Mezolit va neolit davrlarida O’rta Osiyo Reja 1. O’rta Osiyo nyeolit davrida 2. Nyeolit inqilobi va ishlab chiqaruvchi xo’jalik 3. Enyeolit davri va uning xususiyatlari hamda kashfiyotlari

Xozirgi kunga kelib Vatan tarixiga bo‘lgan diqqat-e’tibor nixoyatda kuchaygan bir davrda, O‘zbekiston xududi eng qadimgi davrlardan boshlab jaxon sivilizatsiyasining o‘choqlaridan biri ekanlagiga xech qanday shubxa qolmadi. Undan tashqari, nafaqat O‘zbekiston, balki, butun O‘rta Osiyo xududlarida olib borilayotgan keng miqyosdagi tadqiqot ishlarining natijalari xam Vatanimizning jaxon sivilizatsiyasida tutgan yuqori o‘rnini yana bir bor ta’kidlaydi. Dunyoning turli burchaklarida yashaydigan xalqlarning tarixning turli davrlarida, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlarida erishgan yutuqlari xamda taraqqiyot bosqichiga ko‘tarilishini sivilizatsiya tushunchasi deymiz. Bu taraqqiyot bosqichi insoniyatning paydo bo‘lishi va rivojlanishi, jamiyat rivojlanish darajasi, moddiy va ma’naviy madaniyatning yuksalishi, qabilalar va xalqlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar bilan izohlanadi. O‘rta Osiyo sivilizatsiyasi turli xududlarda turli davrlarda paydo bo‘ldi va rivojlandi. Misol uchun, janubiy xududlarda yashagan qadimgi qabilalar miloddan avvalgi VI ming yillikdayoq dexqonchilikka o‘tib, unumdor xo‘jalikni rivojlantirgan bo‘lsa, bu davrda shimoliy xududlardagi qabilalar asosan ovchilik, baliqchilik va chorvachilikning ilk shakllari bilan shug‘ullanganlar. Bu notekislik jarayonini tabiiy-geografik sharoitlar va o‘zaro munosabatlar bilan izoxlash mumkin. Bu o‘rinda O‘rta Osiyoning cho‘l va dasht xududlari xamda tog‘oldi va daryo voxalari xududlarining rivojlanish darajasidagi madaniy notekislikni taqqoslab ko‘rish (Kopetdog‘, Xisor, Zarafshon tog‘ oldi xududlari xamda Qizilqum, Qoraqum, Qashqadaryo va Zarafshon voxasining dasht xududlari) muximdir. Undan tashqari O‘rta Osiyoda turli tuman madaniyat yaratgan qadimgi axolining neolit davridayoq, ya’ni miloddan avvalgi VI-IV ming yilliklardagi munosabatlari va bu axolining Sharqdagi, dastavval, Old Osiyodagi boshqa qadimgi sivilizatsiya o‘choqlari bilan uzviy bo‘lishi xam maxalliy sivilizatsiyaning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. O‘zbekiston xududlaridagi eng qadimgi odamlarning manzilgoxlari Farg‘ona vodiydagi Selung‘ur, Toshkent viloyatidagi Ko‘lbuloq, Buxorodagi Uchtut

makonlaridan topilgan. Bu davr odamlari toshlardan qo‘pol qurollar (chopperlar) yasab, termachilik va jamoa bo‘lib ov qilish bilan shug‘ullanishgan. Ilk poleolit davri odamlari jismoniy jixatdan xam, aqliy jixatdan xam xozirgi odamlardan farq qilishgan. Tabiat oldida ojiz bo‘lib, unda tayyor bo‘lgan maxsulotlarni o‘zlashtirganlar. Ular na diniy tushunchani, na dexqonchilikni va na chorvachilikni bilganlar. O‘rta paleolit davri makonlari Toshkent voxasidagi Obiraxmat, Xo‘jakent, Samarqanddagi Omonqo‘ton, Boysun tog‘laridagi Teshiktosh makonlaridan topilgan. Obiraxmat makoni yoysimon shaklda bo‘lib, bu yerda 10 m qalinlikdagi 21 ta madaniy qatlam aniqlangan. Topilmalar orasida nukleuslar, parrakchalar, o‘tkir uchli sihchalar, qirg‘ichlar uchraydi, shuningdek, turli xayvonlar suyaklari ham ko‘pchilikni tashkil etadi. Yana bir mashxur yodgorlik Teshiktosh g‘or makoni bo‘lib bu yerdan turli-tuman qurollar va xayvon suyaklaridan tashqari, 9- 10 yashar bolaning qabri qazib ochilgan. Qabrdagi murdaning yoniga turli tosh qurollar va arxar shoxi qadab qo‘yilgan. O‘rta paleolit davriga kelib ibtidoiy jamiyat odamlarining mehnat qurollari takomillashib turmushida yangi unsurlar paydo bo‘la boshlaydi. Eng muhimi, ibtidoiy to‘dadan urug‘chilik jamoasiga o‘tish boshlanadi. Shimoldan ulkan muzlik siljib kelishi natijasida olov kashf etiladi. Odamlar o‘choqlar atroflarida to‘planib ibtidoiy turar-joylarga asos soldilar. Jamoa bo‘lib ov qilish paydo bo‘ldi. So‘ngi paleolit qadimgi tosh asrining so‘ngi bosqichidir. Bu davrga oid makonlar Ohongorondagi Ko‘lbuloq, Toshkentning g‘arbidagi Bo‘zsuv 1, hamda Samarqand shahridan topilgan. Ulardan topilgan topilmalar orasida qirg‘ichlar, kesgichlar, sihchalar, pichoqlar, boltalar kabi qurollar bor. Bu davrga kelib odamlar faqat tog‘li xududlarda emas, tekisliklarga ham tarqala boshlaydilar. Bu davrning eng katta yutug‘i urug‘chilik tuzumiga (matriarxat) o‘tilishidir. O’rta Osiyoda mezolit davri mil. avv. 12-7 ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Bu davrga kelib muzlik davri tugaydi. Natijada iqlim mo’tadillashib, hayvonot va o’simliklar dunyosi o’zgaradi. O’q va yoyning kashf etilishi bu davrning katta yutuqlaridan biridir. Ibtidoiy san’at ham shu davrda keng rivoj topadi. O’rta

Osiyodan mezolit davriga oid ko’plab yodgorliklar topilgan. Shulardan biri Boysundagi Machay g’or-makonidir. Bu yerdan tosh va suyakdan yasalgan turli mehnat qurollari, odamning bosh chanog’i va tishlari hamda bo’ri, tulki, bars, suvsar, quyon, jayra, olmaxon kabi hayvonlarning suyaklari topilgan. Topilmalar machayliklarning olovdan keng foy-dalanib, go’shtni olovda pishirib yeganliklaridan dalolat beradi. Farg’ona vodiysidan mezolit davriga oid Obishir g’or-makonida topilgan ashyolar obishirliklarning baliqchilik, ovchilik va terma-chilik bilan shug’ullanganligini ko’rsatadi. Hozirga qadar Markaziy Farg’onadan 80 ga yaqin mezolit davri yodgorliklari ochib o’rganilgan. Bu makonlardan topilgan tosh qurol va buyumlar o’zining nisbatan nozikligi hamda ixchamligi bilan paleolit davri qurollaridan farq qiladi. Mil. avv. XI-VII ming yilliklarda Kaspiy bo’ylaridan Pomir tog’larigacha, Qo’hitang va Kopetdog’dan Markaziy Qozog’istongacha bo’lgan keng hududlarda mezolit davri qabilalari yashaganlar. Bu joylarning tabiiy sharoiti xilma-xil bo’lib, tog’li mintaqalarda yashagan qabilalar asosan ovchilik va termachilik bilan kun kechir-ganlar, ular hayvonlarni xonakilashtirishdan ham xabardor bo’lgan-lar. Dasht va tekisliklarda, dengiz, ko’l va daryo bo’ylarida yashovchi mezolit davri qabilalari esa ovchilik, baliqchilik va termachilik bilan tirikchilik qilganlar. Mezolit davri yodgorliklari Surxondaryodagi Machoy g‘or - makonidan, Markaziy Farg‘onaning ko‘pgina yodgorliklaridan topib o‘rganilgan. Bu davrga kelib muzlik yanada shimolga qaytadi. Hayvonot va o‘simlik dunyosida katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Insoniyat o‘z tarixidagi dastlabki murakkab moslama - o‘q - yoyni kashf etadi. Mezolit davri qurollari paleolitga nisbatan ihchamligi va sifatliligi bilan farq qiladi. Mezolit davri qabilalari asosan ovchilik va termachilik xo‘jaligini yuritganlar.Bu davrning oxirlariga kelib dastlabki uy chorvachiligi yoki xayvonlarni xonakilashtirish boshlanadi. 2-masala Eng qadimgi odamlar yasagan mehnat va ov qurollari, asosan, toshdan

bo’lgani uchun insoniyat tarixining dastlabki bosqichi paleo-lit – qadimgi tosh davri deb atalib, u o’z navbatida uch bosqichga: ilk paleolit, o’rta paleolit va so’nggi paleolit bosqichlariga bo’linadi. Selungur (Farg’ona), Uchtut (Buxoro), Onarcha (Qirg’iziston), Qoratog’ (Tojikiston) kabi makonlar ilk paleolit davriga mansub. O’rta Osiyo hududidagi makonlardan faqat tosh qurollar topilgan bo’lib, hozirga qadar ilk paleolit davri odamlarining qoldiqlari topilmagan. Bu davrga oid qurollar o’zining soddaligi, qo’polligi, turlari-ning kamligi bilan ajralib turadi. Ilk paleolit davri odamlari jismonan hamda aqliy jihatdan zamonaviy odamlardan farq qilgan-lar. Ularning tirikchiligi, asosan, termachilik va ovchilikdan ibo-rat bo’lib, tabiatdagi tayyor mahsulotlarni o’zlashtirish bilan chek- langanlar. O’rta Osiyodagi o’rta paleolit davriga oid Teshiktosh, Obirah-mat, Xo’jakent, Kulbo’loq, Qo’tirbo’loq, Uchtut kabi makonlar bu davrning eng mashhur yodgorliklari hisoblanadi. Hozir ulardan 300 ga yaqini aniqlangan. O’rta paleolitda Yevroosiyo hududlarida muzlik davri boshlanib, iqlim, hayvonot va o’simlik dunyosi o’zgaradi. Toshkent vohasidagi Obirahmat makonidan ohaktoshli chaqmoq-toshdan yasalgan turli mehnat qurollari, jumladan, parrakchalar, o’tkir uchli sixchalar, qirg’ichlar, hamda kesgichlar topilgan bo’lib, ularning soni 30 mingdan ortiq. Bu yerdan turli hayvon suyaklari hamda gulxan qoldiqlari ham topilgan. Obirahmat g’orida odamlar bundan 120-40 ming yillar ilgari yashaganligi taxmin qilinadi. Qo’tirbo’loq makoni Samarqand viloyatining Kattaqo’rg’on tuma-ni hududidan topilgan. Bu makondan o’tkir uchli paykonlar, qirg’ich-lar, teshgichlar, ikki tomoniga ishlov berilgan bargsimon qurollar hamda fil, bug’u, yovvoyi ot, quyon singari hayvon suyaklari topilgan. O’zbekistonning janubida o’rta paleolit davriga oid Teshiktosh g’or-makoni ochib o’rganilgan. Unda 3 mingga yaqin tosh qurollar, gulxan izlari va kul qoldiqlari, gulxan atrofidan esa tog’ echkisi-ning suyaklari hamda shoxlari topilgan. Eng muhimi Teshiktosh g’ori-da dafn qilingan o’smir bola bosh chanog’i topib tekshirilgan. Te-shiktosh odami hozircha mintaqadan topilgan o’rta paleolit