
aynan bir xil baxrlash malakasi shakllandk. Bolalar rivojlanishining umumiy
samarasi shunday bo’ldi, unda na faqat intellektual, balki axloqin komponentni
ham ko’rish mumknn.
M. I. Vasilyeva bolalarni hammasi bo’lib bittagina vaqt o’lchovi birligi— daqiqa
bilan tanishtirdi. Shunisi juda qimmatliki, bolalarda vaqtni his etishni, ularni
daqiqa bilan tanishtirish asosida rivojlantirish ataylab qilingan tadqiqotlarsiz,
jon li pedagogik jarayon sharoitlarida amalga oshirildi. Bolalarga
daqiqaning davomnyligini ular uchun qizi-qarli bo’lgan har xil
faoliyatlarda his etshn taklif qilindi. Masalan, tarbiyachn bolalarga bir
daqiqa davomida koptokni polga urib o’ynashni yoki koptokni osmonga
otib, ilib olib, o’ynashni taklif qiladi. Bir xil o’yin-mashqlar sakragichlar,
halqalar bilan ham o’tkaziladi. Bolalar daqiqaning davomiyligini his
etishlari uchun ba’zan ularga bir daqiqa jim o’tirish taklif qilinadi.
Tarbiyachi bolalarning qiziqishlari-ni qanoatlantirish uchun ularning
rejimning biror momentini bajarishga qancha vaqt sarflaganliklarini, har
bir bolaning faoliyat sur’ati qandan ekanini aytib berdi. Qyeyinroq
bolalarning o’zlari masalan, kiyinish uchun sarflagan vaqtlari
davomiyliginn aniqlashadi- Tarbiyachi esa, bolalarning vaqt haqidagn
hukmlarining aynan bir xilligini tekshirib turadi.
Bolalarda vaqt bo’yicha mo’ljal olish malakasi qachop rivojlana
boshlaydi, demak, qachon maxsus pe-dagogik rahbarlik talab qilinadi?
Ma’lumki, vaqtga nisbatan reflsks hayvon-larda ham, odamlarda ham
mavjud. Masalan, bola hayotining birinchi oplarida shakllanadigan vaqtga
nisbatan refleks emizishlar orasida o’rnatilgan vaqt oraliqlari
davomiyligini his etishdan dalolat beradi. Mana shuning o’zi
rivojlanayotgan bolada vaqt bo’yicha mo’ljal olishning dastlabki
bosqichidir, u hozircha dastlabki signal xarakteriga ega.
Ma’lumki, vaqt bo’yicha oriyentnr (mo’ljal) olish hayvonlarda ham
kuzatiladi. Bu malaka hayvonlarda biologik ehtiyojlarning paydo bo’lishi
va organizm faoliyatining davriyligi asosida rivojlanadi. Shu sababli
hayvonlarda vaqt bo’yicha mo’ljal olish, aniqlik va takomilning eng yuqori
darajasiga yetgani bilan ham ularning mutlaqo biologik ehtiyojlari bilan
shartlanilgan chegaradan oshib ketmaydi.
129](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_129.png)
![Falsafa va psixologiyaning tasdig’icha, vaqtni idrok etish bo’yicha
mo’ljal olish insonda biologik asosda ham, ijtimoiy asosda ham, uning
hayotiy fao-llyatida keng ijtimoip aloqalar va munosabatlar jarayonida
paydo bo’ladi va shakllanadi.
Vaqtning birinchi signal aloqalari shaklidagi hissiy in’ikosi (akslanishi)
bola hayotpning birinchi oylaridayoq, bunda, albatta, o’zining biologik
asosini yo’qotmagan holda, ijtimoiy jihatdan bevosita na-moyon bo’ladi.
Keyinchalik vaqtni birinchi signal alo-qalarn shaklida hissiy akslanishn
ikknnchi signal aloqalari sistemasiga kiritiladi va muhim sifat
o’zgarishlariga uchraydi. Vaqtni his etnsh ham sifat jihatidan boshqacha
bo’lib qoladi, vaqtni his etishnn rivojlantirish bolaning vaqt o’lchovlari
birlikla-rini doimo o’zlashtirishiga asoslanadn.
Atrofdagi olamning inson mnyaslda akslanishining umumiy tabiatiga
o’xshash, fazonn va vaqtni akslanti-rish bir vaqtning o’zida bilish
bosqichlari hisoblanadigan ikki asosiy shaklda, ya’ni bevosita (hissiy-
obrazli) va bilvosita ifodalangan (mantnqiy-tushunchaviy) shaklda yaqqol
namoyon bo’ladi. Aks ettirishning bu asospi shakllarining o’zaro
bog’liqligi va birligi borliqning fazoviy va vaqt munosabatlarinnng
akslanish sohasida ham payqala boshlaydp.
Akslantirish va vaqt bo’yicha mo’ljal olishning yangi darajasiga
o’tishni, odatda, nutqning shakllanishi davri bilan, bola nutqining lug’at
tarkibi va grammatik tuzilishi ixtisoslashtirshn davri bilan bog’-laydilar.
Bu jarayonda bola tomonidan mahsus («vaqtga» doir) atamalarning
o’zlashtirilishi va kattalarning o’rgatuvchilik funksiyasiga muhim rol
ajratiladi.
Shunday qilib, maktabgacha bo’lgan yoshni bolaning vaqtga nisbatan
mo’ljal olishni nazariy bilishini dastlabki bosqichining shakllanishi va
vaqtni hissiy va mantiqiy aks ettirish birligini shakllantirish, deb tavsiflash
mumkin.
Ikkinchi signal aloqalarnda vaqt bo’nicha mo’ljal olish yoki uning
«mantiqiy-tushunchavny» darajada aks ettirilishida vaqtning har xil
birliklarni yoki vaqt o’lchovinn bilishning zarurligi nazarda tutiladi.
Vaqtning sekund, minut, soat, kun, sutka, hafta, oy, yil va boshqa o’lchov
birliklari o’ziga xos etalonlar-dir. Insonning obyektiv borliqning vaqtga oid
munosabatlarini tarixan bilish va obyektiv baholashining umumlashtirilgan
tajribasi shunday birliklarda to’plangan. Vaqt o’lchovi birliklari o’zaro
bog’langan va ular o’ziga xos sistema hosil qiladi. Vaqt o’lchovining har
bir keyingi birligi ma’lum miqdordagi oldingi miqdordan tuziladi.
Chunonchi, masalan, 60 sekund bir daqiqann hosil qiladi, bir soat 60
daqiqaga teng; bir sutka 24 soatga teng; bir, yil 12 oyga teng va h.k
Vaqt etalonlarining butun sistemasini o’zlash-tirish asosida vaqt o’lchovi *
birliklari orasidagi munosabatlarni uni tuzuvchn komponentlar sifatida tushunish
yotadi.
Mana shuning uchun ham maktabga borguncha bolalarnnng vaqt bo’yicha
mo’ljal olish malakasining ontoge-nik va psnxodidaktik aspektlari birinchi
130](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_130.png)
![navbatda bolalar tomonidan alohida vaqt o’lchovi birliklarini, shuningdek, vaqt
etalonlari sistemasini o’zlashtmrishdan iborat.
Shunday qilib, bolalar bog’chasida vaqt bo’yicha mo’ljal olishning rivojlanishi
tor didaktnk maqsadlarga xizmat qila olmaydi, u bola shaxsini kamol
toptirishning samarali vositasi bo’lib qolishi kerak. Har xil guruhlarda vaqt
bo’yicha mo’ljal olish malakasini shakllantirish masalasi va metodikasini xuddi
shu pozisiyalardan qarash kerak.
Ikkinchi kichik guruh
Vaqt tushunchalarini shakllantirish ishini kunda-lik turmushda o’tkazish kerak.
Aniq kun tartibi (qat’iy o’rnatilgan turish vaqti, tonggi gimnastika, mashg’ulotlar,
ovqatlanish, hordiq chiqarish vaqtlari) bolalarda sutka qismlari haqida
tasavvurlarni shakllantirish uchun real sharoitdir. Sutka davomida tarbiyachi
bolalar e’tiborinn ular faoliyatlari xa-rakterlari bilan bog’liq har xil vaqt oraliqlari
o’rtasidagi munosabatlarga qaratadi. Tarbiyachi sutka qismini aytadi va
bolalarning shu qismga mos keluvchi faoliyat turlarini sanab o’tadi, masalan:
«Hozir er-talab. Siz gimnastika qildingiz, yuvindingiz, nonush-ta qilasiz». yoki
«Hozir kunduzi. Kunduzi ota-onalarimiz ishlashadi, biz esa shug’ullanamiz».
Tarbiyachi bitta bola bilan, kichik-kichik guruhlar bilan suhbatlashib, ulardan
kechasi, ertalab (uyg’onganlaridan keyin), kunduzi nima qilganliklarini gapirib
berishni so’raydi.
Elementar matematik tasavvurlarni rivojlan-tirishga bag’ishlangan
mashg’ulotlarda bolaning sutka haqidagi tasavvurlari mustahkamlanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning har bir vaqt oralig’i uchun xarakterli bo’lgan
faoliyat turlari tasvirlangan rasmlar o’zlariga ko’rsatiladi va ulardan so’raladi:
«rasmda tasvirlangan bolalar nnma qilnshmoqda? Buni ular qaysn vaqtda
qilshnmoqda?» Ushbu savollarga javob berish taklif qilinadi: «Sen qachon dam
olasan? Sayr qilasan? Uxlaysan? va h.k. Kichkpntonlarga kunduzi, kechasi,
ertalab, kechqurum tasvirlangan rasmlarni sutkaning berilgan qismi uchun
xarakterli bo’lgan seminar faoliyatlari tavsiflangan hikoyalardan, she’rlardan
parchalar o’qishdan ham foydalapish mumkin.
Tarbiyachi bolalar bilan birgalikda ularnipg sutkaning u yoki bu vaqtiga mos
keladigan faoliyatlari va tabiat hodisalari tasvirlangan syujetli rasmlarni qaraydi,
illyustrativ materiallardan foydalanib va ularsiz didaktik o’yinlar o’tkazadi,
suhbatlashadi, hikoyalar, ertaklar o’qiydi.
Tarbiyachn asta-sekin bolalar sutka qnsmlarining xarakterli belgilarinn
farqlashlarnga, ularni gapirib berishlariga erishadi.
Ishni vaqtning oraliqlarn, ya’ni kunduz-kecha, ergalab-kechqurun, yaqqol
tasvirlangan rasmlarni qarashdan boshlagan ma’qul. Bunda tarbiyachi bolalarning
vaqtning u yoki bu oralig’idagi faoliyatlari haqidagi xotiralarini faollashtiradi.
Masalan, kun tas-virlangan rasmni ko’rsatadi va so’raydi: «Rasmda nima
tasvirlangan?»
Bolalar. Bolalar o’yiashmoqda. Quyosh yorntmoqda. Qushchalar uchgloqda.
Tarbiyachi. Qachon quyosh yorqin nur sochadi?
Bolalar. Kunduzi.
Tarbiyachi- Bolalar, siz kunduzi nima qilasiz?
131](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_131.png)
![Bolalar. Uynaymiz, ovqatlanamiz, shug’ullanamiz va boshqa ishlarni qilamiz.
Tarbiyachi. Ota-onalarimiz kunduzi nima qilishadi?
Bolalar. Ota-onalarimiz kunduzp ishga borishadi.
Shundap keyin, kechasi tasvirlangan rasmni qarab, bolalar kechasi qorong’i
bo’lishini, osmonda yulduzlar va oy bo’lishini, uylarda elektr lampochkalar
yonayotganini, kechasi hamma uxlashini ta’kidlaydilar.
Tarbiyachi bolalar bilan birgalikda ertalab va kechqurun tasvirlangan rasmlarni
ham xuddi shu usulda qaraydi. Tabiatda va odamlar faoliyatida sutkaning u yoki
bu qismi yorqin tasvirlangan (ajratilgan) rasmlarni tanlashadi.
Bolalar olgan bilimlarini keyingi mashg’ulotda mustahkamlash zarur. Shu
maqsadda sutkaning har bir qismiga oid belgilar yorqin tasvirlangan ertak
aytib berish mumkin. Masalan, tarbiyachi quyonchani stolga o’tkazadi va u
o’rmondan kelganligini aytadi. Quyoncha bolalar bilan salomlashadi
«Hozir, — deydi tarbiyachi, — shu quyoncha haqida ertak aytib beraman».
Urmonda bir quyoncha yashar edi. Bir kun ertalab vaqtli uyg’ondi,
derazadan qaradi va o’rmon yorug’, quyosh ko’tarilib kelayotganini,
qushlar sayrayotganini ko’rdi. Quyoncha bo’sag’aga chiqdi — kun issik,
badantarbiya qildi. Tishlarini tozaladi, yuvindi. Shundan keyin nonushta
qilish uchun stol yoniga o’tirdi... Nonushta qilib bo’lganidan keyin, o’z
do’stlari — quyonchalar bilan o’ynash uchun o’rmonga chopib ketdi.
Tush payti bo’ldi. Urmon juda islb ketdi. Quyoncha uyiga chopib bordi,
panjalarini yuvdi va ovqatlanish uchun stol yoniga o’tirdi. Tushlikdan
keyin hordiq olish uchun karavotchaga yotdi, uxlab uyg’onganidan keyin
yana o’ykash uchun o’rmonga chopib ketdi.
Mana endi quyosh bota boshladi. Qorong’u tushaboshladi. Qushchalar
sayrashdan to’xtashdi. Qyech bo’ldi. Quyoncha o’z o’rtoqlari bilan
xaprlashib, uynga chopib ketdi. Uyida u ovqatlandi va uxlash uchun yotdi.
Tym qorong’i kecha boshlandi. Urmonda hamma narsa — quyoncha ham,
qushcha ham, kapalak ham uxlamoqda, quyosh ham uxlamoqda, Faqat
yulduzlar bilan oy bedor. Ular tim qorong’u kechada yorqin nur sochib
turishibdi.
Bolalar, quyoncha o’z fotosuratini o’rmondan keltirdi, u qachon suratga
tushganini, ya’ni ertalab, kech-qurun, kunduzi yoki kechasi suratga
tushganini bilishni istaydi».
Tarbiyachi quyonning sutkaning har vaqtidagi hara-katlari tasvirlangan
rasmlarni bolalarga ko’rsatadi-Bolalar qachon nima bo’lishini aniqlaydilar
va nega bunday deb o’ylashlarini tushuntirib beradilar.
Keyingi mashg’ulotda tarbiyachi har qaysi bolaga ertalab, kechqurun,
kunduzi va kechasi tasvirlangan to’rttadan rasm beradi va sutkaning u yoki
bu vaqti tasvirlangan rasmni ko’rsatishni so’raydn. Eng yaxshisi
bolalarning va kattalarning harakatlarn yoki tabiat hodisalari tasvirlangan
rasmlarni tanlash maqsadga muvofiq. Bu mashg’ulotda vazifa yanada
murakkablashtiriladi. Bolalar mustaqil ravishda sutkaning har-xil qismlari
uchun xarakterli bo’lgan belgilarni ajratishlari kerak, bitta emas, balki
birdaniga to’rtada rasmni tahlil qilib, ularni tarbiyachi aytgan tartibda
joylashlari, ketma-ketligini aniqlashlari kerak.
132](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_132.png)
![To’rtinchi mashg’ulotda bolalarning sutkaning qism-larn haqidagi
bilimlari mustahkamlanadi. Mashg’ulot didaktik o’yin tariqasida
o’tkaziladi. Tarbiyachi bolalarga qachon nima bo’lishini topishni taklif
qiladi.
O’yinda sutkaning har xil qismi uchun xarakterli bo’lgan belgilarni
aytishadi, bolalar esa bu qachon bo’lishini aniqlashadi. Masalan, «Quyosh
chiqadi. Onalar va otalar ishga ketishadi, bolalar esa bog’chaga borishadi».
Quyosh yuqori ko’tariladi. Bolalar sayr vaqtida o’ynashadi. Yoki «Ko’cha
qorong’i. Osmonni oy yoritmoqda, uylarning derazalarida esa chiroqlar
yorug’i ko’rinib turibdi» va h.k.
Kichik guruhda bolalarni sutkaning qismlarini ularning xarakterli
belgilari bo’yicha farqlashga taxminan shunday o’rgatish mumkin.
O’rta guruh
O’rta guruhda tarbiyachi bolalarning aktiv lug’atlarida sutka
qismlarining nomlarini mustahkamlaydi, bolalarning vaqtning bu oraliqlari
haqidagi tasavvurlarini chuqurlashtiradi va kengaytiradi. U doimo bolalar
e’tiborlarini sutka qismlarining almashinishi ketma-ketligiga qaratadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar har doim ertalab kechasidan keyin kelishini
va kunduzi bnlan almashinishnni, kunduzi kechqurun bilan, kechqurun esa
kechasn bilan almashinishinn bilib oladilar.
Sutka qismlarining ketma-ketligini bilishlarini mustahkamlash uchun
rasmlarni qarashni, ular bo’picha hikoyalar tuzishni tashkil qilish
maqsadga muvofnq. Rasmlar qarab bo’linganidan keyin, bolalarga ularnn
stollarga to’g’ri ketma-ketlikda joylashtirish va sutkaning qismlarini tartibi
bilan aytish topshnrig’ini berish mumkin. Yil oxirida bolalarga shu
mashqlar asosida sutka haqidagi umumlashgan tasavvurlarni berish va
"sutka so’zining mazmunini ochib berish mumkin.
O’rta guruhda bolalar «kecha», «bugun», «ertaga» tushunchalarini
farqlashni o’rganib olishlari kerak. Kattalar tomonidan tegishli nomlardan
har doim foydalanish bunnng uchun eng yaxshi sharontdir. Masa-lan,
bolalarga yangi o’yinchoqni ko’rsatishdan oldin tarbnyachn _ularga bugun
u yangn o’yinchoq ko’rsatishi va ular shu o’yinchoqni o’ynashlari haqida
ogohlantirishy kerak. Yeki tarbiyachi bolalarga kecha nima bilan mash-
g’ul bo’lgapliklarnni, bugun ertalab nima qilganlik-larini eslashni taklif
qiladi. Bolalarga bunday deyish mumkin: «Bugun biz sizlar bilan loy va
plastilindan narsalar yasanmiz, ertaga esa, rasm chizamiz». Kecha biz
sizlar bilan uchastkada sayr qildik, bugun esa parkka boramiz» va h.k.
Maktabgacha yoshdagi bola-lar tarbiyachi bilan har doim shunday
muloqotda bo’lib, bu tushunchalarni o’zlashtiradilar. Konkret misollarda
«tez-sekin» tushunchalari bilan tanishadilar.
Urta guruhda bolalarda vaqt bo’yicha mo’ljal olish malakalarini
shakllantirish ishini kichik guruhda qanday o’tkazilgan bo’lsa, shunday
o’tkaziladi; tarbiyachi o’yin usullaridan, illyustrativ materialdan keng
foydalanadi, bolalarning u yoki bu vaqt oralig’i uchun xarakterli bo’lgan
tabiat hodisalari, odamlarning harakatlari haqidagi tasavvurlarini
faollashtiradi-Urta guruhda sutka qismlarpning ketma-ketligini yaxshi
133](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_133.png)
![eslab qolish uchun endn ramziy ayoniylik elementlaridan foydalanish
mumkin. Chunonchi sutkaning qismlari har xil rangdagi doirachalar bilan
tasvirlanadi. Masalan, oq doiracha kunduzini, qora doiracha kechasnni,
sariq doiracha ertalabni, ko’k doiracha kech-qurunni bildiradi.
Dastlab bolalar xotirasida sutka qismlarining xarakterli belgilarini
faollashtirish va bolalarni sekin-asta ular ketma-ketligini egallashga olib
kelish maqsadga muvofiq. Mashg’ulotni, masalan, bunday o’tka-zish
mumkin.
Ayiq keladi, bolalar bilan salomlashadi. Tarbiyachi nega u g’amgin
ekanini so’raydi. Ayiq rasmlar olib kelganini, bolalarga tartibi bilan:
ertalab, kech-qurun, kunduzi, kechasini ko’rsatmoqchi ekanini,ammo
hammasini aralashtirib yuborganini, endi ertalab qayerda, kunduzi qayerda,
kechqurun qayerda, kechasi qayerda ekanini bila olmayotganini aytadi.
Tarbiyachi rasm-larni tartibga solishda aniqqa yordam berishni taklif
qiladi, bolalardan rasmlarni qanday joylashtirish kerakligini so’raydi.
Doskaga tartibsiz joylashtiril-gan rasmlar orasidan bolalar ertalab, kunduzi,
kech qurun, kechasi tasvirlangan rasmlarni topadilar va ularni kerakli
tartibda joylashtiradilar. Bolalar rasmlarni tartibga solib olgunlaricha,
tarbnyachi ular-ga sutkaning har xil qismlari haqida topishmoqlar aytadi.
Topishmoqlar ko’proq qiziqarli bo’lyshi uchun ularni she’rlar shaklida
olish ma’qul.
Mashg’ulot oxirida tarbiyachi doim ertalabdan keyin kunduzi kelishi,
keyin kechqurun kelishi, so’ngra kechasi, kechasidan keyin yana ertalab
kelishinn ta’-kidlaydi.
Keyinroq bolalar sutka qismlari ketma-ketligini, ularning
istalganidan boshlab aniqlashni o’rganadilar, «sutka» tushunchasini
o’zlashtiradilar. Bu ishda har xil rangdagi doirachalardan sutkaning har xil
qismlarini aniqlash uchun belgilar sifatida foyda-lanish mumkin.
Tarbiyachi mashg’ulotda oldin bolalarning sutka qismlarining ketma-
ketligi haqidagi bnlimlarini aniqlashtiradi: «Ertalab o’tishi bilan nima
boshla-nadi? Ertalab qachon boshlanadi?» Shundan keyin doirachalarni
ko’rsatadi va ular bilan ertalabni, kechqurunni, kunni va kechasini
belgilash mumkinligini aytadi. Oq doiracha kunduzini bildiradi. Qora
doiracha kechasini bildiradi. Kechasi qorong’u bo’ladi. Sa-riq doiracha
ertalabni bildiradi. Ertalab quyosh chiqadi. Ko’k doiracha kechqurunni
bildiradi.
Tarbiyachi doirachalarni ushbu tartibda joylash-tiradi: sariq, oq,
ko’k, qora va bolalardan doirachalar rangini aytish va ular nimani
bildirishnni tushuntirib berishni so’raydi. Shunday doirachalar hamma
bolalarga ham beriladi- Tarbiyachining ko’rsatmasiga binoan, ular
kunduzni, kechani, ertalabni, kechqurunni bildiruvchi doirachalarni
ko’rsatnshadi.
Keyingi mashg’ulotda bolalarda sutka qismlari-ning istalganidan
boshlanadigan ketma-ketligi haqidagi bilimlarni shakllantirishga doir ish
qilinadi. Pannoga har xil rangdagi doirachalar qo’yiladi. Bolalar har qaysi
doirachaning rangi nimani bildirishini eslashadi va ularni rangi bo’yicha
134](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_134.png)
![sariq, oq, ko’k, qora (ertalab, kunduzi, kechqurun, kechasi) tartibnda joi-
lashtiradilar. Bolalar sutka qismlarining ularning istalganidan boshlangan
ketma-ketligini o’rnatish bo’yicha shu usulda mashq qiladilar.
Tarbiyachi bunday deydi: «Ertalab, kunduzi, kech quro’n, kschasn
— bularnnng hammasi sutkannng qnsmlarndnr. Sutka har doim shu to’rtta
qismdan iborat. Endi syz sutkaning qaysi qismlarini bilasiz? Ertalabdap
keyin sutkaning qaisi qismi keladi? Ularni Tartibi bilan ayting.
Kechqurundan keyin sutkaning qaysi qismn keladi? Ularnn tartibi bilan
ayting. Ertalab, kupduzi, kechqurup va kechasi birgalikda nimani tashkil
qiladi? (sutka)».
Shundan keyin bolalar sutkalarning almashinishi bnlan tanishadilar,
«kscha», «bugun», «ertaga» tushunchalarini o’zlashtiradilar. Doirachalar
— sutka qism-larining ramzidan foydalanib, bolalar qaysi qismdan
xohlashsa, o’sha qismdan boshlab sutkaning hamma qismini tartibi bilan
aytadilar-
Tarbiyachi bolalarga sutkalar har doim bir-birn bilan almashnnishini
tushuntiradi.
Kechasi soat zang urganda bir sutka tamom bo’lnb, pkknnchi sutka
boshlanadi. Soat zang urguncha bo’lgan sutqa kecha deb ataladi. U o’tib
bo’lgan bo’ladi. Soat zang urgandap ksGshn boshlangan sutka b u g u n deb
ata-ladi. Soatning zang urishidan keyin keladigan sutka ertaga deb ataladi.
Sutkalarning hammasida to’rtta qism mavjud: ertalab, kunduzi,
kechqurun, kechasi.
Bolalar kecha ertalab, kunduzi, kechqurun, kechasi kima qilganlarini
va ertaga nima qilishlarini gapirib beradilar. Kepingi mashg’ulotlarda bu
bilimlar mustahkamlanadi.
O’rta guruhda bolalar sutkalar va ularning qismlarini farqlashnigina
emas, balki harakat tezliklarini, ya’ni tez, sekinni umumiy tarzda
aniqlaydilar. Masalan, stol yoniga chaqirilgan ikkita bola sayr qilish uchun
qo’g’irchoqni kiyintiradilar, yaproqlardan pamunaga qarab gul tuzadilar va
h.k. Qolgan bolalar bu ishni kim tezroq, kim sekinroq bajarganini kuza-tyb
turadilar. Bolalar mavjud tasavvurlariga taya-nnb, nima tezroq uchishini
(chopishini, suzishini), tayyorami (samolyotmi) yoki qushmi, o’rdakmi
yoki baliq-mi, itmi yoki sigirmi va h.k. taqqoslashadi.
Katta guruh
Katta guruhda asosiy e’tibor haftadagi o’zgarish-ni, yil fasllarining
xarakterli xususiyatlarini ongli o’zlashtirnshga qaratiladi. Bolalar kecha
qay si kun bo’lgani, bugun qaysn kun ekannnn, ertaga qan-sn kun
bo’lishini, haftadagi kunlar sonini, ularniNg tartibinn aytishni o’rganadilar.
Bundai tashqari, bolalar Gshl fasllarining xarakterli belgilarini o’zlarnning
bu vaqtdagi o’yinlarini, odamlarning ta-biatdagi mehnatlarini annqlaydilar.
Ma’lumki, bolalar hafta kunlarnni bir tekisda o’zlashtirmaydilar.
Ular yakshanba, shanba va dushanba-mi eng yaxshi eslab qoladilar.
Y a k s h a n b a — xursandchiliklar bo’ladigan kun, yaqinlar bilan,
ya’ni ota-opa, buvi va boshkalar bilam birga bo’ladigan kun.Bu kun yaia
135](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_135.png)
![shunisi bplai ham g’ay-rioddiy kunkp, ba’ziia bola hayotinipg odatdagi tar-
tibi o’zgaradi: buvisining uyida tushlik qplish, meh-monlar kelishi, kinoga
borish va h. k.
Shanba ham yakshanbaga o’xshagan kun. Bu kunlar-ning bola
tomonidan haftanipg boshqa kunlaridan alohida ajratilishining sababi
shundan iborat bo’lsa kerak. Sh1u narsa ham payqaldiki, bolalar bog’chada
butun sutka davomida bo’lishlari munosabati bilan shanba va yakshanba
bilan birgalikda,| c h o r s h a n b a n i ham ajratishadi. Nega? Odatda, ota-
onalar bolala-rini chorshanbada uylarnga olib ketadilar. Ular shu-ning
uchun ham bu kunni yaxshi biladilar, uni kutadi-lar.^folalar
d u s h a n b a n i ham yaxshi biladilar, chunk^i shu kuni ular, yakshanbadan
keyin bog’chada bo’lishlarining birinchi kunidir. Seshanba, payshanba va
juma kunlari alohida ahamiyatli voqyealar bilan belgilanmagan. To’g’risi,
juma kunini bolalar dam olish arafasi sifatida, bolalar bog’chasida
bo’lishla-rining dam olinadigan kunlardan oldingi oxirgi kun sifatnda
yaxshiroq biladilar va ajratadilar. Shunday qilib, kichik bolalarning
haftaning har xil kunla-rini bilishdek bilimlarni o’zlashtirishlarida ular-
ning faoliyatlari va hayajonli kechinmalarining roli haqida gapirish uchui
ba’zp asoslar bor.
Shu sababli bolalarni hafta tushunchasi bilan ta-nishtirishni haftaning
hamma kunlarini o’zlashtp- rishdaya emas, balki kecha qaysi kun bo’lganini,
ertaga qaysi kun bo’lishini aniqlashdan boshlash ma’qul. Bunda tarbiyachi
oldin haftaping yakshanba, dushanba kunlarini, so’ngra esa, asta-sekin
haftaniig boshqa kunlariin o’rgatishni nazarda tutadi. Bolalar hafta
kunlarining nomlarini aytnbgina qolmay, balki ularga oid elementar
tavsifnomalar berishlari mu-himdir.
Masalan, tarbiyachi mashg’ulot davomida ushbularni suraydi: Kecha
qaysi kun edi?» «Ertaga qaysi kun bo’ladi?» Agar bolalar haftaning
kunlarini aytishda qnGshalishsa, tarbiyachining o’zi aytadi. U yakshanba
dam olish kuni ekanini aytadi. Shu kuni hamma dam oladi. Bolalar
bog’chaga borishmaydi. Yakshanbadan keyin du-shapba deb ataluvchi kun
keladi. Bu dam olish kunidan keyin bolalar bog’chaga, kattalar ishga
boradigan bi-rinchn kun va h.k.
Shunday qilib, tarbiyachi bolalarni xaftaning kunlari bilan ketma-ket
tanishtiradi. Bolalar hafta kunlarining nomlarini va ular tartibini yaxshi
eslab qolishlari uchun, ularning e’tiborini hafta kunining nomi bilan uning
tartibi orasidagi bog’lanishga qa-ratish kerak- Masalan, chorshanba —
haftaning o’rtasi payshanba—haftaning to’rtinchi kuni, juma esa haftaning
beshinchi kuni va h.k.
Bolalar hafta qiomlarini farqlash va aytishni o’rganib olganlaridan
keyin, kunning hamma nomlarini ketma-ket o’zlashtirish ustida ish
boshlash mumkin. Bolalar haftada hammasi bo’lib necha kun borligini
aniqlashadi, ularning tartibini aytishadi. Tarbiyachi bolalardan haftaning
qaysi kunlarini bilishlarinn, ular haftada nechta ekanligini so’raydi.
Haftaning hamma kunp tartibi bilan kelib ketishini tushun-tiradi: birinchi
kun dushanba, ikkinchi kun seshanba, uchinchi kun chorshanba va h.k.
136](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_136.png)
![Ta’limning bu bosqichida hafta kunlari tartibini yaxshi eslab qolish
uchun rasmlardan — haftaning hamma kunlari tasvirlangan simvollardan
foydala-nish maqsadga muvofiq.
Bolalarga ko’rsatish uchun katta doira (diametri 35 smli) olish
mumkin. Unda har xil rangli doirachalar (diametri 8 sm. li) tartibi bilan
terib qo’yilgan. Bu doirachalarning ichiga esa 1 dan 7 gacha sonlar
yozilgan kichik doirachalar (hafta kunlari tartibiga mos ravishda 7 ta
doiracha) joylashtirilgan. Har xil rangli doirachalar bunday joylashtirildi:
qora, kulrang, ko’k, yashil, sariq, nimrang, qizil. Katta doira o’rtasiga
harakatlanadigan strelka joylashtirilgan.
Har qaysi bola alohida hafta kunlarini belgi-lovchi rangli donrachalar
oladn.
Tarbiyachi bolalardan so’raydi: «Hafta kunlarinn kattalar qanday
bilishadi?»
Bolalar: kalendardan bilishadi.
Tarbiyachi: biz ham hafta kunlarini kalendardan yilishni o’rganib
olamsz. Bizda bunday kalendar bo’-ladi (ko’rsatadi). Siz hafta yetti kundan
iboratliginn bilasnz: dushanba, seshanba, chorshanba, iayshanba, juma,
shanba va yakshanba. Istalgan kunni bnzning ka-lendardan doirachalardagi
raqamlardan bilish mumkii, Undagi qora doira dushanbani bildiradi.
Dushanba haftaning birinchi kuni. Shu sababli qora fonda bittagnna oq
doiracha. Navbatdagi doira kulrang, unda ikkita oq doiracha. U haftaning
ikkinchi kuni— seshanbani bildiradi va h.k.
Bolalar o’z doirachalarnni qaraydilar, bitta oq doirachali qora doirani
topadilar. Bu dushanba. Bolalar shu usulda ketma-ket qaraydilar va barcha
doirachalarni aytishadi.
Shundan keyin tarbiyachi strelka bilan rangli doirachani—
kalendardagi hafta kunlarini ko’rsatadi. Bolalar o’zlaridagi doirachalardan
xuddi shundaylarni topadilar va ularni aytadilar; hamma doirachalarni
qator qilib joylashtiradilar va hafta kunlarining hammasini tartibi bilan
aytib chiqadilar. Bolalar hafta kunlarini to’g’ri va teskari tartibda ayta ola-
dilar, sanoq bo’yicha haftaning to’rtinchi yoki beshinchi kunini
aniqlaydilar, aytilgan kun qaysi kunlar orasida, aytilgan kungacha necha
kun o’tganligini, aytilgan kundan oldin qaysi kun kelishini aniqlaydilar
va «Hafta» kalendarini «Ob-havo» kalendari bnlan yonma-yon osib qo’yish
mumkin, bunda bolalar har kuni strelka bilan haftaning o’tayotgan kunini
belgilaydilar.
Katta guruhda kalendar bilan ishlash sanoq bilan tanishilgandan
keyin o’tkazilishi kerak. Kalendardan foydalanib tarbiyachi, bir tomondan,
«hafta» tushunchasining mohiyatini chuqur tushunilishiga ershpadi,
ikkinchi tomondan, bolalarni miqdor va sanoq bo’yicha mashq qildiradi.
Hafta kunlarining nomlari orasidagi farqnigina emas, balki ularning tartib
raqamlari, kunlar orasidagi to’g’ri va teskari bog’lanishlarni ham ko’rsatish
kerak. Buning uchun eng yaxshisi qandaydnr biror-bnr jinsli (doiralar,
uchburchaklar va h.k.) 1 dan 7 gacha buyumlardan foydalanish kerak yoki 1 dan
7 gacha bo’l-gan raqamlardan foydalanish kerak.
137](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_137.png)
![Katta guruhda sutkaning qismlari haqidagi bilim-lar mustahkamlanadi. Sutka
qismlarini bola vaqtning obyektiv ko’rsatkichlari tabiat hodisalari (quyosh yorqin
nur sochadi — kunduzi; qorong’ulashdi — kechqurun va h.k.) bo’yicha ham
aniqlay olishi kerak-
Kunning har xil vaqtida faoliyatning har xil turlari bilan shug’ullanayotgan
bolalar tasvirlangan rasmlar, fotosuratlar; «Bizning kun», «Davom ettir»,
«Aksincha» kabi didaktik o’yinlar sutka qismlari haqidagi tasavvurlarni
mustahkamlash imkonini bera-dn.
Tarbiyachi bolalardagi mavjud tasavvurlarga tayanib, tarbiyachi ertalab,
kunduzi, kechqurun, kechasi birga s u t k a hosil qilishini mustahkamlashni
davom ettiradi. Turmushda biz ko’pincha sutka so’zini k u n d u z i so’zi
ma’nosida nshlatamiz. Bir kun boshqa kun bilan almashinadi. Yetti kun bir
haftani hosil qiladi. Haftaning har bir kuni o’z nomiga ega. Du-shapba —
haftaning boshlanishi, undan keyin seshanba, chorshanba keladi va h.k. Hafta
kunlarining nomlari biror aniq faoliyat bilan bog’lansa (seshanba kunlari
matematika va jismoniy tarbiya bilan shug’ullanamiz, payshanba kunlari musiqa
mashg’ulotlari bo’ladi va h.k.), bola uni eslab qolishi oson bo’ladn.
Bolalar tartib sanoqni o’zlashtirib olganlaridan keyin, ularni haftaning har bir
kuni nomini uning tartibp bilan bog’lashga o’rgatiladi.
Tayyorlov guruhi
Bu yosh bosqichida bolalarda hafta kunlarining kstma-ketligi; yil fasllarining
ketma-ketligi haqidagi tasavvurlarni mustahkamlash ishi davom ettiriladi.
Bolalarni oplarning nomlari bilan, hafta kunlarining ketma-ketligi har doim
o’zgarmas ekan-lngn bplan tanishtirish kerak. Bu tartib: dushanba, seshanba,
chorshanba, payshanba, juma, shanba, yakshanba. Yetti sutka hafta hosil qiladi.
Katta guruhda boshlangan ish tayyorlov guruhida ushbu izchillikda davom
ettiriladi.Bolalar hafta kunlarini to’g’ri va tedkari tartib-da aytishni o’rganadilar.
Aytilgan kungacha va undan keyin haftada necha kun borligini, ikki aytilgan kun
orasida qanday kun borligini aniqlaydilar. Aytilgan kunlar orasnda tushib
qolganlarini aniqlaydilar. Bolalar hafta har doim, sanashni qaysi kundan
boshlaganimnzdan qat’i nazar, o’z ichiga yetti kunni olishi-ni bilishlari kerak.
Bu masalalarni hal qilish uchun «Hafta» kalen-dari, «Hafta kunlari» kabi
qo’llanmalardan foydalaniladi.
Masalan, katta guruhda «Hafta kunlarn ketma-ketligi» temasini o’rganishda
tarbiyachi «Hafta, tizil> kabi didaktik o’yindan foydalanadi- Bolalarga kar-
tochkalar — hafta kunlari tarqatiladi, ular shu kartochka bilan guruhda yurishadi.
Tarbiyachining «Hafta, tizil» signali berishi bilan bolalar o’z kartochkalaridagi
raqamlarga mos ravishda qatorga turadilar. Qolgan bolalar haftalar to’g’ri tizilga-
nini tekshirishadi, hamma kunlarni tartibi bilan aytishadi, shundan keyin
o’ynovchilar almashinadi.
Tayyorlov guruhida shu mashqning o’zini o’tkazishda bolalar har qanday
kundan boshlab saflanadilar. Saflanish uchun signal sifatida hafta kunining nomi:
seshanba, payshanba va h.k. xizmat qiladi yoki «Qaysi hafta oldin saflanadi?»
o’yini o’tkaziladi. Guruhdagi bolalar soniga qarab, uchta yoki to’rtta hafta
o’ynaydi, «Haftalar» oldin ikkita, so’ngra esa uchta yoki to’rtta kolonna (saf)
bo’lib turishadi. Har qaysi bolaning bir qo’lida kartochka —hafta kunining sim-
138](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_138.png)
![voli, ikkinchi qo’lida o’z «haftasn» nipg raqami bo’la-di. Birinchi kolonna
(«hafta») bolalariga, masalan, bitta uchburchakli, ikkinchi kolonna bolalariga
ikkita uchburchakli, uchinchi kolonna bolalariga uchta uchburchakli kartochkalar
tarqatiladi. Tarbiyachining «Haftalar, saflan» signali bo’yicha har kim o’z o’rniga
turadi. Uyin musobaqa tarzida o’tkaziladi, tez va xatosiz saflangan kolonna yutib
chiqadi. Uyinning borishida bolalar kartochkalarini almashtiradilar.
Katta va tayyorlov guruhlari mashg’ulotlarida tarbiyachi bolalarga hafta kunlari
haqidagi masalalarni yechishnn taklif qiladi. Qatta guruhlarda beriladigan
topshiriqlar juda sodda bo’lib, ularda haftaning qo’shni kunlarini bilish talab
qilpnadi. (Ertaga biz qo’girchoq teatriga boramiz, bu qaysi kun bo’ladi?
Kecha bizda musiqa mashg’uloti bo’ldi. Aytilgan kecha haftaning qapei
kuni edi? Bugun dushanba. Ertaga qaysi kun? Bizda haftaning ikkinchi
kunn musiqa, rasm mashg’uloti esa, haftaning uchinchi kuni bo’ladi-Rasm
mashg’uloti qaysi kuni bo’ladi? Sherzod baliq pviga bordi. U keyingi kuni
— juma kuni qaytib kel-di. Sherzod qaysi kuni baliq oviga borgan?).
Tayyorlov guruhida masalalar qiyinlashtiriladi. Masalan: Kamol .
buvisinikiga dushanba kuni ketdi, ikki kundan keyin esa qaytib keldi.
Kamol uyiga qaysi kuni qaytib keldi? Dushanba kupi Gulnora ka-sal bo’lib
qoldn. U bog’chaga keyingi dushanba kuni keldi. Gulnora necha kun kasal
bo’ldy? (Bir hafta, 7 kun). Hilola seshanba kuni, Ilhom esa undan bir kun
keyin teatrga bordi. Ilhom qaysi kuni teatrga borgan?
Katta va tayyorlov guruhlarda bolalarning yil fasllari haqidagi
tasavvurlarini shakllantirish nshi ham bajariladi.
Iil fasllari haqidagi bilimlarni shakllapti-rpshda mashg’ulotlarda rasmlar
hamda hikoyalar, she’rlar, topishmoqlar, maqollar kabi og’zaki
materiallardan keng fopdalaniladi. Adabiyotdan yil fasllarini tasvirlovchi
belgilarni ko’plab topish mumkin. Tar-biyachining o’zi yil fasllari haqida
topishmoqlar, she’rlar, maqollar to’plamlarini tuzishi va zarur bo’lganda
ulardan foydalanishi maksadga muvofiq bo’lur .edi.
Iil fasllari haqidagi bilimlarni shakllantirishga oid dastlabki
mashg’ulotlarda tekshirish mavsumlari — qish-yoz, bahor-kuz tasvirlangan
rasmlarndan foydalaniladi. Tarbiyachi bolalarga rasmlarni ko’rsatadi va u
yokn bu kartochkada yilning qaysi fasli tas-virlanganini va nima uchun
bunday o’ylashlarini so’raydi. Bolalar yil fasllarini va ularning xarakterli
belgilarini aytadilar. Ular yana u yoki bu yil fasllari haqida bilganlarini
gapirib berishlari mumkin. Tarbiyachi bolalarga yo’naltiruvchi savollar
bilan yordam beradi (savollar o’yinlar, kishilarning tabiatdagi mehnatlari,
har xil tabiat hodisalari haqida bo’lishi mumkin).
Bolalarning bilimlarini mustahkamlash uchun illyustrativ material
adabiy material bilan qo’shib foydalaniladi. Masalan, tarbiyachi bolalarga
yilning to’rt fasli tasvirlangan har xil kartochkalarni tar-qatadi va qisqa
she’r — topshiriqni o’qiydi. Bolalar javob kartochkani ko’taradilar va
topishmoq yilning qaysi fasli haqida ekanini va nima uchun ular xuddi shu
kartochkani ko’targanliklarini gapirib beradilar.
Bolalar hamma topishmoqni to’g’ri topganlaridan keyin, tarbiyachi
yozdan keyin, qishdan keyin, kuzdan keyin, bahordan keyin yilning qaysi
139](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_139.png)
![fasli kelishini so’raydi. Kartochkalarni yil fasllarining bir-biri-dan keyin
kelish tartibida yoyishni taklif qiladi.
Bolalar yil fasllarining ketma-ketligini yaxshi eslab qolishlari uchun yil
va uning fasllari simvol-laridan (rasmlarni qarab chiqqanlaridan keyin)
foydalanish mumkin. Bu to’rtta teng qismga bo’lingan va har qaysi qism
boshqa rangga bo’yalgan (yaxshisi oq, qizil, sariq va yashil bo’lgani
ma’qul) doira.
Tarbiyachi bolalardan so’raydi: «Siz yil fasllari-dan qaysinisini bilasiz?
Yil fasllari hammasi bo’-lib nechta?» Shundan keyin doirani ko’rsatadi va
dey-di: «Mana bu yil bo’lsin. U to’rt qismga bo’lingan».
Bolalar doira qismlarini qarashadi. Tarbiyachi bolalarga doiradagi har
bir qismning rangini mos yil fasli va uning xarakterli belgilari bilan
taqqoslashni taklif qiladi.
Doiraning oq qismi qishni bildiradi. Qishda hammayoq oppoq qor bilan
qoplanadi. Qizil qismn yozni bildiradi- Yezda qizil quyosh yorqin nur
sochadi. Doirannng yashil qismi baxrrni bildiradi. Bahorda yam-yashil
o’tlar chiqadi, daraxtlar yashil yaproqlarini yozadi. Kuz sariq rang bilan
belgilangan. Kuzda da-raxtlarning yaproqlari sarg’ayadi.
Tarbiyachi yil fasllarini strelka bilan ko’rsatadi, bolalar esa, ularni
istalganidan boshlab ketma-ket aytadilar.
Masalan, tarbiyachi strelka bilan doiraning u yoki bu qismini ko’rsatadi,
bolalar esa o’z tarqatma materiallaridan yilning berilgan fasliga mos kela-
diganini topishadi yoki yilning bu fasli haqida she’r o’qishadi, topishmoq,
maqol aytishadi.
Tayyorlov guruhida ham bolalar qish, baxrr, yoz va kuz oylarini
aytishnn o’rganadilar.
Bolalar joriy oy bilan tanishtirilady, uning xarakterli belgilarini — tabiat
hodisalari, bayramlar (agar shu oyda bayram bo’lsa), odamlarning ta-
biatdagi mehpatini ta’kidlaydilar, shu oy haqidagi maqolni eslaydilar.
Birinchi mavsum — kuz tugashi bilan tarbiyachi «Yil fasllari»
qo’llanmasini ko’rsatadi va tushunti-radn: «Doiraning har qaysi qismi,
ya’ni oq, yashil, qizil va sariq qismining har biri yana uchtadan qnsmga
bo’lpngan. Bular oylar. yilning har bir faslida uch-tadan oy bor. Hozir
noyabr oyi. Bu kuz oyi. Siz yana qaysi kuz oylarini bilasiz? «Ularning
hammasi tar-tnbi bilan keladi: sentyabr, oktyabr, noyabr».
Yilning har bir fasli o’tishi bplan tarbiyachi shu faslga mos oylar bilan
tanishtiradi. Bolalar yo’l-yo’lakay oldingi faslning' oylarini eslashadi.
Maktabga tayyorlov guruhida bolalar mashg’ulotga ajratilgan vaqtda
qilinadigan ishlarni bajarib ulgurishga o’rgatiladi. Buning uchun xilma-
xil usul-lardan foydalaniladi.
Masalan, tarbiyachi bolalar necha minut shug’ulla-nishlarini, bu vaqt
ichida nima qilishlari kerakli-gini aytadi. Mashg’ulot qismlarining vaqtini
belgi-laydi: 5, 10 daqiqa o’tdi, «7 daqiqa qoldi», «2 daqiqa nchida siz
doirachalarni tartibi bilan joylashtirish-ga ulgurishyngiz kerak», «5 daqiqa
ichnda», «Toping-chi, topishmoq yilning qaysi fasli haqida» o’yinini o’y-
naymiz va h.k.
140](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_140.png)
![Agar mashg’ulotlarda qum soatlardan fopdalanilsa, bolalar vaqtning
o’tuvchanligini, uning oraliqlari davomiyligini ayoniy ko’radilar. Shunday
qilib, vaqt bo’yicha mo’ljal olish malakasi kundalik tarbiyaviy pshdagina
emas, balki mashg’ulotlarda ham shakllanadi. Tarbiyachi reja materialining
hamma bolalar tomoni-dan o’zlashtirilishiga erishadi. Ta’lim vaqt oraliq-
larini, ular ketma-ketliklarini topishga doir har xil o’yin va mashqlar
shaklida o’tkaziladi. Bunda nllyustrativ material ham, ta’limning metod va
usul-lari ham tobora qiyinlashtiriladi.
Ta’limning vazifasi eng avval bolalar maktab yoshigacha vaqt
o’lchovining alohida birliklarini bilib olishdan iborat bo’lsin. Bu bilim har
xil uzunlikdagi vaqt oraliqlarini hissiy aks ettirishga asoslansip, ya’ni
imkoniyatga qarab puxta sensor zaminga asosla-nishi kerak. Hissiyot va
mantiq, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda «vaqt sszgisi»
deyiladigan ndrok vaqtni yuksak «mantiqiy tushuncha» sifatnda aks et-
tirish va chamalash (mo’ljal olish) darajasnni rivoj-lanishiinng zarur
shartidnr.
Ta’limning vazifasi vaqt o’lchovining (soat, hafta, oy, yil va h.k.) har
bir alohida birligi ichidagn kom-ponentlari orasida mavjud bo’lgan
sistemali xarak-teri, shuningdek barcha mavjud birliklar orasidagp
sistemali va o’zaro bog’liqlikni tushunish uchus bolaga yordam berishdan
iborat. Bu bog’lanishni ko’rsatpsh, uning uchun xarakterli bo’lgan
miqdoriy muposabat-larnn ochnsh— demak, bolalarni etalonlar yagopa sis-
temasining alohnda birliklarini tushunishga 1
yaqin-lashtirishdir-
Bolalarda takomillashayotgan vaqt munosabatlarp-ning akslanishi
bolaning turli-tuman amalip va aqliy faoliyatida, uning obyektiv
faoliyatipipg o’rab olingan tomonlari orasidagi munosabatlarn doprasi-da
maksimal ifodasini olishi muhimdir. Shu bilan bolalar bog’chasida
bolalarda vaqt bo’yicha mo’ljal olish malakasnni rivojlantirish ishi tor
mutaxassns-likka xizmat qilishi emas, balki bolalar shaxsini butunicha
kamolotga yetkazishga xizmat qilnshp kerak.
Nazorat savol va topshiri q lari
1. Bolalarni vaqt haqidagi tasavvurlarini shakllantirishning ahamiyati.
2. Dasturda vaqtni chamalashga qo’yiladigan talablarning mu-
rakkablashishi.
3. Istalgan yosh guruh bolalarida vaqtni chamalash darajasini aniqlash.
Shu maqsadda maxsus savollar va topshiriqlar ishlab chiqish va
bolalarga taklif qilish.
4. Tarbiyachining kalendar ish rejasini ko’chirib oling (1 oy uchun).
Istalgan yosh guruhida vaqtni chamalash haqidagi tasavvur-lari
shakllanishida topshiriq va uslubiy usullarning samarador-ligi.
5. Kichik va o’rta guruhlarni sutka qismlari bilan tanishti-rish uslubiyati.
6. Katta va maktabgacha tayyorlov guruhida kun, hafta va oy-larning
ketma-ket kelishi va nomlari bilan tanishtirish.
7. Katta bog’cha yoshidagi bolalarda vaqtni sezish qandan bo’li-
shini ko’rsatish.
141](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_141.png)
![23-MA'RUZA: Ilk maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga
qo’yiladigan Davlat talablari
O’zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablari
Mazkur O’zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi
bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablari (bundan buyon matnda Davlat
talablari deb yuritiladi) O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi
Qonuni , O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 29 dekabrdagi PQ-
2707-son «2017 — 2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qarori hamda Vazirlar
Mahkamasining 2017 yil 21 noyabrdagi 929-son «O’zbekiston Respublikasi
Maktabgacha ta’lim vazirligi to’g’risidagi nizomni hamda Maktabgacha ta’lim
muassasalari rahbar va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularning malakasini
oshirish instituti ustavini tasdiqlash haqida»gi qaroriga asosan ilk va maktabgacha
yoshdagi bolalarni (bundan buyon matnda bolalar deb yuritiladi) har tomonlama
rivojlantirish, ta’lim-tarbiya berish, maktab ta’limiga tayyorlash bo’yicha davlat
talablarini belgilaydi.
1-bob. Umumiy qoidalar
1. Davlat talablari O’zbekiston Respublikasi hududida mulkchilik shakli
va idoraviy tasarrufidan qat’iy nazar, quyidagi ta’lim muassasalariga qo’llaniladi:
davlat maktabgacha ta’lim muassasalari;
nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalari;
maktabgacha yoshdagi guruhlari mavjud bo’lgan «Mehribonlik» uylari.
2. Maktabgacha ta’lim turlari uchun kadrlar tayyorlovchi o’rta maxsus,
kasb-hunar va oliy ta’lim muassasalari, maktabgacha ta’lim turlari bo’yicha
pedagogik kadrlarni malakasini oshirish va qayta tayyorlashni amalga oshiradigan
muassasalar, maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiya olayotgan oilalar mazkur
Davlat talablariga rioya qilishlari lozim.
2-bob. Davlat talablarining maqsad, vazifa va asosiy tamoyillari
3. Davlat talablarida quyidagi asosiy tushunchalardan foydalaniladi:
maktabgacha ta’lim — maktabgacha yoshdagi bolalar qiziqishi, iqtidori,
individual ruhiy va jismoniy xususiyatlari, madaniy ehtiyojlarini inobatga olgan
holda hamda bolada ma’naviy me’yorlarni shakllanishi, hayotiy va ijtimoiy
tajriba egallanishini ko’zda tutgan har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan
yaxlit jarayon;
rivojlanish — inson tanasi tuzilishi, ruhiyati va xulqida biologik
jarayonlar hamda atrof muhit ta’sirida ro’y beradigan o’zgarishlar;
rivojlanish sohasi — bola rivojlanishidagi aniq bir yo’nalishlar;
kichik soha — sohaning kichik guruhlari. Asosiy sohalarning kichik
sohasi rivojlanishning ma’lum bir tomonlarini o’z ichiga qamrab oladi va
ularning aniq bir yo’nalishini ko’rsatib beradi;
kutilayotgan natija — bolalarda kutilayotgan bilim, ko’nikma va
malakalar ko’rsatkichi;
142](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_142.png)
![bola kompetentsiyasi — ma’lum bir yosh davriga xos bo’lgan vazifalarni
maqsadli bajarish uchun yetarli bo’lgan bolaning bilimi, ko’nikmasi va malakalari
hamda qadriyatlari;
integratsiya — bola ta’limi va rivojlanishidagi mazmun tarkibiy qismlari
o’rtasidagi bog’liqlik;
inklyuziv ta’lim — bolalarning alohida ta’lim ehtiyojlari va individual
imkoniyatlarini inobatga olgan holda ta’lim va tarbiya olinishini teng
ta’minlovchi jarayon;
«Men» kontseptsiyasi — bolani o’zi haqidagi anglangan tasavvurlari
tizimi, uning refleksiv faoliyatini bir qismi;
refleksiv faoliyat — bolada o’z tushunchalari va xatti-harakatlarini
anglash va mustaqil tahlil qilishi asosida xulosalar shakllanishi jarayoni.
4. Davlat talablarining maqsadi — mamlakatda o’tkazilayotgan ijtimoiy-
iqtisodiy islohotlarni, xorijiy mamlakatlar ilg’or tajribasi hamda ilm-fan yutuqlari
va zamonaviy informatsion kommunikativ texnologiyalarni inobatga olgan holda
maktabgacha ta’lim tizimida ma’nan mukammal va intellektual rivojlangan
shaxsni tarbiyalashdir.
5. Davlat talablarining vazifalari quyidagilar hisoblanadi:
maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi, ta’lim-tarbiyasi mazmuni
va sifatiga qo’yiladigan talablarni belgilash;
milliy, umuminsoniy va ma’naviy qadriyatlar asosida bolalarga ta’lim-
tarbiya berish, rivojlantirishning samarali shakllari va usullarini joriy etish;
ta’lim-tarbiya jarayoniga pedagogik va zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish;
kadrlarni maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta’lim, fan va ishlab
chiqarishning samarali integratsiyasini ta’minlash.
6. Davlat talablari quyidagi tamoyillar asosida tatbiq etiladi:
bolaning noyobligi;
«Men» kontseptsiyasi va shaxsiy ta’limini yaratishda bolaning faol roli;
bolaning huquqlarini himoya qilish va ta’minlashning muhimligi;
bola ta’limi va rivojlanishida kattalarning asosiy roli;
bolalar rivojlanishida individual farqlanishlar mavjudligi sababli, har bir
bolaga moslashuvchan bo’lib, individual variativlik asosida yondashish.
3-bob. Davlat talablarining tarkibi
7. Davlat talablari rivojlanish sohalari integratsiyasini ko’zda tutadi va
bola rivojlanishiga ko’maklashadi.
Davlat talablari tug’ilgandan 7 yoshgacha bo’lgan bolalarning beshta
asosiy rivojlanish sohalariga bo’lingan. Har bir rivojlanish sohasi o’z o’rnida
kichik sohalarga bo’lingan bo’lib, ular har bir yosh guruhiga mos bir nechta
talablardan (kutilayotgan rivojlanish ko’rsatkichlaridan) iborat.
8. Davlat talablari bolaning quyidagi rivojlanish sohalari bo’yicha
belgilanadi:
jismoniy rivojlanish va sog’lom turmush tarzining shakllanishi;
ijtimoiy-hissiy rivojlanish;
nutq, muloqot, o’qish va yozish malakalari;
bilish jarayonini rivojlanishi;
ijodiy rivojlanish.
143](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_143.png)
![9. «Jismoniy rivojlanish va sog’lom turmush tarzining shakllanishi»
sohasi quyidagi kichik sohalarga bo’linadi:
yirik motorika;
mayda motorika;
sensomotorika;
sog’lom turmush tarzi va xavfsizlik.
10. «Ijtimoiy-hissiy rivojlanish» sohasi quyidagi kichik sohalarga
bo’linadi:
«Men» kontseptsiyasi;
hissiyotlar va ularni boshqarish;
ijtimoiylashuv, kattalar va tengdoshlar bilan muloqot.
11. «Nutq, muloqot, o’qish va yozish malakalari» sohasi quyidagi kichik
sohalarga bo’linadi:
nutq va til;
o’qish malakalari;
qo’l barmoqlari mayda motorikasi.
12. «Bilish jarayonining rivojlanishi» sohasi quyidagi kichik sohalarga
bo’linadi:
intellektual-anglash malakalari;
elementar matematik malakalar;
tadqiqiy-bilish va samarali refleksiv faoliyat.
13. «Ijodiy rivojlanish» soha quyidagi kichik sohalarga bo’linadi:
dunyoni badiiy tasavvur etish;
badiiy-ijodiy qobiliyatlar.
14. Davlat talablari asosidagi yosh davrlari quyidagi bosqichlarni o’z
ichiga oladi:
go’daklik (tug’ilgandan 1 yoshgacha);
erta yoshdagi bolalik (1 yoshdan 3 yoshgacha);
kichik maktabgacha yosh (3 yoshdan 4 yoshgacha);
o’rta maktabgacha yosh (4 dan 5 yoshgacha);
katta maktabgacha yosh (5 yoshdan 6 yoshgacha);
maktabga tayyorlov yoshi (6 yoshdan 7 yoshgacha).
15. Ilk yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan talablar mazkur
Davlat talablarining 1-ilovasida belgilangan.
16. Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan talablar
mazkur Davlat talablarining 2-ilovasida belgilangan.
4-bob. Yakuniy qoidalar
17. Mazkur Davlat talablari buzilishida aybdor bo’lgan shaxslar qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda javobgar bo’ladi.
18. Mazkur Davlat talablari Vazirlar Mahkamasi qoshidagi ta’lim sifatini
nazorat qilish davlat inspektsiyasi, Sog’liqni saqlash vazirligi, Oliy va o’rta
maxsus ta’lim vazirligi, O’zbekiston standartlashtirish, metrologiya va
sertifikatlashtirish agentligi va «Oila» Respublika ilmiy-amaliy markazi bilan
kelishilgan.
144](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_144.png)
![24-MA'RUZA: Ilk qadam dasturi va uning maqsad va vazifalari
1-bob. Umumiy qoidalar
Maktabgacha ta’lim muassasasining davlat o’quv dasturi (quyida: «MTM
davlat o’quv dasturi») O’zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha
yoshidagi bolalarni rivojlantirish borasidagi Davlat talablariga muvofiq ishlab
chiqilgan me’yoriy-huquqiy hujjat bo’lib, unda maktabgacha ta’lim
muassasasining maqsad va vazifalari, o’quv-tarbiyaviy faoliyatning asosiy
g’oyalari ifodalangan, shuningdek, bolaning ta’limning keyingi bosqichiga
o’tishidagi asosiy kompetentsiyalari belgilangan.
Davlat o’quv dasturi O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan
quyidagi ta’lim muassasalarida qo’llash uchun majburiy:
davlat maktabgacha ta’lim muassasalari;
maktabgacha ta’lim sohasida xizmat ko’rsatuvchi nodavlat muassasalari;
maktabgacha guruhlarga ega bo’lgan «Mehribonlik» bolalar uylari;
maktabgacha va boshlang’ich ta’limni nazorat qiluvchi boshqaruv
organlari.
1.1. MTM davlat o’quv dasturini qo’llash
Davlat o’quv dasturi variativ o’quv dasturlarini yaratishda majburiy tayanch
hujjat hisoblanadi.
Ta’lim muassasalari Maktabgacha ta’lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan
variativ o’quv dasturlaridan foydalanish huquqiga ega.
Ta’lim muassasasi Davlat o’quv dasturi asosida o’zining MTM ishchi o’quv
dasturini ishlab chiqish huquqiga ega. Ta’lim muassasasining ishchi o’quv dasturi
muassasa pedagoglari tomonidan ota-onalarni jalb etgan holda tuziladi va
amaldagi qonunchilik tartibida tasdiqlanadi 1
.
1.2. MTMning maqsad va vazifalari
MTMning maqsad va vazifalari quyidagilardan iborat:
bolaning individual ehtiyojlarini hisobga olgan holda ilk va
maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlanishiga oid Davlat talablari asosida hamda
Davlat o’quv dasturiga muvofiq uning har tomonlama va barkamol rivojlanishi
uchun qulay shart-sharoitlar yaratish;
maktabgacha yoshdagi bolalarning o’quv-tarbiyaviy faoliyatini
tashkil qilish va amalga oshirish;
bolalarning ilk rivojlanishi masalalarida ota-onalar va jamiyatga
tegishli bilimlar berishni tashkil etish va amalga oshirish;
bolalarning ilk rivojlanishi masalalarida oila va jamiyat bilan o’zaro
hamkorlikni tashkil qilish va amalga oshirish.
2-bob. MTM ta’lim jarayonining maqsad va tamoyillari
2.1. MTM ta’lim jarayonining maqsadlari
O’quv-tarbiyaviy jarayonning maqsadi bolalarda umumiy kompetentsiyalar
va rivojlanish sohalari kompetentsiyalarini shakllantirish uchun tegishli sharoitlar
yaratishdan iboratdir.
1
Дастурга 1-илова
145](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_145.png)
![2.2. MTMda ta’lim jarayonini tashkil qilish tamoyillari
MTM ta’lim jarayonining tamoyillari quyidagilardan iborat:
bola huquqlari, o’ziga xos rivojlanish xususiyat va salohiyatlarini hisobga olish ;
ta’lim jarayonida barcha turdagi rivojlanish sohalarining o’zaro bog’liqligi;
bola salomatligini asrash va mustahkamlash, uning ehtiyojlari, shu jumladan,
uning harakatlanish ehtiyojlarini qondirish;
bolaning ijodiy qobiliyatlarini qo’llab-quvvatlash;
o’yin orqali ta’lim berish va rivojlantirish;
bolaning rivojlanishi va ijtimoiy moslashishi uchun qulay muhit yaratish;
bola uchun xavfsiz muhitni ta’minlash ;
MTMning oila, mahalla va maktab bilan hamkorligi;
milliy madaniy an’analar qadriyatini oshirish va boshqa millatlar madaniyatiga
hurmat, boshqa millatlar madaniyatining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish;
Bolaning maktabgacha ta’lim muassasasidagi rivojlanishini qo’llab-
quvvatlash jamoaviy ish hisoblanadi va uning amalga oshirilishi uchun
maktabgacha ta’lim muassasasi rahbari javobgar bo’ladi.
2. 3. Qo’shimcha ta’lim xizmatlarini tashkil qilish
Qo’shimcha ta’lim xizmatlari maktabgacha ta’lim muassasasi tomonidan
imkoniyatlardan kelib chiqqan holda bolalar va aholi ehtiyojlariga mos ravishda
tashkil etiladi.
Qo’shimcha ta’lim xizmatlari fakulьtativ hisoblanadi va ularni tashkil
qilishda ko’ngillilar (volontyorlar), ota-onalar va homiylar ishtirok etishi
mumkin.
2.4. Alohida ehtiyojga ega bo’lgan bolalar uchun mo’ljallangan ta’lim
faoliyati
Maktabgacha ta’lim muassasasida alohida ehtiyojga ega bo’lgan bolalarni
qo’llab-quvvatlash jamoaviy ish hisoblanadi va uni amalga oshirish uchun
maktabgacha ta’lim muassasasi rahbari javobgar bo’ladi.
Zarurat tug’ilganda, pedagoglar tarkibi va maktabgacha ta’lim muassasasi
rahbariyati, tor ixtisosdagi mutaxassislarni jalb etgan holda, bola (uning
rivojlanishi) uchun o’quv-tarbiyaviy faoliyatning individual rejasini tuzadi.
2.5. Ota-onalar bilan hamkorlik
Bolaning har tomonlama rivojlanishini ta’minlash uchun maktabgacha
ta’lim muassasasi ota-onalar bilan o’zaro hamkorlikning quyidagi shakllarini
tashkil qilishi mumkin:
ota-onalarning maktabgacha ta’lim muassasasi borasidagi fikrlarini hisobga olish;
ilk rivojlanish masalalarida ota-onalarga bilim berish;
ota-onalarni o’quv-tarbiyaviy jarayonda faol qatnashishga jalb etish;
ota-onalarning muassasa hayotida ishtirok etish borasidagi tashabbuslarini
qo’llab-quvvatlash.
3-bob. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berishda kompetentsiyaviy
yondashuv
Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berishda kompetentsiyaviy
yondashuv o’sib borayotgan bola shaxsini hayotga tayyorlash, unda hayotiy
muhim masalalarni hal qilish uchun zarur bo’lgan, axloqiy me’yor va
146](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_146.png)
![qadriyatlarni o’zlashtirish, boshqa insonlar bilan muloqot qilish, «Men» obrazini
qurish bilan bog’liq bo’lgan faoliyat usullarini shakllantirishga tayyorgarlikni
ko’zda tutadi.
Boshlang’ich muhim kompetentsiyalar bolaning faoliyat va axloq sub’ekti
sifatidagi yaxlit rivojlanishini talab etadi.
Kompetentsiya bolaning bilim, ko’nikma, malaka va qadriyatlari
majmuidir. Boshlang’ich kompetentsiyalar, rivojlanish sohasidan qat’i nazar,
bola shaxsi shakllanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
3.1. Maktabgacha yoshdagi (6-7 yosh) bolaning umumiy muhim
kompetentsiyalari
Kommunikativ kompetentsiya – muloqot vositalaridan turli vaziyatlarda
foydalana bilish ko’nikmasi .
O’yin kompetentsiya si – bolaning o’yin jarayoni va uni tashkil qilishda
tajriba, bilim va ko’nikmalardan ijodiy foydalanishi . O’quv-tarbiyaviy faoliyat
uchun asos hisoblanadi.
Ijtimoiy kompetentsiya – hayotiy vaziyatlarda kattalar va tengdoshlar
bilan muloqotda axloq qoidalari va me’yorlariga rioya qilgan holda o’zini tutish
mahorati.
Bilish kompetentsiyasi – atrofdagi olamni ongli ravishda idrok qilish va
olingan bilim, ko’nikma, malaka va qadriyatlardan o’quv va amaliy vazifalarni
hal qilish uchun foydalanish.
3.2. Bolaning rivojlanish sohalari kompetentsi yalari
Bolaning kompetentsi yalari bola rivojining quyidagi sohalarida
belgilanadi:
jismoniy rivojlanish va sog’lom turmush tarzining shakllanishi;
ijtimoiy-hissiy rivojlanish;
nutq, muloqot, o’qish va yozish malakalari;
bilish jarayonining rivojlanishi;
ijodiy rivojlanish.
3.2.1. «Jismoniy rivojlanish va sog’lom turmush tarzini shakllantirish»
sohasi kompetentsiyalari
«Jismoniy rivojlanish va sog’lom turmush tarzining shakllanishi»
sohasidagi o’quv-tarbiyaviy faoliyat yakunlanganidan so’ng 6-7 yoshli bola:
o’z imkoniyatlari va yoshi bilan bog’liq jismoniy rivojlanish me’yorlariga mos
ravishda jismoniy faollik ko’rsatadi;
turli harakatchanlik faolligini uyg’un ravishda va maqsadli bajarishni biladi;
turli hayotiy va o’quv vaziyatlarida mayda motorika ko’nikmalaridan
foydalanadi;
o’z harakatlarini hissiyot va sezgi organlari yordamida boshqaradi;
shaxsiy gigiena malakalarini qo’llaydi ;
sog’lom turmush tarzi va ovqatlanish asoslarini biladi;
xavfsiz hayotiy faoliyat asoslari qoidalariga rioya qiladi.
3.2.2. «Ijtimoiy-hissiy rivojlanish» sohasi kompetentsiyalari
147](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_147.png)
![«Ijtimoiy-emotsional rivojlanish» sohasidagi o’quv-tarbiyaviy faoliyat
yakuniga yetganidan so’ng 6-7 yoshli bola:
o’z «Men»i va boshqa insonlarning hayotiy faoliyat muhitidagi roli to’g’risida
tasavvurga ega bo’ladi;
o’z hissiyotlarini boshqaradi va ularni vaziyatga mos ravishda ifodalaydi;
o’zgalarning hissiyotlarini farqlaydi va ularga mos ravishda javob beradi;
kattalar va tengdoshlar bilan vaziyatga mos ravishda muloqot qiladi;
murakkab vaziyatlardan konstruktiv chiqish yo’llarini topadi.
3.2.3. «Nutq, muloqot, o’qish va yozish malakalari» sohasi kompetentsiyalari
«Nutq, muloqot, o’qish va yozish malakalari» sohasidagi o’quv-tarbiyaviy
faoliyat yakuniga yetganidan so’ng 6-7 yoshli bola:
nutqni eshitadi va tushunadi;
o’z nutqida to’g’ri talaffuz, qulay grammatik shakllar va xilma-xil gap
konstruktsiyalaridan foydalanadi;
ikkinchi tilni o’rganishga qiziqish namoyon qiladi;
ikkinchi tilni egallash bo’yicha dastlabki bilimlarini ko’rsatadi;
badiiy adabiyot asarlariga qiziqish namoyon qiladi;
so’zning lug’aviy, bo’g’inli va fonetik tuzilishi to’g’risida tasavvurga ega bo’ladi;
turli ma’no shakllarini mustaqil ravishda tuzish va so’zlab berishni biladi;
yozishning dastlabki malakalari va vositalaridan foydalanishni biladi.
3.2.4. « Bilish jarayonining rivojlanishi » sohasi kompetentsiyalari
Bilish jarayonining rivojlanishi sohasidagi o’quv-tarbiyaviy faoliyat yakuniga
yetganidan so’ng 6-7 yoshli bola:
bili m olish ga faol qiziqishni namoyon etadi;
o’quv va hayotiy faoliyat uchun axborotni mustaqil ravishda topadi va undan
foyd a lanadi;
predmetlar, voqealar va ko’rinishlar o’rtasidagi oddiy aloqalarni tushunadi va
ularni yaxlit bir butunlik sifatida idrok qiladi;
raqamlar, hisob-kitobni biladi va ularni hayotda qo’llaydi;
makon, shakl va vaqtga mos ravishda ish tutadi;
elementar matemati k hisoblashlarni amalga oshiradi;
atrof-muhitdagi voqea-hodisalar va ko’rinishlarni kuzatadi hamda tadqiq qiladi;
atrof-muhitga nisbatan ehtiyotkorona va g’amxo’r munosabatni namoyon etadi.
3.2.5. « Ijodiy rivojlanish » sohasi kompetentsiyalari
« Ijodkorlik » sohasidagi o’quv-tarbiyaviy faoliyat yakuniga yetganidan so’ng
6-7 yoshli bola:
san’at va madaniyatga qiziqish namoyon qiladi;
milliy an’analarni qadrlaydi va ularni kundalik hayotning bir qismi sifatida idrok
etadi;
san’atning muayyan turini afzal ko’rishini mustaqil ravishda ifodalaydi;
olingan bilim va ko’nikmalardan turli hayotiy vaziyatlarda o’z ijodiy rejalarini
tuzish va tatbiq qilish uchun foydalanadi;
insonning dunyoni o’zgartirishdagi yaratuvchanlik rolini tushunadi.
4-bob. O’quv-tarbiyaviy faoliyat
148](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_148.png)
![O’quv-tarbiyaviy faoliyat «O’zbekiston Respublikasining ilk va maktab
yoshidagi bolalarni rivojlantirishga oid davlat talablari» asosida amalga
oshiriladi.
Maktabgacha ta’lim muassasasi o’quv va tarbiyaviy faoliyatni o’quv yillari
bo’yicha tashkil qiladi.
O’quv yili 2 sentyabrda boshlanadi va 31 maygacha davom etadi.
1 iyundan 31 avgustgacha MTMda yozgi sog’lomlashtirish davri tashkil
etiladi.
4.1. O’quv-tarbiyaviy faoliyatni rejalashtirish
O’quv-tarbiyaviy faoliyat guruhning kundalik ish tartibiga tayanadi va unda
pedagog tomonidan rejalashtirilgan kundalik harakatlar, bolalar o’yinlari, bo’sh
vaqt va o’quv-tarbiyaviy faoliyat turlari navbatma-navbat amalga oshiriladi 2
.
O’quv-tarbiyaviy faoliyat ta’lim va ijtimoiy ehtiyojlar (salomatlik,
ovqatlanish va xavfsizlik)ni qondirish maqsadida bolaning yoshi va individual
rivojiga asoslanuvchi o’quv rejasiga muvofiq olib boriladi. O’quv-tarbiyaviy
faoliyat bola hayoti va uning atrofidagi muhitdan kelib chiquvchi yagona bir
butun mavzuga birlashtiriladi 3
.
O’quv-tarbiyaviy faoliyatni rejalashtirish ta’lim sharoitlariga bog’liq holda
integratsiya, xilma-xillik va moslashuvchanlik tamoyillaridan tarkib topadi.
O’quv-tarbiyaviy faoliyatda quyidagi rejalashtirish turlari mavjud:
yillik mavzuviy;
haftalik.
Rejalashtirishda faoliyatning maqsadlari, mavzusi, mazmuni va turlari
ifodalanadi. Faoliyat turini tanlashda nafaqat o’quv-tarbiyaviy faoliyatning
umumiy maqsadlari, balki rivojlanish sohalari bo’yicha maqsadlar, faoliyat
mazmuni va turlarini integratsiyalash ham hisobga olinadi.
Rejalashtirishda kun tartibini hisobga olish zarur. Kun tartibi ish sur’atini
belgilaydi va bolaga bir faoliyatdan boshqasiga oson o’tishda yordam berishi
lozim. SHuni yodda tutish joizki, o’yin maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy
faoliyati hisoblanadi. Kun tartibini tuzishda kunduzgi uyqu, dam olish vaqti va
sayrga chiqish vaqti hisobga olinadi.
Yillik mavzuviy reja.
Yillik mavzuviy rejada har bir yosh guruhi uchun oy mavzulari va hafta
mavzulari aks ettiriladi. Maktabgacha ta’lim muassasasi hudud yoki boshqa
xususiyatlarni hisobga olgan holda o’zining yillik mavzuviy rejasini tuzishga
haqli. Mazkur mavzuviy reja maktabgacha ta’lim muassasasining Pedagogika
kengashida tasdiqlanadi 4
.
Haftalik reja
2
Дастурга 2-илова
3
Дастурга 3-илова
4 4
Дастурга 3-илова
149](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_149.png)
![Haftalik reja yillik mavzuviy rejaga asoslanadi va haftaning kichik mavzulari,
shuningdek, mazkur mavzu bo’yicha o’tkaziladigan tadbirlarni o’z ichiga oladi.
Haftalik reja barcha rivojlanish sohalari bo’yicha maqsadlarni belgilash,
tegishli markazlarni tayyorlash, mashg’ulotlarni hafta mavzusiga mos ravishda
taqsimlashga yo’naltirilgan. Hafta mavzusi barcha erkin faoliyat markazlari orqali
o’tishi lozim. Haftalik rejada guruhdagi va sayr vaqtidagi didaktik va harakatli
o’yinlar rejalashtiriladi 5
. Bolalar bilan olib boriladigan ishning mazmuni va
izchilligi faoliyat turi (faol faoliyat / passiv faoliyat; individual faoliyat / kichik
guruhda * katta guruhda; tarbiyachi rahbarligi ostida o’tadigan faoliyat / bola
rahbarligi ostida o’tadigan faoliyat) va uni o’tkazish joyi (xona ichidagi faoliyat /
ko’chadagi faoliyat)ni hisobga olgan holda rejalashtirilishi kerak.
Haftalik reja xilma-xil va moslashuvchan bo’lishi lozim. Boshqacha
aytganda, ob-havo o’zgarishi va bolaning qiziquvchanligini hisobga olgan holda,
rejalashtirilayotgan faoliyat boshqasiga almashtirilishi yoki faollik vaqti biroz
ko’proq yoxud kamroq vaqtga mo’ljallanishi mumkin. Masalan, agar tarbiyachi
bahorgi gullagan bog’ga borishni rejalashtirgan bo’lsa-yu, ob-havo juda yomg’irli
bo’lsa, bu tadbirni xonada o’tkazishning imkoni bo’lgan boshqa tadbirga
almashtirishi mumkin.
Haftalik reja – bu tarbiyachining ish jurnali va mashg’ulotlar konspekti.
Tarbiyachining ish jurnali quyidagi bo’limlardan tashkil topadi:
titul varag’i;
guruhning iliq va sovuq davrdagi kun tartibi;
ertalabki badantarbiya kompleksi;
guruhda sentyabrdan avgustgacha bo’lgan ta’lim jarayonini rejalashtirish
tarkibiga ertalabki suhbat, sayr, kunning ikkinchi yarmi kiradi;
haftalik ish tahlili;
ilovalar.
Mashg’ulotlar konspektlarida maqsadlar, faoliyatning qisqacha ta’rifi, zaruriy
jihozlar ifodalanadi. Mazkur konspektlar tavsiyaviy xarakterga ega va tarbiyachi
tomonidan ijodiy o’zgartirilishi mumkin.
5-bob. Bolaning rivojlanish sohalari bo’yicha yutuqlari
Mazkur dastur bola rivojiga individual yondashuv, uning shaxsini hurmat
qilish, uning manfaatlari ehtiyojlari va rivojlanish darajasini hisobga olish, hissiy
qulaylik borasida g’amxo’rlik qilish, erkin ijodiy o’z-o’zini ko’rsatishi uchun
sharoitlar yaratishga intilishni ko’zda tutadi. SHu sababli, rejalashtirish bilan bir
qatorda, bola rivojlanishini kuzatib borish pedagog faoliyatida muhim
ahamiyat kasb etadi. Pedagog bolani va uning o’zini tutishi sabablarini yaxshiroq
tushunish, bola rivojini, uning ichki dunyosini ko’rish, qo’llab-quvvatlash,
rivojlanish yo’llarini belgilash, ehtiyoj va manfaatlarini aniqlash uchun bola
hayotini sistematik kuzatib boradi. Pedagogik kuzatuvlar asosida ta’lim
faoliyatini rejalashtirish ishlab chiqiladi va takomillashtirib boriladi. Bolaning
individual rivojlanishini kuzatish uchun O’zbekiston Respublikasining ilk va
maktab yoshidagi bolalar rivojlanishiga oid Davlat talablarida aks ettirilgan
5
Дастурга 4-илова
150](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_150.png)
![sohalar va soha ostilari hamda kutilayotgan natijalar olingan (malaka va
ko’nikmalar).
Bolaning rivojlanish xaritasi 3 dan 7 yoshgacha bo’lgan davrni o’z ichiga
oladi, har bir bola uchun individual tarzda yiliga uch marta to’ldiriladi 6
.
Maktabgacha ta’lim muassasasidan chiqishda 6-7 yoshdagi bolaning
maktabga tayyorlik xaaritasi to’ldiriladi (faqat maktabgacha muassasa
bitiruvchilari uchun 6
). Maktabga tayyorlik deganda bolada umumiy
kompetentsiyalarni va rivojlanish sohalari kompetentsiyalarining shakllanganligi
tushuniladi. Bu xarita maktabgacha ta’lim muassasasining har bir bitiruvchisi
uchun to’ldiriladi. Unda Davlat dasturiga muvofiq rivojlanishning beshta sohasi
(bola kompetentsiyalari) bo’yicha kutilayotgan natijalar ifodalanadi.
Tarbiyachiga u yoki bu natija qanday darajada aks etayotganini belgilash
taklif etiladi. Rivojlanishning beshta sohasi (bola kompetentsiyalari)
umumlashtiriladi va tavsiya hamda takliflar ko’rinishida ota-onalarga e’tiboriga
havola etiladi.
6-bob. Rivojlantiruvchi muhitni tashkil qilish
Maktabgacha ta’lim muassasasida rivojlantiruvchi muhitni tashkil etishda
bolalarning o’ziga xos belgilarga ega bo’lgan yoshga doir xususiyatlari va
ehtiyojlarini hisobga olish muhim ahmiyat kasb etadi.
R ivojlantiruvchi muhit mazmuni:
maktabgacha ta’lim muassasasining ko’rgazmali-rivojlantiruvchi muhiti
mazmuni madaniy-tarixiy qadriyatlar: milliy va mintaqaviy an’analar; tabiat,
iqlimdan kelib chiquvchi xususiyatlarga mos bo’lishi lozim;
muhit mazmuni birlamchi dunyoqarash asoslarini shakllantirish, bolaning
muvaffaqiyatli ijtimoiy moslashuviga yordam berishi lozim.
25-MA’RUZA: “Ilm yo`li” variativ dasturi
I bob. Dasturning maqsad, vazifa va tamoyillari
O‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim tizimiga katta e’tibor
qaratilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoevning tashabbusi
bilan, Prezidentning 2017-yil 30-sentyabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimini
boshqarishni tubdan takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar haqida”gi 5198 -
Farmoni ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi tashkil etildi.
Shu bois eng yaxshi xalqaro tajribalar asosida tizimdagi dasturiy va o‘quv-metodik
ta’minotni takomillashtirish maqsadida maktabgacha ta’lim tizimini tubdan isloh
qilish zarurati paydo bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 8-dekabrdagi
“Boshlang‘ich ta’limga bolalarni majburiy bir yillik tayyorlashga bosqichma-bosqich
o‘tish bo‘yicha chora-tadbirlar haqida”gi 999- sonli qarorini ijro etish doirasida
O‘zbekiston o‘z zimmasiga 6-7 yoshli bolalarning maktabga to‘lovsiz majburiy bir
yillik tayyorgarligi bo‘yicha majburiyatni oldi. 6-7 yoshli bolalarni har tomonlama
rivojlantirish, ularga ta’lim-tarbiya berish va maktabga tayyorlash maqsadida “Ilm
yo‘li” dasturini ishlab chiqish hamda uni tasdiqlash zarurati paydo bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligining tashabbusi bilan 6-7
yoshli bolalarni har tomonlama rivojlantirish, ularga ta’lim tarbiya berish va maktabga
6
Дастурга 6-илова
7
Дастурга 7-илова
151](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_151.png)
![tayyorlash maqsadida “Ilm yo‘li” variativ dasturi ishlab chiqildi. Mazkur dastur
maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun ishlab chiqilgan “Ilk qadam” Davlat o‘quv
dasturi, O‘zbekiston Respublikasida ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning
rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari, “Kadrlar tayyorlash bo‘yicha Milliy
dastur”, maktabgacha ta’limni rivojlantirish Konsepsiyasi asosida ishlab chiqildi.
“Ilm yo‘li” variativ dasturi bolaning to‘laqonli rivojlanishi, tarbiyalanishi va
o‘qishini, uning maktabda ta’lim olishga samarali tayyorlanishini ta’minlashga
qaratilgan, bolalarni maktabga tayyorlash bo‘yicha xalqaro tajribalarning hisobga
olinib, ishlab chiqilgan hujjat bo‘lib sanaladi.
Mazkur dastur o‘ziga xos bo‘lib, unga ko‘ra, o‘quv-tarbiyaviy faoliyat kuniga 3
soat davomida amalga oshiriladi, uning majburiy qismi 80 foizni va variativ qismi esa
20 foizni tashkil etadi.
Dastur idoraviy bo‘ysunishidan va mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar
O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan barcha maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida qo‘llanilishi mumkin:
bolalarni maktabga majburiy bir yillik tayyorlov guruhlariga ega bo‘lgan
umumiy hamda ixtisoslashtirilgan tiplardagi davlat va nodavlat ta’lim
tashkilotlarida;
maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim tizimi uchun kadrlar tayyorlashni amalga
oshiradigan o‘rta-maxsus va oliy ta’lim muassasalarida;
maktabgacha va umumiy o‘rta ta’lim tizimi uchun pedagog-kadrlarnining
malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash jarayonini amalga oshiruvchi
muassasalarda.
Shuningdek, har bir maktabgacha ta’lim tashkiloti, shu jumladan, maktabgacha
ta’limning muqobil shakllari hududiy, milliy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa shart-
sharoitlardan kelib chiqib, o‘z muqobil shakllarini ishlab chiqishi mumkin.
Dastur asosiga bola shaxsining rivojlanishidagi asosiy sohalar (jismoniy
rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish; ijtimoiy-hissiy rivojlanish; nutq,
muloqot, o‘qish va yozish malakalari; bilish jarayonining rivojlanishi; ijodiy
rivojlanish) bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasida ilk va maktabgacha yoshdagi
bolalarning rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari kiritildi. Dastur
(kurrikulum)ning o‘rgatuvchi jarayonidagi integratsiyalashgan yondashuv bola
rivojlanishining yaxlitligini ta’minlaydi.
O‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’limi tizimini modernizatsiya qilish
maktabgacha ta’limga teng imkoniyatlar yaratishning zarurati va muhimligi hamda
bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashning muqobil va kamchiqim modellarini ishlab
chiqishni taqozo etadi.
6-7 yoshli bolalarni o‘qitish majburiy boshlang‘ich ta’limga bir yillik tayyorlash
guruhlari dasturi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
tasdiqlangan ta’lim sektori rejasi, maktabgacha ta’limni rivojlantirish Konsepsiyasi,
Davlat talablariga tayangan holda bolaga yo‘naltirilgan sifatli pedagogikaga
prinsiplariga asoslangan.
Bolaning erta rivojlanishi uning kelgusida shaxs sifatida shakllanishida hal qiluvchi
ahamiyat kasb etadi. Bolaning erta rivojlanishiga investitsiya ajratilishi quyidagi asosiy
omillar bilan belgilanadi :
katta yoshdagi kishi intellektual qobiliyatining 70% hayotining dastlabki 5 yilida
shakllanadi;
maktabgacha ta’limga sarf-xarajatlarning iqtisodiy samaradorligi 17:1 nisbatni
tashkil etadi (bolalar qamrovi 50% kam bo‘lmaganda);
152](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_152.png)
![ umumiy ta’limda erishiladigan sezilarli yutuqlar ;
ta’limni yuqoriroq bosqichda davom ettirish uchun katta imkoniyat mavjudligi ;
- g‘ayriaxloqiy va jinoiy xatti-harakatlar ehtimolining kamayishi .
Dasturning maqsadlari va vazifalari maktabgacha bolalar uchun quyidagilarni
ta’minlashni ko‘zda tutadi :
- zarur bo‘lgan rivojlanish amaliyoti va maktabga tayyorlash uchun teng
imkoniyatlarni vujudga keltirish ;
- 6-7 yoshli bolalar uchun mo‘ljallangan majburiy boshlang‘ich ta’limga bir yillik
tayyorlash guruhlar bolalarini to‘liq kunli maktabgacha ta’lim tashkilotiga berish
imkoniyatiga ega bo‘lmagan yoki muayyan sabablarga ko‘ra, bunga intilmaydigan ota-
onalarning talab-ehtiyojlarini qondirishi kerak ;
6-7 yoshli bolalar uchun mo‘ljallangan majburiy boshlang‘ich ta’limga bir
yillik tayyorlash guruhlar maktabgacha ta’limga qo‘yiladigan Davlat talablariga
muvofiq, 5 muhim sohada bolalarning har tomonlama rivojlanishini ta’minlashi zarur
(jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish; ijtimoiy-hissiy
rivojlanish; nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari; bilish jarayonining rivojlanishi;
ijodiy rivojlanish) har tomonlama uyg‘un rivojlanishini ta’minlashga mo‘ljallangan;
maktab ta’limiga umumiy psixologik tayyorgarlik .
Dastur zamonaviy pedagogika va psixologiya tamoyillariga tayangan holda :
istisnosiz barcha bolalarning ta’lim olish va rivojlanishga teng imkoniyatga ega
bo‘lishini ta’minlashga ;
amaliyotga bola yo‘naltirilgan yondashuvni, inklyuziv ta’lim tamoyillarini joriy
etishga ;
oila va jamoalar bilan hamkorlik ;
ta’lim-tarbiyaning madaniy jihatdan maqbul uslublariga tayangan holda milliy
qadriyat va ustuvorliklarni e’tiborga olish ;
qulay, do‘stona va xavfsiz rivojlanish muhitini shakllantirishga yo‘naltirilgan .
majburiy boshlang‘ich ta’limga bir yillik tayyorlash guruhlardagi ta’lim jarayoni
quyidagi tamoyillarga asoslangan :
bolaga yo‘naltirilgan ta’limga yondashuvi ;
inklyuziv ta’lim haqida mushohada yuritish ;
bolani xolistik(yaxlit) rivojlanishini ta’minlaydigan ta’lim muhitining
xususiyatlarini belgilash ;
maktabgacha ta’lim tashkilotida faoliyatning etakchi turi – o‘yin asosida ta’lim
berish ;
bola – ta’lim jarayonining faol ishtirokchisi ;
rejalashtirish va baholash samaradorligi ;
bolani tarbiyalash va rivojlantirish jarayoniga ota-onalarni hamkorlik asosida jalb
etish ;
inter faol ta’lim ;
integrativ o‘qitish.
Dasturda ko‘zda tutilgan vazifalar nafaqat rivojlanish markazlardagi faoliyat
paytida, balki mustaqil, o‘yin jarayonida hamda pedagoglarning ota-onalar bilan
birgalikdagi faoliyati jarayonida ham to‘liq bajarilishi lozim.
II bob. 6 yoshdan 7 yoshgacha bolalar rivojlanishidagi o‘ziga xosliklar
Fiziologik rivojlanish
Mazkur davrda organizmning tayanch-harakat va yurak-qon-tomir
tizimlarining intensiv rivojlanishi hamda takomillashishi, mayda mushaklarning
rivojlanishi, markaziy asab tizimidagi ayrim bo‘linmalarning rivojlanishi va
153](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_153.png)
![differensirovkalanishi ro‘y beradi. bolaning vazni oyiga taxminan 200 gr atrofida,
bo‘yi o‘sishi esa 0,5 sm ga ortib boradi, tana proporsiyalari o‘zgara boshlaydi. 7
yoshli bolalarning bo‘yi o‘rtacha 113-122 sm ga, o‘rtacha vazni esa 21-25 kg ga
teng bo‘ladi. Miya sohalari deyarli katta yoshli kishilarnikidek shakllangan.
Harakat sohalari yaxshi rivojlangan. Suyaklar mustahkamlanishi davom etadi,
lekin umurtqa egilishlari hali barqaror emas. Yirik va ayniqsa, mayda
motorikanin rivojlanishi davom etadi. Qo‘l panjalari mushaklarning
koordinatsiyasi intensiv rivojlanadi. Umumiy jismoniy rivojlanish bolaning nozik
motorikasi rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Qo‘l barmoqlarining mashq
qildirilishi boladagi intellektni oshirish, nutqni rivojlantirish va yozishga
tayyorgarlik ko‘rish vositasi bo‘lib sanaladi.
Psixik jarayonlarning rivojlanishi
Bu yosh bosqichining o‘ziga xos tomoni bo‘lib bilishga doir va fikriy psixik
jarayonlarning faol rivojlanishi hisoblanadi. Bola kuzatishga, qarab izlash kabi
ixtiyoriy harakatlarni bajaradi. Mana shu yoshda sensor etalonlar – shakl, rang,
o‘lcham to‘la o‘zlashtiriladi. Maydon-makonni anglashning rivojlanishi davom
etadi. Bola pastga, tepaga, boshqa tomonga kabi tushunchalar bilan amallarni
bajara boshlaydi. SHuningdek, endilikda o‘ng va chap tomonni tasavvur qilish
aniq shakllangan bo‘lishi lozim. Biroq, bu yoshdagi bolalarda bir vaqtning o‘zida
turli xildagi belgilarning hisobga olinishi lozim bo‘ladigan paytlarda xatolikka
yo‘l qo‘yishlari uchrashi mumkin.
Diqqat . Maktabgacha yosh oxiriga kelib ixtiyoriy diqqat rivojlana
boshlaydi. Bola diqqatini ongli ravishda ma’lum bir predmetlarga va ob’ektlarga
yo‘naltirib va jamlab tura oladi. Diqqatning barqarorligi ortishi – 20-25 daqiqa,
diqqat hajmi 7-8 ta predmetni qamrab oladi. Bola ikkiyoqlama tasvirlarni ko‘ra
olishi mumkin.
Xotira . Maktabgacha yosh oxiriga kelib bolada psixik faollikning ixtiyoriy
shakllari paydo bo‘ladi. U endilikda predmetlarni qarab chiqa oladi, maqsadga
qaratilgan kuzatishni amalga oshira olishi mumkin, ixtiyoriy diqqat paydo bo‘ladi
va buning natijasida ixtiyoriy xotira elementlari yuzaga kela boshlaydi. Ixtiyoriy
xotira bola o‘zi mustaqil ravishda maqsadni belgilaganda – eslab qolish va eslash
holatlarda namoyon bo‘ladi. Bolaning eslab qolish istagini har tomonlama
rag‘batlantirish zarur, chunki bu nafaqat xotiraning, balki bilishga doir boshqa
qobiliyatlar – anglash, diqqat, fikrlash, tasavvur qilishning ham muvaffaqiyatli
rivojlanish garovidir. Ixtiyoriy xotiraning paydo bo‘lishi vositalangan xotiraning
– eslab qolishning eng mahsuldor shakli rivojlanishiga yordam beradi. Bu
yo‘ldagi birinchi qadamlar eslab qolinadigan materialning o‘ziga xosliklari –
yorqinligi, ommabopligi, noodatiyligi, ko‘rgazmalilik va boshqa shu kabilar bilan
shartlanadi. Bu davrda maktabgacha yoshdagi bolalarni eslab qolish maqsadlarida
tasniflash va guruhlash usullariga maqsadli ravishda o‘rgatish mumkin.
Fikrlash . Ilgarigidek, yetakchi bo‘lib ko‘rgazmali-qiyofaviy fikrlash
hisoblanadi, lekin maktabgacha yosh oxiriga kelib so‘zli-mantiqiy fikrlash
shakllana boshlaydi. U so‘zlarn ishlata bilish, fikr-mulohazalar mantig‘ini
tushuna olish mahoratining rivojlanishini ko‘zda tutadi. Bu yerda albatta katta
yoshlilarning yordami zarur bo‘lib hisoblanadi, chunki bolalarning, masalan,
predmetlar kattaligi yoki sonini taqqoslashlaridagi bolalarcha fikr-
mulohazalarining nomantiqiyligi mavjud bo‘lishi ma’lumdir. Maktabgacha
154](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_154.png)
![bo‘lgan yoshda tushunchalarning rivojlanishi boshlanadi. To‘la holda so‘zli-
mantiqiy, tushunchali yoki abstrakt fikrlash o‘smirlik yoshiga kelib shakllanadi.
Katta maktabgacha yoshdagi bola sabab-oqibatli aloqadorliklarni belgilay olishi,
muammoli vaziyatlar echimini topa olishi mumkin bo‘ladi.
Tasavvur . Bola hayotining bu davri tasavvur qilishning o‘ziga xos faolligi
bilan tavsiflanadi. Dastlab bu faqat yaratuvchilik tasavvurlari bo‘ladi, ya’ni,
biron-bir ertaknamo qiyofalarni tasavvur qilishga imkon beradigan tarzda bo‘ladi,
keyinchalik esa butunlay yangi qiyofalarni yaratishga qodir bo‘lgan ijodiy
tasavvurga aylanadi. Bu bolada fantaziyani rivojlantirish uchun o‘ta muhimdir.
Nutq . Grammatika va leksikaning rivojlanishi davom etadi, nutq ravon bo‘la
boradi. So‘z boyligi ortadi, bolalar umumlashtiruvchi otlarni ishlata boshlaydilar,
sinonimlar, antonimlar va sifatlardan foydalana boshlaydilar. Agarda bola bilan
birga ko‘p o‘qilsa va muloqot qilinsa, unda bu yoshga kelib ham monologik nutq
(tushuntirishli va talqin qiluvchi, bayoniy nutq) hamda muloqotda ishtirok eta
olish mahorati yaxshi darajada shakllangan bo‘ladi. Y o zma nutq shakllana
boshlaydi. So‘z boyligi taxminan 3 000 ta so‘zgacha boyib boradi.
Shaxs rivojlanishi . Maktabgacha yoshdagi bolaning ongidagi asosiy
o‘zgarish bo‘lib “ harakatlar ichki rejasi ”ning paydo bo‘lishi hisoblanib, u bolaga
nafaqat ko‘rgazmali tarzda, balki ongli ravishda ham turli xildagi tasavvurlarni
hosil qilishga yordam beradi.
Bolaning o‘z-o‘zini anglashida “Men” obrazini anglashi refleksif
qobiliyatini belgilaydi, ya’ni, tahlil qilishi, o‘z harakatlarining maqsadlari va
natijalari uchun javob bera olishi, shu jumladan, o‘z kechinmalari, hissiyotlarini
anglashi. Aynan shu yangilanish bolaning ma’nan rivojlanishining asosi bo‘lib
hisoblanadi. 6-7 yoshli bolaning psixik va shaxsiy sohalarida rivojlanishining eng
muhim yangi hosilasi sifatida motivlarning bo‘ysundirilishi hisoblanadi. “Men
qilishim kerak”, “men qila olaman” motivlarining anglanishi “men xohlayman”
motivi ustidan ustunlik qila boshlaydi.
O‘z “Men”ini anglash va mana shu asosida maktab yoshi oxiriga kelib
ichki hissiyotlarning paydo bo‘lishi yangi ehtiyojlarni tug‘diradi. Butun
maktabgacha yosh davomidagi faoliyatning etakchi turi bo‘lib hisoblangan o‘yin
mana shuning natijasida endi bolaning ehtiyojlarini to‘la qondira olmay qoladi.
Bolada endilikda o‘z bolalarcha hayoti doirasidan tashqariga chiqishga intilish,
ijtimoiy-ahamiyatli faoliyatda o‘z o‘rnini egallash istagi yuzaga keladi, ya’ni,
bola yangi ijtimoiy hissiyotni – “ maktab o‘quvchisi o‘rnini ”ni egallashga intiladi,
bu esa 6-7 yoshli bolalarning shaxsiy hamda psixik rivojlanishidagi eng muhim
natija va o‘ziga xosligi bo‘lib sanaladi.
6-7 yoshda bola o‘zini nafaqat uning o‘zi hosil qilgan amaliy harakatlar
chegaralarida anglay boshlaydi, balki u o‘zining atrof-muhitga va boshqa kishilar
orasidagi o‘z o‘rniga nisbatan munosabatlarini tushuna olish hamda tahlil qila
olishga (bu yosh uchun xos bo‘lgan shaklda) qobil bo‘ladi: o‘zini ijtimoiy
munosabatlar tizimidagi sub’ekt sifatida tushunish – o‘zining ijtimoiy “Men”ini
anglash paydo bo‘ladi.
O‘z-o‘zini baholash bu yoshdagi bolada qoidaga ko‘ra, o‘zini ko‘ra olish
tendensiyasiga ega bo‘ladi. Bunda bola tashqi baholashga juda bog‘liq bo‘ladi,
chunki u o‘zi haqida ob’ektiv fikrni tuza olish imkoniga ega bo‘lmaydi, u
o‘zining qiyofasini tengdoshlari va kattalar o‘z nomiga eshitgan baholardan kelib
155](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_155.png)
![chiqib tuzadi. Maktabgacha yoshda bo‘lgan bolalar yaxshi va birinchi bo‘lishga
jon-dili bilan intiladilar, muvaffaqiyatsizlikka uchraganda juda xafa bo‘ladilar,
kattalarning munosabati, kayfiyati o‘zgarib qolishiga yorqin va emotsional
ravishda reaksiya ko‘rsatadilar. Bu davrda bolalarning guruhda taniqli va
yoqimsiz bolalarga ajralib qolishlari aniq namoyon bo‘ladi.
Maktabgacha yoshdagi bolaning etakchi ehtiyoji bo‘lib ham o‘z tengdoshlar,
ham kattalar bilan muloqoti sanaladi. Oldingi yosh davridagidek etakchi faoliyat
bo‘lib syujetli-rolli o‘yinlar qolaveradi. Bu yoshdagi o‘yinlarning o‘ziga xosligi
bo‘lib shu narsa hisoblanadiki, bunda bolalar kishilarning murakkab o‘zaro
harakatlarini o‘zlashtirishni va uni amalga oshirib ko‘rishni, atrof-muhitdagi
asosiy hayotiy vaziyatlarni sinab ko‘rishni boshlaydilar.
O‘yinlar murakkablasha boradi, ba’zan kattalar har doim ham tushuna
olmaydigan alohida mazmunga ega bo‘ladi. Bunda bolalar butun o‘yin maydonini
to‘la kuzatib turishga, o‘yindagi barcha ishtirokchilarni ko‘rib turishga va zaruriy
o‘yin harakatlariga bog‘liq bo‘ladigan o‘z xulq-atvori yoki rolini o‘zgartirib
turishga qodir bo‘ladilar.
6-7 yoshli bolaning muloqoti
Bu yoshdagi muloqot vaziyatli-shaxsiy, ya’ni, berilgan konkret vaqtdagi
vaziyatni emas, balki “nima bo‘ldi” yoki “nima bo‘ladi” tarzidagi vaziyatni aks
ettiruvchi sifatida bo‘ladi. Muloqotning asosiy mazmuni kishilar dunyosi, xulq-
ator qoidalari, tabiiy hodisalardan iborat bo‘ladi. Kattalar dunyo tabiatini
ochuvchi ijtimoiy me’yorlar, ijtimoiy kontaktlar va odamlar orasidagi
qoidalarning tashuvchisi bo‘lib sanaladi. muloqot jarayonidagi etakchi ehtiyoj –
o‘zaro tushunish, his-tuyg‘ularni his qilish ehtiyojidir. Bola kattalar bilan o‘zining
ham ijobiy, ham salbiy yorqin kechinmalari bilan o‘rtoqlashadi. Ota-onalar
hamda pedagoglaning asosiy vazifasi bolaning emotsiyalarini ularning bola
hayoti uchun ahamiyatliligini kamaytirmagan holda qabul qilishdan iboratdir.
Tengdoshlari bilan muloqotda bola yoshining quyidagicha namoyon bo‘lishi
ifodalanadi:
muloqot tashabbusini boshlash;
birinchi yaqinlik;
biri-biriga, tan olinishga va hurmatga ehtiyoj;
musobaqalashuv tarzidagi taqlid qilish;
sherikka nisbatan yuqori sezuvchanlik (ranjish, qarshilik, janjal);
guruhda bolalarning tutgan o‘rni bo‘yicha farqlanishi paydo bo‘ladi.
7 yoshlarga kelib bolada maktabgacha bo‘lgan yosh davri tugaydi. Bu
davrdagi asosiy ko‘nikmalar bo‘ilb quyidagilar sanaladi:
bola tomonidan odam turmush madaniyati predmetlari va narsalari
dunyosining o‘zlashtirilishi;
boshqa kishilar bilan pozitiv muloqot qila olish qobiliyati;
“maktab o‘quvchisi ichki hissiyoti”ning shakllanishi, ya’ni, ongli ravishda,
u nima qilish kerakligi va kattalar undan nimani kutayotganliklarini to‘la tushuna
olish bilan bolaning maktabga borish istagining paydo bo‘lishi.
Maktabgacha yoshda davomida bolalar narsalar dunyosini kishilik
madaniyatining predmetlari sifatida o‘zlashtiradilar; boshqa kishilar bilan pozitiv
muloqot qilishni o‘rganadilar; ularda jinsiy identifikatsiyalanish rivojlanadi,
maktab o‘quvchisi pozitsiyasi shakllanadi.
156](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_156.png)
![Maktabgacha bo‘lgan yosh oxiriga kelib bola endilikda bilishga doir va
shaxsiy rivojlanishning yuqori darajasiga ega bo‘lib, bu unga maktabda
keyinchalik muvaffaqiyatli o‘qishga imkon beradi.
III bob. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ta’limida kompetentlilik
yondashuvi
Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’limida kompetentlilik yondashuvi bolaning
o‘suvchi shaxsini hayotga, shu jumladan, maktabda o‘qishga tayyorlashni, unda
ma’naviy qadriyatlar va me’yorlarni o‘zlashtirish, boshqa kishilar bilan muloqot
qilish, o‘z menini shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lgan hayotiy muhim masalalarni
hal qilish uchun zarur bo‘ladigan faoliyat usullarini ko‘zda tutadi.
Boshlang‘ich asosiy kompetensiyalar faoliyat va xulq-atvor sub’ekti sifatida
bolaning yaxlit rivojlanishini talab qiladi.
3.1. 6-7 yoshdagi maktabgacha bo‘lgan bolaning umumiy asosiy
kompetensiyalari
Kommunikativ kompetensiya – muloqot vositalaridan turli vaziyatlarda
foydalana bilish ko‘nikmasi .
O‘yin kompetensiyasi – bolaning o‘yin jarayoni va uni tashkil qilishda
tajriba, bilim va ko‘nikmalardan ijodiy foydalanishi. O‘quv-tarbiyaviy jarayon
uchun asos hisoblanadi.
Ijtimoiy kompetensiya – hayotiy vaziyatlarda kattalar va tengdoshlar bilan
muloqotda axloq qoidalari va me’yorlariga rioya qilgan holda o‘zini tuta olish
mahorati.
Bilish kompetensiyasi – atrofdagi olamni ongli ravishda idrok qilish va
olingan bilim, ko‘nikma, malaka va qadriyatlardan o‘quv va amaliy vazifalarni
hal qilish uchun foydalanish.
3.2. Bola rivojlanishi sohalarining kompetensiyalari
Bola kompetensiyalari uning quyidagi rivojlanish sohalarida aniqlanadi :
jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish;
Ijtimoiy-hissiy rivojlanish;
nutq, muloqot, o‘qish va yozish ko‘nikmalari;
bilish jarayonining rivojlanishi;
ijodiy rivojlanish.
3.2.1 Jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish sohasi
kompetensiyalari
“ Jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish” sohasida
o‘quv-tarbiyaviy faoliyat yakunida 6-7 yoshli bola :
jismoniy rivojlanishdagi o‘z imkoniyatlari va yosh me’yorlariga mos holda
jismoniy faollikni namoyon qiladi;
koordinatsiyalashgan va maqsadli holda harakatli faollikning har xil turlarini
amalga oshira oladi;
turli hayotiy va o‘quv vaziyatlarida mayda motorika ko‘nikmalaridan
foydalanadi;
sezgi organlari yordamida o‘z harakatlarini tartibga soladi;
157](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_157.png)
![ shaxsiy gigiena ko‘nikmalarini qo‘llaydi;
sog‘lom turmush va to‘g‘ri ovqatlanish asoslarini biladi;
xavfsiz hayotiy faoliyati qoidalariga rioya qiladi.
3.2.2. “Ijtimoiy-hissiy rivojlanish” sohasi kompetensiyalari
“ Ijtimoiy-hissiy rivojlanish” sohasidagi o‘quv-tarbiyaviy faoliyat yakuniga
y etganidan so‘ng 6-7 yoshli bola:
o‘z “Men”i va boshqa insonlarning hayotiy faoliyat muhitidagi roli to‘g‘risida
tasavvurga ega bo‘ladi;
o‘z hissiyotlarini boshqaradi va ularni vaziyatga mos ravishda ifodalaydi;
o‘zgalarning hissiyotlarini farqlaydi va ularga mos ravishda javob beradi;
kattalar va tengdoshlar bilan vaziyatga mos ravishda muloqot qiladi;
murakkab vaziyatlardan konstruktiv chiqish yo‘llarini topadi.
3.2.3.«Nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari» sohasi kompetensiyalari
“Nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari” sohasidagi o‘quv-tarbiyaviy
faoliyat yakuniga etganidan so‘ng 6-7 yoshli bola:
nutqni eshitadi va tushunadi;
o‘z nutqida to‘g‘ri talaffuz, qulay grammatik shakllar va xilma-xil gap
konstruksiyalaridan foydalanadi;
ikkinchi tilni o‘rganishga qiziqish namoyon qiladi;
ikkinchi tilni egallash bo‘yicha dastlabki bilimlarini ko‘rsatadi;
badiiy adabiyot asarlariga qiziqish namoyon qiladi;
so‘zning lug‘aviy, bo‘g‘inli va fonetik tuzilishi to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘ladi;
turli ma’no shakllarini mustaqil ravishda tuzish va so‘zlab berishni biladi;
yozishning dastlabki malakalari va vositalaridan foydalanishni biladi.
3.2.4.”Bilish jarayonining rivojlanishi” sohasi kompetensiyalari
Bilish jarayonining rivojlanishi sohasidagi o‘quv-tarbiyaviy faoliyat yakuniga
y etganidan so‘ng 6-7 yoshli bola:
bili m olish ga faol qiziqishni namoyon etadi;
o‘quv va hayotiy faoliyat uchun axborotni mustaqil ravishda topadi va undan
foyd a lanadi;
predmetlar, voqealar va ko‘rinishlar o‘rtasidagi oddiy aloqalarni tushunadi va
ularni yaxlit bir butunlik sifatida idrok qiladi;
raqamlar, hisob-kitobni biladi va ularni hayotda qo‘llaydi;
makon, shakl va vaqtga mos ravishda ish tutadi;
elementar matemati k hisoblashlarni amalga oshiradi;
atrof-muhitdagi voqea-hodisalar va ko‘rinishlarni kuzatadi hamda tadqiq qiladi;
atrof-muhitga nisbatan ehtiyotkorona va g‘amxo‘r munosabatni namoyon etadi.
3.2.5. «Ijodiy rivojlanish» sohasi kompetensiyalari
“Ijodiy rivojlanish” sohasidagi o‘quv-tarbiyaviy faoliyat yakuniga etganidan
so‘ng 6-7 yoshli bola:
san’at va madaniyatga qiziqishni namoyon qiladi;
158](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_158.png)
![ milliy an’analarni qadrlaydi va ularni kundalik hayotining bir qismi sifatida idrok
etadi;
san’atning muayyan turini afzal ko‘rishini mustaqil ravishda ifodalaydi;
olingan bilim va ko‘nikmalardan turli hayotiy vaziyatlarda o‘z ijodiy rejalarini
tuzish va tatbiq qilish uchun foydalanadi;
insonning dunyoni o‘zgartirishdagi yaratuvchanlik rolini tushunadi.
IV bob. O‘qitishga yondashuvlar
O‘zbekiston Respublikasida ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning
rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari (O‘zR IMYOBRDT – 2018 y ) ning,
“Ilk Qadam” Davlat o‘quv dasturining (2018-y), O‘zbekiston Respublikasida
maktabgacha ta’limni rivojlantirish Konsepsiyasining joriy qilinishi,
boshlang‘ich maktab ta’limi Davlat ta’lim standartlarining qabul qilinishi o‘z
ortidan nafaqat ancha vaqtlardan beri mavjud bo‘lib kelayotgan maktabgacha va
boshlang‘ich ta’lim orasidagi izchillikni ta’minlash bo‘yicha ishlar tizimining
qayta ko‘rib chiqilishini keltirib chiqardi, balki pedagoglarga maktabgacha va
maktab ta’lim tizimini yangichasiga qayta tuzib chiqishga ham imkon berdi.
Maktabgacha ta’limdagi modernizatsion o‘zgarishlar tarbiyachilarga
maktabgacha yoshdagi bolalarni o‘qitish metodlari va shakllarini tanlab olish
erkinligini beradi. Zamonaviy o‘qitishning asosiy natijasi bo‘lib shu narsa
hisoblanadiki, bunga ko‘ra bola uning rivojlanishiga va hayotiy vaziyatlarda
qo‘llay olishiga qanchalik yordam bera oladigan nimalarni o‘zlashtirgani
e’tiborga olinadi. Pedagog tomonidan tanlab olingan o‘qitish shakllari intellektual
jarayonlarning shakllanishiga yordam berishi, masalalarni ijodiy hal qilish
uchun shart-sharoitlarni yaratishi, mustaqillikni va ma’suliyatni o‘rgatishi,
bolalarni o‘z xulq-atvorini boshqarishni mashq qildirishi lozimdir. Maktabgacha
ta’lim uzluksiz ta’limning boshlang‘ich bo‘g‘ini bo‘lib sanaladi. U sog‘lom va
rivojlangan bola shaxsining shakllanishini ta’minlashi, tizimli o‘qitishga
tayyorlash bilan unda o‘qish-o‘rganishga intilishni uyg‘otishi zarur.
Maktabgacha ta’lim jarayonida ustivor model bo‘lib maktabgacha yoshdagi
bolalarning shaxsiy-yo‘naltirilgan o‘qitilishi va tarbiyalanishi hisoblanadi.
4.1. Shaxsiy yondashuv maqsadi
Bu berilgan standart ostiga “qayta yasalishi” va bo‘ysundirilishi emas, balki
shaxsning rivojlanishi, “uning qanday bo‘lsa, shundayligicha qabul qilinishi”dir.
Shaxsiy yondashuv ta’lim jarayoni sub’ektlarining shaxsiy majburiyatlari
(funksiyalari) rivojlanishining to‘laqonli namoyon bo‘lishi uchun shart-sharoitlar
yaratilishini ko‘zda tutadi.
Shaxsiy funksiyalar – bu shaxs tomonidan “uyg‘un rivojlangan shaxs
bo‘lish”dek ijtimoiy buyurtmani amalga oshiruvchi ma’lum bir sifatlarning
namoyon qilinishidir.
Ta’lim jarayonini tashkil etish asosi sifatida shaxsiy yondashuv bola
shaxsining jamoa oldida tan olinishini, unda gumanistik o‘zaro munosabatlarning
hosil qilinishini asosiy deb biladi. Mana shu munosabatlarga bog‘liq holda bola
o‘zini shaxs sifatida anglaydi va boshqa kishilarda (tengdoshlari va kattalarda)
ham shaxs sifatida ko‘rishni o‘rganadi. Har bir bolaning shaxsiy imkoniyatlarini
159](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_159.png)
![yuzaga chiqarish yo‘llari pedagogning qadriyatli yo‘nalishlariga, ya’ni, uning
xulq-atvorida ifodalanadigan moddiy va ma’naviy qadriyatlarga, yo‘l-yo‘riqlar,
ishonch-e’tiqod, moyilliklarga nisbatan tanlama munosabatlariga bog‘liq bo‘ladi.
Pedagogning mahorati uning kasbiy faoliyatini yo‘nalishini belgilab beradi.
Pedagogning shaxsiy yondashuvi bolaga o‘zini shaxs sifatida anglashda hamda
imkoniyatlarini aniqlashga yordam ko‘rsatishini ko‘zda tutadi.
4.2. Bolaga yo‘naltirilgan yondashuv
Bu shunday o‘qitishki, u bolaning yosh xususiyatlarini, uning qobiliyatlarini,
qiziqishlarini, ehtiyojlarini, tajribasini, maktabgacha ta’lim tashkilotiga
kelgunigacha oiladagi madaniyatni hisobga oladi, bu bolani o‘qitishdagi
maqsadlarga erishishida yordam beradi.
1. O‘qitish bolalar eng optimal ravishda qanday rivojlanayotganliklari va
o‘qiyotganliklarini bilishga asoslanishi kerak;
2. O‘qitishdagi muvaffaqiyat pedagogning bolalarni qanday qilib o‘qitish va
rivojlantirish metodlari hamda usullarini bilishiga bog‘liq bo‘ladi;
3. Pedagogning asosiy vazifasi bu bolaning potensialni aniqlashi va uning
rivojlantirilishiga yordam ko‘rsatish;
4. Maktabgacha ta’limning o‘ziga xosligi bolalikning qadr-qimmatini
tushunish va uni muddatidan oldin katta bo‘lib qolishga turtki bermaslik. Pedagog
quyidagilarni bilishi va yodda tutishi lozim:
1. Bolalarni ular qanday bo‘lsalar, shunday qabul qilish.
2. Bolalarga o‘qitish maqsadlariga erishishda ko‘maklashish.
3. Bolalar nimalarga qodir ekanliklarini va ular o‘z yosh guruhlarida qanday
o‘qiyotganliklarini bilish tarbiyachiga o‘qitishni rejalashtirish va tashkil etish
uchun boshlang‘ich ma’lumotni berish.
4. Agar pedagog barcha bolalarga bir xilda yondashadigan bo‘lsa, bola
muvaffaqiyat qozona olmaydi.
5. Pedagog bolaning turli xil predmetlar bilan faoliyatini, uning turli xil
mashg‘ulotlarga kirishib ketganligini doimiy kuzatishi kerak, bolalarning
qobiliyat, qiziqish va ehtiyojlarini bilib olishga intilishi lozim.
6. Bu axborotlar asosida pedagog rejalashtirishni amalga oshiradi va
bolaning rivojlanishida olg‘a siljishga erishi uchun o‘qitish metodlarini
moslashtiradi.
7. O‘qitish bolalar endilikda nimalarni bilishlari va uddalay olishlarigagina
emas, balki ulardan yangi ko‘nikmalarni va yangicha tushunishni hosil qilish
yo‘nalishida ma’lum bir urinishlarni ham talab qilishiga asoslanadigan bo‘lsa,
eng samarali bo‘ladi 7
.
7
Л.С.Виготский. “Яқин ривожланиш ҳудуди” –катта ёшли киши билан ҳамкорликдаги
фаолияти давомида ривожланувчи шахс томонидан юзага чиқариладиган, лекин
индивидуал фаолият доирасида намоён бўлмайдиган катта ёшли киши билан боланинг
ўзаро таъсирлашувлари жараёнида бола томонидан эришиладиган ривожланиш
даражаси. Яқин ривожланиш ҳудудига йўналтириш билан ўқитиш ривожланишни олға
суриши мумкин, чунки яқин ривожланиш ҳудудида ётган нарса бирон-бир ёшд қайта
ўзгартирилади, такомиллаштирилади ва кейиги ёшда, янги ёш босқичида долзарб
ривожланиш даражасига ўтади. Бола мактабда унинг доимий ўсиб боришига имконят
берувчи фаолият билан шуғулланади. Бу фаолият унга ўзидан ҳам юқорига
160](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_160.png)
![8. O‘qitish maqsadlari berilgan yosh guruhidagi ko‘pchilik bolalar uchun
realistik va erishiladigan bo‘lishi kerak. Bolalarga yangi hosil qilingan
ko‘nikmalarni amalda qo‘llashning ko‘plab imkoniyatlari taqdim etilishi lozim.
Bolalarga o‘qitish maqsadlariga erishishda yordam ko‘rsatish
1. Bolalar odatda yangi ko‘nikmalarni o‘z tashabbuslari bilan, masalan,
zinapoyadagi pog‘onalarni sanash kabi, amalda qo‘llaydilar.
2. Yangi ko‘nikma o‘z takomiliga etkazilishi bilan bolalarga o‘rganishni
davom ettirish uchun yangi vazifalar kerak bo‘ladi. Lekin bu vazifalar ham
realistik bo‘lishi zarur.
Bolaga yo‘naltirilgan yondashuv
1. Pedagoglar joriy davrdagi olg‘a siljish darajasini belgilayotganlarida va
keyingi qadamlarni rejalashtirayotganlarida dastur maqsadlarini xotirada
tutadilar.
2. Maqsadlar qanchalik realistik ekanligi darajasi individual bolaning
rivojlanish darajasiga, oldingi tajribalarga, bilim va ko‘nikmalarga, shu jumladan,
o‘qitish ro‘y berayotgan kontekstga bog‘liq bo‘ladi.
Pedagog qabul qiladigan qarorlar
1. Katta yoshdagi bolalar pedagoglari har kuni bolalar qanday kitoblarni
o‘qishlari, kichik guruhlarga qancha kishini kiritish kerakligi, qanaqa savollarni
berish, boshqalar bilan o‘yinga kirishib keta olmayotgan bolaga qanday qilib
yordam berish bo‘yicha ko‘plab qarorlarni qabul qiladilar.
2. Boshqa qarorlar – pedagoglar rivojlantiruvchi muhitga, materillarni
joylashtirishga, kichik guruhlarda ishlash uchun bolalarni qanday qilib
taqsimlashga nisbatan qabul qiladigan qarorlardir.
3. Barcha vaziyatlarda qabul qilinadigan qarorlar sinchiklab ko‘rib chiqish
va rejalashtirish natijasi bo‘lib sanalishi kerak.
Pedagoglar tomonidan axborotlashtirilgan qarorlarni qabul qilish –
barcha kichik va muhim qarorlar axborotlashtirilgan holda, ya’ni, pedagog o‘z
kuzatuvlari (bolalarni kuzatish va ularning ota-onalari bilan suhbatlashish
natijasida tarbiyachilar har bir bolaning kuchli va kuchsiz tomonlarini,
shuningdek, qiziqishlarini bilib oladilar) asosida oladigan axborotlarga tayangan
holda qabul qilinishi lozim.
Pedagog diqqat qilishi lozim bo‘lgan omillar – bolani o‘qitish bo‘yicha
qaror qabul qilishda pedagogni etaklashi lozim bo‘lgan uchta muhim omil
mavjuddir:
1. Berilgan yosh guruhidagi bolalarning rivojlanishi va o‘qishi haqida
nimalar ma’lum bo‘lsa ularni e’tiborga olish . Pedagoglarni bolalarni yosh
xususiyatlarini bilishi, bolalarning yosh xususiyatlariga mos holda ta’lim
jarayonini tashkil etish imkonini beradi, ishlarni rejalashtirish, qanday materiallar
va mashg‘ulotlar xavfsiz,qiziqarli, yetarlicha murakkab bo‘lishi bolalarning
yaxshi rivojlanishi hamda o‘qitilishiga yordam beradi. Bu omil yoshiga moslik
deb ataladi.
кўтарилгандек ёрдам беради. “Ўқитиш фақат ривожланиш олға қараб силжиганидагина
яхшидир”. Бунда у ҳаётга яқин ривожланиш ҳудудида ётадиган бошқа кўплаб
функцияларни уйғотадати ва келтириб чиқаради. “Педагогика бола ривожланишининг
кечаги эмас, балки эртанги кунига йўналтирилиши лозимдир” .
161](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_161.png)
![2. Har bir bolaning individual xususiyatlarini e’tiborga olish .
Har bir individual bolaning kuchli va kuchsiz tomonlari, qiziqishlari va
ehtiyojlari haqidagi ma’lumotlarni to‘plash pedagoglarga o‘qitishda
moslashtirilgan va individual variativ yondashuvlarni amalga oshirish hamda
samarali individuallashtirish imkonini beradi.
3. Bolalar yashaydigan ijtimoiy va madaniy qadriyatlar haqida nima
ma’lum bo‘lsa, ularni e’tiborga olish . Bolaning uyidagi va o‘z hamjamiyatidagi
turmushini shakllantiradigan qadriyatlar, kutishlar, xulq-atvor va tilga doir o‘ziga
xosliklarni o‘rganish pedagoglarga bolalar uchun ma’noga ega bo‘lgan
rivojlantiruvchi muhitini va mashg‘ulotlarni tashkil etishga imkon beradi,
ularning madaniyati bilan taqqoslanadi va bolalarga hamda ularning oilalariga
hurmat namoyish etiladi.
4.3.Rivojlantiruvchi yondashuv
Rivojlantiruvchi yondashuv – bolaning tabiiy ravishda ulg‘ayishining
muhimligini baholash va tahlil etish imkoniyatini yaratadigan rivojlantirishga
yo‘naltirilgan yondashuv .
Bu yondashuvga muvofiq bolalar:
o‘yin jarayonida atrof-muhit haqidagi ma’lumotlarni o‘zlashtirib, faol
ta’lim oladi;
rivojlanishning qonuniy bosqichlarini bosib o‘tadi ;
hissiy va kognitiv(aqliy) rivojlanishi uchun ijtimoiy o‘zaro munosabatlarga
ehtiyoj sezadi.
Har biri o‘ziga xos sur’atda, betakror shaxs sifatida rivojlanadi.
4.4 Individuallashtirish
Individuallashuv – o‘ta muhim masala, chunki yondashuv qay darajada
individual bo‘lsa, har bir bola shu darajada mo‘ljaldagi ta’lim natijalariga
erishishining ehtimoli ortadi va shu tufayli dasturning amalga oshirilishi oson
kechadi, muayyan fan bilan bog‘liq muammolar kamayadi, o‘zlashtirilgan bilim
va ko‘nikmalar oshadi.
Individuallashtirish ta’lim jarayonini bolaning yosh xususiyatlari, qobiliyati
va talab - ehtiyojlari bilan moslashtirish imkoniyatini beradi. Bu jarayonda
bolalarning bilim doirasi kengayib, o‘ziga nisbatan hurmati oshadi. Ularda
yanada murakkabroq masalalarni hal etishga tayyorgarlik hissi paydo bo‘ladi.
Pedagog o‘zgaruvchan vazifalar va faoliyatning qiziqarli turlarini
rejalashtirishi, bolalarni diqqat bilan kuzatishi, zarur hollarda, material va
vazifalarni almashtirishi va moslashtirishi lozim. Bolalarni kuzatish va ota-onalar
bilan suhbat natijasida pedagoglar har bir bolaning kuchli va zaif jihatlari hamda
qiziqishlarini o‘rganadi. Pedagogik strategiya – bu bolalarning qo‘yilgan
maqsadlarga erishishiga yordam beradigan pedagog qo‘llaydigan muayyan
uslublar yig‘indisi. Uning asosini bolaning qiziqishlari, uning kuchli va zaif
jihatlari, ta’lim uslubi, yosh xususiyatlari va shaxsiy sifatlarni e’tiborga olish
tashkil etadi.
4.5.Rivojlantiruvchi o‘qitish muhiti
Bu faollikning har xil turlari bilan to‘ldirilgan ta’lim jarayonini amalga
oshirish bo‘lib, u funksionallik, bolalar uchun qo‘llanmalar va materiallarning
162](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_162.png)
![ommabopligi, ko‘p bo‘g‘inlilik (turlicha rivojlanish darajasiga ega bolalarning
o‘z-o‘zini yuzaga chiqarishlarini ta’minlaydi) va ko‘p funksionallilik (bolalarning
har xil faoliyat turlariga jalb etilishini ta’minlaydi) bilan ajralib turadigan
rivojlantiruvchi muhitning ratsional tashkil etilishini talab qiladi. Bu ayniqsa,
katta maktabgacha yoshdagi bolalarning mazmunli mustaqil faoliyati uchun o‘ta
muhimdir.
Guruh xonasida bolalarning o‘z qiziqishlari bo‘yicha erkin mustaqil faoliyat
uchun maydoncha ajratiladi. Bu syujetli o‘yin, tajriba va sinovlarni o‘tkazish,
stol ustidagi va didaktik o‘yinlar, konstruksiyalarni yasash, qo‘l mehnati va
badiiy faoliyat uchun ajratilgan past stellajlar, shkafchalar, shuningdek, kitoblar
va albomlarni bemalol tomosha qilish, o‘qish mumkin bo‘ladigan kitoblar
burchagi bo‘lishi mumkin.
Guruh xonasining jihozlanishi o‘z ichiga bolalarning ko‘z bilan yaxshi ko‘ra
oladigan, yaqin kelib, ko‘rib chiqish mumkin bo‘ladigan balandlikda osilgan
yarim sharlar xaritasini, O‘zbekiston xaritasini, globuslarni, harakatlanadigan ikki
tomonlama yozuv taxtasini olishi lozim bo‘lib, ulardan rasm chizish, yozish
uchun mashg‘ulotlarda hamda sxemalarni, illyustrativ materiallarni va shu
kabilarni namoyish qilish uchun stend sifatida foydalanish mumkin. Y o zuv
taxtasidan barcha bolalar har doim foydalana oladigan bo‘lishi kerak.
Guruhlar xonalaridagi stenlarda va foyeda bolalarning ishlari
ekspozitsiyalarini, shuningdek, ular mashg‘ulotlarda katta yoshlilar bilan
birgalikda tayyorlagan jadvallar, pannolar va shu kabilarni joylashtirish
imkoniyatini ko‘zda tutmoq kerak.
Maktabgacha ta’lim tashkilotchi hududidagi guruhlardagi holat shunday
yaratiladiki, bunga ko‘ra u bolaning tanlovni mustaqil amalga oshirishi imkonini
berishi lozim. Har bir guruhning xonasi bi nechta markazlarga ajratilishi mumkin
bo‘lib, ularning har birida o‘rganish va o‘ynash, tajriba va sinov o‘tkazish,
boshqa bolalar va kattalar bilan o‘zaro harakat qilish uchun etarlicha miqdordagi
materiallar mavjud bo‘ladi. Har xil guruhlarda markazlardagi to‘plamlar
bolalarning yoshi, qiziqishlari, ehtiyojlariga bog‘liq holda turlicha bo‘lishi, vaqt
o‘tishi bilan ular almashtirilishi, bir markaz boshqasiga transformatsiyalanishi
mumkindir. Masalan, syujetli-rolli markazi bir vaqtning o‘zida tasviriy faoliyat
markazi bo‘lishi, boshqa vaqtda esa kitoblarni tomosha qilish va o‘qish markazi
bo‘lishi mumkin. Lekin kitoblarni toza havoda ham o‘qish mumkin, shuning
uchun maktabgacha ta’lim markazi hududini ham rivojlantiruvchi muhitning
muhim tarkibiy qismi sifatida olib qarash kerak bo‘ladi. Maktabga tayyorlash
bo‘yicha guruhlarda 5 tadan kam bo‘lmagan turli xil faoliyat markazlarini ko‘zda
tutish tavsiya qilinadi 8
.
Mahalliy xudud (mahalla)ning resurslarini ham yoddan chiqarmaslik lozim,
shuning uchun pedagog bolalar bilan muzey, park, fermaga, tomorqaga
sayohatlarni tashkil etishi, mehmonga chaqirishni rejalashtirishi lozim bo‘ladi.
8
“Билимлар йўли” Вариатив дастурига 9-илова, “Ривожланиш марказларини самарали
ташкил этиш бўйича методик тавсиялар”.
163](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_163.png)
![Dastur rivojlantiruvchi muhit deganda nafaqat maktabgacha ta’lim tashkiloti
xonalarini, balki unga yondosh hududlarning, shuningdek, mahalliy xudud
(mahalla)ning resurslarining ham tushunilishini taklif qiladi.
4.6.Maktabgacha ta’lim tashkilotida o‘yin faoliyatning etakchi turi sifatida
Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra (K. Groos, V Shtern, F. Bontendayk, J. Piaje,
E.Erikson, L. Vыgotskiy, D.B. Elkonin i dr.), o‘yin kichik bolalar hayotining
muhim qismi bo‘lib, o‘yin bilan rivojlanish uzviy bog‘liq jarayonlardir.
Ekspertlarning fikricha, «O‘yin bolalarga bilim doirasi va harakat ko‘nikmalarini
rivojlantirish, ularni qurshab odamlar dunyosi va undagi o‘zining o‘rnini anglash
uchun zarur» (Frost i YAkob, 1995g.). O‘yin jarayonida bolalar hamkorlik
qilishga o‘rganadi, qoidalar bilan tanishadi va yangilarini ishlab chiqadi, o‘ziga
va boshqalarga baho berishi ko‘nikmalarini rivojlanadi, shaxsiy, jismoniy,
intellektual va ijtimoiy muammolarni hal etadi.
«Ilm yo‘li»variativ dasturi kuzatish va izlanish, tajriba o‘tkazish va loyihaviy
faoliyat kabi muhim turlarlarning ahamiyatini inkor etmagan holda, faoliyatning
etakchi turi – o‘yinga pedagoglarning diqqat-e’tiborini jalb etadi. Aynan o‘yin
jarayonida ma’lum darajada faoliyatning mazkur turlarining barchasida albatta
ishtirok etadi.
4.7.Inklyuziv ta’lim tamoyillari
Inklyuziv ta’lim – ta’lim-tarbiyaning mutlaqo yangi tizimi. Bu hol pedagog
tomonidan ta’lim jarayoninini tashkil etishda har bir bolaning fiziologik va ruhiy
rivojlanishi, ayniqsa, o‘ziga xos bolalarning individual xususiyatlarini e’tiborga
olinishini anglatadi
«Ilm yo‘li» variativ dasturi mualliflarining nazarida, maktabgacha ta’lim
tashkiloti ta’lim-tarbiya vazifasini amalga oshirish bilan birgalikda, bola hayotiy
faoliyatining asosiy sohasi hamdir. Shu munosabat bilan, mazkur dasturda aynan
pedagog har bir bolaning ichki imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish huquqini
ta’minlashi lozim degan g‘oyani ilgari suradi.
Bu jarayonda bolalarning zaif toifasiga alohida e’tibor talab etiladi. Jamoada
bolalar bir-biri bilan o‘zaro aloqa bog‘lashga, jinsi, irqi, millati, madaniyati, tili,
e’tiqodi, yoshi, alohida talab-ehtiyojlari, oilaning tuzilishi va uning ijtimoiy-
iqtisodiy holatidan qat’i nazar, boshqa kishilar bilan do‘stona munosabatlar
o‘rnatishga o‘rganadi.
«Ilm yo‘li» variativ dasturi inklyuziv ta’limning quyidagi tamoyillariga
tayanadi:
Insonning qadr-qimmati uning qobiliyati va erishgan yutuqlari bilan
belgilanmaydi;
Har bir inson his etish va fikr yuritishga qodir ;
Har bir inson muloqot yuritishga va uning fikrlari e’tirof etilishiga haqlidir ;
Barcha kishilar bir-biriga ehtiyoj sezadi ;
C h inakam ta’lim muayyan o‘zaro munosabatlar doirasidagina amalga
oshirilishi mumkin ;
Barcha insonlar qo‘llab-quvvatlashga va tengdoshlar bilan do‘st bo‘lishga
ehtiyoj sezadi ;
164](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_164.png)
![ Ta’lim olayotganlar uchun ijobiy yutuqlarga erishish qo‘lidan kelmaydigan
ishdan ko‘ra, uddalay oladigan ishda ko‘proq namoyon bo‘ladi ;
Rang-baranglik inson hayotini boyitadi ;
Bir-birimizdan farq qilishimiz va har birimiz individual shaxs ekanimizni
tan olish ;
Rivojlantiruvchi dasturlarning individuallashuvini ta’minlash, ya’ni
dasturlarni har bir bolaning birgalikdagi faoliyat doirasidagi talab-ehtiyojlari
hamda maktabgacha ta’lim tashkiloti va majburiy bir yillik maktabga tayyorlov
guruhlarning umumiy maqsadlarini e’tiborga olgan holda tuzish ;
Ta’lim-tarbiya jarayonida bolalarning o‘qishini, ularning rivojlanishi va
maktabgacha ta’lim tashkiloti hayotida faol ishtirokini qo‘llab-quvvatlash
borasida qimmatli uslubiy tajriba to‘plash;
Barcha bolalar bir xil taqdirlanishi lozim ;
Y o sh xususiyatlariga mos bo‘lgan umumiy o‘quv rejasidan foydalana olish
imkoniyatini yaratadigan ta’limning differensiyallashgan strategiyalariga
tayanish ;
Maktabgacha ta’lim tashkiloti va qisqa muddatli guruhlarni bolaning talab-
ehtiyojlariga uzluksiz moslashuvini ta’minlash;
b olalarni bir yillik majburiy maktabga tayyorlash bo‘yicha guruhlar va
maktabgacha ta’lim tashkilotining bolaning talab-ehtiyojlariga doimiy
moslashtirilishini ta’minlash.
Inklyuziv ta’lim prinsipial jihatdan yangicha tizim bo‘lib sanaladi. Bu
shuni anglatadiki, bunda pedagoglarga ta’lim jarayonini tuzib chiqishda alohida
olingan bolaning, ayniqsa, notipik rivojlanishga ega bolalarning fiziologiyasi va
psixikasi rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘ladigan individual o‘ziga xosliklarini
hisobga olishlari kerak bo‘ladi
V bob. O‘quv-tarbiya faoliyati
O‘quv-tarbiya faoliyati “O‘zbekiston Respublikasida ilk va maktabgacha
yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari” asosida amalga
oshiriladi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlari o‘quv va tarbiyaviy faoliyatni o‘quv yillari
bo‘yicha tashkil etadiladi 9
.
O‘quv yili har yilning 2 - sentyabridan boshlanadi va 31 - maygacha davom
etadi.
To‘liq va noto‘liq tayyorlov guruhlari o‘quv-tarbiyaviy jarayonni haftasiga
15 soatdan kam bo‘lmagan hajmda tashkil etiladi.
6-7 yoshli bolalarni maktabga majburiy bir yillik tayyorlash bo‘yicha
guruhlar davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari bazasida, maktablarda, mahalliy
xududlar (mahallalar)da, maktabgacha ta’lim sohasida nodavlat ta’lim
xizmatlarini ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar bazasida, shu jumladan, oilaviy
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tashkil etilishi mumkin.
9
“Илм йўли” Вариатив дастурига 1-илова, “Бошланғич таълимга болаларнинг мажбурий
йиллик тайёрлаш бўйича гуруҳларда ишловчи педагоглар учун тавсиялар”.
165](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_165.png)
![Mazkur guruhlardagi bolalarning ro‘yxati maktabgacha ta’lim tashkiloti
joylashgan hududga biriktirilgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining xodimlari
hovlima-hovli, xonadonma-xonadon yurib, ko‘rib chiqishlari orqali
shakllantiriladi.
6-7 yoshli bolalarni maktabga majburiy bir yillik tayyorlash bo‘yicha
guruhlar davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari bazasida, maktablarda, mahalliy
hududlar (mahallalar)da, maktabgacha ta’lim sohasida nodavlat ta’lim
xizmatlarini ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar bazasida, shu jumladan, oilaviy
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tashkil etiladi.
Boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlovdan o‘tgan bolalarga
davlat namunasidagi boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlovdan
o‘tganligi haqida sertifikat beriladi.
VI bob. Rejalashtirish
Rejalashtirish – zarur shart-sharoitlarni, foydalaniladigan vositalar, shakllar
va metodlarni ko‘rstaish bilan o‘quv-tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish ketma-
ketligini, tartibini oldindan belgilashdir. Rejalashtirish qanchalik savodli, o‘ylab
amalga oshirilgan bo‘lishi butun o‘quv-tarbiyaviy ishlarning samaradorligiga
bog‘liq bo‘ladi.
Rejalashtirish pedagogik vaziyat rivojlanishidagi noaniqlik ulushining
sezilarli darajada kamayishiga, balki pedagogning bugungi va ertangi kunlardagi
harakatlarining izchilligini ta’minlashga ham imkon beradi.
Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish pedagog, bolalar jamoasi va ota-onalarning
hamkorligiga, ular tomonidan hamkorlikdagi o‘z vazifalari va maqsadlarining
anglab etilishiga, maktabgacha ta’lim tashkilotidagi hayotni qiziqarli, foydali,
ijodiy jarayonga aylantirish istagiga asoslanadi.
Rejalashtirish modelini tanlashda har bir pedagogning kasbiy
tayyorgarligini, uning tajribasini, o‘z faoliyati natijalarni ko‘ra olish mahoratini,
ularning tahlil qilinishini, shu jumladan, MTT dagi ish shart-sharoitlarini hisobga
olish lozim bo‘ladi.
Ta’lim-tarbiya faoliyati guruhning kun tartibiga 6
tayanib, unda kundalik
harakatlar, bolalar o‘yinlari, bo‘sh vaqt va pedagog rejalashtirgan ta’lim-tarbiya
ishlarining turlari 7
navbati bilan ko‘rsatiladi.
Ta’lim-tarbiya faoliyati ta’limiy va ijtimoiy ehtiyojlarni (sog‘liq, ovqatlansh
va xavfsizlik) qondirish maqsadlarida bolaning yoshga doir va individual
rivojlanishiga asoslanadigan o‘quv rejasiga muvofiq olib
6
“Ilm yo‘li” variativ dasturiga 6-ilova, «Boshlang‘ich ta’limga bolalarning
majburiy bir yillik tayyorlash bo‘yicha guruhlardagi namunaviy kun tartibi».
7
“Ilmga yo‘li” variativ dasturiga 7-ilova, «Majburiy bir yillik tayyorlash
guruhida o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarning namunaviy miqdori»
berilgan. Ta’lim-tarbiya faoliyati bolaning kundalik hayotidan va uni o‘rab turgan
muhitdan 8
kelib chiqadigan yaxlit butun mavzularga birlashtiriladi.
Ta’lim-tarbiya faoliyatini rejalashtirish o‘qitish shart-sharoitlariga bog‘liq
holda integratsiyalash, turli-tumanlik va moslashuvchanlik asosida amalga
oshiriladi, mana shunday qilib pedagog ishlarning rejasini mustaqil ishlab chiqish
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
166](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_166.png)
![Ta’lim-tarbiya faoliyatida rejalashtirishning quyidagi turlari ajratib
ko‘rsatiladi:
yillik mavzuiy rejalashtirish;
haftalik rejalashtirish.
Rejalashtirish davomida faoliyatning maqsadlari, mavzusi, mazmuni va
turlari keltirib o‘tiladi. Faoliyatni tanlab olishda ta’lim-tarbiya faoliyatining
umumiy maqsadlari ham, rivojlanish sohalari bo‘yicha maqsadlar ham, faoliyat
mazmuni va turlarining integratsiyalashuvi ham hisobga olinadi.
Rejalashtirish davomida kun tartibini e’tiborga olish zarurdir. Kun tartibi ish
sur’atini belgilab beradi va bolaga bir faoliyatdan boshqasiga bir tekisda o‘tishga
yordam berishi kerak. Shuni yodda tutish kerakki, o‘yin maktabgacha yoshda
bolaning asosiy faoliyat turi bo‘lib hisoblanadi. kun tartibini tuzib chiqishda
kunduzgi uyqu (bu hisobga olinmasligi ham mumkin), dam olish vaqti, sayr qilish
vaqti hisobga olinadi.
Yillik mavz u reja si
Yillik mavzu rejada oy mavzulari, hafta mavzulari aks etadi. Maktabgacha
ta’lim tashkilotlari o‘zlarining yillik mavzuiy rejalarini mintaqaviy yoki boshqa
o‘ziga xosliklarning hisobga olib tuzib chiqishlari ham mumkin. Mazkur mavzuiy
reja maktabgacha ta’lim tashkilotining Pedagogik kengashida tasdiqlanadi 9
.
8
“Ilm yo‘li” variativ dasturiga 8-ilova, «Namunaviy yillik mavzuiy reja»
9
“Ilm yo‘li” variativ dasturiga 10-ilova, « Namunaviy mavzuiy rejalashtirish »
Ish rejasi quyidagilarga imkon beradi :
ta’lim-tarbiyaning faoliyatining maqsadi, strategik va taktik vazifalarini
aniq ifoda etish ;
ta’lim-tarbiya ishining mazmunini maqsali belgilash, uning vositalari va
tashkiliy shakllanini tanlash ;
jamoaning va har bir shaxsning ilgarilanma harakatini rejalashtirib hamda
tegishli o‘zgartirishlar kiritib borish jarayonida o‘z faoliyatning istiqboldagi
natijalarini belgilash imkoniyatini yaratadi .
Ilmiy jihatdan asoslangan aniq-tiniq pedagogik rejaning mavjudligi pedagog
ishni engillashtirib, uning ijodiy imkoniyatilarini oshiradi.
Ta’lim-tarbiya ishini rejalashtirish pedagog, bolalar jamoasi va ota-
onalarning o‘zara hamkorligiga, ular tomonidan birgalikdagi faoliyat maqsad va
vazifalari tahlil etishga asoslanadi.
O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha ta’limga qo‘yiladigan Davlat
talablari, bolalarni majburiy bir yillik ta’limga tayyorlash guruhlarda maktabga
tayyorlash «Ilm yo‘li» variativ dasturi pedagoglar uchun yangi imkoniyatlarni
vujudga keltiradi, maktabgacha ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini tashkil
etishda qo‘llanayotgan eski shakl va uslublarni qayta ko‘rib chiqishga undaydi,
pedagogik tashabbus, tajriba va ijodga keng yo‘l ochadi.
Haftalik reja
Haftalik reja yillik mavzuiy rejaga tayanadi va o‘z ichiga haftaning kichik
mavzularini, shu jumladan, shu mavzu bo‘yicha mazkur haftada o‘tkaziladigan
chora-tadbirlarni oladi.
167](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_167.png)
![Haftalik reja hafta mavzusiga mos holda rivojlanishning barcha sohalari
bo‘yicha maqsadlarning belgilanishiga, mos holdagi markazlarning
tayyorlanishiga, mashg‘ulotlarning tasmilanishiga yo‘naltiriladi. Hafta mavzusi
erkin faoliyatning barcha markazlari orqali o‘tishi lozimdir. Haftalik rejada ham
guruhdagi, ham tashqarida sayr qilish vaqtidagi didaktik o‘yinlar, harakatli
o‘yinlar rejalashtiriladi.
Bolalar bilan ishlashning mazmuni va ketma-ketligi faoliyat turini (fal
faoliyat/passiv faoliyat; individual (kichik guruhda yoki katta guruhda; tarbiyachi
rahbarligi ostidagi) faoliyat, bola rahbarligi ostidagi faoliyat) va uni amalga
oshirish joyini (xona ichidagi faoliyat/tashqaridagi faoliyat) hisobga olish bian
rejalashtirilishi zarur.
Haftalik ish rejasi turli-tuman va moslashuvchan bo‘lib hisoblanadi, ya’ni,
bolaning qiziqishlarini va ob-havo o‘zgarishlarini e’tiborga olgan holda
rejalashtirilayotgan faoliyat boshqasi bilan almashtirilishi mumkin yoki faollik
vaqti korreksiyalanishi mumkin bo‘ladi. Masalan, tarbiyachi bahorgi gullayotgan
boqqa bolalarni olib borishni rejalashtirgan, lekin ob-havo yomg‘irli bo‘lsa, u
holda bu tadbir xona ichida o‘tkaziladigan boshqa tadbir bilan almashtirilishi
mumkin.
Haftalik reja – bu tarbiyachining ishchi jurnali va mashg‘ulotlarning
konspektidir.
Tarbiyachining ishchi jurnali 10
o‘z ichiga quyidagi bo‘limlarni oladi:
titul varag‘i;
havo iliq va sovuq vaqtlarda guruhning kun tartibi;
ertalabki gimnastika majmuasi;
sentyabrdan avgust oyigacha guruhdagi ta’lim jarayonini rejalashtiirish (o‘z
ichiga ertalabki lineyka, sayrlar, ota-onalar bilan suhbatlarni oladi);
haftalik ishlar tahlili;
ilovalar.
Mashg‘ulotlarning konspektlari faoliyat maqsadlari, uning qisqacha bayoni,
zaruriy jihozlar ro‘yxatidan iborat bo‘ladi. Mazkur konspektlar tavsiyanoma
xususiyatiga ega bo‘lib, tarbiyachining ko‘rsatmasiga binoan ijodiy tarzda
o‘zgartirilishi ham mumkin.
10
“Ilm yo‘li” Variativ dasturiga 11-ilova, «P edagogning ish jurnali
namunaviy shakli » .
VII bob. Mashg‘ulotlardagi o‘qitish
Ta’lim-tarbiya faoliyatining maqsadi bo‘lib bolada umumiy asosiy
kompetensiyalarning va rivojlanish sohalari kompetensiyalarining
shakllantirilishi uchun shart-sharoitlarni yaratish hisoblanadi.
Bolalarni maktabga tayyorlash guruhlarida bolalarning barcha faoliyati,
mashg‘ulotlarni ham o‘z ichiga olgan holda o‘yinli tarzda o‘tkaziladi.
Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat
talablariga mos holda ko‘zda tutiladiki, bola maktabgacha tayyorlov guruhidan
chiqishda ma’lum bir natijalarga erisha oladi.
7.1. Jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish
1. Jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzining shakllanishi
Kichik soha: Yirik motorika
168](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_168.png)
![Talab: Bola o‘z tana a’zolarini boshqaradi, maqsadli to‘g‘ri
harakatlanadi
Kutilayotgan natija:
bir, ikki, to‘rtta bo‘lib saflanadi, doira bo‘lib, qator bo‘lib yuradi;
yurishda turli topshiriqlarni bajaradi;
y engil yuguradi (shiddat bilan, to‘siqlarni engib o‘tib, yo‘nalish va muvozanatni
saqlagan holda);
bir joyda aylanib sakraydi, oyoqlarini o‘ngga va chapga almashtirib sakraydi;
arqonda turli usullarda sakraydi;
arqonli narvon, yo‘g‘on arqonda yuqoriga ko‘tariladi;
ikki oyoqli velosipedda uchadi.
Kichik soha: Mayda motorika
Talab: Bola qo‘li va barmoqlarini turli maqsadlarda ishlatadi Kutilayotgan
natija:
tasavvurdagi predmetlarni qo‘llari bilan (gul, qush, kapalak, qasr) ko‘rsatadi;
arqonlardan turli tugunlarni tugadi;
o‘yin faoliyati mobaynida mayda o‘yinchoqlar bilan o‘ynaydi;
belgilangan chiziqlar bo‘ylab qog‘ozni batartib yirta oladi;
mayda qismli mozaika va pazllarni yig‘adi.
Kichik soha: Sensomotorika
Talab: Bola sezgi organlari yordamida o‘z harakatlarini boshqarishga qodir
Kutilayotgan natija:
pastdan, boshi uzra koptokni irg‘itadi;
koptokni yer bo‘ylab ilonizi qilib irg‘itadi;
chanada, rolikda, ikki oyoqli velosipedda uchadi;
koptok bilan nishonni urib tushiradi (bouling);
gardishni qo‘lida, oyog‘ida, belida aylantiradi;
halqalarni halqa ustuniga otib tushiradi.
Kichik soha: : Sog‘lom turmush tarzi va xavfsizlik
Talab: Bola sog‘liqni saqlash malakalarini namoyon qiladi. Bola xavfsiz
sog‘lom taom va hayot xavfsizligi qoidalari haqida tushunchaga ega .
Kutilayotgan natija:
o‘zining tashqi ko‘rinishiga etibor beradi;
jismoniy mashqlarni mustaqil bajaradi;
tabiat burchagidagi o‘simliklar va jonzotlarni parvarishlaydi;
salomatlikka zararli bo‘lgan xulq shakllarini anglaydi (chekish, ichkilikbozlik,
olov bilan o‘ynash va hokazo);
bog‘chada, ko‘chada, transportda yurish qoidalariga rioya qiladi;
piyodalar va velosipedchilar uchun yo‘l qoidalarini biladi;
yong‘in xavfsizligi -101; milliy gvardiya- 102; tez yordam -103; gaz xizmati -104
telefon raqamlarini biladi;
xavfli vaziyatlarda qanday yo‘l tutishni biladi va tushuntiradi
supermarketda, shaharda, qishloqda, dalada yo‘qolib qolsa, o‘zini qanday tutish
kerakligini biladi.
7.2. Ijtimoiy-hissiy rivojlanish
Kichik soha: «Men» konsepsiyasi
169](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_169.png)
![Talab: Bola o‘zini o‘ziga xos xususiyatlari bilan, ijobiy shaxs sifatida qabul
qiladi, mustaqil va o‘z xatti-harakatiga javob beradi.
Kutilayotgan natija:
mustaqillikka intiladi;
o‘zining oilaviy, gender mansubligiga ijobiy his tuyg‘ularni anglaydi va farqlay
oladi;
o‘zining millati, tili va o‘z madaniyatining muhim elementlarini biladi;
o‘ziga yuklatigan majburiyatlar asosida faoliyatni tashkil qiladi;
shaxsiy qarorlarini qabul qilishga qodir;
boshqalarga namuna bo‘lishga harakat qiladi.
Kichik soha: «Men» konsepsiyasi
Talab: Hissiyotlar va ularni boshqarish .
Kutilayotgan natija:
o‘z hissiyotlari nazorat qiladi;
turli ijtimoiy vaziyatlarga emotsional munosabat bildiradi;
o‘z hissiy holatini izohlab berishi mumkin;
boshqa insonlar yoki badiiy asarlar qahramonlari hissiyoti haqida gapiradi;
o‘zini yomon his etayotganlarga hamdardlik bildiradi va yupatadi.
Kichik soha: Ijtimoiylashuv, kattalar va tengdoshlar bilan muloqot .
Talab: Bola tengdoshlari va kattalar bilan muloqot malakalarini
rivojlantirishga qodir .
Kutilayotgan natija:
kattalar va tengdoshlar bilan oson muloqotda bo‘ladi;
qiyin vaziyatlarda amaliy echim qidiradi;
boshqalar xatti-harakatiga o‘z taassurotlarini bildiradi;
o‘zgalar yutug‘iga quvonganligini namoyon etadi;
nizolarni hal etishda bir necha metodlardan foydalanadi (tinchlantiradi, o‘z
o‘yinchog‘ini beradi, muloyim so‘zlar aytadi);
o‘yinlar o‘ylab topadi, syujetli rolli o‘yinlar, turli ertaklarni sahnalashtirishda
ishtirok etadi.
7.3. Nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari
Kichik soha: Nutq va til
Talab: Bola nutqni tinglaydi va anglaydi, so‘zlashadi va muloqot qiladi.
Kutilayotgan natija:
o‘z ona tilida erkin so‘zlashadi; so‘z turkumlarini yoshiga monand mustaqil,
grammatik to‘g‘ri qo‘llaydi;
gapdan sinonim va antonimlarni topa oladi va berilgan so‘zlarga ularni moslaydi;
ko‘p ma’noli so‘zlarni turli ma’nolarini farqlaydi;
turli gaplarni tuzadi;
shaxsiy tajribasiga tayanib, rasm yuzasidan tasviriy hikoyani mustaqil tuzadi;
turli janrdagi badiiy asarlarni ifodali hikoyalaydi;
guruh muokamasida muloqotga kirishib va tinglab ishtirok etadi;
qofiyalar tuzadi, topishmoqlar topadi;
nutqida xorijiy so‘zlarni qo‘llaydi;
kichik she’rlarni, qofiyalarni so‘zlab berishi mumkin;
170](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_170.png)
![ yil fasllari nomini biladi (bahor, yoz, kuz, qish).
Kichik soha: O‘qish malakalari
Talab: Bola kitob va o‘qishga qiziqish bildiradi.
Kutilayotgan natija:
boshqa bolalarga eslab qolgan kitob mazmunini so‘zlab beradi;
sodda va murakkab gaplarni nutqida qo‘llaydi;
so‘zlarni bo‘g‘inlarga bo‘ladi;
bo‘g‘inli kartochkalar yordamida bo‘g‘inlardan so‘zlar tuzadi;
so‘z, tovush, bo‘g‘in, gap haqida tushunchaga ega;
peshlavha, kitob nomlari, rasm tagidagi yozuvlar va hokazolarni o‘qiydi;
bolalar adabiyoti janri nomini biladi (ertak, she’r, hikoya) ;
mashhur yozuvchi va shoirlar nomini biladi.
Kichik soha: Qo‘l barmoqlari mayda motorikasi
Talab: Bolada yozuv malakasi shakllanadi .
Kutilayotgan natija:
qog‘ozda to‘g‘ri chiziqlar, so‘zlar va qisqa gaplarni yozadi;
daftardagi yozuv qatorlarini aniqlay oladi;
rasmlarni to‘g‘ri joylashtiradi;
qo‘lni uzmasdan nuqta-chiziqchalarni birlashtirib rasm chizadi;
matodagi rasmni to‘qiydi;
«o‘ziga» va «o‘zidan» harakatlari yo‘nalishini tushunadi;
turli materiallardan murakkab namunalarni qirqadi.
7.4. Bilish jarayonini rivojlanishi
Kichik soha: Intellektual-anglash malakalari
Talab: Bola qiziquvchan, intiluvchan, faol, bilishga qiziqish bildiradi va
unga ehtiyoji mavjud
Kutilayotgan natija:
atrof-olam haqida mustaqil ma’lumot izlaydi;
kuzatuvlar asosida xulosa qiladi va umumlashtiradi;
yil fasllari va voqea-hodisa ketma-ketligini aytadi;
rasmlar bo‘yicha ketma-ketlikni saqlagan holda fikr yuritadi, mulohaza qiladi;
o‘z mamlakati va uning ramzlari haqida tushunchaga ega;
o‘z xalqining ayrim milliy an’analari va odatlarini biladi;
bolalar ensiklopediyasidan foydalana oladi (kerakli ma’lumotni topa oladi) ;
ichki va tashqi belgilarga ko‘ra predmetlarni guruhlarga ajratadi (rangi, shakli,
hajmi, vazni, harakatlanish tezligi, vazifasiga qarab).
Kichik soha: Elementar matematik malakalar
Talab: Bola elementar matematik malakalarga ega.
Kutilayotgan natija:
hayotda son va sanoqning ahamiyatini tushunadi;
geometrik shakllar va figuralarni biladi;
20gacha bo‘lgan ayrim matematik harakatlarni bajaradi;
10 gacha qo‘shish va ayirishli sodda matematik vazifalarni echadi (son va
belgilarni qo‘llagan xolda +, -, =);
son qatori haqida tushunchaga ega
171](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_171.png)
![ guruhlarni teng yoki teng emasligini tahlil qiladi (qanchaga ko‘p?, qanchaga
kam?);
hajmi, balandligi va qalinligiga qarab predmetlarni ketma ket joylashtiradi;
shartli belgi asosida suyuq, sochiluvchan va qattiq materialni o‘lchaydi.
7.5. Ijodiy rivojlanish
Kichik soha: Dunyoni badiiy tasavvur etish
Talab: Bola turli xil san’at vositalaridan foydalanib, dunyoni his etish va
tushunishini namoyish etadi.
Kutilayotgan natija:
she’rni ifodali o‘qib bera oladi;
tanish asarlarni mustaqil so‘zlab beradi, ularni sahnalashtirishda ishtirok etadi;
she’riy va nasriy badiiy asarlarga munosabat bildiradi;
musiqiy asarning harakterini aniqlashga qodir;
bolalar shoiri, yozuvchisi va bastakorlari hamda ularning asarlarini biladi;
tasviriy san’at turlarini farqlaydi.
Kichik soha: Badiiy-ijodiy qobiliyatlar
Talab: Bola atrofdagi borliqni ijodiy o‘zgartirish malakasiga ega.
Kutilayotgan natija:
turli predmetlardan kompozitsiyalar yaratadi;
individual va jamoada qo‘shiq ayta oladi;
raqsda harakatlariga jilo bergan xolda shaxsiy namuna yaratishi mumkin;
musiqiy asboblarda yakkaxon yoki orkestrda jo‘r bo‘lib chalishi mumkin;
g‘oya yaratadi va tatbiq etadi;
maqsadga erishishda o‘rindosh sifatida turli predmetlar qo‘llaydi;
turli spektakllarda rol ijro etib ishtirok etadi;
olamni o‘zgartirishda insonning yaratuvchi rolini anglaydi;
buyumlarni ikkilamchi qo‘llashda g‘oyalar taklif etishi mumkin
VIII bob. Kuzatish va baholash
Kuzatish – bolalar rivojlanishidagi ijobiy o‘zgarishlarni ularni tabiiy
sharoitda (uyda, guruhda, ochiq maydonchada), kun davomida turli vaqtda, butun
yil davomida hamda to‘plangan ma’lumotlarni hujjatlashtirib borgan holda
baholashning eng ishonchli usuli hisoblanadi . Pedagogning ishi aynan pedagogik
kuzatuvdan boshlanishi zarur, chunki u bolani tushunishga, bolani tushunishdan
esa – u va oila a’zolari bilan o‘zaro aloqalarning eng maqbul strategiyasini tanlab
olish imkoniyatini yaratadi.
Kuzatish – bu bolaning ishlayotgan yoki o‘ynayotgan paytida, uning
faoliyatiga aralashmagan holda uni kuzatish jarayonidir. Pedagog bolani kuzatish
orqali xatti-harakatining turi, bilim olish bo‘yicha qiziqishlari, ko‘nikmalar
darajasi va rivojlanishidagi ijobiy o‘zgarishlarni aniqlaydi.
Hujjatlashtirish - bola faolligini kuzatish natijalini qayd etish jarayoni.
Qayd etish – kuzatilayotgan faolllikni hujjatlashtirish jarayoni. Aksariyat
pedagoglar bu ishni tabiiy ravishda amalga oshirsa ham, bolalarni muntazam
kuzatish to‘liq ma’lumot to‘plash imkoniyatini beradi
172](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_172.png)
![8.1. Kuzatishni o‘tkazishdan maqsadlar
Har bolaning qiziqishlari, ehtiyojlari va ko‘nikmalarini aniqlash uchun.
Kuzatish bolalarni shaxs sifatida bilishni, ularda intiluvchanlik rag‘batlantirish va
bilim olishga bo‘lgan ehtiyojlarini to‘liq qondirishga yordam beradi.
Vaqt o‘tishi va ta’lim natijalariga ko‘ra boladagi o‘zgarish va rivojlanish
dinamikasini tushunish uchun. Kuzatish bolalarning jismoniy, ijtimoiy va
hissiy jihatdan, yil davomida nutqining rivojlanishi va savodga tayyorligini
ko‘rish imkoniyatini yaratadi..
O‘qitish muhitiga o‘zgarishlari kiritish uchun. Pedagoglar bolalar uchun
tayyorlangan joy va materiallardan ular qanday foydalanayotganini kuzatib,
mavjud materiallar bolalarning ehtiyojiga javob berish-bermasligi, qo‘shimcha
materiallarga zarurat bor-yo‘qligi masalasiga javob topishi mumkin.
E’tibor talab qiladigan holatlarni aniqlash uchun. Kuzatish kattalarga
bolalarda qondirilishi zarur bo‘lgan alohida ehtiyojlar bor yoki yo‘qligini ko‘rish
imkoniyatini beradi. Bu eshitish, tayanch-harakat apparati va bola
rivojlanishidagi boshqa jismoniy va ruhiy muammolar bilan bog‘liq bo‘lishi
mumkin. Bu kabi muammolar aniqlanishi bilan o‘z vaqtida tegishli
mutaxassislarga murojaat etish zarur.
Muammoviy vaziyatlarni mukammal tarzda hal etish usullarini
aniqlash uchun. Kuzatish pedagogga muayyan vaziyatda boladan qanday xatti-
harakat kutish mumkinligini aniqlash va shu orqali bolalaga o‘z xatti-harakatini
boshqarishni o‘rganishga yordam beradi.
Rejalashtirishga o‘zgarishlar kiritish uchun. Pedagog kuzatish
natijalaridan foydalanib, u yoki bu narsani o‘zgartirishga ehtiyojni, bolalarning
ehtiyojlariga mos ravishda rejaga qanday o‘zgartirishlar kiritish lozimligini
aniqlaydi.
Ota-onalar va MTM mutaxassislari foydalanishi mumkin bo‘lgan
ma’lumotlarni olish uchun. Kuzatish bolalarni, ularning qiziqishlari, yutuqlari,
muloqot va o‘zaro aloqa ko‘nikmalarini, muammolarini, alohida ehtiyojlarini
tushunishni hamda xulosalarning asosliligini ta’minlashga yordam beradi.
Pedagoglar ota-onalar bilan ishlash jarayonida oilaga bolalar, ularning kuchli
va zaif tomonlari, alohida ehtiyojlari haqida ko‘proq bilishga ko‘maklashadi.
Bunday ma’lumot almashuv chinakam hamkorlik muhitini vujudga keltiradi.
8.2.Muvaffaqiyatli kuzatishning o‘ziga xosliklari:
Bola haqida ma’lumot to‘plash va baholash aniq maqsadga yo‘naltirilgan
bo‘lishi kerak.
Ma’lumotlarni to‘plash va tahlil etish muntazam amalga oshirilishi, onda-
sonda emas, joriy xarakterga ega bo‘lishi lozim.
Kuzatish jarayonida to‘plangan ma’lumotlar hujjatlashtirilishi va tahlil
qilishini darkor.
Bola haqidagi bilimlarning asosini turli vaziyatlardagi kuzatish natijalari
tashkil etishi bolalaning haqiqiy imkoniyatilarini bilish va tushunish, uning
rivojlanish doirasini hamda uning ilgarilab borishi yoki aksincha,
qiyinlashtiruvchi omillarni aniqlashga imkonini beradi.
173](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_173.png)
![Bola haqida ma’lumot to‘plashda har tomonlama yondashish, uning ayrim
xislatlariga (ijobiy yoki salbiy bo‘lishidan qat’i nazar) sun’iy ravishda alohida
urg‘u berishga yo‘l qo‘ymaslik darkor.
Bolaga xos xususiyatlar tahlilini uning eng yaxshi, kuchli jihatlaridan
boshlamoq maqsadga muvofiqdir, chunki aynan shunday yondashuv bolani
tushunishda va pedagog faoliyatida o‘ziga xos tayanch sifatida xizmat qiladi.
Kuzatish mezonlari (bola haqida ma’lumot to‘plash yo‘nanalishlari) 6-7
yoshli bolaning ruhiy-jismoniy rivojlanishiga oid bilimlarga asoslanishi zarur.
8.3.Kuzatishning asosiy tamoyillari:
Bolaning kuzatilayotgan harakatini pishiq-puxta hujjatlashtirish;
Sub’ektiv talqin (pedagogning shaxsiy fikri, his-tuyg‘ulari) yo‘l qo‘ymaslik;
Bola tomonidan shaxsan bajarilgan ishni yoki aytilgan gapnigina xolisona
kuzatish ;
Imkon boricha ko‘proq ma’lumot to‘plash, ular imkon darajasida sodda va
tushunarli bo‘lishi kerak
8.4.Bolalarning individual rivojlanishini hujjatlashtirish va kuzatib borish
Bolalar sog‘ligining kundalik nazorati. Bolalar guruhga kelishi bilan
tarbiyachi ular sog‘lig‘ining holati haqida qaydlar qiladi.
Pedagogning bolalar bilan individual ishlash daftari 11
. Daftarga
rivojlanishning ayrim sohalarida alohida e’tibor qilish lozim bo‘lgan bolalar
haqida ma’lumot qayd etiladi . Pedagoglar daftardagi ma’lumotlardan pedagogik
maqsadlarni qo‘yish va bolaning rivojlanishiga xizmat qiladigan faoliyat turlarini
rejalatirishda foydalanishi mumkin .
11
“Ilmga yo‘l” Variativ dasturiga 1-ilova, « Pedagog ishchi jurnali
namunaviy shakli » , « Bolalar bilan i ndividual ishlash » bo‘limi
"Portfolio". Bu bolaning qisqa muddatli guruhga kelganidan tortib ta’limni
yakunlagunga qadar yutuqlari va ishlarining individual to‘plami. Portfoliodan
rivojlanishning o‘z-o‘ziga baho berish vositasi foydalanish, unga bolaning o‘z
fikr-mulohazalarini aks ettirishga harakat qilib, so‘zlar va sonlarni yozishga
urinishlarini, nuqt namunalarini ham kiritish mumkin. Bundan tashqari, ota-
onalarning ruxsati bilan bola faoliyatini aks ettiradigan fotosuratlarni, og‘zaki
nutqlari yozilgan audiodisklarni tanlab olish mumkin. Bolalar ularga tegishli
bo‘lga portfelio ota-onalarga ko‘rsatilishi bilishi lozim .
Intervyu va suhbatlar. Bolalar kattalar bilan o‘z fikrlari, g‘oya va ishlari
bo‘yicha gaplashishni juda xush ko‘radi. Bunday hollarda pedagog bolalarga
samimiyat va hurmat bilan munosabatda bo‘lishi, o‘zini qiziqtirgan mavzu
bo‘yicha bolaning so‘zlarini tinglashi, ochiq
savollar berishi, suhbatga undashi lozim. Bundan tadqiqotning maqsadi
bolalaning xususiyatlari va ehtiyojlari haqida ko‘proq bilishdan iborat .
Bola rivojlanishining xaritasi o‘z ichiga 6 yoshdan 7 yoshgacha davrni
oladi 12
, har bir bolaga individual holda yiliga uch martadan kam bo‘lmagan tarzda
to‘ldirib boriladi.
2
“Bilimlar yo‘li” Variativ dasturiga 12-ilova, « 6-7 yoshli bolaning rivojlanish
xaritasi » .
174](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_174.png)
![Maktabgacha ta’lim tashkilotsidan chiqishda 6-7 yoshli bolaning maktabga
tayyorlanganligi xaritasi to‘ldiriladi ( faqat maktabgacha ta’lim tashkilotsining
bitiruvchilari uchun 13
).
Maktabga tayyorlik deganda bolada umumiy kompetensiyalaring va
rivojlanish sohalari kompetensiyalarining kuchaytirilganligi tushuniladi. Mazkur
xarita maktabgacha ta’lim tashkilotsining har bir bitiruvchisi uchun to‘ldiriladi.
Unda dasturga mos holda rivojlanishning barcha beshta sohalari bo‘yicha
kutilayotgan natijalar (bola kompetensiyalari) taqdim etiladi.
Tarbiyachiga u yoki bu natija qay darajada aks etishini belgilash taklif
etiladi. Rivojlanishning beshta sohasi bo‘yicha natijalar (bola kompetensiyalari)
umumlashtiriladi va tavsiyalar hamda istaklar ko‘rinishida ota-onalarning
diqqatiga etkaziladi.
8.5. Bolalarni boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlash bo‘yicha
guruhlardagi 6-7 yoshli bolalarning o‘qitish samaradorligini va rivojlanishi
taraqqiyotining baholanishini o‘tkazish muddatlari
Bola rivojlanishi xaritasini to‘ldirish uchun o‘z ichiga uchta siklni –
dastlabki (o‘quv yili boshidagi), oraliq va yakuniy kuzatishlarni oluvchi kuzatish
amalga oshiriladi.
Dastlabki kuzatish o‘quv yili boshida – taxminan sentyabr oyi davomida
o‘tkaziladi. Bu bosqichda har bir bolaning boshlang‘ich imkoniyatlari aniqlanadi,
shu vaqtga kelib uning yutuqlari belgilanadi. Tarbiyachi o‘z diqqatini ta’lim
sohalarini o‘zlashtirish bo‘yicha mavjud muammolarga qaratadi, bolaning qaysi
sifatlarini qo‘llab-quvvatlash kerakligini, har bir bola uchun qaysi vazifalar
dolzarb ekanligini aniqlaydi. Bundan so‘ng berilgan vaqt davomida bolaning
yoshini hisobga olgan holda uning rivojlanishi xaritasini to‘ldiradi.
3
“Ilm yo‘li” Variativ dasturiga 13-ilova, « Bolaning maktabga tayyorlik
xaritasi » .
Oraliq kuzatish yarim yillik oxirida (dekabr, yanvar oylari) o‘tkaziladi. Bu
kuzatishning maqsadi bo‘lib bolaga nisbatan tanlab olingan metodikaning
to‘g‘riligini aniqlash, rivojlanish dinamikasini belgilash sanaladi. Mazkur
kuzatish natijalari bo‘yicha tarbiyachi boshqa mutaxassislar bilan hamkorlikda
zarur vaziyatlarda pedagogik jarayonga tuzatishlar kiritishi mumkin.
O‘quv yili oxirida (odatda may oyida) tarbiyachi yakuniy kuzatishni
o‘tkazadi. Yakuniy kuzatish asosida belgilangan vazifalar qanchalik
bajarilganiligi baholanadi, mazkur bolaning rivojlanishida kutilayotgan natijalarni
hisobga olish bilan pedagogik jarayonning kelgusi maqsadlari belgilanadi/to‘liq
kunlik qatnash guruhida ishtirok etishni hisobga oilsh bilan yozgi davr uchun
individual ishni olib borish belgilanadi.
Kuzatishni o‘tkazishda quyidagi tamoyillarga rioya qilish tavsiya qilinadi:
- kuzatish bola uchun odatiy vaziyatlarda amalga oshiriladi va bolaga
yordam ko‘rstishga yo‘naltiriladi;
- kuzatish bolaning rivojlanishi haqida yanada ob’ektiv tasavvur yuzaga
kelishi uchun ikki haftadan kam bo‘lmagan (yoki bir oy davomida) tarzda
o‘tkaziladi;
- tarbiyachi bola haqidagi axborotlarni ota-onalar va tashkilotining boshqa
xodimlari bilan bo‘lgan suhbatlardan ham olishi mumkin;
175](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_175.png)
![- tarbiyachi bolaning moyilliklariga, qiziqishlariga, uning muloqotdagi va
bilishdagi o‘ziga xosliklariga o‘z diqqatini qaratishi lozim.
O‘quv yili yakunida tarbiyachi bolalar tomonidan o‘quv dasturini
o‘zlashtirish darajasi haqida yakuniy pedagogik kengashga hisobot yozdai va
bolalar bilan kerakli natijaga erishilmagan ko‘rsatkichlarda to‘xtalib o‘tadi,
buning bajarilmasligi sabablarini (ayrim metodikalarni egallamaganlik,
adabiyotlar va tarqatma materiallarning kamligi, guruh texnik vositalar bilan
kerakli darajada ta’minlanmagan, bolaning kasalligi va kelmasligi bo‘yicha, ota-
onalarning faol emasliklari va h.k.) ko‘rsatadi.
IX bob. Hamkorlik
9.1. Oilalar bilan hamkorlik
Bola rivojlanishining dastlabki bosqichlarida oilaning tutgan o‘rni
beqiyosdir. Bolalar oilada tarbiyalanadi va unda yuz beradigan voqealar ularga
juda katta ta’sir ko‘rsatadi.
Kichkina bolalar oilaga juda bog‘lanib qolgan bo‘ladi, chunki oila :
Ularning jismoniy jihatdan barkamol bo‘lishini, ovqat, kiyim-kechak, uy-
joy bilan ta’minlaydi, sog‘lig‘i haqida g‘amxo‘rlik qiladi ;
Ularning hissiy bardamligini, jumladan, mehr ko‘rsatadi, qo‘llab-
quvvatlaydi, nimaning yaxshiligi, nimaning yomonligini doimo eslatib turadi
Ularning rivojlanishi shart-sharoitlarini ta’minlaydi .
Pedagoglar bolaning dastlabki tabiyachisi sifatida oilaning etakchi rolini tan
olishlari muhim ahamiyat kasb etadi. Boshlang‘ich majburiy bir yillik maktabga
tayyorlov guruhga kelgunga qadar oila bolaga madaniyatni, muhim va eng zarur
ko‘nikmalarni singdirishga ulguradi. Bolani maktabga tayyorlash bola va oila
o‘rtasida shakllangan ana shu dastlabki munosabatlarga tayangan holda ota-
onalarga boshlang‘ich majburiy bir yillik maktabga tayyorlov guruhlar
faoliyatining barcha jabhalarida ishtirok etishga imkon beradi.
Oilalarni jalb etish maktabga tayyorlash bo‘yicha majburiy bir yillik
maktabga tayyorlov guruhlarda bolalarning bilim olish faoliyatini boyitishda,
bola qiziqishlari va uydagi ta’lim-tarbiya natijalaridan foydalanishda muhim
o‘rin egallaydi. Bolalarning muvaffaqiyatli rivojlanishi va bilim olishida ikki
ta’lim muhiti – uy va majburiy bir yillik maktabga tayyorlov guruhlarning bir-biri
bilan bahamjihatligi g‘oyat muhimdir.
Oilalarda bolalarni maktabga tayyorlash ishlari turlicha olib boriladi. Ba’zi
oilalarda bolalar bilan ko‘p shug‘ullanilsa ham, bu asosan o‘quv
mashg‘ulotlaridir – husnixat yozuvi, alifbe o‘rgatish, turli adabiyotlar o‘qib berish
bo‘lib, maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ayniqsa muhim bo‘lgan syujetli
o‘yinlar, harakat faolligi, tasviriy faoliyatga oid ishlar bilan shug‘ullanmaydilar.
Boshqa oilalarda bolani o‘yinchoqlar va televizor bilan yakkama-yakka qoldirib,
bu unga yoqadi va rivojlanishi uchun etarli bilim beradi deb hisoblashadi.
Natijada ayrim hollarda majburiy bir yillik maktabga tayyorlov guruhlarga
rivojlanishida muayyan muammolari, mustaqil faoliyatni etarli darajada amalga
oshira olmaydigan, maqsadga erishish uchun irodasi bo‘sh, o‘zaro hurmat,
umumqabul qilingan me’yor va qoidalar asosida boshqalar bilan birgalikdagi
faoliyatni tashkil eta olmaydigan bolalar qabul qilinadi . Bundan tashqari, ayrim
176Ривожлантириш, тарбиялаш ва ўқитишнинг «Билимдон» дастури](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_176.png)
![bolalarda sensor ko‘nikmalari, tasavvurlarining rivojlanmagani, hissiyot
olamining qashshoqligi kuzatiladi. Uydagi ta’lim-tarbiyaning turli-tuman
sharoitlari ta’sirida bolalar rivojlanishining alohida sohalari bo‘yicha erishilgan
natijalarning har-xilligini qayd etish muhim. Boshlang‘ich majburiy bir yillik
maktabga tayyorlov guruhlarga kelayotgan bolalarga xos ana shu xususiyatlarni
ta’lim jarayonida albatta e’tiborga olish, ularni ota-onalar xohishiga binoan aqliy
rivolashtirishga emas, balki umumrivojlantiruvchi vazifalarni hal etishga, bola
shaxsining har tomonlama rivojlanishiga yo‘naltirgan ma’qul .
Ijtimoiy-psixologik muhofaza, bola yutuqlarining muvaffaqiyati unga kim va
qanday ta’sir etayotganiga bog‘liq. Vaqtining katta qismini bola MTT va uyda
o‘tkazadi, shuning uchun pedagoglar va ota-onalarning ta’siri bir-biriga zid
bo‘lmasligi, aksincha, bola tomonidan ijobiy va faol qabul qilinishi kerak. Bunga
pedagoglar va ota-onalar hamkor va hamfikr bo‘lib, tarbiyaviy muammolarni
bahamjihatlik bilan hal etish orqaligina erishish mumkin.
Pedagoglar ta’lim jarayonini tashkil etishda va bevosita pedagogik
jarayonning o‘ziga ota-onalarni jalb etishni, ularga bolalar bilan rivojlantiruvchi
o‘zaro aloqalar shakllarni o‘rgatish, bolalarning ta’lim-tarbiyasiga doir metodik
yordam berishni nazarda tutadigan oilalar bilan ijtimoiy-pedagogik ishlarning
ahamiyatga katta e’tibor berishlari lozim.
Samarali faoliyat yuritish va oilani MTT ishiga jalb etish uchun pedagoglar
o‘zlari tarbiyalayotgan bolalarning birlamchi vazifalarini bilishlari, ularning oilasi
va yaqin qarindoshlari haqida muayyan tasavvurga ega bo‘lishlari lozim.
Boshlang‘ich majburiy bir yillik maktabga tayyorlov guruhlarga qatnayotgan
bolalarning ota-onalari bilan muvaffaqiyatli hamkorlik qilish uchun MTT
xodimlariga quyidagi faoliyat yo‘nalishlarini tavsiya etish mumkin:
1. Ota-onalarda MTT xodimlari bilan hamkorlik qilishga intilishni
shakllantirish .
2. Bolalaning imkoniyatlari, talab-ehtiyojlari va qiziqishlarni baholashda,
uning MTT kirishiga ko‘maklashish .
Ota-onalarning pedagogik kompetentligini oshirish ota-onalarga uyda bola
bilan mashg‘ulot o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan metodik usullarni o‘rgatish; ota-
onalarga bola shaxsini rivojlantirish uchun xizmat qiladigan maxsus tarbiya
usullarini o‘rgatish
9.2. Bolalarni boshlang‘ich ta’limga to‘lovsiz majburiy bir yillik tayyorlash
bo‘yicha guruhlar ishiga oilalarni jalb qilishning foydaliligi
Ota-onalarning MTM faoliyatiga jalb etilishi bolalarga ham, ota-onalarga
ham, MTT ham foyda keltiradi. Muloqot, o‘zaro hurmat, turfaxillikni, bola
manfaatlarining muhimligini e’tirof etish samarali hamkorlikka asos bo‘lib
xizmat qiladi. Samarali hamkorlik shakllantirilishi uchun pedagoglar va ota-
onalar o‘zlarida yangi ko‘nikma va bilimlarni rivojlantirishlari kerak.
Pedagog uchun oila shunchaki ta’sir ob’ekti sifatida xizmat qilmasligi kerak,
bolalarni boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlash guruh pedagoglari
bola uchun oila uning shaxs sifatida shakllanishini belgilab beradigan zarur muhit
ekanini o‘zlari ham tushunishlari, ota-onalarga ham tushuntirib berishlari zarur.
SHuning uchun ota-onalarning pedagogik jarayon doirasiga jalb etilishi, ularning
177](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_177.png)
![faol ishtiroki pedagog shunday bo‘lishini xohlashi uchun emas, bu o‘z bolasining
rivojlanishi uchun muhim bo‘lgani uchun kerakdir.
9.3. Hamkorlik imkoniyatlari
Oila a’zolarinig bolalarni boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlash
guruhlar faoliyatida ishtirok etishi uchun turlicha imkoniyatlar yaratiladi:
Ota-onalar uchun qulay vaqtda oilalarga tashrifini rejalashtirish pedagogga
bolalar va ota-onalar bilan ular uchun odatiy vaziyatda tanishish imkonini beradi;
Ota-onalarga bolalarining qanday ishlayotgani va o‘ynayotganini ko‘rish
uchun istagan paytda guruhga tashrif buyurishiga imkon berish;
Ota-onalarni guruhda bolalar bilan birgalikda shug‘ullanish uchun taklif
etish, ma’lumot almashish tarzida pedagog tomonidan taqdim etiladigan bolalar
portfeolari haqida o‘z fikr-mulohazalarni bildirish;
Ota-onalar pedagoglarga qandaydir oilaviy voqealar – tug‘ilgan kunlar,
yangi ish, qarindosh yoki qo‘shni shaharga tashrib buyurish haqida xabar bergan
hollarda ushbu voqealarni guruhdagi bolalar bilan muhokama qilish;
Bolalar bilan to‘laqonli muloqot tajribasi bilan o‘rtoqlashish imkoniyatini
yaratadigan mavzular bo‘yicha ko‘rgazmalar;
Bolaning milliy va mintaqaviy madaniyatni o‘rganishga mo‘ljallangan
muzeylarga birgalikda tashrif buyurish;
Ota-onalar bilan birgalikda bayram tadbirlari, bolalar ishlari
ko‘rgazmalarini tashkil etish .
Pedagoglar va ota-onalarning birgalikdagi faoliyati va o‘zaro muloqoti uchun
ko‘plab rangbarang imkoniyatlarning mavjudligi har bir oilaning xususiy
manfaatlari va xohish-istaklariga mos keladigan hamkorlik shakllarni ishlab
chiqishga imkon beradi 14
.
9.4. Oila bilan muloqot qilish
Bolalar yuzasidan oilalar bilan muloqot yuritish – pedagogik jamoa
vazifalarining eng muhim qismi. Har bir oila bolalarning kamol topishi, ularning
yaxshi va bajonidil o‘qishidan manfaatdordir. Ehtimol, MTM – bu bolalarning
oldindan tashqaridagi ilk tajribasi bo‘lgani uchun oila a’zolari uning yutuqlaridan
boxabar bo‘lishni istaydi. Pedagoglar bola haqidagi tasavvurlarni chuqurlashtirish
va yanada samarali faoliyat yuritish uchun ota-onalar bilan bolaning uydagi va
maktabdagi mashg‘ulotlari, uning kuchli va zaif tomonlari, tashvishlantirayotgan
jihatlari haqida bajonidil muhokama etishlari zarur.
Albatta, muloqot ochiq-oshkora va ishonchli bo‘lishi uchun vaqt talab etiladi.
Shuning uchun boshidanoq ota-onalar bilan suhbatlashish, oiladan taqdim
etilayotgan ma’lumotlar naqadar muhim ekanini tushuntirishlari kerak. Diqqat
bilan tinglay olish – ochiq muloqotning muhim negizidir.
Muloqot chog‘ida pedagoglar ota-onalar uchun tushunarli, aniq tilda
so‘zlashishi, savollar berish uchun ularga imkon qoldirishi darkor.
9.5. Oilalar bilan muloqot qilish tamoyillari:
Ota-onalar uchun vaqt toping , imkoniyat tug‘diring, ularni o‘z fikr-
mulohazalari, quvonch-shodligi, maqsadlari va tashvish-xavotirlarini bayon
etishga da’vat qiling ;
Y u zma-yuz gaplashish uchun joy toping, barcha ma’lumotlarni mahfiy deb
qabul qiling ;
178](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_178.png)
![ Oilalar pedagoglar bilan o‘zigagina tegishli shaxsiy ma’lumot bilan
o‘rtoqlashadi, shuning uchun u sir saqlanishi zarur . Sir saqlash tamoyiliga
pedagog ham, oilalar ham rioya etishi lozim .
9.6. Kutuvlar
Tajriba oilaning va pedagogik jamoaning mo‘ljallari yoki maqsadlari har
doim ham mos kelavermasligi ko‘rsatadi. SHuning uchun ham bola qabul
qilinishi bilan bolalarni boshlang‘ich ta’limga majburiy bir yillik tayyorlash
guruhlar dasturini ota-onalar bilan muhokama etish va bu boradagi muloqotni yil
davomida olib borish maqsadga muvofiqdir. Qarashlar va mo‘ljallardagi tafovut
bir-birini tushunmaslikka va muloqotning izdan chiqishiga olib kelishi mumkin.
Ota-onalarning ta’lim jarayonida bola nimalalarga erishishi lozimligi haqidagi
mo‘ljallarini, ular uchun "muvaffaqiyatlilik" nimani anglatishini aniqlab olish
muhim ahamiyat kasb etadi. O‘quv yilining boshidayoq ushbu masalaning
muhokama etilishi kelgusidagi muloqotni yo‘lga qo‘yishga yordam beradi.
X bob. Resurs ta’minoti
Boshlang‘ich ta’limga bolalarni majburiy bir yillik tayyorlash bo‘yicha
guruhlarning resursli ta’minoti 15
- bu 6-7 yoshli bolalarni tarbiyalash va o‘qitish,
rivojlantirishning samarali metodlarini o‘zlashtirayotgan pedagoglar uchun
mo‘ljallangan “Ilm yo‘li” namunaviy dasturining o‘quv-metodik qismidir.
Resursli materiallarning mazmuni O‘zbekiston Respublikasida ilk va
maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari
bilan, shu jumladan, maktabgacha ta’lim tashkilotlariing amaliyotchi-
pedagoglarining xohish-istaklariga mos holda shakllantirilgan va pedagoglarning
ishi uchun eng dolzarb mavzularni yoritib beradi:
5
“Ilm yo‘li” Variativ dasturiga 1-ilova, «Boshlang‘ich ta’limga bolalarni
majburiy bir yillik tayyorlash bo‘yicha bitta guruhning moddiy-texnik asoslar va
ta’limiy-didaktik materiallar bilan jihozlash me’yorlari ».
bolalarda xavfsiz xulq-atvor ko‘nikmalarini rivojlantirish, ota-onalar bilan
ishlash, bolaning yutuqlarini kuzatish va baholash hamda boshqa shu kabilar.
Maktabgacha ta’lim sohasida milliy va xorijiy mutaxasislarning tajribalari
6-7 yoshli bolalarning rivojlanishi, tarbiyalanishi va o‘qitilishi uchun o‘z
dasturlari ishlab chiqiladigan, boshlang‘ich ta’limga majburiy yillik tayyorgarlik
bo‘yicha guruhlar tashkil etilgan yoki tashkil etilishi kutilayotgan O‘zbekiston
Respublikasidagi maktabgacha ta’lim va umumta’lim tashkilotlarining
pedagoglariga yordam berishga safarbar etilgan.
XI bob. Ilovalar
1-ilova. Bolalarni boshlang‘ich ta’limga majburiy yillik tayyorlash bo‘yicha
guruhlarda ishlovchi pedagoglar uchun tavsiya
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 8-dekabridagi
“Boshlang‘ich ta’limga bolalarni majburiy bir yillik tayyorlashga bosqichma-
bosqich o‘tish bo‘yicha chora-tadbirlar haqida”gi 999-sonli qarori bilan mos
holda maktabgacha ta’lim tizimini kelgusida takomillashtirish, sog‘lom, faol,
to‘la rivojlangan, ijtimoiy moslashgan bola shaxsini shakllantirish, shuningdek,
boshlang‘ich ta’limga bolalarning sifatli tayyorgarligi va kelgusidagi
179](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_179.png)
![muvaffaqiyatli o‘quv faoliyatiga shart-sharoitlarni yaratish maqsadlarida
respublikaning barcha hududlarida bosqichma-bosqich tarzda 6-7 yoshli
boshlang‘ich ta’limga bolalarni majburiy yillik tayyorlash guruhlari tashkil
etiladi.
Mazkur guruhlarda bolalar har tomonlama rivojlanadilar. Maktabgacha
ta’lim tashkilotilarida maktabgacha ta’lim bilan qamrab olinmagan bolalar bilan
ishlash borasida har qanday yangi ish kabi ma’lum bir qiyinchiliklarga duch
keladi.
“Ilm yo‘li” variativ dasturi mualliflari tomonidan mulkchilik shaklidan
qat’iy nazar barcha maktabgacha ta’lim tashkilotlarida 6 -7 yoshli bolalarni
boshlang‘ich ta’limga bolalarni majburiy bir yillik to‘lovsiz tayyorlash bo‘yicha
guruhlardagi pedagogik jarayonni to‘laqonli ravishda tashkil etishga yordam
beradigan metodik tavsiyanomalar ishlab chiqilgan.
Shuni ko‘zda tutish kerakki, maktabgacha ta’lim qamrab olingan va
maktabgacha ta’lim tashkilotlariga qatnamagan bolalarning rivojlanish darajasi
sezilarli ravishda farqlanadi. Aynan mana shuning uchun ham kelgusi barcha
ishlar asosiga har bir tarbiyalanuvchining individual qirralari va intelelktual
imkoniyatlari sinchiklab o‘rganilishi qo‘yilishi zarur bo‘ladi.
Eslatib o‘tamizki, o‘qitish va tarbiyalash tizimi ham maktabgacha ta’lim
tashkilotida, ham oilada bolalar faoliyatining istalgan turi ko‘rinishida, shu
jumladan, o‘quv mashg‘ulotlarida o‘yinlardan foydalanish negizida olib borilishi
lozim.
6-7 yoshli bolalarning o‘qitilishini tashkil etish mazkur guruhlarda
individual, hamkorlikdagi mashg‘ulotlar yoki rivojlanish markazlarida kichik
guruhlar bo‘yicha didaktik va rolli o‘yinlar, kuzatishlar, tajriba qilish shaklida
olib borilishi mumkin.
XULOSA
1.Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda elementar matematik
tassavurlarni shakllantirish metodikasining nazariy asoslari va amaliy
masalalarini o‘rganish kichik, o‘rta va katta yoshdagi bog‘cha
tarbiyalanuvchilarining ilk matematik bilim va ko‘nikmalarni egallashlariga,
faolligini oshirish usullarini bo‘lajak maktabgacha ta’lim tarbiyachilarining
kelgusi amaliyotda muhim vosita hisoblanadi va dastlab bolalarga elementar
matematik tushunchalar ustida ishlashga o‘rgatishda hamda ularning
180](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_180.png)
![qo‘llanilishiga doir misol va masalalarni yecha olishga o‘rgatish muhim o‘rinni
egallaydi.
2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda elementar matematik
tassavurlarni shakllantirish usularidan foydalanishga doir mashq va topshiriqlarni
bosqichma-bosqich bajarishga o‘rgatish, ular yordamida tahlil qilish, tadqiqot
o‘tkazish, kichik, o‘rta va katta yoshdagi bog‘cha tarbiyalanuvchilarining
mantiqiy ilk matematik faoliyat tadbiqlarini amaliy faoliyatda zarurligi va
qo‘llash usullriga o‘rgatishda foydalanish ularning bilim saviyalarining oshishiga
va fikrlashlarini o‘stirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
3. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda elementar matematik
tasavvurlarni shakllantirish usullari yordamida bolalar bilan sonli miqdorlar,
geometrik shakllar, fazo va vaqtga doir konkret mashqlar va masalalar yechish
jarayonida nazariy mantiqiy savollardan foydalanish nafaqat mantiqiy tafakkur
ko‘nikmalarini rivojlantirishga, balki nazariy qoida va tushunchalarning
tadbiqlarini go‘zlashtirilishini ta’minlaydi va ularni bosqichma-bosqich tafakkur
usullari mohiyatini tushunishlariga xizmat qiladi.
4. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda elementar matematik tassavurlarni
shakllantirish usullaridan foydalanish ko‘nikmalarni shakllantirishda yangi
pedagogik texnologiyalarni qo‘llash: loyihalash usuli, axborot –kommunikativ
vositalaridan foydalanish, turli interfaol dars usullarini qo‘llash, bunda
o‘qituvchining turli imkoniyatlardan foydalana olishi, tayyorlovchi savol va
topshiriqlardan o‘rinli foydalana olishini talab etadi.
GLOSSARIY
Geometriya –yunoncha “geometriya” so‘zi ikki so‘zdan iborat: “geo” –
“yer” va “metrio” – “o‘lchov”, ya’ni tarjimada bu so‘z “geodeziya”
degan ma’noni anglatadi.
Diametr – y u noncha so‘z “ko‘ndadang”, “kalibr” degan ma’noni
anglatadi.
181](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_181.png)
![Doira diametri-bu aylananing istalgan ikki nuqtasini bir - biriga
tutashtiruvchi va uning markazidan o‘tuvchi kesma.
Kvadrat – bu barcha tomonlarning uzunligi teng bo‘lgan to‘g‘ri
to‘rtburchak. Kvadrat- muntazam to‘rtburchakdir.
Doira – q a d imgi german tillarida “krieger” – “halqa”, “aylana”, yunoncha
– “g‘ildirak”, “aylana”.
Kub – bu muntazam oltiyoq. Kub – bu barcha qirralari bir-biriga teng
bo‘lgan to‘g‘riburchakli parallelepiped.
MATEMATIKA – yunoncha masma so‘zi fan, ta’limot, fikrlashgni
o‘rganaman degan ma’noni anglatadi.
Matematika – bu haqiqiy olamning miqdoriy munosabatlari va fazoviy,
shakllari haqidagi fan.
Ko‘pburchak – ushbu atama “ko‘p” va “burchak” so‘zlarini birlashtirish
orqali hosil bo‘ladi. Uning hind- y evropa tillarida mavjud (masalan, yunon
tilida “poligon” (ko‘pburchak) “poli” – “ko‘p” va “gonna” – “burchak”
daniborat).
Oval. Fransuzcha “oval” – “oval” so‘zi lotincha “ovum” – “tuxum” dan
olingan. Oval – yopiq qavariq tekis tekis egri chiziq.
Aylana. Yunon tilidan tarjima qilingan ushbu so‘z periferiya so‘zidan
olingan.
Kesma – bu ikki xil nuqtadan va ular orasidagi yotgan barcha nuqtalardan
tashkil topgan to‘plamdir.
Piramida. Ba’zilar yunoncha “piramida” so‘zi misrcha “piramus” –
“inshoatning yon qirrasi” dan kelib chiqqan deb hisoblashadi.
Piramida – bu yoqlaridan biri ko‘pburchak bo‘lgan, qolganlari esa
umumiy uchga ega bo‘lgan uchburchaklarlan iborat ko‘pyoq.
PRIZMA. Y u noncha “prizma” so‘zi “kesilgan ulush”, “kesilgan qism”
degan ma’noni anglatadi.
To‘g‘ri to‘rtburchak - bu barcha burchaklari to‘g‘ri burchaklarga
bo‘lgan to‘rtburchak,
To‘rtburchak parallelogrammdir. Qo‘shni tomonlari mos keladigan
to‘rtburchak kvadrat deyiladi.
To‘g‘ri burchak . Qadimgi geometrik tushunchalardan biri bu odamning
vertikal holati va ko‘plab atrof-muhit obyektlari tasviri bilan bog‘liq.
To‘g‘ri burchak – bu o‘ziga qo‘shi burchakka teng burchak. To‘g‘ri
burchakning kattaligi 90 gradusga teng.
RADIUS . Bu so‘z lotincha “radius” – “nur”, “g‘ildirak spitsasi” dan
keladi. Bu atama 17-asrning oxirida qabul qilingan.
Aylana radiusi – bu aylananing markazidan undagi istalgan nuqtagacha
bo‘lgan masofa.
Nuqta geometriyaning asosiy tushunchalaridan biri bo‘lib, uning bilvosita
ta’rifi aksiomalarda beriladi.
Uchburchak. Termin ikki so‘zni birlashtirish orqali hosil bo‘ladi: “uch” va
“burchak”. “Uch” so‘zi odatdagi slavyan, hind-yevropa (yunoncha “tris” –
“uch” bilan taqqoslang).
To‘g‘ri doiraviy silindr - to‘rtburchakni uning yontomonlaridan biri
atrofida aylantirish natijasida hosil bo‘lgan jism.
182](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_182.png)
![Shar-bu uch o‘lchovli fazodagi nuqtalar to‘plami, ularning har biridan
berilgan nuqtagacha bo‘lgan masofa ma’lum masofadan oshmaydi.
Asosiy tushunchalar
Sifatli pedagogika – bolalarni o‘yin shaklida qiziqarli va zavqlantiruvchi
tarzda o‘qitish; bolalarda o‘qishga bo‘lgan xohish-istaklarini qo‘llab-
quvvatlaydigan, maktabga borish imkoniyatlarini ta’minlaydigan, ota-onalarga
yordam ko‘rsatadigan, bolalarning sog‘ligini (ham psixik, ham jismoniy)
saqlashning samarali o‘qitish dasturidir; tarbiyalanuvchilarning o‘qishi,
salomatligi va individual rivojlanishining muvaffaqiyatli natijalaridir;
Invariantli qism – istalgan MTT da amalga oshirilishi kerak bo‘lgan
maktabgacha ta’lim Davlat dasturining majburiy qismi;
Variativ qism – ta’lim jarayoni ishtirokchilari tomonidan shakllantiriladi,
maktabgacha ta’limning hududiy, milliy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa shart-
sharoitlarini, turlari bo‘yicha har xilligini aks ettiruvchi maktabgacha ta’lim turi;
O‘zR IMYOBRDT 10
– O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha
yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari;
Yоndashuv – bu pedagogik faoliyatning o‘zaro bog‘langan g‘oyalari,
tushunchalari va usullarining ma’lum bir xususiyatli jamlanmasidan foydlanishga
undovchi pedagog faoliyatining metodologik yo‘naltirilishidir;
Shaxsiy-yo‘naltirilgan yondashuv – bu ta’lim jarayoni markaziga faoliyat
sub’ekti sifatida ta’lim oluvchi qo‘yiladigan yondashuvdir. Yetakchi tamoyili
bo‘lib ta’lim oluvchining ehtiyojlari, motivlari, tajribasi va dolzarb rivojlanishi
darajasiga yo‘naltirilganlik va yaqin istiqboldagi rivojlanish hududida o‘qitish
sanaladi 11
.
Individual yondashuv – ta’lim beruvchining guru h dagi har bir bolaning
faol harakati va dam olish paytida barcha ehtiyojlarini e’tiborga olish zarurligini
anglatadi. Bu guruhdagi barcha material va jihozlar, umuman o‘qitish muhiti har
bir bolaning rivojlanishiga xizmat qilishni hamda mo‘ljallangan faoliyat turlari
bolalar rivojlanishidagi farqini e’tiborga olishini bildiradi.
Ta’limning rivojlantiruvchi muhiti - bola rivojlanishini ta’minlaydigan
shart-sharoitlar (o‘yinlar, o‘yin predmetlari va jihozlari, o‘quv-uslubiy
qo‘llanmalar, bolalarning turli faoliyat turlari bilan shug‘ullanishi uchun
mo‘ljallangan uskunalar) o‘zaro bog‘liqligini belgilab beradigan hal qiluvchi
ko‘rsatkichlardir.
Inklyuziv ta’lim – alohida individual imkoniyatlarni va ta’limiy
ehtiyojlarni hisobga olish bilan barcha bolalarni tarbiyalash va o‘qitishning teng
ravishda ommabopligini ta’minlaydigan jarayon;
Model (lotinchadan – o‘lcham, namuna) – tabiatdagi yoki jamiyatdagi
hodisa yoxud jarayonlarni talqin qilish;
Integratsiyalashgan rejalashtirish – bolalarni o‘qitish va rivojlantirish
integrallashgan jarayondir: bola rivojlanishining har bir sohasi uning boshqa
sohalari bilan uzviy bog‘liq. Ta’lim-tarbiya ishlarini rejalashtirishda ularni bir-
10
Давлат талаблари Ўзбекистон Республикаси Мактабгача таълим вазирининг 2018 йил 18 июндаги №1-
МХ буйруғи билан тасдиқланган, Адлия вазирлиги томонидан 2018 йил 3 июлда № 3032-рақам билан
рўйхатга олинган.
11
Л.С. В и готский .
183](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_183.png)
![biridan ajratmaslik zarur, biroq bir butun majmua sifatida qarash lozim. Turli
sohalardagi ta’lim jarayoni o‘zaro bog‘liq va bir-biri bilan uyg‘unlashgan .
Bola kompetensiyasi – bolaning bilim, ko‘nikma, malakalar va qadriyatlar
majmuidir. Tayanch kompetensiyalar rivojlanish sohalaridan qat’iy nazar, bola
shaxsi shakllanishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi;
Pedagogik strategiya – bolalarga belgilangan maqsadlarga erishishda
yordam ko‘rsatish uchun pedagoglar foydalanadigan konkret metodlar to‘plamini
namoyon qiladi. Strategiya asosida bolaning qiziqishlari, uning kuchli va kuchsiz
tomonlari, yoshga doir o‘ziga xosliklar va shaxsiy sifatlarning hisobga olinishi,
o‘qitish shakli yotadi;
“Men” konsepsiyasi – bolaning o‘zi, uning refleksiv faoliyatining qismi
haqidagi tasavvurlarining tizimi;
Rejalashtirish vositalari – pedagog kutilayotgan natijalarga erishish
uchun faoliyat mazmunini, turlarini, imkoniyat(resurs)larini belgilaydigan
vositalar, metodlar, usullar;
Kuzatish – bola ishlayotgan yoki o‘ynayotgan vaqtda uning faoliyatiga
aralashmagan holda uni kuzatib borish jarayoni;
Hujjatlashtirish – bu yozuv yordamida belgilangan shaklda turli xil
tashuvchilarga biron-bir axborotlarni saqlab qo‘yish jarayoni, bolalarni
kuzatishga va ro‘yxatga olib qo‘yishga tizimli yondashuvdir, olinadigan
ma’lumotlarning to‘liqligini ta’minlashga yordam beradi.
Mavzular yuzasidan testlar.
1. Har xil predmetdan tuzilgan guru h ni toping?
a) Ayiq, shar,o’yinchoq, qoshiq,kub
184](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_184.png)
![b) Qizil, ko’k, yashil, sariq
c) Stol, stul, tumba
d) Qoshiq, vilka, kosa, tovoq
2. Bir xil tushunchaga kiruvchi narsalarni tasvirlagan qatorni toping?
a) Kitob , qalam , ruchka , daftar
b) Shkaf , qalamdon , shar
c) Kub , shar , to’rtburchak , shkaf
d) Sumka , shar , qalam , shkaf
3. 6 ta stol xonaning o’rtasida turibdi, 1 tasi esa deraza oldida turibdi.
Guruhda jami nechta stol bor? Ushbu masala qaysi masala turiga kiradi?
a) Illustriyali masala
b) Og’zaki masala
c) Drammalashtirilgan masala
d) Amaliy masala
4. Vazada 5 dona gul bor edi. Zarnigor 1 ta gulni oldi vazada nechta gul qoldi?
Ushbu masala qaysi masala turlarining qaysi biriga tegishli?
a) Og’zaki masala
b) Illustriyali masala
c) Drammalashtirilgan masala
d) Amaliy masala
5. Kichik guruhdagi bolalarga matematika mashg’uloti haftasiga necha marta
o’tiladi?
a) 1
b) 2
c) 3
d) 4
6. Matematik tasavvurlarni shakllantirish fani necha bo’limga bo’linadi?
a) 5
b) 6
c) 4
d) 3
7. Qaysi asarda 1 dan 9 gacha bo ' lgan raqamlar va 0 raqami yordamida
arifmetik to ’ rt amalni bajarish qoidalari izohlab berilgan ?
a) “Hisobi al - hind”
b) “Al jabr val - muqobala”
c) “Turk hisobi”
d) “Hind hisobi”
8. “Aytilgan narsalarni faqat rasmlardagina emas, balki real voqealikda ham
ko'rsatish juda foydaliroqdir”, - ushbu fikr kimniki?
a) Ya.A. Komenskiy
185](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_185.png)
![b) A.Avloniy
c) Al Beruniy
d) Al Xorazmiy
9. Masalalar necha turga bo’linadi?
a) 3
b) 2
c) 4
d) 5
10. Agar to`plam biron - bir elementga ega bo' lmasa u qanday to'plami?
a) Bo’sh to'plam
b) To'plamlar yig'indisi
c) Ochiq to’plam
d) Yopiq to’plam
11. Kichik guruhlarda fazoni, tevarak-atrofni bilishga nimalar о' rgatiladi ?
a) Chapga, o’ngga
b) Ustida, ostida, yuqorisida
c) Doira, kvadrat, ichiga
d) Bayroqga, sharcha, o'ngga
12. “Juftini top”, “O'z uyingni top”, “Xaltada nima bor” kabi o'yinlardan
bolalarga nimani o’rgatish uchun foydalanish mumkin?
a) Geometrik figuralar va shakllarni tushuntirishda
b) Miqdor va sanoqni o'rgatish uchun
c) Kattaliklar bilan tanishtirish
d) Fazoda mo' ljal olishga o' rgatishda
13. Maktabga tayyorlov guruhlarida matematik tasavvurlarni shakllantirish
mashg' ulotlari 1 yilda necha marta o'tkaziladi?
a) 72
b) 36
c) 48
d) 60
14. Necha yoshli bolalarda o'z xulqini boshqarish qobiliyati paydo bo'ladi?
a) 6
b) 4
c) 5
d) 3
15. Qaysi guruhda bolalar 1 dan 5 gacha bo'lgan sanoq tartibi bilan tanishadilar
va u yoki bu buyumning tartibi bo'yicha o'rnini topish o`rgatiladi?
a) O’rta
186](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_186.png)
![b) Kichik
c) Katta
d) Tayyorlov
16. “Qaysi qo`l bilan uzoqqa ”, “Nima ogir”, “Qaysi qo`1 bilan aniqroq” kabi
mashg’ulotlarda bolalarga nima o’rgatiladi?
a) Masofa va og'irlik haqida tushuncha
b) Vaqtni bilish
c) Miqdor va sanoq tushunchasi
d) Figura va shaklni haqida tushuncha
17. A1 - Xorazmiy qaysi asari bilan algebraga atalgan?
a) “Al Jabr val - muqobala”
b) “Hisobi al - hind”
c) “Xindiston”
d) “Algebra”
18. Matematik mashg'ulotlarda o'qituvchi qanday usul va metodlardan
foydalanadi?
a) Amaliy og'zaki, ko'rsatmali
b) Tasvirlash
c) Hikoya qiiish
d) Aniq - buyumlami ko'rsatish
19. O'rta guruhda bolalarga kattalik haqida nimalar o`rgatilishi kerak?
a) Uzunlik, kenglik, bolandlik bo'yicha arzimas kichik farqlarni ilg'ab olishga, har
xil kattalikdagi 2 tadan ko'p buyumlarni taqqoslay olishga o'rgatish kerak.
b) Uzunlik, kenglik, balandlik bo'yicha arzimas tushunchlar
c) Har xil kattalikdagi 2 tadan kam buyumlami taqqoslay olish
d) Har xil kattalikdagi 2 tadan ko'p buyumlami taqqoslay olish
20. 2 ta lentaning uzunliklari bo'yicha taqqoslashda birinchi va 2 lenta bo'ylab
yuritilib, “bu lenta uzunroq, bu lenta qisqaroq” deb qaysi guruh bolalariga
kattalik haqida tushuncha beriladi?
a) Kichik
b) O’rta
c) Katta
d) Tayyorlov
21. Qaysi guruhda bolalar doira va kvadratni farq qilish, figurani tanish va
nomini aytishga o’rgatiladi?
a) O’rta
b) Kichik
c) Katta
d) Tayyorlov
22. Dramalashtirilgan masalalarda -
a) Bolalarning kuzatgan, ko'pincha o'zlari bevosita bajargan harakatlari aks
ettiriladi.
187](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_187.png)
![b) Bolalaming oldingi qilingan ishlari ko'rsatmasiz ag'zaki aks ettiriladi.
c) Mustaqillikni rivojlantirish aks ettiriladi.
d) Bolalaming hayollaridagi o'ylari aks ettiriladi.
23. 2 yoshli bolaga miqdor va sanoq haqida qanday bilimlarini berish kerak?
a) 3 gacha bo'lgan sonlarni sanaydi.
b) 5 gacha bo'lgan sonlarni sanaydi.
c) 10 gacha bo'lgan sonlarni sanaydi.
d) 22gacha bo'lgan sonlarn isanaydi.
24. “Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish”
kitobining muallifi kim?
a) N.U.Bikbaeva, Z.I.Ibrohimova
b) S.Qurbonboeva, Z.I.Toshtemirov
c) A.L.Asqarova, U.Bikboeva, H.I.Qosimova, D.Toshev
d) G' .Qodirov, Isayev
25. Ilk yoshdagi bolalar narsalarni farqlashda avvalo uning nimasiga e’tibor
berishadi?
a) Shakliga
b) Rangi va tusiga
c) Harakatlariga
d) Turgan joyiga
26. Bolalarning ilk matematik bilimlarini mustahkamlashda qanday
faoliyatlardan foydalanish lozim?
a) O’yin
b) Rasm chizish
c) Loy ishi, qurish - yasash
d) Hammasi to'g'ri
27. To'plamlar qanday belgilanadi?
a) Lotin harfming katta harfi bilan
b) Krill harfming katta harfi bilan
c) Lotin harfming kichik harfi bilan
d) Krell harfming kichik harfi bilan
28. Modellashtirish qanday usul?
a) Ko'rsatmali, amaliy
b) Ko'rsatmali
c) Amaliy
d) Og'zaki
29. Maktabgacha tayyorlov guruhida mashg'ulotlar haftasiga necha marta
o'tkaziladi?
188](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_188.png)
![a) 2
b) 1
c) 3
d) 4
30. Matematik tasavvurlarni shakllantirishda amaliy usulning xarakterli
xususiyatlari qaysilar?
a) Eng elementar usulda sanash, o'lchash va hisoblash ko'nikmalarini hosil qilish
b) Aqliy faolyait uchun asos bo'ladigan har xil amaliy ishlaming bajarish
c) Didaktik materialardan keng foydalanish
d) O’ lchash va hisoblash ko'nikmalarini hosil qilish
31. Metodik usul sifatida savollarga qanday talablar qo’yiladi?
a) Aniqlik, mantiqiy izchillik bolalarning yoshlariga mos bo`lishi.
b) Aniqlik, go zallik
c) Mantiqiy izchillik
d) Bolalaming yoshlariga mos bolishi
32. Maktabga borish oldidan bolalar qanday geometrik figuralaming asosiy
xosslari va belgilarini bilishlari va nomlarini aytishlari shart?
a) Doira, shar, to'rtburehak, kub, uchburchak,oval, silindr, to'g'ri to'rtburchak.
b) Doira to'rtburchak uchburchak
c) Shar, kub, silindir
d) To'g'ri to'rtburchak, shar
33. O’rta guruhda nechtagacha doirachalarga ega bolgan sonli figuralardan
foydalaniladi?
a) 5 tagacha
b) 7 tagacha
c) 6 tagacha
d) 4 tagacha
34. Sifat belgilari bilan farq qiluvchi bir turdagi predmetlar guruhini toping?
a) 1 ta qizil ruchka, 3 ta ко'к ruchka
b) 2 ta qizil qalam, ko'k ruchka
c) 2 ta olma, 3 ta nok
d) 4 ta oq ayiq, 1 ta uycha
35. Bir xil tushunchaga kiruvchi narsalar berilgan qatorni toping?
a) 2 ta kofta, 1 ta ko'ylak
b) 3 ta qalam, 1 ta sumka, 1 ta kofta
c) 2 ta parta, 1 ta daftar
d) 4 ta parta, 3 ta savatcha
36. Kichik guruhda bolalar vatq haqida qanday tasavvurga ega bo'ladilar?
189](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_189.png)
![a) Ertalab, kechqurun, kunduzi, kechasi
b) Ertalab, kechasi
c) Kechqurun, kunduzi
d) Indinga, kechasi, kunduzi
37. “Ra’noda 6 dona gul bor edi. Dilafruz 2ta gulni oldi vazada nechta gul
qoldi?” Ushbu masala qaysi masala turiga kiradi?
a) Og’zaki masala
b) Drammalashtirilgan masala
c) Amaliy masala
d) Illustriyali masala
38. O’rta guruhda mashg’ulot davomiyligi qancha vaqt davom etadi?
a) 20 daqiqa
b) 25 daqiqa
c) 30 daqiqa
d) 10-15 daqiqa
39. Katta guruhda mashg’ulot davomiyligi qancha vaqt davom etadi?
a) 25 daqiqa
b) 30 daqiqa
c) 10-15 daqiqa
d) 20 daqiqa
40. Tayyorlov guruhda mashg’ulot davomiyligi qancha vaqt davom etadi?
a) 30 daqiqa
b) 10-15 daqiqa
c) 20 daqiqa
d) 25 daqiqa
190](/data/documents/02dc02cb-59b5-4891-a75a-1e29bacadb43/page_190.png)
MATEMATIK TASAVURLARINI SHAKLLANTIRISH NAZARIYASI MUNDARIJA: 1. SILLABUS ( YO‘NALISHNIN G NAMUNAVIY VA ISHCHI O‘QUV REJASI, FANNING NAMUNAVIY VA ISH CHI O‘QUV DASTURI) ………………………………………………………………… 2. O‘TILAYOTGAN FANNING ASOSIY NAZARIY MATERIALI (MA RUZALAR MATNI)ʼ ……………………………………………… 3. GLOSSARIY …………………………………………………………… 4. FOYDALANILGAN ADABIYOTLARNING ELEKTRON SHAKLI.. .................................................................................................... 5. MAVZULAR BO‘YICHA TAQDIMOTLAR, MUSTAQIL TA’LIM UCHUN MATERIALLAR ( ILMIY MAQOLALAR va BOSHQA MANBALAR ) ………………………………………………………… 6. AMALIY YOKI SEMINAR MASHG‘ULOT LARI MATE R IALLARI …………………………………………………. 7. QO‘SHIMCHA MATERIALLAR (VIDEOLAR, KEYS-STADILAR VA BOSHQALAR)………………………………………………….. 1
1-MA'RUZA: Matematik tasavurlarini shakllantirish nazariyasi va metodikasi fani ning maqsad va vazifalari Reja: 1. M aktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlashda matematik ta'limning ahamiyati. 2. M atematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi faninining maqsadi, predmeti va uning asosiy vazifalari. Tayanch so’zlar va iboralar: didaktik materiallar, to’plam, universal to’plam, ta’lim, predmet, maqsad vazifa, o’qitish mazmuni, umumiy tavsif. Mustaqillik yillarida respublikada milliy ta’lim va tarbiya tizimi davlat siyosatining asosiy ustuvor yo’nalishi darajasiga ko’tarildi. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning bevosita rahbarligida 2
ishlab chiqilgan va jahon hamjamiyati tomonidan keng e’tirof etilgan Kadrlar tayyorlash milliy dasturining muvaffaqiyatli joriy etilishi natijasida mamlakatda noyob uzluksiz ta’lim tizimi barpo etildi. Maktabgacha ta’lim sohasi mazkur tizimning ilk bo’g’ini hisoblanadi va butun ta’lim-tarbiya tizimining asosiy maqsadi bo’lgan – barkamol avlodni tarbiyalashga erishishda muhim ahamiyat kasb etadi. Keyingi yillarda maktabgacha ta’lim muassasalarining faoliyat samaradorligini oshirish va moddiy-texnika bazasini mustahkamlashga yo’naltirilgan qator tizimli ishlar amalga oshirilmoqda. Birgina 2015-2016-yillar davomida 459 ta maktabgacha ta’lim muassasalari mukammal ta’mirlandi va zamonaviy talablarga mos ravishda jihozlandi. SHu bilan birga, bugungi kunda maktabgacha ta’lim muassasalarining ta’lim dasturlari va o’quv-tarbiyaviy rejalariga qo’yilgan davlat talablarini takomillashtirish dolzarb masalaligicha qolmoqda. Aksariyat maktabgacha ta’lim muassasalarining moddiy-texnika bazasi zamon talablariga javob bermaydi. Bolalarni maktabgacha ta’limga qamrab olish ko’rsatkichi hamon pastligicha qolmoqda. Mavjud muammolarni amaliy bartaraf etish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoevning 2016 yil 29 dekabrdagi “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori qabul qilindi. Dastur asosida keng ko’lamli kompleks tadbirlarni amalga oshirish ko’zda tutilgan: bolalarning har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlanishi uchun ilg’or xorijiy tajribalarni inobatga olgan holda zarur shart-sharoitlar yaratish; maktabgacha ta’lim muassasalari uchun pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish o’quv reja va dasturlarini zamonaviy pedagogik texnologiya va metodlarni inobatga olgan holda takomillashtirish; 2200 ta maktabgacha ta’lim muassasalarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, jumladan qishloq aholi punktlarida yangi maktabgacha ta’lim muassasalarini qurish, ularni zamonaviy talablarga javob beradigan inventar, uskunalar, o’quv-metodik qo’llanmalar, multimedia resurslari bilan ta’minlash. Qaror bilan belgilangan kompleks tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida quyidagilarga erishiladi: yuqori sifatli maktabgacha ta’limni ta’minlash, bolalarni sifatli maktabga tayyorlashni tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga muqobil dasturlarni joriy etishga; bolalarni maktabga tayyorlashning muqobil shakli bo’lgan 6100 ta qisqa muddatli guruhlar tashkil etishga; 3-6 yoshdagi maktabgacha ta’lim muassasalariga qamrab olinmagan bolalarni ularning ota-onalarini metodik qo’llanmalar bilan ta’minlash orqali maktab ta’limiga tayyorlashni tashkil etishga; maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog’ini 50 ta yangi qurilish hamda mavjud muassasalarning 1167 tasini rekonstruksiya qilish va 983 tasini mukammal ta’mirlash orqali kengaytirishga; qishloq joylardagi maktabgacha ta’lim muassasalarida ota-onalar badal to’lovini 30 foizgacha kamaytirishga; bolalarning maktabgacha ta’limga qamrovini 1,5 barobarga oshirishga. Dasturning samarali amalga oshirilishi unda ko’zda tutilgan ko’rsatkichlar ijrosining borishini tizimli monitoring qilib borish orqali davlat organlarining doimiy nazoratida bo’ladi. Rejalashtirilgan barcha ishlarni amalga oshirish ko`p jihatdan yoshlarimiz, fuqarolar va ularning vatanparvarligi, insoniyligiga bog`liq ekanini ta'kidladi: «Biz mamlakatimizning istiqboli yosh avlodimiz qanday tarbiya topishi, qanday ma'naviy fazilatlar egasi bo`lib voyaga etishiga, farzandlarimizning hayotiga 3
nechog`li faol munosabatda bo`lishiga, qanday oliy maqsadlarga xizmat qilishiga bog`liq ekanini hamisha yodda tutmog`imiz kerak». Yosh avlodni o`z xalqi, jamiyati va yurtiga fidoiylik ruhida kelajak taqdiri uchun mas'ullikni his eta oladigan, boy milliy madaniy merosimiz va qadriyatimizga hurmat va asrab — avaylash ruhida jamiyatimiz oldida turgan kechiktirib bo`lmas vazifa ekan, bunda barcha ta'lim — tarbiya ishi bilan shug`ullanuvchi xodimlardan katta- katta ishlarni bajarishni talab etadi. 1. O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi (1997 y) uzluksiz ta'limni bir butun tizimini yaratish vazifasini ilgari surdi va mutaxassislar tayyorlash sifatiga qo`yiladigan talablarni yanada oshirdi. Yana shunga bog`liq holda Respublikadagi pedagogika oliy o`quv yurtlaridagi ta'lim — tarbiya jarayonini tako’lillashtirish masalasi dolzarb masalaga aylandi. Maktabgacha tarbiya mutaxassislarini tayyorlash tizimida Matematik tasavurlarini shakllantirish nazariyasi va metodikasi kursi muhim o`rin tutadi. So`nggi yillarda mamlakatimizda bolalar bog`chasida matematika o`qitish butun sistemasida o`z ko`lami va ahamiyati jihatidan nihoyatda katta bo`lgan o`zgartirishlar amalga oshirildi. Maktab oldiga yangi maqsadlarning qo`yilishi bilan maktabgacha ta’lim muassasalarida matematik ta'lim berish mazmunining tubdan o`zgarishiga olib keldi. Maktabgacha ta’limda bolalariga matematikadan samarali ta'lim berish bo`lajak tarbiyachi maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ishlab chiqilgan «Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish» kursini o`qish metodikasini egallab, chuqur o`zlashtirib olmog`i lozim. 2. Bolalar bogchasida matematik ta'lim berish metodikaning predmeti q uyidagilardan iborat: 1. Matematika o`qitishda ko`zda tutilgan maqsadlarni asoslash (nima uchun matematika o`qitiladi, o`rgatiladi?). 2. Maktabgacha ta’limda matematika o`qitish mazmunini ilmiy ishlab chiqish (nimani o`rgatish kerak?), bolalarga bilimlar qanday berilganda, bu bilimlar fan, texnika va madaniyatninig hozirgi zamon rivojlanishi talablariga mos keladigan bo`ladi. 3. Matematik bilim berish metodlarini ilmiy ishlab chiqish (qanday o`qitish kerak?), ya'ni bolalar hozirgi kunda zarur bo`lgan bilimlarni, malakalarni, ko`nikmalarni va aqliy faoliyati, qobiliyatlarini egallab oladigan bo`lishlari uchun o`quv ishlari metodikasi qanday bo`lishi kerak? Matematik bilimlarni egallash jarayonida bolalar shaxsining garmonik rivojlanishi va shakllanishini amalga oshirish uchun qanday o`qitish kerak? 4. Matematik bilim berish vositalarini — darsliklar, didaktik materiallar, ko`rsatma qo`llanmalar va texnik vositalarni ishlab, (nima yordamida o`qitish). 5. Ta'limni tashkil qilishni ilmiy ishlab chiqish (darsni va ta'limning mashg`ulotdan tashqari formalarini qanday o`tkazish kerak?) Mashg`ulot ishlarini qanday tashkiliy metodlarda o`tkazish kerak? Mashg`ulot protsessidagi ta'limiy va tarbiyaviy masalalarni qanday qilib samaraliroq hal qilish kerak?). Bolalarga bilim berish maqsadlari, metodlari, vositalari va formalari metodik sistemaning asosiy ko m ponentlaridir. 4
2.s. Matematika fani oldida turgan maqsadlar: umumiy ta'lim, seminar va tarbiyaviy maqsadlaridan iboratdir. Seminar maqsadlar: matematik bilim berishdan kuzatilgan seminar maqsadlar bolalarning nazariyani amaliyotga bog`lay olishidan, ya'ni olingan bilimlarni seminar masalalarni hal qilishga, bolalar to`plam va son haqida; kattalik (mikdor)larning bir-biriga nisbati haqida, eng oddiy geometrik figuralar haqida boshlang`ich tasavvurga ega bo`ladilar, joy va vaqtni bilishni o`rganadilar: bolalar olgan bilimlarini o`zlarining kundalik mehnat va o`yin faoliyatida va maishiy hayotida uchraydigan matematikaga doir savol va masalalarni hal qilishga tatbiq eta bilish malakalarini hosil qilish kerak. Kursning ta'limiy maqsadlari : Bolalarga real olamdagi yuz beradigan eng sodda hodisalardagi miqdoriy nisbatlarni tushunishga va olamdagi fazoviy formalarni (joylashishlarini); natural son, geometrik figura, miqdor va boshqa tushunchalar abstrakt ammo ular real borliqdagi predmetlarga xos bo`lgan bog`lanish va munosabatlarni aks ettiradigan hajmda bilimlar berish, Bu bilimlar fazovoy tasavvurlarni rivojlantirishga mantiqiy fikrlay bilishga yordam berishi kerak. Matematikani o`rgatish bolalarda o`z ona tilida xatosiz so`zlashga, o`z fikrini aniq va ravon qilib bayon eta bilishga o`rgatishda yordam berishi kerak. Matematikani bayon etishda sergaplikka yo`l qo`yish mumkin emas, bunda har bir so`zni o`z o`rnida ishlata bilish ayniqsa muhimdir. Maqsad: 1. Bolalarni maktabda asosiy fanlardan bilim olishga o`rgatish (shu qatorda matematikadan ham). 2. Yosh bolalarga matematik bilim berish. Tarbiyaviy maqsadlar : Matematikaga doir bajariladigan ishlar bolalarni boshqa oladigan bilimlariga qaraganda ko`proq sabotlikka, tiripqoqlikka, puxtalikka, aniqlikka o`z fikr va xulosalarini nazorat qila olishga, ayniqsa kuzatish, tajriba va faxmlash asosida aytiladigan fikrlarining ravon bo`lishiga e'tibor bera bilishga odatlantirish kerak. Bolalarda matematik bilimlarga bo`lgan qiziqish, matematik xarakterdagi masalalarni sabr — toqat va tirishqoqlik bilan kechish ko`nikmalari rivojlantiriladi. Induktiv va deduktiv tafakkurning boshlang`ich ko`nikmalarini azaliy operatsiyalarni, ya'ni analiz qilish, sintez qilish, taqqoslashni, abstraktlashtirish va umumlashtirish qobiliyatlarini rivojlantirishga idroklilik va ziyraklikni, fazoviy tasavvurlarni va hayolni o`stirishga matematik ta'lim berish katta yordam qiladi. Xulosa qilib aytganda maktabgacha yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga sifatli tayyorlashda matematik tasavvurlarni shakllantirish axamiyati shundaki bolalarni maktabda matematika geometriya va chizmachilik fanlarini puxta egallashlariga asos bo’lib xizmat qiladi Nazorat savol va topshiri q lari 1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni har to’lonlama rivojlantirishda va ularni maktabga tayyorlashda matematik bilimlarning roli. 2. Matematik bilim berish vositalari nimalardan iborat. 5