logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. MEHNAT BOZORINING MOHIYATI

MEHNAT BOZORINING MOHIYATI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

148.5478515625 KB
Скачать
MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………….3 I-BOB. MEHNAT BOZORINING MOHIYATI VA SHAKLLANISHI. 1.1. Mehnat bozori, uning tarkibiy qismi va asosiy elementlari……5 1.2.Mehnat omili va mehnat bozoridagi munosabatlar…………….14 II-BOB. MEHNAT RESURSLARIDAN FOYDALANISHNING MOHIYATI VA VAZIFALARI 2.1. Mehnat resurslarining shakllanishi…………………………… 21 2.2. Mehnat resurslaridan foydalanish……………………………..23 III-BOB. MAVZUGA DOIR MASALALAR VA ULARNING YECHIMLARI …………………………………………………...25 XULOSA ………………………………………………………….38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………..39 38 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Globalizatsiya sharoitida moddiy resurslarni mamlakatlararo taqsimlanishiga mos ravishda mehnat resurslari taqsimlanganligi sababli jahon mehnat bozori tez rivojlanadi. Mehnat bozorida kelgindilar taklifi tez o’sadi narx arzonligidan unga taklif ham ortadi. Ma’lumotlarga ko’ra 2000-yilda yer yuzida uzi tug’ilgan yurtda ishlamaydiganlar soni 80 million nafardan ziyod bo’lgan. Xalqaro mehnat bozori kengayishi rivojlangan mamlakatlarda o’zga millat diasporasi o’sishiga olib keladi. Masalan, 2002-yilda AQSH dagi Xitoyliklar 15 mln bo’lgan. Hozirgi vaqtda o’tish davri iqtisodiyotining oldida turgan dolzarb muammolardan biri mehnat bozorini samarali shakllantirish va rivojlantirishdir. Buning uchun, avvalo ijtimoiy va iqtisodiy tizimlar rivojlanishining ob’yektiv qonunlaridan savodli foydalanish zarur. Mehnat bozori bozorning boshqa tizimchalari bilan uzviy bog’langan. Haqiqatdan ham talabga ega bo’lish uchun ishchi kuchi jismoniy, aqliy va kasbiy qobiliyatlarning belgilangan majmuasiga ega bo’lishi kerak.ishlab chiqarish jarayoniga bu qobiliyatlarni tatbiq eta turib, u o’z iste’mol sifatlarini yuqotmasligi uchun doimo qayta ishlab chiqarilishi lozim. Nafaqat o’zini qayta ishlab chiqarish, balki mehnat resurslari va butun aholining sifat ko’rsatkichlarini ham yaxshilanishini oshirib yoki pasaytirib ushbu tengsizlikni yo’q qilish mumkin. Ishchi kuchiga jami talab -investitsiya va ishlab chiqarish hajmlari bilan tartibga solinadi. Hаr qаnday tovar bozori singari mehnat bozori ham talab va takliflarga asoslangan. Bu hоlаtda talab ishchi kuchiga bo‘lgan ehtiyoj shaklida taklif esa bozorda mоs rаvishda mavjud bo‘lаdigan ishchi kuchiga nisbаtаn bo‘lаdi. Talab va taklif ishchilar tomonidan u yoki bu ishchi o‘rnini egallаsh, u yoki bu ish jоyini egallаsh 38 maqsadida ishchilar оrаsidagi raqobatli kurаsh davоmida yoki zаrur ishchilarni jаlb etish uchun ish beruvchilar оrаsida amalga оshirilаdi. Bozor uchun quyidagi хususiyatlar xarаkterli. Birinchidan, аgar ishchi kuchi mehnat jarayonida qiymаt barpo etsа, resurslarning boshqa hammа turlari mehnatning o‘zi bilan yangi qiymаtga o‘tаdi holоs. Ikkinchidan, ish kuchi taklifi demоgrafik omillar bilan – tug‘ilish darajasi, mehnatga lаyoqаtli aholi sоnining o‘sishi, sur’аti uning jinsga dоir yosh tuzilishi bilan bеlgilаnаdi. Uchinchidan, ishchi kuchi dinamikasiga migrаtsiya jarayoni ham jiddiy ta’sir ko‘rsаtаdi. To‘rtinchidan, ishchi kuchiga bo‘lgan talabga ilmiy- tехnik taraqqiyot ham ta’sir etadi. Ishning maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsadi- jahonda va O’zbekistonda mehnat bozorining tutgan o’rni, uning amal qilish darajalari va eng asosiysi bu tizimda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan masalalarni aniqlash va unga maqsadli yechim topishdan iborat. Kurs ishining ob’yekti va predmeti. Kurs ishining tadqiqot ob’yekti bo’lib jahon mehnat bozori salohiyati, bu bozordagi takliflar va talablar hisoblanadi. Predmeti esa mavjud qiyinchiliklarga qaramay bu bozor infratuzilmasini yaxshilash, davlatlar o’rtasidagi mehnat resurslariga bo’lgan talab va takliflarni yetarlicha ijobiy qondirish yo’lini izlashdir. Ishning tarkibi. Kurs ishini Kirish, 4 ta rejadan iborat 2 ta Bob, mavzuga doir masalalar va ularning yechimlariga bag’ishlangan 3- Bob, Xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati tashkil etadi. 38 I-BOB. MEHNAT BOZORINING MOHIYATI VA SHAKLLANISHI. 1.1. Mehnat bozori, uning tarkibiy qismi va asosiy elementlari. Iqtisodiyot yuritishning barcha shakl va ko’rinishlarida taraqqiyotga erishishning bosh omili-mehnat bo’lib hisoblangan. Mehnat – insonning muayyan ehtiyojlarini qondira oladigan va o’ziga kerak bo’ladigan moddiy yoki ma’naviy ne’matlar: buyum, tovar, xizmat, fan, madaniyat, san’at asarlari va h.k larni ishlab chiqarish, yaratish bo’yicha ongli, maqsadli va legitim faoliyatdir. Ishlab chiqarishda natural ishlab chiqarishdan tovar ishlab chiqarishga o’tgan sayin mehnat resurslariga bo’lgan talab ham ortib bordi. Buning natijasida asta sekinlik bilan mehnat bozori vujudga kela boshladi. Mehnat bozori - bu mehnatga qobiliyatli aholining ish bilan band bo’lgan qismlari va ish beruvchillar o’rtasidagi munosabatlarni hamda ularning shaxsiy manfaatlarini hisobga oluvchi kontraktlar (mehnat kelishuvlari) asosida “ mehnat qobiliyatlarini” xarid qilish- sotishni amalga oshiruvchi hamda ishchi kuchiga talab va taklif o’rtasidagi nisbatlarni bevosita tartibga soluvchi bozor iqtisodiyotining murakkab, ko’p aspektli, o’suvchi va ochiq ijtimoiy-iqtisodiy tizimchasidir. 38 Mehnat bozori tarkibiy qismining asosiy elementlariga quyidagilar kiradi : ishchi kuchiga talab va uning taklifi, qiymati, bahosi va yollashdagi raqobat. Talab agrosanoat majmuasi, ishlab chiqarish ijtimoiy infratuzilmasi va iqtisodiyotning boshqa sohalarining mehnat bozoriga buyurtma etgan ish haqi fondi, shaxsiy yordamchi xo’jaliklardan daromadlar va boshqa hayotiy vositalar bilan ta’minlangan ehtiyojning hajmi va tarkibini aks ettiradi. Taklif yollanma sharti bilan ishga ega bo’lishdan manfaatdor bo’lgan qishloq ishchi kuchining miqdir va sifat (soni, jinsi, yoshi, ma’lumoti, kasbi, malakasi, millati, ishlab chiqarish daromadi va boshqalar bo’yicha) tarkibini ifodalaydi. Shuni ta’kidlash joizki, “mehnat bozori” tushunchasining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va uni tarkibiy qismlarining tizimli tadqiqoti mazkur bozorni o’tish davrida bajariladigan asosiy vazifalarni ham aniqlashga imkon beradi: ishchi kuchiga talab va taklifning hajmi, tarkibi va nisbatini̶ shakllantirish; bozor uslubida xo’jalik yuritishining iqtisodiy, ijtimoiy va ̶ huquqiy mexanizmlari yordamida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish; mehnat resurslarining oqilona bandligini ta’minlashga bevosita ̶ ta’sir ko’rsatish; 38 ishsizlar ish topishiga, ularning malakasi va raqobat̶ qobiliyatinni oshirishga ko’maklashish; ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish va mehnat taqsimotini ̶ o’zgartirish. Mehnatning erkinligi va ixtiyoriyligi mehnat bozori ̶ shakllanishining asosiy sharoiti yohud shartidir. Shu bilan bir qatorda mehnat bozorining shakllanishiga bir qator iqtisodiy, ijtimoiy, demografik, tabiiy-iqlimiy va huquqiy shart sharoitlar va omillar mavjudki, ularni biz quyida batafsilroq ko’rib chiqamiz. Mehnat bozori (MB) shakllanishining asosiy iqtisodiy shart- sharoiti bo’lib, yollanma xodimlarni o’z ishchi kuchlariga nisbatan shaxsiy mulkchiliklari va ish beruvchilarning ish joylariga jamoa yoki xususiy mulkchiligi xizmat qiladi. Bu yerda shuni nazarda tutish kerakki, mazkur subyektlarni o’zaro almashuv munosabatiga kirishiga ularning shaxsiy manfaatlari majbur qiladi, uning orqasida shaxsiy iste’molchilik yotadi. Ular ham o’z navbatida qayta qator ishlab chiqarishda aholi ijtimoiy- iqtisodiy turmushining faqat kerakli ijtimoiy ehtiyojining ifodalanishi bo’ladi. Mehnat bozorining vujudga kelishi ishchi kuchiga talab va taklif o’rtasidagi muvozanatga erishish uchun o’zaro raqobat qilishga tayyor erkin va teng huquqli sheriklar iqtisodiy munosabatlarda bo’lishlari taqozo etadi. Bozorda yollanma xodim va ish beruvchi 38 shaxsiy erkinlik va bir-birlariga qaram bo’lsalar ham bir-biriga qarshi turadilar. Ishchi kuchiga talab va taklifi o’rtasida bozor muvozanatiga erishish mehnat bzozorining shakllanishiga hal qiluvchi iqtisodiy shartlardan biri hisoblanadi. Ammo bunday muvozanatni keltirish juda murakkab va albatta sun’iy usullar bilan. Bozor qonunlari asosida esa umuman mumkin emas. Buning asosiy sababi – taklif qilingan mehnatga layoqatli aholi soning unga talab miqdoriga nisbatan tez o’sishi. Mehnat bozori konyukturasi shakllanishining ijtimoiy shart- sharoitlari ichida yollanma xodimlar va ish beruvchilarning sifat ko’rsatkichlari oshishi yetakchi o’rin egallaydi. Ish beruvchi va yollanma xodim o’rtasida tuzilgan mehnat shartnomasi(kontrakt) mehnat bozorida ishchi kuchining sotish, sotib olishning hal qiluvchi huquqiy shart-sharoiti hisoblanadi. Mehnat bozorida mehnat sotilmaydi, ishlovchilarning mehnat qilish qobiliyati, mehnat xizmati sotiladi, chunki mehnat kishilarning ma’lum maqsadga yo’naltirilgan faoliyati jarayoni bo’lib, unda ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalari qo’shilishi natijasida kishilarning ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan mahsulot yaratiladi va xizmat ko’rsatiladi. Ishchi kuchi esa insonning mehnat qilishga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisi bo’lib, har bir mehnat jarayonida ishga 38 solinadi. Mehnat bozori-bozor iqtisodiyotidagi ijtimoiy–iqtisodiy munosabatlarning tarkibiy kismi xisoblanadi, jamiyatda mexnat bozori yaxshi faoliyat kursatmas ekan, bozor iqtisodiyoti tizimi xam uzining ijobiy samarasini bermaydi. Mehnat bozorini shakllantirish va uning faoliyatini rivojlantirish uchun, avvalo, oldi-sotdi munosabatlarini asosini tashkil kiluvchi bozor obyektini chukur anglash lozim. Mehnat bozorida insonning mexnat kilish layokati tovar shaklida namoyon buladi va yollanma ishlamokchi bulgan kishilar tomonidan taklif kilinadi. Bu layokat insondagi turli kirralarni, kishining ma’naviy va jismoniy rivojlanish darajasi, malakasi, kobiliyati, iktidori, mexnatsevarligi, ruxiy xolati va boshkalarni kamrab oladi. Ish beruvchi xodimning sarf kilgan mexnatga layokati baxosini (ish xakini) tulab boradi. Mehnat bozori insonning mexnatga layokatini baxolovchi, mexnat layokatini yagona baxosini shakllantiruvchi va kengrok ma’noda, insonning uziga mexnat layokatini tashuvchi sifatida baxo beruvchi yagona bozor shaklidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishga yollash buyicha munosabatlar ikki tomonning tulik erkinligida amalga oshadi. Ishga joylashmokchi bulgan tomon yangi ish urnidagi ish xaki, mexnat sharoitlari, uzining mutaxassisligi bilan yangi ish urnidagi ishning barkarorligi, jamoadagi psixologik muxit, yangi raxbarning muomalasi va boshka bir kator unsurlarga e’tibor beradi. Ish beruvchi uzining extiyojlari, imkoniyatlari, ish surab murojaat 38 kilgan xodimning yoshi, jinsi mexnat layokatining sifati va ish urniga talablarini urgangan xolda, bush ish urni uchun zarur xodimning kasbiy, malakaviy darajasi, tajribasini xodimning shu xususiyatlari bilan takkoslaydi. Agar ish beruvchi va yollanma ishchining talablari bir-biriga tugri kelsa, ishga yollash buyicha mexnat shartnomasi imzolanadi. Mehnat bozorining tadkikotlari bozordagi talab va taklif taxlili bilan boshlanadi va tugaydi. Boshka turdagi bozorlarda bulganidek, mexnat bozorida xam talab va taklif konuni amal kilishi natijasida uziga xos muvozanat baxo urnatiladi. Talab va taklif egri chiziklarini grafikda tasvirlab, kuyidagi xolatlarni aniklashimiz mumkin: ish xaki W/R2 darajasida teng bulganda, mexnat bozorida muvozanat vujudga keladi (Ye nukta). Buning ma’nosi shuki, agar kim ish izlayotgan bulsa, u ish bilan ta’minlanadi, ishbilarmonlar uzlariga kerakli ishchini topa oladilar. Ye nukta tula ish bilan bandlik xolati deb xam ataladi. Ish xaki W/R1 nuktada bulganda, mexnat layokati taklifi juda kam va ishbilarmonlarning mexnat layokatiga bulgan talabi yukori bulishi okibatida, ular bu talabni kondira olmaydilar. Bu xolat ishchi kuchi takchilligi deb nomlanadi. Ish xaki W/P3 nuktada bulganda, ortikcha mexnat layokati taklifi yuzaga kelib, ishsizlik sodir buladi. Mehnat bozori esa uz navbatida xukukiy, iqtisodiy, ijtimoiy, demografik, tabiiy shart-sharoitlar asosida va bir kator omillar ta’siri ostida shakllanadi va amal kiladi. Mehnat bozorining vujudga kelishi 38 ishchi kuchiga bulgan talab va uning taklifi urtasidagi muvozanatga erishish uchun uzaro rakobat kilishga tayyor erkin va teng xukukli subyektlarni iqtisodiy munosabatlarda bulishini takozo kiladi. Mehnat kilishning erkinligi va ixtiyoriyligi mexnat bozori shakllanishining asosiy shartidir. Mehnat bozori bilan boglik mexnat munosabatlari Uzbekiston Respublikasining mexnatga oid konunlari va Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi karorlari va Uzbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, respublika xukumatining karorlari, davlat xokimiyatining va boshka vakillik organlari uzlarining vakolatlari doirasida kabul kiladigan karorlari bilan tartibga solinadi. Mehnat bozori shakllanishi xamda uning konyukturasiga xududdagi demografik xolat xam ta’sir kursatadi. Ma’lumki, demografik xolat axolining tugilishi, ulim mikdori, nikox va ajralishlar soni kabi tushunchalarni uz ichiga oladi. Bulardan tashkari migrasiya, axolining turli urf-odatlari va boshkalar xam mexnat bozori konyunkturasiga sezilarli ta’sir utkazadi. Uzbekiston Respublikasi tugilish darajasi va axolining tabiiy usishi yukori bulgan mamlakatlar katoriga kiradi. Bu esa boshka omillar ta’siri uzgarmas bulgan sharoitda, mexnat bozori taklifi usishiga va bozordagi oldi-sotdi munosabatlari barkaror bulishini ta’minlaydi. Mehnat bozori shakllanishi va amal kilishiga bir kator iqtisodiy omillar xam ta’sir kursatadi. Bu iqtisodiy omillarni axoli daromadlari, ish xaki mikdori va yollanma xodimlar daromadidan 38 olinadigan solik kabilar tashkil etadi. Mehnat bozorida ishchi kuchini sotish va sotib olish erkin xodimni ishga yollash shaklida namoyon bo’ladi. Ishga yollash ma’lum shartlar, ya’ni ish kunining uzunligi, ish sharoitlari va rejimi, ish haqining miqdori, bajariladigan ish turi, lavozim va kasb majburiyatlari asosida amalga oshiriladi. SHu boisdan mehnat bozori ishga yollanishga zarurat sezgan ishchi kuchi egasi bilan yollanma ishchi kuchiga ehtiyoj sezgan ishlab chiqarish vositalari egalari o’rtasidagi murakkab ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimi hisoblanadi. Bunday munosabatlar ishchi kuchini ishlab chiqarishga jalb etish, uning amal qilishi va takror ishlab chiqarishi, shuningdek, ish joylarining taqdim etilishi, taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi yuzasidan sodir bo’ladigan munosabatlardir.Mehnat bozori o’zining obyekti va subyektlariga ega. Mehnat (ishchi kuchi) bozori quyidagi vazifalarni bajaradi: - ishchi kuchini zamonaviy ehtiyojlarga asosan takror ishlab chiqarishni ta’minlashga ko’maklashish; - ishchi kuchini iqtisodiyot tarmoqlari va hududlar o’rtasida taqsimlanishi va qayta taqsimlanishini ta’minlash; - ishchi kuchining mobilligi, ya’ni harakatchanligini faollashtirish; - mehnat unumdorligini o’stirishga rag’batlantirish; 38 - mehnatga layoqatli aholining ish bilan ta’minlanishi orqali aholi daromadlari va turmush darajasini o’stirish . Mehnat bozori boshqa tovarlar bozoridan yuqorida bayon qilingan xususiyatlari va amal qilish mexanizmi komponentlaridan tashqari yana quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi: Birinchidan, mehnat bozoridagi ishchi kuchini sotuvchisi bilan uning xaridori o’rtasidagi o’zaro munosabatlar uzoq muddat davom etadi. Tovar bozorlarida sotuvchi va xaridor o’rtasidagi munosabat, asosan, qisqa muddat ichida sodir bo’ladi. Ikkinchidan, mehnat bozorida pulsiz omillar katta rol o’ynaydi. Bu omillar qatoriga ishning murakkabligi va sertalabligi, mehnat sharoiti, uning inson salomatligi uchun xavfsizligi, ish bilan bandlik va kasbiy o’sishning kafolatlanganligi, jamoadagi ma’naviy muhit va boshqalar kiradi. Uchinchidan, mehnat bozoriga turli institusional tuzilmalar ta’siri kuchlidir. Kasaba uyushmalari, mehnat qonunchiligi, davlatning bandlik siyosati va kasb-hunar ta’limi, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, malakasini oshirish tizimi, tadbirkorlar uyushmalari va boshqa institusional tuzilmalar mehnat bozoriga jiddiy ta’sir ko’rsatadi.Mehnatbozori o’zining turli segmentlariga ega bo’ladi.Ular o’z ichiga eng yuqori alakali mutaxassislar, malakali kadrlar va boshqa ishchi-xodimlar bozorlarini oladi. 38 1.2.Mehnat omili va mehnat bozoridagi munosabatlar. Mehnat – Iste’molni qondirish va daromad olishga qaratilgan kishilarning maqsadga muvofiq xo’jalik faoliyatidir. Ta’kidlash kerakki, bozor iqtisodiyotida daromad olish asosiy maqsad bo’lib yuzaga keladi, kishilarning talablarini qondirish- birinchi maqsaddan kelib chiqadigan pirovard natijadir. Mehnat jarayonida inson o’zining aqliy va jismoniy energiyasini sarf etadi. Turli xil ishlarda aqliy (intellektual) yoki jismoniy mehnat yuqori darajada bo’lishi mumkin. Mehnat oddiy yoki murakkab, malakali, malaka talab etmaydigan bo’lishi mumkin. Mehnat mahsuli ham keskin farq qiladi: moddiy yoki nomoddiy mahsulotlar (masalan, axborotlar), xizmatlar. Hozirgi zamon nazariyotchilari ham yaratilgan mahsulot resursga aylanib, boylik hosil etishini e’tirof etadilar. Ishlab chiqaruvchilar mehnati boylikni ko’paytiradi. 38 Milliy boylik insoniyat jamiyati taraqqiyoti davomida yaratilgan va jamg’arilgan moddiy, nomoddiy va intelektual boyliklar hamda tabiat in’omlaridan iboratdir. Milliy boylik miqdori va sifati jamiyatning kuch-qudratini, iqtisodiy potensialini ko’rsatadi. Uning asosiy ko’rsatgichi Yalpi millliy mahsulot miqdoridir. Iqtisodchilarga shu narsa ma’lumki, mehnat resurslari, kapital, yer kabi ishlab chiqarish omillari bir xil bo’lgan korxonalar va hattoki butun mamlakatlar ham har xil iqtisodiy natijalarga erishadilar. Hattoki, turli xil resurslarga boy bo’lganlar kambag’allashib, kamroq resurslarga ega bo’lganlari esa boyib bormoqdalar. Ishlab chiqarish omillaridan foydalanish yaxshi bo’lishi uchun eng nuhim omillardan biri bo’lgan – “tadbirkorlik qobiliyati” ham zarur ekan. Gap shundaki, bozor iqtisodiyotida “mehnat” va “tadbirkorlik qobiliyati”ga alohida o’rin beriladi. Tadbirkor o’ziga xos qobiliyatga, xarakterga, bilimga ega bo’lgan tinimsiz izlanuvchi, yangilikka intiluvchi, ixtiro qiluvchi, tashabbuskor kishidir. Ishlab chiqarish omillarini birlashishi tadbirkorsiz amalga oshmaydi. Tadbirkor resurslarni yangicha kombinatsiyalarini topib, alohida korxonalar va butun iqtisodiyotning rivojini ta’minlaydi. Avvalgi tuzum davrida “tadbirkorlik qobiliyati” tushunchasi ham tadbirkorlarning o’zlari ham tan olinmagan. Tadbirkorlik 38 qobiliyati o’ziga xos aql, idrok, tavakkalchilik, bilim, shijoat talab etadi. Bunday xislatlar, qobiliyat hammada ham bo’lavermaydi. Demak, mehnatga layoqatli kishilarning hatti-harakatlari resurslar cheklangan sharoitda maksimal darajadagi natijalarga qaratilishi lozim. Juda qadimdan inson mehnati har qanday xo’jalik faolayatining eng muhim tarkibiy qismi bo’lib kelgan. Uni ishlab chiqarishning universal omili deb hisoblasa ham to’g’ri bo’ladi. XVII asrning klassik iqtisodiy siyosatining asoschilaridan bo’lgan ingliz olimi V.Petti 1664-yili shunday deb ko’rsatgan edi. “Mehnat – boylikning otasi va uni faol yaratuvchi omili, yer esa ̶ uning onasi”. Haqiqatdan ham har qanday tovarni yaratish va xizmat ishlarini bajarish uchun moddiy resurslar va ularga ta’sir etuvchi inson mehnati zarur. Ijtimoiy mehnat taqsimoti jarayonida, ayirboshlash va bozor munosabatlarini rivojlanishi mehnatni o’ziga xos tovarga aylantirdi. Mehnat sotiladigan va sotib olinadigan bo’ldi, bunday resursga talab va taklif shakllandi. Bu mehnat bozorini yaratilganini ko’rsatadi. Bunday bozorda boshqa resurslar bozoriga o’xshash xaridor sifatida korxonalar, firmalar yuzaga keldi. Mehnat bozorining eng asosiy xususiyati shundaki, mehnat omilining egasi va sotuvchisi bo’lib (mehnatga loyiq bo’lmaganlardan tashqari) butun aholi hisoblanadi. 38 Mehnat bozoridagi munosabatlar- ko’pchilik fuqarolar hayotining eng muhim munosabatlari bo’lib hisoblanadi va shuning uchun ham bu sohani o’rganishga ilmiy izlanuvchilarning ko’pchiligi o’z fikrlarini qaratmoqdalar. Shuning uchun mehnat bozori muammolarini chuqur bilish jamiyatning boshqa barcha iqtisodiy, ijtimoiy muammolarini tushunish va hal etishda muhim ahamiyatga ega. Mashhur iqtisodchi olimlar (R. Barr va boshqalar) fikricha mehnatni tahlil qilishda ular uch guruhga bo’lib o’rganiladi: I. Mehnatni demografik ko’rinishi (aspekti); II. Mehnatni iqtisodiy ko’rinishi; III. Mehnatni huquqiy va ijtimoiy shart-sharoitlari. Mehnatni demografik holatini o’rganish shuning uchun kerakki, bunda butun mamlakat aholisi iste’molchi hisoblanadi, lekin ularning hammasi ham ishlab chiqaruvchi emas. Milliy mahsulotni yaratishda aholining faqat iqtisodiy jihatdan faol qismi ishtirok etadi. Aholining iqtisodiyotdagi faol qismi ularning yoshiga qarab ajratiladi. aholi yoshi bo’yicha quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1. 0 dan 19 yoshgacha; 2. 20 yoshdan 64 yoshgacha; 3. 65 yosh va undan yuqori. 38 Aholining 20 yoshdan 64 yoshgacha bo’lganlari mehnatga layoqatli hisoblanadi.undan iqtisodiyotda faol ihtiro etign aholi kategoriyasi ajratiladi. Ular o’z kasblari bo’yicha mehnat qiluvchilardir. Ular ish sonlari bo’yicha tarkibi quyidagi jadvaldan ko’rinadi. Iqtisodiyotda faol ishtirok etuvchilar daaarajasini har 1000 aholiga hisoblab bilish mumkin. Hozirgi davrda rivojlangan mamlakatlarda bu ko’rsatkich 40-42%ni tashkil etadi. Mehnatning iqtisodiy aspekti . Iqtisodiy faoliyat sifatida mehnat foydali (unumdor) yoki foydasiz (unumsiz) mehnatlarning nisbatini ifodalaydi. Mehnat foydaliligi nima? Mehnat foydaliligi – bu uning mahsuldorligi, iste’molni qondira olish darajasi. Mehnat – bu kishining ongli mehnat faoliyati bo’lib, uning yordamida u ne’matlarni yetishmovcgiligiga, kamyobligiga qarshi kurashadi va ularning miqdorini ko’paytirishga harakat qiladi. Mehnatni foydaliligini mehnat unumdorligi (vaqt birligi ichida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori birligi) bilan bir xil deb qarash to’g’ri bo’lmaydi. A.Smit moddiy ne’matlar miqdorini oshirgan mehnatni unumdor, mahsuldor deb bilgan. Nomoddiy xizmatlarni ihlab chiqarish uchun sarflangan mehnatni – mahsuldor deb hisoblamagan. 38 Jan Batist Sey: foyda keltiradigan har qanday yaratuvchanlik qobiliyati bo’lgan mehnatni unumdor hisoblagan. Bunda faqat fermerning yoki ishchining mehnati emas, balki xizmatchilar mehnati, sartarosh, artist, va shunga o’xshashlar mehnatini ham unumdor hisoblagan. Balerinaning mehnati ham uning fikricha unumdor, chunki u foyda keltirmoqda, uning bahosi bor, qadrlanadi, kishilar bunday xizmat uchun haq to’lashga rozidirlar. Hozirgi zamon iqtisodiyoti nazariyasi J.B.Seyning qarashlariga asoslanmoda:o’z tabiatidan va sub’yektidan qat’iy nazar har qanday mehnat unumdordir, chunki u kishilar uchun foyda keltirmoqda. Shu bilan bir vaqtda mehnat faqat yaratish jarayoni emas, u og’ir mashaqqatli faoliyat, mehnat qiluvchi xarajatlar ham qiladi, u hordiq chiqarish, dam olish imkoniyatlaridan, o’yin-kulgidan va h.k.dan voz kechadi. Mehnatni huquqiy va ijtimoiy sharoitlari kishilik jamiyatining rivojlana borishi bilan mehnat rejimining huquqlarida erkinllik sari evolutsion o’zgarishlar sodir bo’lib bordi. Quldorlik davrida ishchi gapiruvchi quroll edi, to’laligicha o’z egasiga tegishli edi. O’rta asrdagi kreposstnoylik daavri kishilarni yerga bog’liq qilib qo’ydi va o’z egasiga ishlashgaa maajbur qildi. Ovropada XVIII asrdan boshlab mehna erkinligi g’alaba qildi. Mehnat erkinligining farq qiluvchi tomonlari ish kuchni, uni takliff 38 etuvchiga tegishliligi ; ish kuchiga bo’lgan talab va taklifni bozorda shakllanishi; ish kuchi tovar hisoblanadi va uning bahosi bor. Mehnat bozoridagi talab takomillashgan raqobat bozorida tadbirkorlar yollaydigan ishchi va xizmatchilar soni- ish haqining miqdori (W) va mehnatning (qiymat birligida) pirovard mahsuli yoki unumdorligi ko’rsatkichlari bilan aniqlanadi. Yollangan ishchilar sonini oshirib borishimiz bilan pirovard mehnat mahsuli kamayib boradi (Bu yerda daromadni kamayib borish qonunini eslab ko’rishimiz mumkin). Quyidagi chizmada mehnatga bo’lgan talabni nisbiy xarakterda ekanligini ko’rsatadi, chunki mehnatning pirovard unumdorligi kamayib borishi qonunini ko’rsatmoqda. Uning ma’nosi shundaki, firma yollangan ishchilar sonini ko’paytirib, ulardan zarar ko’rgan, shuning uchun ular mehnatiga kam haq to’lagan. W A __ __ __ __ __ __ __ __ A (W A =MRP A ) B (W B =MRP B ) W B __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ D (MRP L ) L 38 Mehnatga bo’lgan talab egri chizig’i Bu chizmada belgilangan ish haqi miqyosida (masalan W A ) firmada ish bilan band bo’lgan xodimlar soni (L A ) shunday bo’ladiki, bunda ish haqi miqdori mehnat unumdorligining pirovard miqdoriga teng bo’lib, qolganligini ko’rsatadi. II-BOB. MEHNAT RESURSLARIDAN FOYDALANISHNING MOHIYATI VA VAZIFALARI 2.1. Mehnat resurslarining shakllanishi. Mehnat resurslari deb o’zining aqliy va jismoniy mehnat bilan ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etadigan mehnatga qobiliyatli kishilar to’plamiga aytiladi. Bu ta’rifdan shu narsa kelib chiqadiki , mehnat resurslari o’ziga iqtisodiyotda mehnat bilan band bo’lgan kishilarni ham, mehnat bilan band bo’lmasa ham, mehnat qilishlari mumkin bo’lgan kishilarni qamrab oladi. Qaror topgan statistik amaliyotga ko’ra, mehnat resurslari mehnatga qobiliyatli yoshdagi mehnat layoqatli fuqarolardan va mamlakat iqtisodiyotida ishlayotgan yosh va o’rta yoshdagi mehnat qobiliyatidagi kishilardan iborat bo’ladi. Ko’pincha yoshroq bo’lganlarni ishlovchi o’smirlar, katta yoshdagi kishilarni ishlayotgan pensionerlar, deb atashadi. Hozirgi vaqtda «mehnatga layoqatli yosh» ning quyi chegarasi 16 yosh, yuqori chegarasi erkaklar uchun 59 yosh va ayollar uchun 54 yosh hisoblanadi. «Imtiyozli pensionerlar» avvalgi kasblarida yoki boshqa ishlarda 38 ishlayotganlar o’z ishlarida davom ettirmoqdalar, shuning uchun ham ular mehnat resurslari tarkibida qoladilar. Ishlayotgan pensionerlar esa mehnat resurslarining tarkibidan chiqariladi. Mehnatga layoqatli yoshdagi kishilarning ma’lum qismini sira ishlamagan yoki sog’lig’i yomon bo’lganligi uchun ishlashdan to’xtagan kishilar tashkil etadi. Bu o’rinda gap I va II guruh nogironlari haqida bormoqda, davlat ularni pensiya bilan ta’minlab turadi. Bu kishilar mehnat resurslari tarkibiga kiritilmaydi. Biroq, I va II guruh nogironlarining ayrimlari (agar ishlab chiqarishda qulay sharoitlar yaratilsa) ishlashlari mumkin. Shuning uchun ham mehnatga layoqatli yoshdagi ishlashi mumkin bo’lgan davlat tomonidan pensiya yoshi belgilangan yoshgacha fuqarolar mehnat resurslariga kiradi (I va II guruh nogironlaridan ishlamaydiganlari bundan mustasno). Rivojlangan mamlakatlarda “iqtisodiy jihatidan faol aholi” tushunchasi qaror topgan. Ularga mehnat bilan band aholi va ish qidirayotgan ishsizlar kiradi . Shuningdek , “fuqarolik jihatidan iqtisodiy faol aholi” tushunchasi ham tarqalgan bo’lib, unga harbiy xizmatchilar kiritilmaydi. Shunday qilib, mehnat resurslari o’zining mazmuniga ko’ra, “iqtisodiy faol aholi” tushunchasidan kengroqdir. Iqtisodiy faol aholidan tashqari, mehnat resurslari yana mehnatga layoqatli yoshdagi o’quvchilarni ham, shuningdek, ana shu yoshdagi uy bekalari va mamlakatning qolgan barcha aholisini, ya’ni ishsiz bo’lmasa ham, qandaydir sabablarga ko’ra, mamlakat xo’jaligida ish bilan band bo’lmagan aholini ham o’z ichiga oladi. Mehnat resurslarini shakllantirish deganda mehnat resurslarining doimiy ravishda yangilanib turishi tushuniladi. Aftidan, “takror ishlab chiqarish” “shakllanish” so’ziga qaraganda to’g’riroq bo’lardi, lekin, odatiy bo’lib qolgan, hamda, barqaror bo’lib borayotgan atamalardan ham voz kechish to’g’ri emas. Mehnat resurslari qanday shakllanishini aniqlash uchun, birinchidan mehnat resurslarini uchta yirik yosh guruhlari 38 bo’yicha-mehnatga layoqatli kishilar , mehnatga layoqatli yoshdan kattaroq kishilarni; ikkinchidan, har bir guruh aholi soniga, uning o’zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni; uchinchidan, mehnat resurslari va aholining o’zgarishdagi tabiiy va mexanik o’zgarishdagi umumiy va o’ziga xos tomonlarini ko’rib chiqish lozim. Korxonalarning kerakli mehnat resurslari bilan yetarli darajada ta’minlanishi, ulardan oqilona foydalanish, mehnat unumdorligining yuqori darajada bo’lishi, mahsulot hajmini ko’paytirish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun katta ahamiyatga egadir. Xususan, barcha ishlarning hajmi va o’z vaqtida bajarilishi , asbob- uskunalar, mashinalar, mexanizmlardan foydalanish samaradorligi va buning natijasi sifatida mahsulot ishlab chiqarish hajmi, uning tannarxi va boshqa bir qator iqtisodiy ko’rsatkichlar korxonalarning mehnat resurslari bilan ta’minlanganligiga va ulardan samarali foydalanishga bog’liqdir. Tahlil qilishning asosiy vazifalari quyidagilardir:-korxona va uning tarkibiy bo’linmalarining, shuningdek, toifalar va kasblar bo’yicha mehnat resurslari bilan ta’minlanganligini o’rganish va unga baho berish;-kadrlar ko’nimsizligi ko’rsatkichlarini aniqlash va o’rganish;-mehnat resurslari zahiralarini aniqlash , ulardan yanada to’laroq va samaraliroq foydalanish. Mehnat resurslari sifat tarkibini malaka bo’yicha tahlil qilish zarur. Xodimlarning malaka darajasi ko’p jihatdan ularning yoshiga ish stajiga, ma’lumotiga va hokazolarga bog’liqdir. SHu sabali, tahlil jarayonida ishchilarning yoshi, ish staji, ma’lumoti bo’yicha o’zgarishlar o’rganiladi. 2.2. Mehnat resurslaridan foydalanish. Foydalanish deganda iqtisodiyotning resurslaridan biri bo’lgan 38 mehnat resurslarini ta’riflovchi ikki yo’nalish tushuniladi. Bu, birinchidan, mehnat resurslarining taqsimlanishi va ikkinchidan ularning mehnatidan xalq xo’jaligi va iqtisodiyotda foydalanish samaradorligidir . Mehnat resurslarini taqsimlash deganda resurslarning xalq xo’jaligida ishlaydigan va ishlaymaydigan qismlari tushuniladi. Ishlaydigan aholi, o’z navbatida, ayrim tarmoqlar, kasb guruhlari bo’yicha taqsimlanishi, shu jumladan, aqliy va jismoniy mehnat bo’yicha, mehnat rejimi bo’yicha, sotsial-iqtisodiy sohalar bo’yicha qarab chiqiladi. Mehnat bilan bandlarni xalqaro jihatlardan biri ularni “iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha” quyidagicha taqsimlashdir:-yollanma xodimlar (korxona rahbari yoki ayrim shaxs bilan mehnat shartnomasituzgan fuqarolar);-ish beruvchilar (mustaqil ish olib boradigan va bitta yoki bir nechta shaxsni ishlash uchun doimiy yollab turadigan xodimlar kiradi); o’z hisobidan ishlaydigan shaxslar (doimiy asosda yollanma xodimlarni yollamaydigan fuqarolar); ishlab chiqarish kooperativlari a’zolari (kooperativlarning faol ishlovchi a’zolari hisoblanadigan shaxslar); oilaning yordam beruvchi a’zolari (oilaviy biznesdagi oilalarining a’zolari kiradi, mazkur biznesga o’sha uy xo’jaligida ishlaydigan qarindoshlardan biri boshchilik qiladi). Mehnat resurslarini taqsimlashning boshqa turlari ham bor . Bular jinsi , yoshi, ma’lumot darajasi, sog’lig’i bo’yicha taqsimlashdir. Biz yana “mehnatni sarf qilish samaradorligi” degan ta’rifni aniqlab olishimiz kerak. Har qanday faoliyat turidagi samaradorlik pirovard natijada mahsulot yoki xizmatlar birligini ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqt bilan o’lchanadi. Mehnat sarf qilish samaradorligi bo’yicha mintaqalar farqiga sabab shuki, turli hududlarda texnologiya darajasi, mehnatni tashkil etish darajasi turlicha bo’ladi. Turli sabablarga ko’ra, shu jumladan, etnik va 38 tarixiy xususiyatlarga ega bo’lgan sabablarga ko’ra ham xodimlar malakasi bir-biridan farq qilishi mumkin. Rivojlangan bozor munosabatlari sharoitlarida mehnat resurslaridan unumli foydalanish – raqobat, foydani taqsimlash mexanizmi, soliq siyosati kabi umumxo`jalik mexanizmlari va dastaklari yordamida ta’minlanishi lozim. Hozirgi paytda sanoat ishlab chiqarishshi samaradorligini oshirishni rag`batlantirishning umumxo`jalik mexanizmlari yaxshi takomilashtirilmaganligini hisobga olib, mehnat resurslari uchunilgari joriy qilingan to`lovlarni qayta tiklash maqsadga muvofiqdir. Ular mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish va shtatdan tashqari xodimlar sonini kamaytirishga ko`maklashadi. Bu xil to`lovlar korxona va tashkilot tomonidan shtatdan tashqari saqlash uchun qat’iy stavka shaklida o`rnatiladi. SHu bilan birga, ishchi kuchlarini takror ishlab chiqarishga sarf-xarajatlar o`rnini qoplash uchun ijtimoiy sug`urta solinadigan maxsus soliq (ikkalasi ham – mehnatga haq to`lash fondidan foizlarda)dan foydalanish mumkin. Ishchi kuchlarini takror ishlab chiqarishga sarf-xarajatning ko`pchilik rivojlangan mamlakatlarda qabul qilingan bunday tizimi fonli mehnatdan foydalanishning intensiv shakllarini ifodalaydi hamda mehnat bozoridagi xodimning ijtimoiy jihatdan muhofazalanishi uchun zarur kafolatlarni yaratadi. III-BOB. MAVZUGA DOIR MASALALAR VA ULARNING 1-MASALA Malakali mehnat bozorida mehnatga bo‘lgan talab va taklif funksiyalari berilgan: LD=24000-500W LS= - 6000+800W LD, LS – ish vaqti soatlari; 38 W - soatbay ish haqi, dollarda. Firma mehnat bozorida monopolist hisoblanadi va mahsulotini raqobatlashgan bozorda sotadi. Aniqlansin: a) firmaga yollangan ishchilar soni (soatbay) va ish haqi stavkasi; b) ishchilar tomonidan olinadigan renta; c) ishchilar kasaba uyushmasiga birlashib harakat qilsa va kasaba uyushmasi mehnat bozorida monopolist sifatida harakat qilsa, firma tomonidan qancha ishchi yollanadi, ish haqi stavkasi va ishchilar tomonidan olinadigan renta miqdori. Yechimi: Monopolistik firma quyidagi qoidaga amal qilib ishchilarni yollaydi. MRC L =MRP L MRC L – firmaning har bir qo‘shimcha olingan ishchiga chekli xarajati; MRP L – har bir olingan qo‘shimcha ishchining chekli daromadliligi. Demak, W=48-0.002L D yoki MRP L =W bo‘lgani uchun MRP L =48- 0.002L D . Taklif funksiyasidan teskari funksiyani topamiz W=7.5+0.00125L S . Firmaning yollanma ishchilarga harajati C=W×L S =(7.5+0.00125LS)L S . U holda, chekli harajat MRC L = 7.5 + +0.0025L S . Optimallik shartidan foydalanib yozamiz: 48-0.002L=7.5+0.0025L 0.0045L=40.5 va L=9000. Firma 9000 ishchi yollaydi. Ish haqi W=7.5+0.00125×9000=18.75 b) Rentani aniqlaymiz: Buning uchun yuqoridagi vaziyatni grafikda tasvirlaymiz Renta=0.5×(18.75-7.5)×9000=50625 $ MRP L =48-0.002L D W=7.5+0.00125LS c) Monopolistning chekli daromad chizig‘ini topamiz. Mehnatga 38 talab funksiyasidan R=W×L bo‘lgani uchun MR=48-0.004L. Mehnat taklifi chizig‘i mehnatning chekli harajat chizig‘ini beradi. MC=W=7.5+0.00125L bo‘lsa, 48-0.004L=7.5+0.00125L bundan L=7714.28. Firma 7714 ishchini yollaydi. W=48-0.002×7714.28=32.6 $. Rentani hisoblashda quyidagi grafikdan foydalanamiz. Renta=SABEF W0=7.5+0.00125×7714=17.1 $ A=48-0.002×7714=32.6 Renta=0.5×(17.1-7.5)×7714+(32.6- 17.1)×7714=37027.2+119567=156594.2 $ Javob: 156594.2 $ 2-MASALA Musulmon mamlakatlarining birida ish boshqaruvchi kadrlarga talab funksiyasi LD=900-4×W , taklif esa LS=-300+8×W ko‘rinishida berilgan. Bu yerda, W – yillik ish haqi ming dollar hisobida , LD va LS lar yillik ishchilarga talab va taklif hajmi, ming kishi hisobida. Nimadir sabab bo‘ldi-yu, ayollar boshqaruvchi lavozimida ishlashdan mahrum qilindilar. Agar mamlakatdagi erkak ish boshqaruvchilar taklifini ko‘paytirish imkoni bo‘lmasa, ushbu qaror natijasida ish haqi va ishchilar soni qanday o‘zgaradi? Yechimi: Ayollar boshqaruvdan ketishidan oldingi bozorning muvozanat parametrlarini topamiz L D =900-4×W=L S =-300+8×W bundan W=100 va L D =L S =500 ga ega bo‘lamiz, ya’ni yillik ish haqi 100 ming dollar, ishchilarning soni 500 ming kishini tashkil qilar ekan. 38 Ayollar boshqaruvdan chetlashtirilganlaridan so‘ng yangi taklif funksiyasi L S =0.6×(-300+8×W)= -180+4 . 8×W ko‘rinishida bo‘ladi. Endi yangi muvozanat parametrlarini topamiz L S =-180+4 . 8×W= L D =900-4×W bundan W=122.72 va L D =L S =409.0 5 ga ega bo‘lamiz. Demak, qaror qabul qilingandan keyin yillik ish haqi 122 720-100 000=22 720 dollarga oshadi, yillik ishchilar soni esa 500 000-409 0 5 0=90 9 5 0 kishiga kamayadi. Javob: Yillik ish haqi 22 720 dollarga oshadi, yillik ishchilar soni esa 90 9 5 0 kishiga kamayadi. 3-MASALA Mahalliy bozordagi ish kuchiga talab funksiyasi L D =1000 -20×W , taklif funksiyasi esa L S = -600+60×W ko‘rinishida berilgan. Bu yerda, W - kunlik ish haqi dollar hisobida, L – ishchilar soni. a) agar minimal ish haqi miqdori kunlik 25 $ qilib belgilab qo‘yilsa qancha ishchi kuchi ishsiz bo‘lib qoladi? b) minimal ish haqi stavkasi belgilangandan keyin ishchilarning umumiy daromadi qanchaga o‘zgaradi? Yechimi: a) Dastlab bozorning muvozanat parametrlarini topib olamiz: L D =1000 -20×W= L S = -600+60×W 80×W=1600 38 W=20 $ L D = L S =-600+60×W=600 kishi minimal ish haqi 25 $ qilib belgilangandan so‘ng ishchilar taklifi L S =-600+60×W=- 600+1500=900 kishini ularga talab esa L D =1000 -20×W=1000-500=500 kishini tashkil qiladi. Ushbu qaror natijasida 900-500=400 kishi ishsiz qoladi. b) minimal ish haqi normasi o‘rnatilishidan oldin umumiy kunlik ishchilarning daromadi L×W=20×600=12 000 $ga teng edi, keyin bo‘lsa 25×500=12 500 $ ni tashkil qilib 12 500-12 000=500 $ ga ortdi. Javob: a) 400 kishi ishsiz qoladi. b) 500 $ ga ortadi. 4-MASALA Markaziy Afrika mamlakatlarida olib borilgan tahlillar shuni ko‘rsatdiki, 20 foiz aholining kam ta’minlangan qismi jamiyatdagi umumiy daromadning 10 foizini, aholining eng yuqori ta’minlangani 20 foiz qismi esa jamiyatdagi daromadning 40 foizini olar ekan. Berilgan ma’lumotlarga ko‘ra daromadni notekis taqsimlanish darajasini ifodalovchi Djini koeffitsiyenti topilsin. Yechimi: Berilgan ma’lumotlarga ko‘ra Lorens egri chizig‘ini chizamiz. 38 Djini koeffitsiyenti quyidagicha topiladi: Dj= S OABF S OFE *100% S OABF =S OFE –S OAN –S ANMB -S MBCE -S BFC = 100×100×0.5 -20×10×0.5 – (10+60)×0.5×60 - 60×20-20×40×0.5=1200 Endi Djin koeffisientini hisoblaymiz: Dj=1200 5000 * 100%=24% Javob: 24% 5-MASALA Muayyan sohaning ishchi kuchi taklifi L S = 200w tenglama bilan tavsiflanadi va mehnat xizmatlariga bo'lgan sanoat talabi L D = 1200- 100w tenglama bilan tavsiflanadi, bu erda w - kunlik ish haqi darajasi va L - ishchilar soni. 1. talab va taklif egri chizig'ini qurish (ish haqi miqdori kuniga 1 dan 10 gacha o'zgarib turadi). Xodimlarning muvozanat sonini va ish haqi miqdorini grafik va algebraik usullar yordamida aniqlang; 2. aytaylik, kasaba uyushmalarining ta'siri ostida hukumat eng kam ish haqining 6 stavkasini belgiladi. Bunday holda ishsiz qoladigan ishchilar sonini aniqlang. 38 muvozanat holati: LS = LD 200w = 1200-100w 300w = 1200 kuniga = 4 birlik; L = 200 * 4 = 800 kishi w = 6 L S = 200 * 6 = 1200 L D = 1200-100 * 6 = 600 1200-600 = 600 ta ishsizl ar bo'ladi. 6-MASALA 2005 yilda zavodda yangi ishlab chiqarish liniyasi ishga tushirildi. Jadvalda ko'rsatilgan miqdordagi ishchilar bilan ishlab chiqarish hajmi oshdi: Yillik mahsulot Yiliga o'rtacha ishchilar soni Mehnat unumdorligi, ming . Mehnat unumdorligining o'zgarishi indeksi 200 4 450 100 38 200 5 650 100 200 6 675 100 200 7 675 100 1)mehnat unumdorligi ko'rsatkichini yillar bo'yicha hisoblang va jadvalni to'ldiring; 2)har bir keyingi yilda mehnat unumdorligi oldingi yilga nisbatan qanday o'zgarganligi. Olingan ma'lumotlarni tahlil qiling; 3)Mehnat unumdorligidagi o'zgarishlarning o'rtacha ko'rsatkichi nima? 4) 2007 yilda mehnat unumdorligi 2004 yilga nisbatan qanday o'zgargan? Javob. Indeks (I) - bu vaqt, fazoda yoki reja (me'yor, standart) bilan taqqoslanadigan hodisaning o'zgarishini tavsiflovchi nisbiy qiymat. Qismlarda yoki foizlarda o'lchanadi. Yil Yillik mahsulot Yiliga o'rtacha ishchilar soni Mehnat unumdorligi, ming. Mehnat unumdorligining o'zgarishi indeksi 2004 450 100 P Т= Q:L = 450 : 100 = 4,5 - 2005 650 100 6,5 І= 6,5:4,5 х 100%= 144 38 2006 675 100 6,75 104 2007 675 100 6,75 100 2. mehnat unumdorligi: - 2005 yilda 2004 yilga nisbatan 44% ga ko'paydi; - 2006 yilda 2005 yilga nisbatan 4 foizga o'sdi; - 2007 yilda 2006 yilga nisbatan o'zgarmadi. 3. Mehnat unumdorligidagi o ' zgarishlarning o ' rtacha ko ' rsatkichini aniqlash uchun geometrik o ' rtacha qiymatni topish kerak . 2004 yil bazis yili sifatida qabul qilindi, faqat keyingi yillarda o'zgarishlar ro'y berdi. Y= 3√ x 1 ∗ x 2 ∗ x 3 uchta raqamning geometrik o'rtacha qiymatini topish uchun formula. Bizning holatda: I o’rtgeom = 3 √ 1.44 ∗ 1.04 ∗ 1 = 3 √ 1.5 = 1.145 4.O'zgarish indeksini hisoblaymiz: I= 2007 yil unumdorligi 2004 yil unumdorligi ∗ 100 % = 6.75 4.5 ∗ 100 % = 150 Javob: 2007 yilda mehnat unumdorligi 2004 yilga nisbatan 1,5 baravar ko'paydi yoki - 50 foizga oshdi. 7-MASALA Viloyat mehnat resurslari balansiga ko'ra, mehnatga layoqatli aholi 3618 ming kishini, katta yoshdagi ishchilar - 180 ming kishini, ishlaydigan o'spirinlar - 12 ming kishi. Ishchilar qatoridan chiqishi kutilayotganlar (turli sabablarga ko'ra) - 210 ming kishi, 38 demobilizatsiya qilingan, ishdan bo'shatilganlar va ilgari band bo'lmagan aholi hisobidan to’ldirish - 156 ming kishi. Mintaqadagi ishlab chiqarish hajmi rejaga muvofiq 2,1% ga oshadi, mehnat unumdorligi 2,5% ga oshganda. Aniqlang rejalashtirilgan yildagi mehnat resurslari soni va ishchi kuchining ortiqcha (yoki yetishmas) ligini. Mehnat resurslari mamlakatning mehnatga layoqatli aholisi yig'indisidir. Mehnat resurslari soni quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi: T R =NTV-ITV-L P +P+R D +R P Bu yerda: NTV- mehnatga layoqatli yoshdagi aholi; ITV -mehnatga layoqatli yoshdagi nogironlar soni; L P- mehnatga layoqatli yoshdagi nafaqaxo'rlar soni; P- 14-15 yoshdagi ishlaydigan o'spirinlar; R D - mehnatga layoqatli yoshdagi I va II guruh nogironlari; R P - mehnatga layoqatli yoshdan katta ishlaydigan aholi. Joriy yildagi mehnat resurslari sonini aniqlaymiz: T R = 3618 + 180 + 12 = 3810 ming kishi. Rejalashtirilgan yildagi mehnat resurslari sonini aniqlaymiz: T R = 3810 – 210 + 156 = 3756 ming kishi. Mehnat resurslari soni ishlab chiqarish hajmining mehnat unumdorligiga nisbatiga teng ekanligini hisobga olsak, mehnat resurslarining o'zgarishi 1,021 / 1.025 = 0,996 marta bo'ladi yoki - 38 0,4%, mehnat resurslariga bo'lgan ehtiyoj 3810 * 0.996 = 3795 ming kishi. Shuning uchun 3795 - 3756 = 39 ming kishiga teng ishchi kuchining yetishmasligi kuzatiladi. 8-MASALA Mehnat og'irligining integralli ko'rsatkichidan foydalanib, xodimning charchash darajasini aniqlang (U): U=IT−15.6 0.64 , Bu yerda: 15.6 va 0.64 regressiya koe f fitsientlari. Yechilishi: Mehnatning og'irlik darajasi mehnat sharoitlarini inson tanasiga ta'sir qilish darajasini aks ettiruvchi ballardan foydalangan holda mehnat sharoitlarini integral baholash asosida quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi: IT= [ XN + ( ∑ i = 1n Xi 6 − XN ( n − 1 ) ∗ 6 )] *10 Bu yerda: XN- eng yuqori miqdordagi ball to’plagan element; ∑Xi - XN ballarda bo'lmagan nuqtalarda biologik faol elementlarning miqdoriy baholari yig'indisi; n - mehnat sharoitlari elementlarining soni; Bizning holatda quyidagi omillar mavjud bo'lsin: Mehnatning og'irligini shakllantiruvchi omillar : 38 T / r Xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari Ob'ekt ning nomi Faktor ning haqiqiy qiymati Maksimal ruxsat etilgan faktor qiymati Fa ktorlarni ng balldagi bahosi Fakt orning rangi 1 2 3 4 5 6 7 1 Shovqin ish joyi 98db 85db 4 1 2 Nisbiy namlik sex 80 % 75% 3 2 3 Havo harorati sex 28 ◦ С 25 ◦ С 3 3 4 Chang Ish joyi 19.6 mg/m 3 6mg / m 3 3 4 Biz aniqlaymiz: IT=[4+(∑i=1 n Xi 6− 4 (4−1)∗6)] *10=54.4 Charchoq darajasi: U= (54,4 – 15,6)/0,64 = 60,625 Shunday qilib, taqdim etilgan ma'lumotlarga ko'ra, xodimlarning charchash darajasi 60,625 ni tashkil qiladi. 9-MASALA Musulmon mamlakatlarining birida ish boshqaruvchi kadrlarga talab funksiyasi L D =1000-3×W , taklif esa L S =-200+9×W ko‘rinishida berilgan. Bu yerda, W – yillik ish haqi ming dollar hisobida , L D va L S lar yillik ishchilarga talab va taklif hajmi, ming kishi hisobida. Nimadir sabab bo‘ldi-yu, ayollar boshqaruvchi lavozimida ishlashdan mahrum 38 qilindilar. Agar mamlakatdagi erkak ish boshqaruvchilar taklifini ko‘paytirish imkoni bo‘lmasa, ushbu qaror natijasida ish haqi va ishchilar soni qanday o‘zgaradi? Yechimi: Ayollar boshqaruvdan ketishidan oldingi bozorning muvozanat parametrlarini topamiz L D =1000-3×W = L S =-200+9×W bundan W=100 va L D =L S =700 ga ega bo‘lamiz, ya’ni yillik ish haqi 100 ming dollar, ishchilarning soni 700 ming kishini tashkil qilar ekan. Ayollar boshqaruvdan chetlashtirilganlaridan so‘ng yangi taklif funksiyasi L S =0.6×(-200+9×W)=-120+5.4×W ko‘rinishida bo‘ladi. Endi yangi muvozanat parametrlarini topamiz L S = -120+5.4×W= L D = 1000- 3×W bundan W= 133.33 va L D =L S = 600 ga ega bo‘lamiz. Demak, qaror qabul qilingandan keyin yillik ish haqi 133333 -100000= 33333 dollarga oshadi, yillik ishchilar soni esa 700 000- 600000 = 100000 kishiga kamayadi. Javob: Yillik ish haqi 33333 dollarga oshadi, yillik ishchilar soni esa 100000 kishiga kamayadi. 10-MASALA Mahalliy bozordagi ish kuchiga talab funksiyasi L D =1200-25×W , taklif funksiyasi esa L S = -600+35×W ko‘rinishida berilgan. Bu yerda, W - kunlik ish haqi dollar hisobida, L – ishchilar soni. a) agar minimal ish haqi miqdori kunlik 40 $ qilib belgilab qo‘yilsa qancha ishchi kuchi ishsiz bo‘lib qoladi? b) minimal ish haqi stavkasi belgilangandan keyin ishchilarning umumiy daromadi qanchaga o‘zgaradi? Yechimi: 38 a) Dastlab bozorning muvozanat parametrlarini topib olamiz: L D =1200 -25×W= L S = -600+35×W 60×W=1800 W=30 $ L D = L S =-600+35×W=450 kishi minimal ish haqi 40$ qilib belgilangandan so‘ng ishchilar taklifi L S =-600+35×W=-600+ 1400 =800 kishini ularga talab esa L D =1200 -25×40=1200-1000=200 kishini tashkil qiladi. Ushbu qaror natijasida 800-200=400 kishi ishsiz qoladi. b) minimal ish haqi normasi o‘rnatilishidan oldin umumiy kunlik ishchilarning daromadi L×W=30×450=13500 $ga teng edi, keyin bo‘lsa 40×250=10 000 $ ni tashkil qilib 10 000-13 500= -3 500 $ ga kamaydi. Javob: a) 600 kishi ishsiz qoladi. b) -3 500 $ ga kamaydi . XULOSA Mehnat bozori, bozorning boshqa barcha tizimchalari bilan uzviy bog’langan. Haqiqatdan ham, talabga ega bo’lish uchun ishchi kuchi jismoniy, aqliy va kasbiy qobiliyatlarning belgilangan majmuasiga ega bo’lishi kerak. Ishlab chiqarish jarayoniga bu qobiliyatlarni tatbiq eta turib, u o’z iste’mol sifatlarini yo’qotmasligi uchun doimo qayta ishlab chiqarilishi lozim. Nafaqat o’zini qayta ishlab chiqarish, balki mehnat resurslari va butun aholining sifat ko’rsatkichlari ham yaxshilanishini rag’batlantirib borib, kelajakda qayta ishlab chiqarishga asos solishi kerak. Bundan kelib chiqadiki, 38 mehnat bozorida raqobat xodimning mehnat qobiliyatini takomillashtiruvchi asosiy kuch sifatida mavjud bo’lishi lozim. Boshqa tomondan, «mehnatga qobiliyatlar» egasi doimiy qayta ishlab chiqarishga ehtiyojlarni boshidan kechira turib, buning ustiga har doim yangi, eng yuqori sifat darajasida, shunday ish beruvchini qidiradiki, u bu qobiliyatlardan eng foydali sharoitlarda foydalana olsin. Mehnat bozorining boshqa muhim nazariy qoidasi - uni o’z- o’zini hududiy ifodalash haqidagi tassavuridir. Xodim hatto yollangandayam, o’zining “mehnatga qobiliyatlari”ni qayta ishlab chiqarishga ehtiyojini boshidan doimiy kechira borib, bozor bilan aloqasini uzmaydi. Bundan tashqari, xodim eng yaxshi sharoitlarni qidira yurib, bir yollovchidan boshqasiga o’tishga tabiiy intilishi ham mavjuddir. Amaliyotning ko’rsatishicha, ishlab chiqarish kuchlari darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, migratsion faollik ham shunchalik jadaldir. Bunda xodimlarning bir qismi mehnat bozorda vaqti-vaqti bilan paydo bo’lib, vaqtincha ishlab chiqarishda ishtirok etmaydi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Q.S.Hamdamov “MIKROIQTISODIYOT” - Toshkent 2001; 2. E.Egamberdiyev “MIKROIQTISODIYOT” -Toshkent 2005; 38 3. I.A.Bakiyeva, Sh.Sh.Fayziyev, M.Mirzayev “MIKROIQTISODIYOT FANIDAN MASALALAR TO’PLAMI” o’quv-uslubiy qo’llanma - Toshkent-2018; 4. Abduraxmonov Q.X., Murtazoyev B.Ch. “MEHNAT BOZORI” o’quv qo’llanma – Toshkent: 1999. 5. Library ziyonet.uz – internet sayti; 6. Hozir.org – internet sayti. 7. www.matburo.ru 8. econom-zadachi.narod.ru 9. vipreshebnik.ru 38

MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………….3 I-BOB. MEHNAT BOZORINING MOHIYATI VA SHAKLLANISHI. 1.1. Mehnat bozori, uning tarkibiy qismi va asosiy elementlari……5 1.2.Mehnat omili va mehnat bozoridagi munosabatlar…………….14 II-BOB. MEHNAT RESURSLARIDAN FOYDALANISHNING MOHIYATI VA VAZIFALARI 2.1. Mehnat resurslarining shakllanishi…………………………… 21 2.2. Mehnat resurslaridan foydalanish……………………………..23 III-BOB. MAVZUGA DOIR MASALALAR VA ULARNING YECHIMLARI …………………………………………………...25 XULOSA ………………………………………………………….38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………..39 38

KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Globalizatsiya sharoitida moddiy resurslarni mamlakatlararo taqsimlanishiga mos ravishda mehnat resurslari taqsimlanganligi sababli jahon mehnat bozori tez rivojlanadi. Mehnat bozorida kelgindilar taklifi tez o’sadi narx arzonligidan unga taklif ham ortadi. Ma’lumotlarga ko’ra 2000-yilda yer yuzida uzi tug’ilgan yurtda ishlamaydiganlar soni 80 million nafardan ziyod bo’lgan. Xalqaro mehnat bozori kengayishi rivojlangan mamlakatlarda o’zga millat diasporasi o’sishiga olib keladi. Masalan, 2002-yilda AQSH dagi Xitoyliklar 15 mln bo’lgan. Hozirgi vaqtda o’tish davri iqtisodiyotining oldida turgan dolzarb muammolardan biri mehnat bozorini samarali shakllantirish va rivojlantirishdir. Buning uchun, avvalo ijtimoiy va iqtisodiy tizimlar rivojlanishining ob’yektiv qonunlaridan savodli foydalanish zarur. Mehnat bozori bozorning boshqa tizimchalari bilan uzviy bog’langan. Haqiqatdan ham talabga ega bo’lish uchun ishchi kuchi jismoniy, aqliy va kasbiy qobiliyatlarning belgilangan majmuasiga ega bo’lishi kerak.ishlab chiqarish jarayoniga bu qobiliyatlarni tatbiq eta turib, u o’z iste’mol sifatlarini yuqotmasligi uchun doimo qayta ishlab chiqarilishi lozim. Nafaqat o’zini qayta ishlab chiqarish, balki mehnat resurslari va butun aholining sifat ko’rsatkichlarini ham yaxshilanishini oshirib yoki pasaytirib ushbu tengsizlikni yo’q qilish mumkin. Ishchi kuchiga jami talab -investitsiya va ishlab chiqarish hajmlari bilan tartibga solinadi. Hаr qаnday tovar bozori singari mehnat bozori ham talab va takliflarga asoslangan. Bu hоlаtda talab ishchi kuchiga bo‘lgan ehtiyoj shaklida taklif esa bozorda mоs rаvishda mavjud bo‘lаdigan ishchi kuchiga nisbаtаn bo‘lаdi. Talab va taklif ishchilar tomonidan u yoki bu ishchi o‘rnini egallаsh, u yoki bu ish jоyini egallаsh 38

maqsadida ishchilar оrаsidagi raqobatli kurаsh davоmida yoki zаrur ishchilarni jаlb etish uchun ish beruvchilar оrаsida amalga оshirilаdi. Bozor uchun quyidagi хususiyatlar xarаkterli. Birinchidan, аgar ishchi kuchi mehnat jarayonida qiymаt barpo etsа, resurslarning boshqa hammа turlari mehnatning o‘zi bilan yangi qiymаtga o‘tаdi holоs. Ikkinchidan, ish kuchi taklifi demоgrafik omillar bilan – tug‘ilish darajasi, mehnatga lаyoqаtli aholi sоnining o‘sishi, sur’аti uning jinsga dоir yosh tuzilishi bilan bеlgilаnаdi. Uchinchidan, ishchi kuchi dinamikasiga migrаtsiya jarayoni ham jiddiy ta’sir ko‘rsаtаdi. To‘rtinchidan, ishchi kuchiga bo‘lgan talabga ilmiy- tехnik taraqqiyot ham ta’sir etadi. Ishning maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsadi- jahonda va O’zbekistonda mehnat bozorining tutgan o’rni, uning amal qilish darajalari va eng asosiysi bu tizimda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan masalalarni aniqlash va unga maqsadli yechim topishdan iborat. Kurs ishining ob’yekti va predmeti. Kurs ishining tadqiqot ob’yekti bo’lib jahon mehnat bozori salohiyati, bu bozordagi takliflar va talablar hisoblanadi. Predmeti esa mavjud qiyinchiliklarga qaramay bu bozor infratuzilmasini yaxshilash, davlatlar o’rtasidagi mehnat resurslariga bo’lgan talab va takliflarni yetarlicha ijobiy qondirish yo’lini izlashdir. Ishning tarkibi. Kurs ishini Kirish, 4 ta rejadan iborat 2 ta Bob, mavzuga doir masalalar va ularning yechimlariga bag’ishlangan 3- Bob, Xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati tashkil etadi. 38

I-BOB. MEHNAT BOZORINING MOHIYATI VA SHAKLLANISHI. 1.1. Mehnat bozori, uning tarkibiy qismi va asosiy elementlari. Iqtisodiyot yuritishning barcha shakl va ko’rinishlarida taraqqiyotga erishishning bosh omili-mehnat bo’lib hisoblangan. Mehnat – insonning muayyan ehtiyojlarini qondira oladigan va o’ziga kerak bo’ladigan moddiy yoki ma’naviy ne’matlar: buyum, tovar, xizmat, fan, madaniyat, san’at asarlari va h.k larni ishlab chiqarish, yaratish bo’yicha ongli, maqsadli va legitim faoliyatdir. Ishlab chiqarishda natural ishlab chiqarishdan tovar ishlab chiqarishga o’tgan sayin mehnat resurslariga bo’lgan talab ham ortib bordi. Buning natijasida asta sekinlik bilan mehnat bozori vujudga kela boshladi. Mehnat bozori - bu mehnatga qobiliyatli aholining ish bilan band bo’lgan qismlari va ish beruvchillar o’rtasidagi munosabatlarni hamda ularning shaxsiy manfaatlarini hisobga oluvchi kontraktlar (mehnat kelishuvlari) asosida “ mehnat qobiliyatlarini” xarid qilish- sotishni amalga oshiruvchi hamda ishchi kuchiga talab va taklif o’rtasidagi nisbatlarni bevosita tartibga soluvchi bozor iqtisodiyotining murakkab, ko’p aspektli, o’suvchi va ochiq ijtimoiy-iqtisodiy tizimchasidir. 38

Mehnat bozori tarkibiy qismining asosiy elementlariga quyidagilar kiradi : ishchi kuchiga talab va uning taklifi, qiymati, bahosi va yollashdagi raqobat. Talab agrosanoat majmuasi, ishlab chiqarish ijtimoiy infratuzilmasi va iqtisodiyotning boshqa sohalarining mehnat bozoriga buyurtma etgan ish haqi fondi, shaxsiy yordamchi xo’jaliklardan daromadlar va boshqa hayotiy vositalar bilan ta’minlangan ehtiyojning hajmi va tarkibini aks ettiradi. Taklif yollanma sharti bilan ishga ega bo’lishdan manfaatdor bo’lgan qishloq ishchi kuchining miqdir va sifat (soni, jinsi, yoshi, ma’lumoti, kasbi, malakasi, millati, ishlab chiqarish daromadi va boshqalar bo’yicha) tarkibini ifodalaydi. Shuni ta’kidlash joizki, “mehnat bozori” tushunchasining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va uni tarkibiy qismlarining tizimli tadqiqoti mazkur bozorni o’tish davrida bajariladigan asosiy vazifalarni ham aniqlashga imkon beradi: ishchi kuchiga talab va taklifning hajmi, tarkibi va nisbatini̶ shakllantirish; bozor uslubida xo’jalik yuritishining iqtisodiy, ijtimoiy va ̶ huquqiy mexanizmlari yordamida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish; mehnat resurslarining oqilona bandligini ta’minlashga bevosita ̶ ta’sir ko’rsatish; 38

Похожие

«MEHNAT BOZORI INFRATUZILMASI» FANINING MOHIYaTI, PREDMETI VA MAZMUNI
Ot sportining mohiyati
TRANSMILLIY KORPORATSIYALARNING MOHIYATI VA
MOLIYANING MOHIYATI VA FUNKSIYALARI
Deduktev xulosa chiqarish.Sillozmning mohiyati