Milliy g’oyani rivojlantirishning institusional tizimi
![Milliy g’oyani rivojlantirishning institusional tizimi
REJA:
1. “Mafkuraviy tarbiya” tushunchasi, uning mazmuni va namoyon bo’lish
xususiyatlari.
2. " Mafkuraviy tarbiyaning yo’nalishlari va ijtimoiy funksiyalari. .
3. Ta’lim-tarbiya tizimida milliy g’oyani rivojlantirish imkoniyatlari.
4. Milliy g’oyani rivojlantirishda ommaviy va siyosiy tashkilotlarning ahamiyati.](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_1.png)
![Mafkuraviy tarbiya – inson, ijtimoiy guruh, millat, jamiyat
dunyoqarashini shakllantirishga, ularni muayyan maqsadlarni ifodalaydigan
g’oyaviy bilimlar bilan qurollantirishga yo’naltirilgan jarayon.
Har qanday mafkuraviy tarbiyaning maqsadi- jamiyatning har bir a’zosi
va ular timsoli da har bir ijtimoiy qatlam, guruhning tarbiyaviy darajasini
ta’minlashdir. Bu pirovard natijada o’sha jamiyat rivojiga turtki beruvchi ilg’or
g’oyalarning harbir fuqaro tomonidan ongli ravishda o’zlashtirilishini, unnig
tafakkur va fikrlash tarziga aylantirilishini ta’minlaydi. Shu ma’noda, milliy
istiqlol mafkurasi O’zbekistonda yashab, ijod qilayotgan har bir fuqaro ongi va
shuurida asriy milliy qadriyatlarimiz,xalqimizningbugungi va
kelgusidagimanfaatlarini ifodalovchi eng sog’lom g’oyalar va fikrlartarzidao’z
ifodasini topishi lozim. Bu jihat mafkuraviy tarbiyaning bosh xussuiyatlaridan
biridir.
Jamiyatdagi har bir ijtimoiy kuch yoki aholi qatlamlari o’z manfaat va
maqsad intilishlarini ifoda etuvchi g’oyalar tizimini yaratgach, boshqa
guruhlarni ham o’z g’oyalar ta’siriga tortishga, o’z tarafdorlari safini
kengaytirishga harakat qiladi.
G’oyalar adolatli va haqqoniy bo’lib, ko’pchilikning talabehtiyojlariga
mos kelsa,bu sohadagi tarbiya vositalari ta’sirchan, tarbiyachilar esa faol
vafidoiybo’lsa, ko’zlangan maqsadga erishiladi.
Jamiyat,xalq xali o’z manfaatlarini anglabetmagan, o’z mafkurasini
shakllantirib, maqsadlari sari safarbarbo’lmagan hollardabegona
vazararlig’oyalar ta’siriga tushishehtimoli ortib boradi. Buesag’oyaviy
tarbiyani yo’lga qo’yish, sog’lom mafkura tamoyillariniaholi qalbivaongiga
muttasil singdirishnidolzarb vazifaga aylantiradi.
O’zbekiston sharoitida Mafkuraviy tarbiyaning asosiy vazifasi - Ozod va
obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish yo’lidagiasriy orzu istaklari,
maqsadlarini, milliy istiqlol mafkurasining mohiyatini keng jamoatchilikka
tushuntirish, va ayniqsa, yoshlar ongigasingdirishdan iboratdir. Mafkuraviy
tarbiya jamiyatda, avvalombor, oila, maktabgachayoshdagibolalar muassasalari,](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_2.png)
![maktablar, lisey,kollejlar, oliy o’quv yurtlari, ommaviy axborpot
vositalari,jamoat tashkilotlarining birgalikdagifaoliyatini taqazo qiladi.
Uzluksiz ta’lim tizimi mafkuraviy tarbiyani olib boruvchi asosiy
bo’g’indir, zero mafkuraviy maqsadlarni kishilar, ayniqsa yoshlar ongiga
singdirishvazifasi, asosan ta’lim tizimi orqaliamalga oshiriladi.
Mafkuraviy tizim – mafkuraviy ishlarniboshqarish,jamiyatning turli
ijtimoiy institutlari: oila, maktabgacha tarbiya muassasalari, umumiy ta’lim
maktablari, o’rta maxsus vaoliy o’quv yurtlari, mehnatjamoalari, mahalla
kengashlari,jamoat tashkilotlari, madaniy ma’rifiy uyushmalartarbiyaviy
imkoniyatlarini muvofiqlatirish, tartibga solish, ularni yagona maqsad tomon
yo’naltirish omilari ( ish vaqti va ishdan keyingibo’sh vaqt) va vositalari (fan,
adabiyot, san’at, matbuot,radio, tv., kino, musiqa va h.k.), uslublari
(tushuntirish, ishontirish, majbur qilish) vausullarinnig ( alohida,jamoaviy,
ommaviy) yaxlit bir butun uyushmasi.Shuningdek, mafkuraviytizim mafkuraviy
ta’sir yo’nalishlari (aqliy, axloqiy, huquqiy)va uning asosiy sohalari (mehnat,
jismoniy, estetik, ekologik, jinsiy vah.k.) ham o’ziga qamrab oladi.Mafkuraviy
tizim bir butun yaxlit uyushmabo’lib, doimiy o’zgarib turadi. Ushbu tizim
samaradorligiga mafkuraviy ta’sir jarayonining uzluksizligi,
tabaqalashganligiga, kompleks yondoshuvga bog’liq.
Mafkuraviy ishlar ta’sirchanligi, hozirjavobligini oshirishdaaholi turli
tabaqalarining o’ziga xos milliy, psixologik, regional, kasb kor, yoshlik
xususiyatlarini inobatga olish ham muhim ahamiyatga ega.
Mafkuraviy ta’sir - Mafkuraviyjarayonninng eng muhim strukturaviy
komponentlaridan biridir. Mafkuraviy ta’sir ikki asosiy – to’g’ri,bevosita va
o’zaro aloqadorlikka asoslangan bilvosita shakllar yordamida amalga
oshiriladi.Mafkuraviy ta’sir samaradorligi mafkuraviy ta’sir obyekti va
subyektiga bog’liqbo’ladi. Chunonchi, mafkuraviy ta’sir
samaradorligimafkraviy ta’sir o’tkazilishilozimbo’lgan kishilarning (obyekt)
ma’lumot darajasi, madaniy saviyasiga bog’liq bo’lsa, o’z navbatida
mafkuraviy ta’sir o’tkazayotgan idoralar, tarbiyaviy muassasalar, targ’ibot va](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_3.png)
![tashviqotchilar(subyekt) amalga oshirayotgan mafkuraviy tadbirlar mazmuni va
shakliga, mafkura xodimlarining professional mahoratiga
bog’liqbo’ladi.Mafkuraviy ta’sir o’tkazilishilozimbo’lgan kishilarningma’lumot
darajasi, madaniy, axloqiy,huquqiy, siyosiy saviyasi qanchabaland bo’lsa,
mafkuraviy ta’sir samaradorligi shunchayuqoribo’ladi. O’z navbatida,
mafkuraviy ta’sir samaradorligi uning obyekti bilan subyekti orasidagi o’zaro
aloqadorlik mexanizmining mustahkamligigabog’liq. Bunday o’zaro
aloqadorlik mexanizmining mazmunida bir- biriga o’rgatish, bir- biridan
o’rganish, bir- biriga utoz, bir- biriga shogird prinsipi yotmog’i darkor. Bunday
holatdahar bir kishiMafkuraviy ta’sir dorirasiga tushadi va o’sha ta’sir asosida
faoliyat ko’rsataboshlaydi.
Insonga g’oyaviy ta’sir ko’rsatish omillari : (vaqt omili, ish vaqti, bo’sh
vaqt)
G’oyaviy ta’sir yo’nalishlari : aqliy, axloqiy,mehnat, estetik,jismoniy
G’oyaviy ta’sir shakllari : individual, jamoaviy, ommaviy
G’oyaviy ta’sir uslublari : tushuntirish, ishontirish.
Milliy g’oyani amalga oshiruvchi subyektlar: oila, mahalla, jamiyat, OAV,
Armiya , demokratik harakatlar.
Mafkuraviy jarayonlarni muvofiqlashtirish: G’oyaviy ta’sir;
ma’naviy,ma’rifiy, g’oyaviy tarbiya; Sosial institutlarning mafkuraviy
tarbiya subyektlari:
Mafkkuraviy ta’sir tamoyillari; uzluksizlik, tizimlilik, kompleks yondoshuv,
ta’sirchanlik, hozirjavoblik, konkretlik.
Oila, maktabgacha tarbiya muassasalari, uzviy ta’lim maktablari, o’rta maxsus
va OO’Yulari, mehnatjamoalari, jamoat tashkilotlari, madaniy ma’rifiy uyushm
alar.
Milliy g’oyani amalga oshirishda uzluksiz ta’lim tizimi va turlari:
Maktabgacha ta’lim, umummiy o’rta ta’lim, o’rta maxsus, kasb hunar ta’limi,
Oliy ta’lim, Oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim, Kadrlar malakasini oshirish va
ularni qayta tayyorlash, maktabdan tashqari ta’lim.](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_4.png)
![Tarbiya nima? Agar «tarbiya» tushunchasining tub ma’nosiga e’tibor
beradigan bo’lsak, bu - insonning o’zi va o’z xulqi haqidagi tasavvurining to’g’ri
va xolis bo’lishini ta’minlovchi murakkab jarayondir. Ya’ni, tarbiyalangan odam
tarbiyasiz odamdan shunisi bilan farq qiladiki, birinchisi u o’zining kim ekanini
anglaydi, o’zini afsuski, o’z amallari nafaqat o’zgalarga, xattoki, o’ziga ham ziyon,
befoyda, bema’ni ekanini bilmaydi. Shundan kelib chiqib, har qanday tarbiyaning
bosh mezoni tarbiyalanuvchida o’zi va o’z fazilatlari haqida to’g’ri tasavvurlarni
shakllantirishdan iborat deyish mumkin.
Har bir davrning o’ziga xos tarbiyaviy usul va vositalari bo’ladi. Q adim
zamonlardan tarbiya yosh avlodning keksa avlod tajribalarini o’zlashtirish
shakllaridan biri sifatida qarab kelgan. Tarbiya asosan mehnat faoliyati (ovchilik,
chorvachilik, dehqonchilik va shu kabi) jarayonida, turli urf-odatlar, marosimlar
o’tkazish vaqtida amalga oshirilgan. U asosan jismonan baquvvat bo’lishga
qaratilgan. Psixolog D. Elkonin bolalar o’yini tarixini tahlil qalib, taraqqiyotning
ma’lum davriga qadar umuman bolalar o’yini kategoriyasining o’zi bo’lmaganini
isbot qilgan. Lekin o’sha paytlarda kattalarning bolalarga ta’siri bevosita bo’lib,
tarbiya jarayoni hozirgidan farqli sharoitlarda kechgan. Mehnat faoliyatining
ko’pqirrali bo’lgani va murakkablashib borishi bois kattalar bilan bolalar
o’rtasidagi munosabatlarda ro’y bergan o’zgarishlar tufayli o’ziga xos bolalar
jamiyati paydo bo’lgan va bu jamiyat a’zolari kattalar tajribasini o’zlashtirishning
turli-tuman yo’llarini topib, o’z hayoti va faoliyatini takomillashtirib borgan. Bu
birinchi navbatda kasb-hunar turlarning ko’payishi va takomillashib borishi bilan
ham bog’liq bo’lgan.
G’ oyaviy tarbiyaning mohiyati . Shaxs tarbiyasining muhim yo’nalishi –
bu g’oyaviy tarbiyadir. Bu – inson ongi va tushunchalari tizimida hayot haqidagi
falsafiy, siyosiy, huquqiy, diniy, estetik, axloqiy, badiiy, kasbiy qarashlarni
maqsadli shakllantirish jarayonidir. Har qanday tarbiya jarayoni oxir-oqibat, o’z
maqsad va mohiyatiga ko’ra g’oyaviy tarbiyadir. Chunki oilani olamizmi, bolalar
bog’chasinimi, mahalla, maktab, kollej, lisey, universitet yoki akademiyani
olamizmi hammasida beriladigan ta’lim va tarbiya jarayonlari talaba yoki](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_5.png)
![tinglovchilar dunyoqarashini kengaytirish, ularning ongini ilmiy asoslangan
bilimlar bilan boyitish hamda jamiyat uchun, uning ravnaqi uchun kerak bo’lgan
sifatlarni kamol toptirishga yo’naltirilgan bo’ladi. Bu ishlar bolaning dunyo
haqidagi, olamning rivojlanish qonuniyatlari, insoniy munosabatlar borasidagi
o’ziga xosliklar, axloq tamoyillari, go’zallik haqidagi tushunchalarini
kengaytirishga xizmat qiladi. Bu tom ma’noda mafkuraviy tarbiyaning asosi,
poydevoridir. Shuning uchun mafkurasiz inson, mafkurasiz guruh, millat, xalq,
jamiyat bo’lishi mumkin emas.
Bir jamiyat, ijtimoiy guruh (masalan, siyosiy partiya, ijtimoiy harakat)
mafkurasini boshqa bir ijtimoiy guruhga majburan singdirish noto’g’ri. Chunki
mafkura muayyan ijtimoiy guruh a’zolariga xos o’zlaridagi mavjud ehtiyojlar,
tilak, orzu, umidlar hamda manfaatlar asosida o’sha guruhning qarashlari,
tasavvurlari dunyosi hamda g’oyalarining mahsulidir. Bas, shunday ekan, o’zgalar
manfaatini ko’zlovchi mafkurani xalq ongiga zo’rlab singdirib bo’lmaydi.
G’ oyaviy tarbiyaning maqsadi . Har qanday mafkuraviy tarbiyaning
maqsadi - jamiyatning har bir a’zosi va ular timsolida har bir ijtimoiy qatlam,
guruhning tarbiyaviy darajasini ta’minlashdir. Bu pirovard natijada o’sha jamiyat
rivojiga turtki beruvchi ilg’or g’oyalarning har bir fuqaro tomonidan ongli ravishda
o’zlashtirilishini, uning tafakkur va fikrlash tarziga aylantirilishini ta’minlaydi. Shu
ma’noda, milliy istiqlol mafkurasi O’zbekistonda yashab, ijod qilayotgan har bir
fuqaro bugungi va kelgusidagi manfaatlarini ifodalovchi eng sog’lom topishi
lozim. Bu jihat mafkuraviy tarbiyaning bosh xususiyatlaridan biridir.
Mafkuraviy tarbiya eng avvalo yuksak e’tiqod iymon, Vatan va xalq
oldidagi mas’uliyat, vatanparvarlik, fidoiylik kabi fazilatlarda namoyon bo’ladi.
Yoshlarni g’oyaviy tarbiyalash . Sog’lom g’oyalar tarbiyasi yuksak
dunyoqarash va e’tiqod tarbiyasini anglatadi.
Dunyoqarash– tartibga solingan, yaxlit ongli tizimga aylantirilgan bilim,
tasavvur va g’oyalar majmui bo’lib, u shaxsni jamiyatda o’zligini saqlagan holda
munosib o’rin egallashga chorlaydi.](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_6.png)
![Mustaqillik yillarida shakllanayotgan yangicha dunyoqarash yoshlarda
Vatanga sadoqatni, milliy qadriyat va an’analarga muhabbatni, o’z yaqinlariga
mehribonlikni tanlagan yo’li- kasbi, maslagi va e’tiqodiga sodiqlikni nazarda
tutadi. Yangicha fikrlash va yangicha tafakkur aynan mustaqillik mafkurasi ruhida
tarbiya topib, sayqal topgan milliy ong, dunyoqarash va e’tiqod mahsulidir.
Bunda quyidagilar muhim rol o’ynaydi:
Muloqot madaniyati –insonga xos ma’naviy ehtiyoj bo’lib, undagi
umumiy madaniy saviyaning muhim ko’rsatgichidir. Inson o’zining his-tuyg’ulari,
ichki kechinmalari, o’y-fikrlarini bevosita muloqot jarayonida namoyon qiladi.
Mafkuraviy tarbiyaning eng ta’sirchan vositalaridan biri ham muloqot hisoblanadi.
Milliy istiqlol g’oyasi O’zbekiston xalqining tub manfaatlari, asriy orzu-
umidlari, ezgu niyatlari, buyuk maqsadlarini ifoda etib, xalqning o’z maqsad-
muddaolariga erishish uchun ma’naviy–ruщiy quvvat bo’ladigan poydevordir. Bu
jarayon jamiyat a’zolarining tub manfaatlarini ko’zda tutadi, binobarin, har bir
fuqaroni milliy istiqlol g’oyasi ruhida tarbiyalash shu yurtning farzandlari uchun
muqaddas burchdir.
ijtimoiy–siyosiy, ma’naviy–ma’rifiy muhit. Yoshlarda sog’lom e’tiqod va
yuksak dunyoqarashning shakllanishi uchun ma’lum muhit ham zarur.
O’zbekistonda bu borada ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. Prezidentimiz Islom
Karimov tomonidan mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq milliy
qadriyatlarimizni tiklash, tariximizni xolis va chuqur o’rganish, buyuk
ajdodlarimiz xotirasini yod etish boy ilmiy-adabiy merosini o’rganish, xalq
ma’naviyatini yuksaltirish milliy siyosatimizning ustivor yo’naltirishlaridan biriga
aylanadi. ijtimoiy va siyosiy institutlar davlat va nodavlat tashkilotlari, siyosiy
partiyalar, iqtidorli yoshlarni qo’llab -quvvatlovchi jamg’armalarning tashkil
etilishi o’ziga, xos ijtimoiy muhitni shakllantirdi. Bu esa o’z navbatida yoshlarning
buyuk kelajak bunyodkori bo’lib voyaga yetishda muhim o’rin tutmoqda.
siyosiy ong va huquqiy madaniyat ning o’sishida siyosiy partiyalarning
o’rni va ahamiyati katta. Ular o’z faoliyati bilan fikrlar xilma-xilligi va qarashlar](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_7.png)
![rang-barangligiga asoslangan demokratik jamiyat barpo etish g’oyasining amalga
oshishiga xizmat qiladi.
O’zbekistondagi har bir partiya o’z dasturiy maqsadlarini ro’yobga chiqarish
uchun huquqiy asos va qonuniy kafolatlarga ega. Fuqarolar uchun qaysi siyosiy
partiyaning qarashlariga qo’shilish yoki qo’shilmaslik ixtiyoriy bo’lib, bunday
erkinlik yoshlarni fikrlashga o’zicha mustaqil yo’l tanlashga xizmat qiladi. Har bir
partiyaning o’z dasturiy g’oyalarini zayotga tatbiq etish jarayonida milliy istiqlol
mafkurasining asosiy tamoyillariga amal qilishi hayotning bosh mezonidir. Chunki
xalq manfaatlari, istiqlol g’oyalari, qaysi siyosiy va mafkuraviy kuchga
mansubligidan qat’i nazar, barcha yurtdoshlarimiz uchun muqaddasdir. Bu aslida
tom ma’nodagi siyosiy madaniyatning begisidir.
Fuqarolarning huquqiy madaniyatini yuksaltirish chinakam demokratik
fuqarolik jamiyati qurishning muhim omili. Bu o’rinda shuni ta’kidlash joizki,
shaxsning xuquqiy ongi yuksak, bilimi yetarli bo’lishi, lekin unda xuquqiy
madaniyat yetishmasligi, u fuqaro sifatida o’z xalqi va Vatani oldiga burch va
mas’uliyatini teran anglamasligi mumkin. Shuning uchun ham fuqarolar, ayniqsa,
yoshlarda huquqiy madaniyatni yuksaltirish mafkuraviy tarbiyaning muhim
shartidir.
Huquqiy madaniyatni shakllantirish omillari quyidagilardir:
- huquqiy madaniyatiga oid ommabop adabiyotlar.
- ta’lim muassasalarida huquqiy madaniyatga oid maxsus o’quv kurslari.
- ijtimoiy muloqotning huquqiy tamoyillari mavzuiga oid tadbirlar.
- mustaqillikning inson manfaatlariga qaratilgan huquqiy asoslarini keng
xalq ommasi orasida targ’ib etish va boshqalar.
Odatiy an’anaviy fikrlash tarzidan yangicha, ilg’or fikrlashga o’tish
mafkuraviy yangilanishlar jarayonining muhim xususiyatidir . Ta’kidlash
lozimki, inson o’zi uchun odatiy bo’lib qolgan fikrlash tarzidan osonlikcha voz
kecholmaydi, chunki eskicha fikrlash bir qarashda qulay bo’lib ko’rinadi. Buni
arifmetikadagi mantiq bilan algebradagi mantiq qoidasiga qiyoslash mumkin.
Arifmetikani o’zlashtirgan bola algebradagi ayniyat, teoremalarni ruhan qiynalib](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_8.png)
![qabul qilgani kabi, inson tafakkuri ham ijtimoiy hayot o’zgarishlarini birdan qabul
qilolmaydi. Lekin yangi davr, yangicha islohotlar, demokratiya, bozor
munosabatlari aynan tafakkur va fikrdagi o’zgarishlarni taqozo etadi va bu
rivojlanishining taraqqiyotning asosiy shartidir. Shuning uchun milliy istiqlol
g’oyasi asosiy tushuncha va tamoyillarining keng omma qalbi va ongiga singishi
birdaniga, tez va bir tekisda ro’y bermaydi. Bu-murakkab, bosqichma-bosqich
amalga oshadigan jaryon bo’lib, bu jarayonda, boshqa ijtimoiy qatlam vakillaridan
farqi o’laroq yoshlar tashabbuskorlik ko’rsatishi va dunyoqarashi va e’tiqodi bilan
boshqalarga ta’sir ko’rsatishi kerak.
Muloqot madaniyati –insonga xos ma’naviy ehtiyoj bo’lib, undagi umumiy
madaniy saviyaning muhim ko’rsatgichidir. Inson o’zining his-tuyg’ulari, ichki
kechinmalari, o’y-fikrlarini bevosita muloqot jarayonida namoyon qiladi.
Mafkuraviy tarbiyaning eng ta’sirchan vositalaridan biri ham muloqot hisoblanadi.
Chunki inson qalbida ongida shakllanadigan dunyoqarash, e’tiqod, iymon, vijdon,
mas’uliyat kabi fazilatlar tarbiyasida radio-televideniye, gazeta-jurnallar, badiiy
hamda ilmiy adabiyotning o’rnini e’tirof etgan holda, shuni aytish mumkinki,
yuzma-yuz kechadigan fikr almashuv, insonning yuzi va ko’ziga qarab turib
aytiladigan bama’ni so’z va hissiyotlarning o’rni beqiyos. Shuning uchun ham ota-
ona bir gapni aytish lozim bo’lsa, bolasining yuzini o’ziga qaratib olib, zarur yuz
qiyofasi va ko’zidagi samimiyat bilan fikrini uqtira boshlaydi. Va bunday muloqot
samarali bo’ladi.
Hayotni erkinlashtirish milliy istiqlol g’oyasini xalqimiz qalbi va ongiga
singdirishning muhim shartidir. Milliy istiqlol g’oyasi siyosiy voqyelikni
uyg’unlashtirib, turli shaxslar, ijtimoiy guruhlar ehtiyojlarini mutanosiblashtiradi,
ularni mavjud imkoniyatlar asosida bir-biri bilan yaqinlashtiradi va shu ma’noda
demokratik qadriyatlarning nufuzini oshiradi. Kishilar ongini mahalliychilik,
urug’- aymoqchilik, mahdudlik kabi ijtimoiy illatlar asoratidan poklash, yot
g’oyalarga nisbatan mafkuraviy immunitetni shakllantirish, mafkuraviy kurashda
to’g’ri yo’l tanlash va jaholatga qarshi ma’rifat bilan kurashish milliy g’oyaning
xalqimizning qalbi va ongiga teran singdirilishi Bilan bog’liq. Milliy istiqlol](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_9.png)
![g’oyasini amalga oshirish kuchli jamiyat sari borish konsepsiyasiga asoslanadi va
undan kelib chiqib, siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotning barcha sohalarini
erkinlashtirishda manfaatlar uyg’unligini ta’minlovchi omil bo’lib xizmat qiladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqadigan xulosa shuki, milliy mafkuraning
didaktik mazmunini yaratishda va boyitishda dunyoviylik va rasionalizm
tamoyillariga qat’iy amal qilib, milliy mafkurani, tarbiya jarayonini real hayotiy
talablar, zaruratlar bilan bog’lash kerak.
Milliy mafkura qanchalik hayotga, odamlar turmushiga, dard va
tashvishlariga, orzu-umidlariga yaqin bo’lsa, safsatabozlikda, nasihatgo’ylikdan
xoli bo’lsa, alohida shaxs kamolotini ham, butun jamiyat taraqqiyotini ham
rag’batlantira olsa, shunchalik O’zbekistonning kelajagi buyuk, o’zi ozod va obod
bo’ladi.
Biz jahonning ilg’or, taraqqiy etgan xalqlari qatoriga qo’shilmoqchimiz.
Lekin g’arb mamlakatlariga har bir masalada taqlid qilolmaymiz, ulardagi ayrim
urflar esa bizning milliy ongimizga (mentalitetimizga) ancha yot. Masalan, g’arbga
xos odamlarning bir-biridan, hatto bolalarning o’z ota-onasidan begonalashishi,
inson faoliyatining har qanday ko’rinishi zamirida maqsadga muvofiqlik, amaliy
o’zaro foydalilik (yoshlar, bolalar bundan mustasno) bizga unchalik ma’qul emas.
Biz xalqimizga xos bo’lgan eng oliy xislatni, ona tilimizda «odamgarchilik» deb
ataladigan xislatni saqlab qolishimiz shart.
Quyida milliy istiqlol g’oyasi nuqtai nazaridan mafkuraning ana shu
xususiyatlarining mohiyati va mazmuni bilan qisqacha tanishamiz.
(Mafkuraing ijtimoiy vazifalari)
1. Odamlarni muayyan g’oyaga ishontirish. Mafkura g’oyalar sistemasi
sifatida biron bir g’oyani targ’ib etish, kishilarni shu g’oyaning to’g’ri hayotiy va
ilg’or ekanligiga ishontirishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi.
Demokratik jamiyatda amal qiladigan plyuralizm (fikrlar, qarashlar rang-
barangligi) kishilarga o’z hayotiy manfaatlari, maqsad va intilishlarini aks
ettiradigan ilg’or g’oyani tanlash, himoya qilish va rivojlantirish imkonini beradi.](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_10.png)
![Milliy istiqlol g’oyasining shakllanishini tahlil qilish jamiyatda biron bir
g’oyaning to’g’ri, ilmiy va hayotiyligiga ishonch hosil qilish o’z-o’zidan ro’y
bermasligini ko’rsatadi. Mafkuraga ishonch uyg’otish, unda aks etgan g’oyalar
ta’sirida odamlarni safarbar etish funsiyasi muayyan shaxslarning faoliyati orqali
ro’yobga chiqadi. Chunki, ishontirmoq- kishilarning ruhi, kayfiyati, hissiy
kechinmalari, kalbi va shuuriga ta’sir qilmoqdir. Bu vazifani amalga oshiruvchi
kishilardan yuksak, insoniy fazilatlar, shu g’oya yo’lida fidoyillik, bilim, malaka,
nutq mahorati va boshqalar talab etiladi.
Keng xalq ommasini biron bir g’oyaning ilg’or va insonparvar ekanligiga
ishontirmoq uchun, avvalo mazkur g’oya xalq hayotiga yaqin, bevosita daxldor
bo’lishi, ikkinchidan, uni odamlar ongiga yetkazishning eng qulay vosita va
usullarini aniqlab olish kerak bo’ladi.
Bundan davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlari, maqsad va vazifalarini
mafkur aviy jihatdan asoslash, ayniqsa, muhimdir.
Zamon ruhi, xalq psixologiyasi, ehtiyoj va talablari mafkuramizda har
tomonlama aks etishi, bugungi hayotning eng dolzarb muammolari, uning strategik
maqsadlari bilan o’zviy bog’lanishi zarur. Ana shundagina porloq kelajakka
intilish va qat’iy ishonch muqarrar ravishda katta ijtimoiy yuksalishga turtki
beradi. Fan va texnika taraqqiyoti borasida erishilgan yutuqlar bilan birga
mafkuramizning jonli, ehtirosli va jozibador g’oyasi insonlar qalbini larzaga
keltiradi, ularni faol harakatga undaydi, yaxshi va saodatli kunlarga ishonch hissini
uyg’otadi.
Insoniyat tarixda chuqur iz qoldirgan buyuk davlat arbablari, harbiy sarkada
lar keng ommani ishontirshi yuksak marralar sari rag’batlantirish qobiliyatiga ega
bo’lgan mohir notiq bo’lganlar. Ular g’oyaning ishonchli va hayotiy bo’lishi
uchun, u avvalo, ilmiy-nazariy asosga ega bo’lishi, hayotiy dalillarga tayanishi
lozim ekanligini yaxshi bilganlar. Mafkuraviy kurash-jamiyatning ongli va faol
qatlamining biron bir g’oyani himoya qilish, qaror toptirish yo’lidagi kurashi
ekanini anglab yetganlar. Ana shunday kishilar yetakchilik qiladigan insonparvar
va demokratik jamiyat g’oyaga qarshi g’oya bilan, jaholatga qarshi ma’rifat bilan](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_11.png)
![kurashadi. Bu kurash oxir-oqibatda ezgulikning razolat ustidan, yaxshilikning
yomonlik ustidan qozonajak g’alabasi bilan intiho topadi.
Mustaqillik g’oyasining o’zagi bo’lgan-tanlagan taraqqiyot yo’limizning
to’g’ri adolatli va haqqoniy, u mana shu zaminda istiqomat qiladigan har bir
insonning hayotiy manfaatlariga mos tushishiga keng ommani ishontirish,
kishilarni ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish yo’lidagi
bunyodkorlik ishlariga safarbar etish milliy istiqlol mafkurasining asosiy
maqsadlaridan biridir.
Odamlarga mustaqillik yillarida erishilgan yutuqlarni hayotiy faktlar orqali
sodda va lo’nda qilib tushuntirish, istibdod asoratlarini tarixiy dalillar asosida fosh
etish milliy istiqlol g’oyasini kishilar ongiga singdirishda muhim ahamiyat kasb
etadi. Bu g’oyaning asosiy tushuncha va tamoyillarini xalqimiz, ayniqsa, yoshlar
o’rtasida keng targ’ib etish birinchi navbatda rahbar qadrlar, ziyolilar, ommaviy
axborot vositalari xodimlarining muhim vazifasi, fuqarolik burchidir. Milliy
istiqlol g’oyasiga sadoqat, kasbiy mahorat, keng ommani ishontirish va safarbar
etish qobiliyati-kadrlar tanlash va joy-joyiga qo’yishda asosiy mezon bo’lmog’i
lozim. Milliy mafkura masalalariga loqaydlik ayrim rahbar kadrlar o’rtasida
umummilliy, manfaatlarimizga butunlay yot g’oyalarning, korrupsiya, qarindosh-
urug’chilik singari illatlarning kuchayishiga olib keladi.
Mafkuraviy targ’ibot ishlarining muvaffaqiyatini belgilaydigan shunday
hayotiy qonuniyat bor: boshqalarni bir g’oyaga ishontirmoq uchun, avvalo unga
o’zing yurakdan ishonishing, boshqalarni yondirmoq uchun o’zing yonishing,
boshqalarni g’aflat uyqusidan uyg’otmoq uchun o’zing uyg’oq va bedor
bo’lishning shart! Milliy g’oyaning xalqparvar, taraqqiyparvar ekanligiga bo’lgan
ishonch kundalik hayot sinovlaridan o’tsagina so’z va ish birligiga erishilsagina bu
g’oya mustahkam e’tiqodga aylanadi. E’tiqod ustuvor yerda chinakam insoniy
hayot bo’ladi: e’tiqod uchun, ilg’or g’oya tantanasi uchun kurash jarayonida inson
shaxsi shakllanadi: u bunyodkor kuchga aylanadi.
G’oya asosida kishilarni uyushtirish . Jamiyat faqat o’z shahsiy manfaatini
ko’zlaydigan odamlar yig’indisidan iborat emas. Umumiy manfaatlarni teran](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_12.png)
![anglash kishilarning jamiyat bo’lib uyushishlariga, ijtimoiy talab va normalarni
e’tirof etib, ularga amal qilishlariga sabab bo’ladi. Bu , ayniqsa, hozirgi o’tish
davrida nihoyatda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ana shu sababdan ham jamiyat
a’zolarini umumiy maqsad va manfaatlar yo’lida birlashtirish mafkuraning asosiy
vazifalaridan biridir.
O’zining Vatan deb atalish ulug’ bir oilaga mansubligini his etish tuyg’usi
o’z-o’zidan paydo bo’lmaydi, balki muttasil va izchil g’oyaviy tarbiya samarasi
o’laroq, yuzaga keladi. Oiladagi totuvlik, ahillik, mehr-shafqat xislatlari uzluksiz
ravishda turli shakllarda olib boriladigan axloqiy tarbiyaning mahsuli bo’lgani
kabi, jamiyatning g’oyat xilma-xil qatlamlarini umumiy manfaatlar atrofida
jipslashtirish, odamlar o’rtasida hamjihatlik, totuvlik, o’zaro yordam xislatlarini
shakllantirish ham izchil mafkuraviy tarbiya vositasida amalga oshiriladi. Shu
ma’noda aytish mumkinki, milliy istiqlol g’oyasi kishilar ongiga teran singishi
bilan ular umumiy maqsad sari intiluvchi maslakdoshlarga aylanadilar.
G’ oyani amalga oshirish uchun safarbar etish. Mafkuraning
bunyodkorlik funksiyalaridan biri ilg’or g’oyani amalga oshirish uchun kishilarni
safarbar etishdir.
Mafkurada ifoda etilgan g’oya va maqsad jamiyatdagi ko’plab partiyalar,
ijtimoiy harakat va tashkilotlarning faoliyat dasturiga asos bo’ladi, ijtimoiy
rivojlanishga kuchli turtki beradi.
U jamiyatda ro’y beradigan tub o’zgarishlarga zamin yaratadi, unga keng xalq
ommasini ma’naviy-ruhiy jihatdan tayyorlaydi, so’ngra bunyodkorlik ishlariga
safarbar etadi.
Jahon tarixida bunga misollar juda ko’p. Bunyodkor mafkuraning safarbar
etuvchi roli tub ijtimoiy-iqtisodiy yuksalishlarda jamiyat hayotidagi ma’naviy
o’zgarishlarda yaqqol ko’zga tashlanadi. Buni xalqlarning chet el bosqichlariga
qarshi kurashida, turli bunyodkorlik ishlarida, chunonchi hashar yo’li bilan suv
inshootlari, ko’priklar, yo’llar, shahar va qishloqlar qurishdagi umumiy safarbarlik
ishlarida ko’rish mumkin.](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_13.png)
![Mafkura ijtimoiy ongning tarkibiy qismi sifatidan ijtimoiy o’zgarishlarga
faol munosabatda bo’ladi, ularni yo ma’qullab qo’llab-quvvatlaydi, yoki inkor
etadi. Binobarin, mafkura o’z mohiyatiga ko’ra ijtimoiy o’zgarishlarga befarq bo’la
olmaydi.
Jamiyatdagi turli sosial guruhlar, sinflar, qatlamlar mafkura asosida siyosiy-
ijtimoiy jarayonlarga o’z munosabatlarini belgilaydilar. Biroq mafkuraning
safarbar etuvchilik xususiyati sosial o’zgarishlar jarayonida doim ham ko’zga aniq
tashlanavermaydi, balki, tub ijtimoiy o’zgarishlar davrida yaqqolroq namoyon
bo’ladi. Masalan, mamlakat mustaqilligi va yaxlitligiga tahdid soladigan
mafkuraviy xavf-xatarlar kuchaygan paytlarda kishilarni Vatan istiqloli, ravnaqi
yo’lida jipslashtirish va safarbar etishda milliy mafkura muhim rol o’ynaydi.
Siyosiy kurashlar davrida aholining juda oz qismini va tor doiradagi
manfaatlarni ko’zlovchi, buzg’unchilikni maqsad qilib olgan mafkuralar ham
dunyoga kelishi mumkin. Bunday mafkuraga ega bo’lgan guruhlar bilan aholining
asosiy qismini tashkil etuvchi guruh va sinflar o’rtasida mafkuraviy masalalarda
turli ixtiloflar kelib chiqadi. Zero, Prezidentimiz ta’kidlagani kabi: «Xalq-o’zining
ming yillik an’ana va tajribalari, so’nmas xotirasi va buyuk tuyg’ulari bilan yashab
kelayotgan qudratli kuch Yolg’onga, aldovga duch kelgan paytda uning asriy
qadriyatlari, doimo uyg’oq vijdoni tilga kiradi, nohaqlikka, qabihlikka qarshi
kurashga da’vat etadi».
Mafkuraning safarbar etuvchilik funksiyasi, ayniqsa, mafkuraviy kurashlar
jarayonida to’laroq namoyon bo’ladi. Zero, mafkuraviy ziddiyatlar keskinlashgan
davrda maqsadga erishishning qo’pol vositalari, xususan bosqinchilik, terror,
qo’poruvchilik, inqilobiy usullar ishga solinishi mumkin. Bu –mafkuraviy
kurashning o’ta qo’pol va g’ayriinsoniy usullari bo’lib ularga, qarshi turishda
sobiqadamlik, bardosh, sabot va faolik talab qilinadi.
Bu jarayonda bunyodkorlik g’oyalari bilan qurollangan keng xalq
ommasining ideallari, manfaatlarini o’zida mujassamlashtiruvchi mafkuragina
insonparvarlik, taraqqiyparvarlik tamoyillari asosida mamlakat, xalq taqdirida
ijobiy ahamiyatga ega bo’ladi, kishilarni ezgu ishlarga da’vat etadi.](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_14.png)
![Kishilarni ma’naviy-ruhiy jahatdan qo’llab-quvvatlash . Mafkura milliy
taraqqiyotning eng og’ir murakkab davrida, ayniqsa, bir ijtimoiy-siyosiy tuzumdan
yangisiga o’tish jarayonida keng xalq ommasini ma’naviy –ruhiy jihatdan qo’llab-
quvvatlaydi, ularda kelajakka ishonch tuyg’ularini uyg’otishga xizmat qiladi. Ana
shu sababdan ham chinakam milliy mafkura bo’lgan istiqlol g’oyasi istiqbolga
umid bilanqarashga da’vat etadi. Unda xalq fantaziyasi, orzu-umidlarining qay
darajada aks etishi ham muhim ahamiyatga ega. Chunki, to’q, farovon va baxtli
hayot qurish, ijtimoiy adolatni qaror toptirish, millatlararo totuvlik, tinchlik,
do’stlik yer yuzasidan barcha xalqlarning azaliy orzusidir. Demak, milliy istiqlol
mafkurasining hayotiyligi, ta’sirchanligi xalq orzu-umidlarini nechog’li to’la va
yorqin aks ettirishi, ularni ro’yobga chiqarishning yo’llari va vositalarini qay
darajada to’g’ri belgilashga bog’liqdir.
Zero, jamiyat a’zolari milliy istiqlol mafkurasida o’z hayotiy manfaatlari,
orzu-umidlari ifodasini ko’rsagina odamlarni ruhan bardam, uyg’oq va faol qila
oladigan kuchga aylanadi.
G’ oyaviy tarbiyalash . Jamiyatdagi mavjud g’oyalarga faol munosabat, faol
hayotiy pozisiyani tarbiyalash mafkuraning yana bir muhim maqsadidir. g’oyaviy
tarbiya axloqiy, siyosiy, huquqiy tarbiyaning asosini tashkil etadi. Har qanday
axloqiy, siyosiy, huquqiy tarbiya muayyan g’oyani himoya qilish, targ’ib etish va
rivojlantirishga qaratilgan bo’ladi. Xususan, yovuzlik, behayolik, shafqatsizlikni
targ’ib etish orqali yoshlarni axloqiy jihatdan buzishga qaratilgan badiiy filmlarda
jamiyat barqarorligiga raxna solishdan iborat mafkuraviy maqsad yashiringandir.
«Ongi shakllanib ulgurmagan aksariyat yosh tomoshabinlar bunday filmlardan
ko’pincha turli yovuzlik, yirtqichlik, shafqatsizliklarni o’rganadi, xolos. Natijada
ularning diydasi qotadi, qalbidan toshbag’irlik, zo’ravonlik, axloqsizlik kabi illatlar
joy olganini o’zi ham sezmay qoladi. Hatto shunday tomosha va filmlarning
qahramonlariga ko’r-ko’rona taqlid qilishni talqinlar ta’sirida qo’l urayotgan ishi
qanday ayanchli oqibatlarga olib kelishini tushunib yetmaydi».
Binobarin g’oyalar oshkora yoki yashirin, bevosita yoki bilvosita,
to’g’ridan-to’g’ri yoki ramziy shakllarda targ’ib etilishi mumkin. Inson faoliyati](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_15.png)
![aniq bir g’oyaviy maqsadga yo’naltirilgan bo’lib, bu niyat ko’pincha ko’zga
tashlanmaydi, g’oyaviy tarbiyaning asosiy maqsadi kishilarda hushyorlik, sezgirlik
hissini shakllantirish, yot va zararli g’oyalarga qarshilik ko’rsatish qobiliyatini
shakllantirishdan iboratdir.
6.G’oyaviy immunitetni shakllantirish . G’ oyaviy tarbiya jarayonida
kishilarda yot va zararli g’oyalarga qarshi kurashish uchun mafkuraviy
immunitetni shakllantirishga alohida e’tibor beriladi. Bu uzoq davom etadigan
jarayondir.
Mafkuraviy immunitetni shakllantirish kishilar ongiga bir xil g’oyani zo’r
berib tiqishtirish emas, balki odamlarda oq-qorani ajratish, zararli g’oyalarga
qarshi hushyor va ogoh bo’lish xususiyalarini tarbiyalash demakdir.
Manfaatlar bor yerda muqarrar ravishda g’arazli, nopok g’oyaviy niyatlarni
amalga oshirish uchun intilishlar ham bo’ladi. Yoshlarda rol o’ynaydi. g’oyaviy
immunitetni shakllantirish -g’oyaviy-tarbiyaviy ish samaradorligining muhim
mezoni hisoblanadi.
Harakat dasturi ekanligi . Mafkura jamiyatda ijtimoiy- siyosiy harakatning
o’ziga xos dasturilamali bo’lib xizmat qiladi. Chunki u bugungi kun muammolarini
hal etish uchun odamlarni jipslashtirish va safarbar etish zaruriyatidan vujudga
kelsa-da, ayni vaqtda uzoq istiqbolni ko’zlaydi. Tarixiy davr o’zgarishi bilan milliy
mafkurani yanada takomillashtirish yangi mazmun bilan boyitish zaruriyati
vujudga keladi.
Milliy mafkura jamiyatdagi barcha sosial qatlamlar va guruhlarning umumiy
harakat dasturi, ularni faollikka da’vat etuvchi vosita hisoblanadi. Mafkuraviy
maqsad-g’oyaviy faoliyatni amalga oshirishdan kutiladigan ideal natijadir.
Milliy istiqlol g’oyasini fuqarolar ongini singdirishning quyidagi
shakllari hozirgi paytda yaxshi natija bermoqda.
Oila, mahalla, ta’lim-tarbiya muassasalarida talaba yoshlarni, fuqarrlarni
Duneqarashini rivojlantirishga, ongliligini oshirishga, Vatan ravnaqi uchun
kerak bo’lgan sifatlarni kamol toptirishga yo’naltirish.](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_16.png)
![ Fan va ilmiy muassasalar hamda ularda yaratilayotgan darslik, o’quv
qo’llanma, uslubiy tavsiyanoma va ko’rsatmalar orqali;
Madaniy ma’rifiy muassasalar tomonidan olib borilayotgan ommaviy
tadbirlar;
Adabiyot va san’at asarlari orqali hamda ularning teatrlashtirilgan
ko’rinishlari, shuningdek, hujjatli filmlar;
Hadis ilmida komillikka intilish g’oyalarining bugungi hayotimizdagi talqini
miosllari;
Sport musobaqalarini tashkil etish orqali;
Ommaviy axborot vositalaridagi eshittirishlar;
Nodavlat tashkilotlarining ma’rifiy faoliyati, ma’rifiy ko’rsatuv va
boshqalar.
Milliy istiqlol g’oyasini fuqarolar ongiga singdirish vositalarini quyidagicha
ifodalash mumkin:
Ta’lim dargohidagi yoshlarga ularning yoshiga qarab, milliy istiqlol
g’oyasini singdirish o’quv dasturini yaratish;
Milliy istiqlol g’oyasini teran aks ettiruvchi o’quv dasturlari, darslik,
ko’rgazmali qurollar;
Bugungi taraqqiyotni olijanob umidlarimizni aks ettiradigan adabiyot,
kino, musiqa, san’at asarlari, muzey, me’moriy obidalar;
g’oyaviy ta’lim tarbiyada informasion texnikalar (EHM, masofaviy
ta’lim, Internet kabilar);
ilmiy ko’rgazmalilik;
Milliy istiqlol g’oyasi mAqsad va vazifalari asosidagi bahs.
munozara, davra suhbati, saxna ko’rinishlari tashkil etish;
OAV yordamida axborotlar oqimini muntazam ravishda kuzatib, tahlil
qilib bori shva kerakli joylarda ularning jamiyatimiz taraqqiyotiga ta’siri
haqida chiqishlar qilish.
“Mafkuraviy tarbiya” tushunchasi, uning mazmuni va namoyon bo’lish
xususiyatlari. Mafkuraviy tarbiyaning yo’nalishlari va ijtimoiy funksiyalari.](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_17.png)
![Ta’lim-tarbiya tizimida milliy g’oyani rivojlantirish imkoniyatlari. Ijtimoiy
institutlarning an’anaviy, individual jamoaviy mafkuraviy funksiyalari: Milliy
g’oyani rivojlantirishda ommaviy va siyosiy tashkilotlarning, oila, mahalla,
nodavlat-notijorat tashkilotlarning rolini oshirishning ahamiyati. Milliy g’oya
va mafkurani targ’ib-tashviq qilishda mutaxassislar roli va mas’uliyati.](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_18.png)
![Asosiy adabiyotlar
1. Yaxshilikov J.Ya., Muhammadiyev N.E. Milliy g’oya va mafkura. T.,
“Fan”, 2015 yil.
2. To’rayev Shavkat. Milliy g’oya tarixi va nazariyasi. T., “Sano-standart”,
2016 yil.
3. To’rayev Shavkat. Milliy g’oya turkumidagi fanlarni o’qitish jara’yonida
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash. arixi va nazariyasi. T.,
“Kamalak”, 2016 yil.
4. To’rayev SHavkat. Jamiyat taraqqiyoti va milliy g’oya. T., Akademiya,
2008
5. Nazarov Q iyomiddin . Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar.
Oliy ta’lim muassasalari uchun qo‘llanma. –T.:“Yangi asr avlodi”, 2001 yil.
6. Nazarov Q iyomiddin . Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar.
(o‘quv qo‘llanma) . –T.:“Yangi asr avlodi”, 2002 yil.
7. Nazarov Qiyomiddin. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va
tamoyillar. (o’quv qo’llanma) . –T.:“Yangi asr avlodi”, 2002 yil.
8. Milliy istiqlol g’oyasi (O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim
bakalavriat bosqichi uchun darslik) Ershashev I tahriri ostida.. – T.:
Akademiya, 2005 yil.](/data/documents/244a661c-e4c2-454a-a820-103e91084ace/page_19.png)
Milliy g’oyani rivojlantirishning institusional tizimi REJA: 1. “Mafkuraviy tarbiya” tushunchasi, uning mazmuni va namoyon bo’lish xususiyatlari. 2. " Mafkuraviy tarbiyaning yo’nalishlari va ijtimoiy funksiyalari. . 3. Ta’lim-tarbiya tizimida milliy g’oyani rivojlantirish imkoniyatlari. 4. Milliy g’oyani rivojlantirishda ommaviy va siyosiy tashkilotlarning ahamiyati.
Mafkuraviy tarbiya – inson, ijtimoiy guruh, millat, jamiyat dunyoqarashini shakllantirishga, ularni muayyan maqsadlarni ifodalaydigan g’oyaviy bilimlar bilan qurollantirishga yo’naltirilgan jarayon. Har qanday mafkuraviy tarbiyaning maqsadi- jamiyatning har bir a’zosi va ular timsoli da har bir ijtimoiy qatlam, guruhning tarbiyaviy darajasini ta’minlashdir. Bu pirovard natijada o’sha jamiyat rivojiga turtki beruvchi ilg’or g’oyalarning harbir fuqaro tomonidan ongli ravishda o’zlashtirilishini, unnig tafakkur va fikrlash tarziga aylantirilishini ta’minlaydi. Shu ma’noda, milliy istiqlol mafkurasi O’zbekistonda yashab, ijod qilayotgan har bir fuqaro ongi va shuurida asriy milliy qadriyatlarimiz,xalqimizningbugungi va kelgusidagimanfaatlarini ifodalovchi eng sog’lom g’oyalar va fikrlartarzidao’z ifodasini topishi lozim. Bu jihat mafkuraviy tarbiyaning bosh xussuiyatlaridan biridir. Jamiyatdagi har bir ijtimoiy kuch yoki aholi qatlamlari o’z manfaat va maqsad intilishlarini ifoda etuvchi g’oyalar tizimini yaratgach, boshqa guruhlarni ham o’z g’oyalar ta’siriga tortishga, o’z tarafdorlari safini kengaytirishga harakat qiladi. G’oyalar adolatli va haqqoniy bo’lib, ko’pchilikning talabehtiyojlariga mos kelsa,bu sohadagi tarbiya vositalari ta’sirchan, tarbiyachilar esa faol vafidoiybo’lsa, ko’zlangan maqsadga erishiladi. Jamiyat,xalq xali o’z manfaatlarini anglabetmagan, o’z mafkurasini shakllantirib, maqsadlari sari safarbarbo’lmagan hollardabegona vazararlig’oyalar ta’siriga tushishehtimoli ortib boradi. Buesag’oyaviy tarbiyani yo’lga qo’yish, sog’lom mafkura tamoyillariniaholi qalbivaongiga muttasil singdirishnidolzarb vazifaga aylantiradi. O’zbekiston sharoitida Mafkuraviy tarbiyaning asosiy vazifasi - Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish yo’lidagiasriy orzu istaklari, maqsadlarini, milliy istiqlol mafkurasining mohiyatini keng jamoatchilikka tushuntirish, va ayniqsa, yoshlar ongigasingdirishdan iboratdir. Mafkuraviy tarbiya jamiyatda, avvalombor, oila, maktabgachayoshdagibolalar muassasalari,
maktablar, lisey,kollejlar, oliy o’quv yurtlari, ommaviy axborpot vositalari,jamoat tashkilotlarining birgalikdagifaoliyatini taqazo qiladi. Uzluksiz ta’lim tizimi mafkuraviy tarbiyani olib boruvchi asosiy bo’g’indir, zero mafkuraviy maqsadlarni kishilar, ayniqsa yoshlar ongiga singdirishvazifasi, asosan ta’lim tizimi orqaliamalga oshiriladi. Mafkuraviy tizim – mafkuraviy ishlarniboshqarish,jamiyatning turli ijtimoiy institutlari: oila, maktabgacha tarbiya muassasalari, umumiy ta’lim maktablari, o’rta maxsus vaoliy o’quv yurtlari, mehnatjamoalari, mahalla kengashlari,jamoat tashkilotlari, madaniy ma’rifiy uyushmalartarbiyaviy imkoniyatlarini muvofiqlatirish, tartibga solish, ularni yagona maqsad tomon yo’naltirish omilari ( ish vaqti va ishdan keyingibo’sh vaqt) va vositalari (fan, adabiyot, san’at, matbuot,radio, tv., kino, musiqa va h.k.), uslublari (tushuntirish, ishontirish, majbur qilish) vausullarinnig ( alohida,jamoaviy, ommaviy) yaxlit bir butun uyushmasi.Shuningdek, mafkuraviytizim mafkuraviy ta’sir yo’nalishlari (aqliy, axloqiy, huquqiy)va uning asosiy sohalari (mehnat, jismoniy, estetik, ekologik, jinsiy vah.k.) ham o’ziga qamrab oladi.Mafkuraviy tizim bir butun yaxlit uyushmabo’lib, doimiy o’zgarib turadi. Ushbu tizim samaradorligiga mafkuraviy ta’sir jarayonining uzluksizligi, tabaqalashganligiga, kompleks yondoshuvga bog’liq. Mafkuraviy ishlar ta’sirchanligi, hozirjavobligini oshirishdaaholi turli tabaqalarining o’ziga xos milliy, psixologik, regional, kasb kor, yoshlik xususiyatlarini inobatga olish ham muhim ahamiyatga ega. Mafkuraviy ta’sir - Mafkuraviyjarayonninng eng muhim strukturaviy komponentlaridan biridir. Mafkuraviy ta’sir ikki asosiy – to’g’ri,bevosita va o’zaro aloqadorlikka asoslangan bilvosita shakllar yordamida amalga oshiriladi.Mafkuraviy ta’sir samaradorligi mafkuraviy ta’sir obyekti va subyektiga bog’liqbo’ladi. Chunonchi, mafkuraviy ta’sir samaradorligimafkraviy ta’sir o’tkazilishilozimbo’lgan kishilarning (obyekt) ma’lumot darajasi, madaniy saviyasiga bog’liq bo’lsa, o’z navbatida mafkuraviy ta’sir o’tkazayotgan idoralar, tarbiyaviy muassasalar, targ’ibot va
tashviqotchilar(subyekt) amalga oshirayotgan mafkuraviy tadbirlar mazmuni va shakliga, mafkura xodimlarining professional mahoratiga bog’liqbo’ladi.Mafkuraviy ta’sir o’tkazilishilozimbo’lgan kishilarningma’lumot darajasi, madaniy, axloqiy,huquqiy, siyosiy saviyasi qanchabaland bo’lsa, mafkuraviy ta’sir samaradorligi shunchayuqoribo’ladi. O’z navbatida, mafkuraviy ta’sir samaradorligi uning obyekti bilan subyekti orasidagi o’zaro aloqadorlik mexanizmining mustahkamligigabog’liq. Bunday o’zaro aloqadorlik mexanizmining mazmunida bir- biriga o’rgatish, bir- biridan o’rganish, bir- biriga utoz, bir- biriga shogird prinsipi yotmog’i darkor. Bunday holatdahar bir kishiMafkuraviy ta’sir dorirasiga tushadi va o’sha ta’sir asosida faoliyat ko’rsataboshlaydi. Insonga g’oyaviy ta’sir ko’rsatish omillari : (vaqt omili, ish vaqti, bo’sh vaqt) G’oyaviy ta’sir yo’nalishlari : aqliy, axloqiy,mehnat, estetik,jismoniy G’oyaviy ta’sir shakllari : individual, jamoaviy, ommaviy G’oyaviy ta’sir uslublari : tushuntirish, ishontirish. Milliy g’oyani amalga oshiruvchi subyektlar: oila, mahalla, jamiyat, OAV, Armiya , demokratik harakatlar. Mafkuraviy jarayonlarni muvofiqlashtirish: G’oyaviy ta’sir; ma’naviy,ma’rifiy, g’oyaviy tarbiya; Sosial institutlarning mafkuraviy tarbiya subyektlari: Mafkkuraviy ta’sir tamoyillari; uzluksizlik, tizimlilik, kompleks yondoshuv, ta’sirchanlik, hozirjavoblik, konkretlik. Oila, maktabgacha tarbiya muassasalari, uzviy ta’lim maktablari, o’rta maxsus va OO’Yulari, mehnatjamoalari, jamoat tashkilotlari, madaniy ma’rifiy uyushm alar. Milliy g’oyani amalga oshirishda uzluksiz ta’lim tizimi va turlari: Maktabgacha ta’lim, umummiy o’rta ta’lim, o’rta maxsus, kasb hunar ta’limi, Oliy ta’lim, Oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim, Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash, maktabdan tashqari ta’lim.
Tarbiya nima? Agar «tarbiya» tushunchasining tub ma’nosiga e’tibor beradigan bo’lsak, bu - insonning o’zi va o’z xulqi haqidagi tasavvurining to’g’ri va xolis bo’lishini ta’minlovchi murakkab jarayondir. Ya’ni, tarbiyalangan odam tarbiyasiz odamdan shunisi bilan farq qiladiki, birinchisi u o’zining kim ekanini anglaydi, o’zini afsuski, o’z amallari nafaqat o’zgalarga, xattoki, o’ziga ham ziyon, befoyda, bema’ni ekanini bilmaydi. Shundan kelib chiqib, har qanday tarbiyaning bosh mezoni tarbiyalanuvchida o’zi va o’z fazilatlari haqida to’g’ri tasavvurlarni shakllantirishdan iborat deyish mumkin. Har bir davrning o’ziga xos tarbiyaviy usul va vositalari bo’ladi. Q adim zamonlardan tarbiya yosh avlodning keksa avlod tajribalarini o’zlashtirish shakllaridan biri sifatida qarab kelgan. Tarbiya asosan mehnat faoliyati (ovchilik, chorvachilik, dehqonchilik va shu kabi) jarayonida, turli urf-odatlar, marosimlar o’tkazish vaqtida amalga oshirilgan. U asosan jismonan baquvvat bo’lishga qaratilgan. Psixolog D. Elkonin bolalar o’yini tarixini tahlil qalib, taraqqiyotning ma’lum davriga qadar umuman bolalar o’yini kategoriyasining o’zi bo’lmaganini isbot qilgan. Lekin o’sha paytlarda kattalarning bolalarga ta’siri bevosita bo’lib, tarbiya jarayoni hozirgidan farqli sharoitlarda kechgan. Mehnat faoliyatining ko’pqirrali bo’lgani va murakkablashib borishi bois kattalar bilan bolalar o’rtasidagi munosabatlarda ro’y bergan o’zgarishlar tufayli o’ziga xos bolalar jamiyati paydo bo’lgan va bu jamiyat a’zolari kattalar tajribasini o’zlashtirishning turli-tuman yo’llarini topib, o’z hayoti va faoliyatini takomillashtirib borgan. Bu birinchi navbatda kasb-hunar turlarning ko’payishi va takomillashib borishi bilan ham bog’liq bo’lgan. G’ oyaviy tarbiyaning mohiyati . Shaxs tarbiyasining muhim yo’nalishi – bu g’oyaviy tarbiyadir. Bu – inson ongi va tushunchalari tizimida hayot haqidagi falsafiy, siyosiy, huquqiy, diniy, estetik, axloqiy, badiiy, kasbiy qarashlarni maqsadli shakllantirish jarayonidir. Har qanday tarbiya jarayoni oxir-oqibat, o’z maqsad va mohiyatiga ko’ra g’oyaviy tarbiyadir. Chunki oilani olamizmi, bolalar bog’chasinimi, mahalla, maktab, kollej, lisey, universitet yoki akademiyani olamizmi hammasida beriladigan ta’lim va tarbiya jarayonlari talaba yoki