logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. Moddiy-iqtisodiy qadriyatlar, inson hayoti va ularni jamiyat taraqqiyotiga ta’siri

Moddiy-iqtisodiy qadriyatlar, inson hayoti va ularni jamiyat taraqqiyotiga ta’siri

Загружено в:

17.12.2024

Скачано:

0

Размер:

59.3359375 KB
Скачать
Moddiy - iqtisodiy qadriyatlar, inson hayoti va ularni jamiyat taraqqiyotiga ta’siri . 1. Ikkinchi tabiat (sun’iy tabiat) moddiy qadriyat sifatida. Sun’iy tabiatning moddiy-iqtisodiy hayotdagi o‘rni va uning kelajakdagi imkoniyatlari. 2. Mulk - iqtisodiy qadriyatlar negizi ekanligi. 3. Bozor munosabatlari ijtimoiy-iqtisodiy qadriyat sifatida . 4. Milliy va umuminsoniy qadriyatlarning ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarda namoyon bo‘lish xususiyatlari 1. Ikkinchi tabiat (sun’iy tabiat) moddiy qadriyat sifatida. Sun’iy tabiatning moddiy-iqtisodiy hayotdagi o‘rni va uning kelajakdagi imkoniyatlari. Tabiatga antropogen va antropotexnogen ta’sir, ya’ni tabiatni “ijtimoiylashtirish” jarayoni biologik organizmlarning tabiatga moslashish xususiyatlariga jiddiy putur yetkazmoqda. Jumladan, XX asrda insonning sanoat va texnologik imkoniyatlarining keskin oshishi natijasida biosfera jiddiy zararlarga uchradi, uning tirik mavjudotlarining soni va turli-tumanligi kamayib borishi boshlandi. Insoniyat o‘z faoliyatida tirik organizmlarga shunday ortiqcha yukni bosdi-ki, bu yuk ular tomonidan tabiatda mavjud bo‘lgan o‘zini tiklash va tiklanish imkoniyatlarini yengib o‘tgan holatga keldi. Bu holat, insonning ekologik ta’siri natijasida, ko‘plab hayot shakllarining barqarorligini saqlab qolish imkoniyatlarini chekladi va ularning qashshoqlashishiga olib keldi” 1 . Atmosfera ozon qatlami emrilishi haqidagi tahlika, sarosima asossiz, ya’ni industrializatsiya, iqtisodiy taraqqiyot natijasida vujudga keladigan “parnik effekti” shakllanishi uzoq davom etadigan hodisa bo‘lib, insoniyatning kelajagiga jiddiy ta’sir ko‘satmaydi. Zamonaviy fan-texnika taraqqiyoti natijasida energiyaning noan’anaviy yangi manbalari qidirib topilmoqda, masalan keyingi 30 yil ichida quyosh energiyasidan foydalanish imkoniyati oshib, har o‘n yilda ikki martaga arzonlashmoqda va bu jarayonning keyinchalik ham jadallashuvi kutilmoqda. "Ikkinchi tabiat" (yoki sun'iy tabiat) tushunchasi odamlar faoliyati bilan yaratilgan moddiy qadriyatlarni anglatadi, bu esa turli xil inson tomonidan yaratilgan ob'ektlarni o'z ichiga oladi, jumladan zavodlar, ishlab chiqarish texnologiyalari, transport tizimlari, asbob-uskunalar, turar joylar, infratuzilma va boshqa moddiy boyliklar, ular zamonaviy iqtisodiy va ijtimoiy hayotning asosi bo'lib xizmat qiladi. Bu boyliklar inson mehnati, aqli va ijodkorligi natijasida shakllanib, tabiiy muhitni inson ehtiyojlariga mos ravishda o'zgartiradi. Ikkinchi tabiat tushunchasi inson faoliyati bilan tabiatni o'zgartirishni va shu orqali yer yuzida odamlar uchun qulay sharoit yaratishni anglatadi. 1 Мамашокиров.С. Ваҳимами ёки ҳақиқат. Тошкент. Иқтисод-молия 2012, 40-бет Sun'iy tabiatning moddiy va iqtisodiy hayotdagi o'rni 1. Iqtisodiy o'sish va sanoatlashtirish: Sanoat inqilobi odamlarning ijodkorligi va texnologik rivojlanishining katta o'zgarishlarini boshladi, bunda insonning texnologik yutuqlari sun'iy tabiatning yaratilishiga olib keldi. Zavodlar, energiya ishlab chiqarish stansiyalari va texnologik infratuzilmalar iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylandi. Ushbu sun'iy muhit turli sanoat tarmoqlarini qo'llab- quvvatlab, tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish orqali iqtisodiy o'sishga sezilarli hissa qo'shadi. 2. Shaharsozlik va infratuzilma: Shaharlar va shaharsozlik ham sun'iy tabiatning bir qismi hisoblanadi. Turar joylar, yo'llar, ko'priklar va jamoat transporti tizimlari inson hayoti va iqtisodiy o'sishni qo'llab-quvvatlashda muhim o'rin tutadi. Shaharsozlik yaxshiroq bog'lanishni, ish imkoniyatlarini va inson kapitalining konsentratsiyasini ta'minlaydi, bu esa iqtisodiy ishlab chiqarishni oshiradi. 3. Texnologik yutuqlar va barqarorlik. Vaqt o'tishi bilan, insonlarning texnologik taraqqiyoti sun'iy tabiatni yanada samarali qilishga yo'naltirildi. Masalan, quyosh, shamol va gidroenergiya kabi qayta tiklanuvchi energiya manbalarini tizimga integratsiya qilish, nafaqat iqtisodiy o'sishni qo'llab- quvvatlash, balki sanoat faoliyatining ekologik ta'sirini kamaytirish maqsadida amalga oshirilmoqda. Kelajakda, barqaror texnologiyalarga bo'lgan talab ortadi, bu esa sun'iy tabiatni nafaqat iqtisodiy, balki ekologik jihatdan ham barqaror qilishga yordam beradi. Texnologik innovatsiyalar sun'iy tabiatni faqat iqtisodiy jihatdan samarali emas, balki ekologik jihatdan ham barqaror qilishda asosiy rol o'ynaydi. Sun'iy tabiatning kelajakdagi imkoniyatlari. Kelajakda, sun'iy tabiatning imkoniyatlari insoniyatning rivojlanishi bilan yana-da kengayadi. Biotexnologiya, nanotexnologiya va sun'iy intellekt sohalaridagi yutuqlar yangi sun'iy muhit shakllarini yaratishda yordam beradi. Bu texnologiyalar sanoat faoliyatining ekologik ta'sirini kamaytirish bilan birga iqtisodiy ishlab chiqarishni oshirishga xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari, global aholi sonining o'sishi bilan resurslarga bo'lgan talab ham ortadi. Shu sababli, kelajakda sun'iy tabiatni barqaror ravishda rivojlantirish, mavjud ehtiyojlarni qondirish va tabiiy tizimlarni haddan tashqari yuklamaslik zarur bo'ladi. Energiya ishlab chiqarish, chiqindilarni boshqarish va resurslardan samarali foydalanish kabi sohalarda innovatsiyalar sun'iy tabiatning kelajakda qanday shakllanib borishini belgilaydi. Xulosa qilib aytganda, sun'iy tabiat, inson faoliyati mahsuli sifatida, zamonaviy iqtisodiy hayotning asosi bo'lib xizmat qiladi. U texnologiya va ishlab chiqarish borasida ulkan yutuqlarga olib keldi, biroq bu o'zgarishlar ekologik ta'sirlar keltirib chiqardi. Kelajakda sun'iy tabiat, sanoat taraqqiyoti va ekologik barqarorlikni uyg'unlashtirish orqali o'zgarishni davom ettiradi, bunda texnologik yutuqlar muhim rol o'ynaydi. 2. Mulk - iqtisodiy qadriyatlar negizi ekanligi. Mulk-iqtisodiy qadriyatlar har qanday jamiyatning iqtisodiy tizimi asosini tashkil etadi va ular shaxslar, institutlar yoki davlat tomonidan egallangan va boshqariladigan boylik va aktivlarni ifodalaydi. Ushbu qadriyatlar, xususiy va jamoat boyligini tashkil etgan holda, iqtisodiyotning faoliyat yuritishi uchun muhim ahamiyatga ega. Mulk-iqtisodiy qadriyatlar tushunchasini tushunish, resurslar qanday taqsimlanishi, boylik qanday yaratilishi va saqlanishi hamda jamiyatlar qanday tovarlar va xizmatlarni taqsimlashi haqida to'liq tasavvur hosil qilishda muhimdir. Mulk-iqtisodiy qadriyatlarning ta'rifi. Mulk-iqtisodiy qadriyatlar iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan aktivlardir, ular to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita daromad yaratishi mumkin. Ushbu qadriyatlar moddiy yoki moddiy bo'lmagan, jismoniy yoki nomoddiy bo'lishi mumkin. Masalan, ko'chmas mulk, texnika, yer va intellektual mulk (patentlar va tovar belgilari kabi) mulk-iqtisodiy qadriyatlar misollaridir. Ushbu aktivlarning asosiy xususiyati shundaki, ular egallanishi, almashinuvi yoki daromad yoki iqtisodiy foyda yaratish uchun ishlatilishi mumkin. Mulk boylik yaratish manbai sifatida . Mulk tushunchasi har qanday iqtisodiy tizim uchun juda muhimdir. Boylik yaratishning poydevori sifatida mulk (yer, kapital yoki intellektual mulk) daromad yaratish vositasi sifatida xizmat qiladi. Egallik orqali shaxslar yoki tashkilotlar o'z resurslarini tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun ishlatib, iqtisodiy o'sishga erishadilar. Misol uchun, yer qishloq xo'jaligi, ko'chmas mulk yoki boshqa turdagi rivojlanish uchun ishlatilishi mumkin, bu esa qiymat yaratadi. Shuningdek, sanoat kapitali (zavodlar, jihozlar) tovarlarni ommaviy ishlab chiqarish imkonini beradi, ish o'rinlari yaratadi va iqtisodiyotning umumiy mahsuldorligiga hissa qo'shadi. Zamonaviy iqtisodiyotda intellektual mulk (patentlar, mualliflik huquqlari kabi) ham katta boylik shakli sifatida qaraladi, chunki ular yangilik va yangi g'oyalarni tijoratlashtirish orqali daromad olish imkonini beradi. Iqtisodiy tizimlarda mulkning roli. Bozor iqtisodiyotlarida mulkni egalik qilish va boshqarish boylik va iqtisodiy qudratni taqsimlashda juda muhim omil hisoblanadi. Mulkni boshqaruvchi shaxslar iqtisodiy faoliyatni boshqarish, boylik yaratish va hatto bozorlarni nazorat qilish imkoniyatiga ega. Mulkka egalik qilish jamiyatning ijtimoiy va siyosiy tuzilmalariga ham bog'liq, chunki yer va kapital odatda shaxs yoki guruhning iqtisodiy va siyosiy ta'sirini belgilaydi. Bundan tashqari, kapitalistik iqtisodiyotlarda shaxsiy mulk huquqlari tizimning ishlashining asosidir. Ushbu huquqlar shaxslar va tashkilotlarga o'z aktivlarini qanday ishlatishni hal qilish imkonini beradi, shu bilan birga investitsiyalar, innovatsiyalar va iqtisodiy xavf-xatarlarga rag'batlantiradi. Aksincha, sotsialistik yoki davlat tomonidan boshqariladigan iqtisodiy tizimlarda hukumat mulkning asosiy qismi ustidan nazoratni qo'lga kiritishi mumkin, bu esa boylikni taqsimlash yoki ishlab chiqarishni boshqarish maqsadida amalga oshiriladi. Mulk va ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlik yaratish . Mulk-iqtisodiy qadriyatlar ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashda ham muhim rol o'ynaydi. Mulkka egalik qilish shaxslar va bizneslarga xavfsizlik hissi beradi, chunki ular boylikni to'plash va kelajakka rejalashtirish imkoniyatiga ega. Ushbu xavfsizlik hissi investitsiyalar, tejash va uzoq muddatli rejalashtirishni rag'batlantirishda muhim ahamiyatga ega, bu esa iqtisodiy rivojlanishning muhim tarkibiy qismlaridir. Mulk huquqlari aniq belgilangan va himoyalangan jamiyatlarda shaxslar va tashkilotlar o'z faoliyatlarini iqtisodiy o'sish va barqarorlikka hissa qo'shish maqsadida amalga oshirishga ko'proq moyil bo'lishadi. Mulk huquqlarining aniq belgilanishi va himoyasi musodara qilish yoki noqonuniy ravishda egallash xavfini kamaytiradi, shuningdek, tadbirkorlik va investitsiya uchun qulay muhitni yaratadi. Mulk-iqtisodiy qadriyatlar global iqtisodiyotda . Bugungi kunda global iqtisodiyotda mulkning qiymati milliy chegaralardan tashqariga chiqmoqda. Ko'chmas mulk, xom ashyo, moliyaviy aktivlar va intellektual mulk uchun xalqaro bozorlar geografik va siyosiy chegaralarni kesib o'tadigan iqtisodiy munosabatlar tizimini yaratadi. Transmilliy korporatsiyalar va xalqaro tashkilotlar global miqyosda mulk-iqtisodiy qadriyatlarni boshqarish va taqsimlashda muhim rol o'ynaydi. Shuningdek, raqamli texnologiyalarning rivojlanishi bilan mulk-iqtisodiy qadriyatlar tobora ko'proq nomoddiy aktivlar, masalan, ma'lumotlar, dasturiy ta'minot va raqamli platformalar bilan bog'liq bo'lib bormoqda. Ushbu raqamli aktivlarga oid intellektual mulk huquqlari global iqtisodiyotda markaziy o'rin tutmoqda, chunki texnologiya kompaniyalari raqamli mulk va innovatsiyalarni egallash orqali eng qimmatbaho tashkilotlardan biri bo'lib qolmoqda. Iqtisodiyotlar rivojlanib borishi bilan mulk tushunchasi va uning iqtisodiy tizimdagi roli ham o'zgaradi. Intellektual mulk, dasturiy ta'minot va raqamli platformalar kabi nomoddiy aktivlarning ahamiyatining ortishi kelajakda an'anaviy mulk shakllarining bir xil o'rinni egallamasligi mumkinligini ko'rsatmoqda. Raqamli asr mulk huquqlari, maxfiylik va ma'lumotlarga egalik qilish masalalarida yangi muammolarni keltirib chiqardi, va bu masalalar iqtisodiy tizimlarning qanday ishlashini shakllantirishda davom etadi. Tabiiy resurslar ustidan bosim va barqaror rivojlanish talablarining ortishi kelajakda mulk va resurslarni boshqarish haqidagi savollarni ko'taradi. "Ulushli iqtisodiyot" yoki "aylanma iqtisodiyot" kabi tushunchalar paydo bo'lib, resurslardan maksimal darajada foydalanish va isrofni kamaytirish va atrof- muhitga ta'sirni kamaytirishga qaratilgan. Mulk-iqtisodiy qadriyatlar zamonaviy iqtisodiyotlarning poydevorini tashkil etadi, boylik yaratish, ijtimoiy barqarorlik va iqtisodiy kuch manbai sifatida xizmat qiladi. Mulkka egalik qilish va boshqarish jamiyatdagi iqtisodiy faoliyatni belgilaydi va boylikni taqsimlashni ta'sir qiladi. Iqtisodiyotlar rivojlanishda davom etgan sari, ayniqsa raqamli texnologiyalar va global o'zaro bog'liqlikning kuchayishi bilan mulk tushunchasi va uning boylik yaratishdagi roli ham moslashadi, bu esa kelajakdagi avlodlar uchun imkoniyatlar va muammolarni taqdim etadi. Mulkiy munosabatlar jamiyatda kishilar kirishadigan barcha boshqa munosabatlarning mazmun-mohiyatini belgilaydi. Inson jamiyati tarixiy taraqqiyotini barcha bosqichlari ayni mulkchilikning muayn tarixiy shakllari bilan izohlanadilar. Kishilarning mulkka bo‘lgan munosabatlari ular o‘rtasidagi iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy munosabatlarning xsusiyatlarini aniqlaydi. Masalan, mulkdorlar o‘rtasida tenglikka asoslangan o‘zaro foydali hamkorlik munosabatlari qaror topsa, mulkdorlar bilan mulksizlar o‘rtasida – xo‘jayinlik va tobelik munosabatlarining tegishli turlari o‘rnatiladi. Mulk to‘g‘risida taniqli faylasuf A.Jalolov shunday deydi: “ Egas i bo’lmagan buyum- Mulk emas, Mulk bo’lmagan odam- shaxs emas ” 2 3. Bozor munosabatlari ijtimoiy-iqtisodiy qadriyat sifatida . 2 Жалолов А. Манглик – эзгуликда! // Самарқанд-Тошкент. Илм-фан ва таълим – истиқлол пойдевори номли република илмий-назарий семинар материалидан. 2013, 14-б Keyingi yillarda bozor munosabatlari ijtimoiy borliqdan, jamiyat hayotidan chuqur joy oldi. Ular jamiyatni demokratlashtirish, erkinlashtirish va modernizatsiyalashtirishning samarali vositasi ekanligini namoyon qildi, insonning borliqdagi o‘rnini yangi pog‘onaga ko‘tardi. R.A.Dalning ta’rifiga ko‘ra, demokratiya — bu insonning erkinligini, faoliyatini, turmush tarzini va jamiyatdagi o‘z-o‘zini boshqarish tizimini rivojlantirishga yordam beradigan ijtimoiy va siyosiy tizimdir. U, shuningdek, barcha ijtimoiy tuzilmalarni va korporativ strukturalarda boshqaruvni qanday amalga oshirilishini belgilovchi printsiplarni taqdim etadi. Demokratiya, bu orqali, shaxsiy va jamoat erkinliklarini kafolatlab, butun jamiyatni "haqiqiy erkinlik" sari yo‘naltirishni maqsad qiladi. Bu jarayon nafaqat siyosiy maydonda, balki iqtisodiy, ma’naviy va ijtimoiy sohalarda ham erkinlikni ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, har bir fuqaroning o‘z huquq va erkinliklarini amalga oshirishiga imkon yaratadi 3 . Demokratiya, shuningdek, fuqarolarning o‘z fikrlarini erkin ifoda etish, o‘zaro fikr almashish va jamiyatdagi boshqaruv jarayonlarida ishtirok etish imkoniyatlarini ta’minlaydi. Bu siyosiy tizimda davlat hokimiyati faqat muayyan guruhlarning qiziqishlari asosida emas, balki xalqning umumiy manfaatlari va ehtiyojlariga xizmat qiladi. Shunday qilib, demokratiya butun jamiyatda haqiqiy erkinlikni yaratish va har bir kishining o‘z huquqlarini hurmat qilish, shuningdek, boshqalar huquqlariga nisbatan mas'uliyatli bo‘lishga yordam beradi. Demokratik tizimning asosiy tamoyili, har bir fuqaro o‘z hayotini boshqarishda mustaqil va erkin bo‘lishi, shuningdek, jamiyatning siyosiy va iqtisodiy jarayonlarida teng huquqliligi ta’minlanishidir. Bu tizimda odamlarning jamiyatdagi rollari, xohishlari va qadriyatlari bir-biriga hurmat bilan yondashib, "haqiqiy erkinlik"ni yanada rivojlantirishga xizmat qiladi. N.Jo‘rayevning fikriga ko‘ra, O‘zbekistonda bozor iqtisodiyoti shakllanishi quyidagi asosiy yo‘nalishlarga asoslanadi: birinchi navbatda, mulkchilikning 3 Қаранг: Даль Р.А. Введение в экономическую демократию.-М.: Наука, СП «ИКМА», 1991. – С. 66-68. barcha shakllariga erkinlik berilishi va shaxsiy tashabbus hamda tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash; ikkinchidan, xususiylashtirish jarayonini tezlashtirish va mulkka egalik huquqlarini kengaytirish; uchinchidan, milliy valyutaning joriy qilinishi, uning barqarorligi va jahon moliya tizimidagi qadr-qimmati ta’minlanishi; to‘rtinchidan, qishloq xo‘jaligi va dehqonchilikni iqtisodiy siyosatning muhim tarmog‘i sifatida qo‘llab-quvvatlash; beshinchidan, o‘tgan madaniyat va qadriyatlarni tiklash va iqtisodiy islohotlar nazariyasini yaratish 4 . Mazkur vazifalarning bajarilishi O‘zbekistonda bozor iqtisodiyoti asoslarini shakllantirishga qaratilgan tub islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish imkonini beradi. Demak, O‘zbekistonda joriy etilgan bozor munosabatlari nafaqat real, shu bilan birga pozitiv voqelikka aylandi va quyidagi shakllarda amalga oshirilgan maqsadlarni ushbu aniq yo’l xaritasida ko‘rish mumkin: Birinchi navbatda, iqtisodiy islohotlar uchun zarur bo‘lgan huquqiy-me’yoriy asoslar yaratilgan. Bunda O‘zbekiston Respublikasida Fuqarolik, Er, Soliq, Bojxona kodekslari hamda xususiylashtirish, chet el investitsiyalari, tadbirkorlik, fermer xo‘jaliklari va tashqi iqtisodiy faoliyat kabi 400 dan ortiq qonunlar qabul qilingan. Bu huquqlar va kafolatlar tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish va himoya qilishga qaratilgan. Me’yoriy-huquqiy bazaning yangilanib, to‘ldirilib borilishi hayot talabidir. Shuning uchun I.A.Karimov quyidagilarni amalga oshirish lozim deb ko‘rsatadi: «Avvalo, xususiy mulk huquqini himoya qilish va mulkdorlarning daxlsizligini ta’minlash uchun ishonchli huquqiy kafolatlar tizimi yaratilishi kerak. Har bir tadbirkor davlat tomonidan mulkdor huquqlarining himoya qilinishiga ishonishi zarur. Shuningdek, davlat rahbari biznesni rivojlantirish uchun yangi qonunlar, jumladan, oilaviy biznesni qonuniy belgilash, moliyaviy institutlarni tashkil etish va raqobatni tartibga soluvchi qonunlarni ishlab chiqish zarurligini ta’kidlamoqda» 5 . Ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotga mos keladigan yangi qonunlar ishlab chiqilishi va qabul 4 Жўраев Н. Тарих фалсафасининг назарий асослари. – Т..: Маънавият, 2008. – Б. 301. 5 Каримов И.А. Демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш – мамлакатимиз тараққиётининг асосий мезонидир. Т.19. – Т.: О’ zbekiston , 2011.– Б. 99. qilinishi, bozor munosabatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Bunday qonunlar jamiyatning strategik maqsadlariga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak 6 ; ikkinchidan, ma’muriy buyruqbozlik tartibotlariga barham berilishi va institutsional qayta qurishlarni amalga oshirilishi. Bozor iqtisodiyoti va ma’muriy- buyruqbozlik tizimi bir-biriga zid, antipod hodisalardir. Bozor iqtisodiyoti faoliyatni erkin, bozor talablariga va xaridor ehtiyojlariga muvofiq olib borishni taqozo etadi. Erkin faoliyat ham, xaridor ehtiyoji ham bozor munosabatlarini yo‘lga qo‘yuvchi, rivojlantiruvchi qadriyatlardir. Mazkur ikki qadriyat yo‘q joyda bozor munosabatlari ma’muriy-buyruqbozlik boshqarish usuliga aylanadi. Masalan, totalitar tuzum davrida ham ishlab chiqarish bilan xaridor, sotuvchi bilan oluvchi o‘rtasida munosabatlar bor edi, ammo unda xaridorning ehtiyoji emas, balki sotsialistik xo‘jalik manfaatlari ustun turgan. Mana shu jarayonda xususiy mulk, oilaviy biznes, tadbirkorlik, raqobat, iqtisodiy erkinlik, fermerlik, xususiy kapital degan yangi qadriyatlar paydo bo‘ldi. Ayniqsa, individlarning mehnat jamoalariga, biznes bilan shug‘ullanuvchi firma, qo‘shma korxona, kooperativlarga birlashib ixtiyoriy faoliyat ko‘rsatishi muhim ahamiyatga ega edi. Demak «Iqtisodiyot – bu tovarlar, xizmatlar va faoliyatlar almashinuvi jarayoni bo‘lib, unda shaxslar ijtimoiy guruhlarga birlashadi. Ijtimoiy mehnat taqsimoti orqali, turli manfaatlar va mulk turlari mavjud bo‘lsa-da, umumiy manfaatlar mavjud. Bu jarayon fuqarolik jamiyatining ijtimoiy tuzilmasini shakllantiradi» 7 . Shunday qilib, ma'muriy boshqaruvning o‘rniga bozor munosabatlarining o‘rnatilishi va iqtisodiy demokratiya yangi qadriyatlar yaratish orqali fuqarolik jamiyatining shakllanishiga olib keladi; uchinchidan, «O‘zbek modeli»ning O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdagi ahamiyati juda katta. Totalitar tuzum davrida mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy tanglik va inqirozlar yuzaga keldi, chunki ishlab chiqarish tizimi zamon talablariga moslashmay qolgan, texnologik rivojlanishdan orqada ketgan va 6 Ўша асар. – Б. 102-104. 7 Шарифхўжаев М. Ўзбекистонда очиқ фуқаролик жамиятининг шаклланиши. – Т.: Шарқ, 2003. – Б. 46. iqtisodiy faoliyatda samaradorlik past bo‘lgan. Bu esa, ayniqsa, ishlab chiqarish jarayonlari va inson ehtiyojlari o‘rtasidagi ziddiyatlarning kuchayishiga olib keldi. Jamiyatda ehtiyojlar va resurslar o‘rtasidagi moslik yo‘qolgan, natijada aholining turmush darajasi pasayib, iqtisodiy o‘sish sekinlashgan. Bunday vaziyat butun ijtimoiy hayotga salbiy ta’sir ko‘rsatgan va davlatni iqtisodiy tizimni qayta tiklash, islohotlarni amalga oshirishga majbur qilgan. O‘zbekiston o‘zining iqtisodiy islohotlari orqali bu ziddiyatlarni bartaraf etishga intildi va yangi iqtisodiy modelni ishlab chiqdi, bu esa davlat va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni modernizatsiya qilish, bozor iqtisodiyoti tamoyillariga asoslangan ijtimoiy adolatni ta’minlashga xizmat qilmoqda. Makroiqtisodiyotni barqarorlashtirmay, shu bilan birga yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni joriy qilmay tanazzuldan chiqish amri mahol edi. O‘tgan yigirma yil mazkur yondashishning to‘g‘riligini ko‘rsatdi va jamiyatni inqirozdan olib chiqdi. «O‘zbek modeli» jamiyatni yangilashda iqtisodiy o‘lchov sifatida bir nechta muhim jihatlarni ko‘rsatadi: a) bozor munosabatlarini yangi qadriyat sifatida shakllantirishga yordam beradigan tushuncha va qarashlarni rivojlantirdi; b) jahon andozalarini va umuminsoniy qadriyatlarni milliy sharoitda qo‘llash imkoniyatini yaratdi; u milliy va global qadriyatlarni ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar orqali uyg‘unlashtirish yo‘llarini aniqladi; c) har qanday islohot, ayniqsa, xalq va millat hayotiga bog‘liq bo‘lsa, tarixiy-madaniy qadriyatlar, milliy an’analar, xalqning ehtiyojlari va mentalitetiga mos bo‘lsa, muvaffaqiyatga erishish mumkinligini isbotladi. Bozor munosabatlari sharoitida shaxs erkinligi masalasi muhim vazifalardan biriga aylanadi. Insoniyat erk, erkinlik va hurlikni orzu qilib, ijtimoiy hayotda ularni qaror toptirishga intilib keladi. Shu paytgacha tadqiqotchilar, mutfakkirlar erkinlikni, inson erkini ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardan tashqaridan qidirib keldilar, vaholanki bazis insonni ijtimoiy hayotning haqiqiy subyektiga aylantirishi mumkinligi e’tirof etilmadi. T.Gobbs qayd etganidek, «Erkin inson deganda, o‘zi istagan narsani amalga oshirishda hech qanday to‘sqinlikka duch kelmaydigan shaxs tushuniladi. Erkinlik, bu nafaqat so‘z yoki ifoda erkinligi, balki insonning istaklari va iroda yo‘lidagi to‘siqlarning yo‘qligini anglatadi» 8 . Bozor munosabatlari ana shunday to‘sqinliklarga o‘rin qoldirmagani tufayli o‘ziga xos «erk maydoni» vazifasini o‘taydi, ya’ni shaxsga o‘z qobiliyatlarini, iqtidorini to‘la namoyon etish imkonini beradi. Bozor munosabatlari raqobatni ham qadriyatga aylantiradi. Aynan shu ma’noda ular raqobatni ham erk, erkin yashashning bir ko‘rinishi sifatida qabo’l qiladilar. Bozor munosabatlari deganda ko‘pincha ilmiy adabiyotlarda xususiy mulk, mulk shakllari tushuniladi yoki asosiy e’tibor mulkka qaratiladi. Mulkning pozitiv, demokratik xususiyatlarini e’tirof etgan holda aytishimiz kerakki, mulk ham erk, erkinlik ifodasidir. Bugun kishilarimiz mulkni bozor munosabatlari yaratgan qadriyat sifatida qabo’l qilmoqda. Ammo, bizning fikrimizcha, mulk ham, erk ham bir-biriga bog‘liq qadriyatlardir. Birinchidan, mulkni o‘z iqtidori, kuchi, erkiga ishongan kishigina yarata oladi. Mute kishiga berilgan mulk uni battar mutega aylantiradi. Ikkinchidan , mulki yo‘q odam mulki bor odamga yo bevosita yoki bilvosita bog‘liq, hatto qaram bo‘ladi. Agar jamiyat va davlat xususiy mulkdorlar sinfini yaratishni bosh maqsad qilib qo‘ysa, mulki yo‘q kishining mulkdorga qaram bo‘lishi turgan gap. Jamiyatning barcha a’zolarini xususiy mulk egasi, mulkdor qilishni tasavvur etib bo‘lmaydi. Demak, bozor munosabatlari barchani xususiy mulk egasi, mulkdor qilishni emas, balki barchaga o‘z iqtidori, kuchi, intellektini to‘la namoyon qilish imkonini berish bilan e’tiborlidir. Uchinchidan , bozor munosabatlari hamma narsani, hatto insonning aqlu idroki, quvvati, topqirligini ham oldi-sotdi obyektiga aylantirishi mumkin. Bunday salbiy hollardan hatto bir necha asrdan beri bozor munosabatlari ayrim nomaqbo’l hollarni ham keltirib chiqargani uchun jamiyatning barcha a’zolari tomonidan faqat pozitiv qadriyat sifatida qabo’l qilinmasligi mumkin. Aynan ushbu hol bozor munosabatlarini barqaror qadriyatga aylantirishning ilmiy, amaliy, pedagogik, ma’rifiy-targ‘ibiy usullaridan keng foydalanishni doimiy kun tartibiga qo‘yadi . 8 Қаранг: Умаров Б., Саидов У. Ғарб ижтимоий тафаккурида эркинлик ғояси такомили (Биринчи китоб). – Т.: Академия, 2010. – Б. 276. 4. Milliy va umuminsoniy qadriyatlarning ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarda namoyon bo‘lish xususiyatlari Amalda, milliy va umuminsoniy qadriyatlarning ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarda uyg‘unlashishi doimiy o‘zaro ta’sirni yuzaga keltiradi. Masalan, bir mamlakat iqtisodiy o‘sish va o‘zini o‘zi ta’minlashni afzal ko‘rishi mumkin, lekin global iqtisodiy tizimga kirish va xalqaro standartlarga rioya qilish, global masalalarda, masalan, kambag‘allikni kamaytirish, atrof-muhitni himoya qilish va inson huquqlarini ta’minlashda faol ishtirok etish zarur. Milliy manfaatlar va global prinsiplar o‘rtasidagi balans ba’zan ziddiyatlarga olib kelishi mumkin, ayniqsa mahalliy an’analar yoki milliy siyosatlar global qadriyatlar bilan to‘qnashganda. Biroq, ikkala qadriyat tizimini uyg‘unlashtirish barqaror, inklyuziv va barqaror iqtisodiy tizim yaratishga olib kelishi mumkin. Milliy va umuminsoniy qadriyatlarning ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarda namoyon bo‘lishi iqtisodiy tizimning samarali va raqobatbardosh bo‘lishini ta’minlabgina qolmay, balki adolatli, inklyuziv va global standartlarga mos bo‘lishini ham kafolatlaydi. ham G.Rikkert nazarda tutgan «ochiq tizim» sifatida qarashga undaydi. Bu ijtimoiy voqealarning keng qamrovligini, kompleks xususiyatlarga ega ekanligini shunchaki qayd etish emas, balki tadqiqotchi o‘rganmoqchi bo‘lgan har obyekt ontologik belgilariga ko‘ra ham, borliqda o‘zini namoyon etish va boshqa obyektlar bilan aloqalarga kirishish mohiyatiga ko‘ra ham polifunksional (ya’ni ko‘p funksional) xarakterdagi obyektligini ko‘rsatadi 9 . Ayniqsa, gnoseologik izlanishlar obyektning bir jihati, bir xususiyati yoki tashqi bir belgisi bilan chegaralanib qolmaydi, ular ijtimoiy voqelikdagi rang-baranglikni hech bo‘lmaganda nazariy tarzda, gipotetik yondashuv sifatida qayd etmay o‘ta olmaydi. Milliy va umuminsoniy qadriyatlarning ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarda namoyon bo‘lishi — bu madaniy, axloqiy va ma’naviy normalar hamda prinsiplarning iqtisodiy o‘zaro aloqalar, siyosat va ijtimoiy xatti-harakatlarga 9 Қаранг: Блауберг И.В., Юдин Э.Г. Становление и сущность системного подхода. – М.: Наука, 1973. – С. 12-14; Юдин Э.Г. Системный подход и принцип деятельности. – М.: Наука, 1978. – С. 128-142; Bertalanffy L . Generab systems teory . Fandations , development , applications . – N . Y . 1969. – P . 41-44. ta’siri, bu qadriyatlar jamiyatda qanday shakllanib, iqtisodiy tizimlar, biznes amaliyotlari va ijtimoiy munosabatlarda namoyon bo‘lishini anglatadi. Milliy va umuminsoniy qadriyatlar iqtisodiy faoliyatni va ijtimoiy tizimlarni boshqarishda yo‘l-yo‘riq ko‘rsatuvchi asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Milliy qadriyatlar bir mamlakatning madaniy, tarixiy va ijtimoiy merosini aks ettiradi. Ular ko‘pincha quyidagi omillarni o‘z ichiga oladi: Vatanparvarlik : O‘z vataniga bo‘lgan g‘urur, bu esa ichki investitsiyalarni rag‘batlantirish va mahalliy bizneslarni qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. An’analar va oilaviy qadriyatlar : Bu qadriyatlar mehnat bozori, iste’mol odatlari va tadbirkorlik faoliyatlariga ta’sir qilishi mumkin. Birlik va kollektivizm: Ijtimoiy farovonlik, boylikni taqsimlash va umumiy mas’uliyatni ta’minlashga qaratilgan qadriyatlar iqtisodiy siyosatni, masalan, progresiv soliqlar va ijtimoiy ta’minot tizimlarini shakllantiradi. Barqarorlik va atrof-muhitni himoya qilish : Ba’zi millatlar, ayniqsa, o‘zining qadimiy madaniyatlariga ega bo‘lganlar, tabiat bilan uyg‘unlikda yashashni va barqaror rivojlanishni o‘z ijtimoiy-iqtisodiy identitetlarining muhim qismi sifatida qadrlashadi. Milliy qadriyatlar iqtisodiy faoliyatni va institutlarni jamiyatning tarixiy, axloqiy va ijtimoiy afzalliklariga moslashtirishga yordam beradi. Umuminsoniy qadriyatlar, aksincha, milliy chegaralardan tashqarida bo‘lib, global miqyosda baholanadigan prinsiplar va qadriyatlardir. Ularga quyidagilar kiradi: Inson huquqlari : Har bir fuqaroning erkinligi va tengligi, jinsiy, irqiy va ijtimoiy holatiga qaramay, iqtisodiy siyosatdagi asosiy qadriyatdir, bu esa mehnat huquqlari, diskriminasiyaga qarshi qonunlar va ijtimoiy tenglik siyosatiga ta’sir qiladi. Erkin bozor va iqtisodiy erkinlik : Tadbirkorlik, raqobat va mulkni egalik qilish huquqi kabi erkin iqtisodiy qadriyatlar global iqtisodiy tizimni shakllantiradi. Atrof-muhitga mas’uliyat : Iqlim o‘zgarishi va barqarorlikka bo‘lgan umumjahon tashvishlari Parij kelishuvini qabul qilish kabi global siyosatlarni shakllantirdi, bu esa umumiy atrof-muhitni himoya qilishga bo‘lgan o‘xshash majburiyatni aks ettiradi. Global hamkorlik : Millatlar o‘rtasidagi iqtisodiy integratsiya va hamkorlik, masalan, savdo kelishuvlari, global ta’minot zanjirlari va xalqaro moliyaviy tashkilotlar umumiy farovonlik va hamjihatlikka asoslangan umuminsoniy qadriyatlarni ko‘rsatadi. Unda qadriyatlarning uyg‘unlashuvi jamiyat ma’naviy yangilanishiga qanday ta’sir etishi muhokama qilinadi. Iqtisodiy munosabatlar real borliqda, milliy zaminda, aniq ijtimoiy makonda kechadigan tizimdir. Real hayotda bozor iqtisodiyoti tizimining turli ko‘rinishlari mavjud bo‘lib, ular ko‘pincha milliy iqtisodiyot talablariga qurilgandir. Ilmiy adabiyotlarda ular: - bozor munosabatlari rivojlanganligi darajasi bilan bog‘liq bozor tizimi; - takomillashgan raqobat; - monopoliya; - duapoliya; - oligopoliya; - monopol raqobat; - monopsoniya; - ikki tomonlama monopoliya va boshqalarga guruhlanadi 10 . 10 Шарифхўжаев М. Ўзбекистонда очиқ фуқаролик жамиятининг шаклланиши. – Т.: Шарқ, 2003. – Б. 59. «Bozor tizimining nazariy turlari aslida real hayotda aniq va sof shaklda uchramaydi. Amaliyotda esa, bozorlar odatda raqobat, oligopoliya va monopoliyaning turli darajadagi aralashmasidan iborat bo‘lib, bu aralashmada ma’lum bir shakl ustunlik qilishi mumkin» 11 . Tizim va modellar ilmiy abstraksiyalar bo‘lib, ular ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni ilmiy anglash va tahlil qilishda yordam beradi. Ular ushbu munosabatlarni va ularga bog‘liq qadriyatlarni birlashtiradi hamda tartibga soladi. Bu yerda "nemis modeli", "turk modeli", "koreys modeli", "yapon modeli" kabi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot yo‘llari haqida so‘z borar ekan, har bir davlat o‘z milliy iqtisodiyoti uchun mustaqil yo‘l tanlamasdan turib rivojlanishi mumkin emasligi ta’kidlanadi. «Har bir milliy ijtimoiy-iqtisodiy model o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lsa-da, u umumiy xo‘jalik elementlariga asoslanadi. Akademik M.Sharifxo‘jaevning fikriga ko‘ra, modellarning farqi asosan elementlarning yo‘nalishi, shakli va namoyon bo‘lish usulida aks etadi. Har bir mamlakatda umumiyliklar mavjud bo‘lsa-da, tarmoqlar, mintaqaviy tizimlar va xo‘jalik shakllarida sezilarli farqlar kuzatiladi. Shuningdek, samarali iqtisodiy rivojlanish turli modellarning ratsional uyg‘unlashuvida namoyon bo‘ladi va har bir milliy modelning o‘ziga xosligini ta’minlaydi» 12 . M.Quronov o‘zining «O‘zbek xarakteri va milliy g‘oya» asarida milliy ijtimoiy-iqtisodiy qadriyatlarning Singapurda shakllanishi bilan bog‘liq ibratli misol keltirad va aynan milliy qadriyatlarga asoslanib, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot yo‘llarini ilg‘or davlatlar tajribalari bilan uyg‘unlashtirish Singapurni rivojlangan davlat darajasiga ko‘tardi. U quyidagilardan iborat: - oila-jamiyatning asosiy bo‘g‘ini ekanligi; - har qanday jamiyat insonni qo‘llab-quvvatlaydi, hurmat qiladi; - ijtimoiy ziddiyat bartaraf qilinishi, hamjihatlik ta’minlanishi kerak; - millatlararo va dinlararo uyg‘unlikka erishmoq kerak 13 . 11 Ўша асар. – Б. 59-60. 12 Шарифхўжаев М. Ўзбекистонда очиқ фуқаролик жамиятининг шаклланиши. – Т.: Шарқ, 2003. – Б. 62. 13 Ўша асар . – Б .56-57. Demak, «o‘zbek modeli» quruq joyda paydo bo‘lgan emas, unda jahon tajribasi mujassamdir. Bu esa milliy-iqtisodiy taraqqiyotimiz ham umuminsoniy qadriyatlarga tayanayotganini ko‘rsatadi. Jahon iqtisodiyotida qo‘llanilayotgan mazkur usullar va vositalar ijtimoiy- iqtisodiy sohada umuminsoniy qadriyatlarning shakllanishiga yordam beradi. Masalan, bugun ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning integratsionnallashuviga transmilliy korporatsiyalar, investitsiyalar, iqtisodiy integratsiya, hamkorlik jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda 14 . Mazkur muammoni maxsus o‘rgangan B.Umarovning yozishicha, butun dunyo iqtisodiyotiga jiddiy ta’sir ko‘rsatayotgan 60 mingga yaqin transmilliy korporatsiyalar va 500 mingdan ziyod kompaniyalar mavjud. «Transmilliy korporatsiyalar (TMK) xalqaro iqtisodiyotda yetakchi mavqega ega bo‘lib, sanoat mahsulotlarining yarmi, tashqi savdoning 60 foizi va texnologik innovatsiyalar, patent hamda litsenziyalarning 80 foiziga ulush qo‘shadi. Ular shuningdek, qishloq xo‘jaligi va xom ashyo resurslari, jumladan, bug‘doy, neft, metallar va qurilish materiallarining 75-90 foizini nazorat qiladi. "Iqtisodchi" jurnali ma’lumotiga ko‘ra, TMK dunyo bo‘yicha ishlab chiqarilayotgan samolyotlar, avtomobillar va elektron uskunalarning yarmidan ko‘pini boshqaradi.» 15 . Iqtisodiy integratsiyaning bir nuqtadan yoki eng yirik TMKlar tomonidan nazorat qilinishi , boshqarilishi umumiy maromlarni , qonuniy - me ’ yoriy xatti - harakatlarni taqozo etadi . Shu nuqtai nazardan ham bugun umuminsoniy qadriyatlarning keng yoyilishida ijtimoiy - iqtisodiy integratsiya , hamkorlik muhim o ‘ rin tutmoqda . Savol - javobda qatnashgan respondentlarimizning 82 foizi , umuminsoniy qadriyatlarning keng yoyilishida TMKlar muhim hissa qo ‘ shadi , deb ko ‘ rsatadi . Shu bilan birga ular TMKlarning milliy taraqqiyot manfaatlariga to‘la mos ravishda faoliyat ko‘rsatishi zarurligini uqtiradilar. Xalqaro integratsiya ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning nafaqat yo‘nalishiga, xuddi shuningdek, shakllariga ham ta’sir etmoqda. Respondentlar 14 Қаранг : Roberttson R. Globalisation. – L.: 1992; Noisbit I. Global paradox. – N.Y.1995; Глобалистика . Энцик . словарь – справочник . – Мн .: 1999; The global Economy in Transition. – L.: 1996. 15 Умаров Б. Глобаллашув зиддиятлари. – Т.: Маънавият, 2006. – Б. 20. shunday korporatsiyalar meditsina, savdo-sotiq, xalq ta’limi, sanoat sohalaridan keng o‘rin olayotganini ko‘rsatadilar. Bunday o‘zgarishlar yangi ijtimoiy-iqtisodiy qadriyatlarning shakllanishiga asos yaratadi. Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning tizim sifatida o‘zgarishini iqtisodiy nazariyalar, fanlar o‘rganadi. Faqat mazkur qadriyatlar ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga, iqtisodiy integratsiyaga insonparvarlik baxsh etadi, ularni umuminsoniy qadriyatlar doirasida rivojlanishiga zamin tayyorlaydi. Ushbu qadriyatlarga zid xatti-harakatlar, masalan, biror firma, korporatsiyani atayin bankrotga uchratish yoki iste’molchilar sog‘ligiga zarar etkazuvchi mahsulotlar sotib, foyda ko‘rish nafaqat qonun, shuningdek, axloqiy nuqtai nazardan ham qoralanadi. M.Quronov o‘zbek xalqiga xos milliy fazilatlarni, xarakterni tadqiq etib, ularni quyidagilardan iborat, deb ko‘rsatadi. Qadriyat bilan fazilat, xislatlar har doim ham aynan kelavermaydi. Masalan, so‘z bilan ish orasidagi tafovut, hafsalasizlik, dunyoqarashning torligi qadriyat bo‘lolmaydi, chunki ularni hech kim, hatto ko‘pchilikka taalluqli xislat bo‘lganida ham, e’zozlamaydi, qadrlamaydi. Ammo ular ma’lum bir ijobiy omillar ta’sirida milliy qadriyatlarga aylanishi mumkin. Aksiologlar, qadriyatlarning salbiy ko‘rinishlari ham bor, deb ko‘rsatganlarida, ana shu e’zozlanmaydigan sifatlarni nazarda tutadilar. Yuqoridagi ijobiy, e’zozlanadigan fazilatlarni, M.Quronov yondashishiga tayangan holda, milliy qadriyatlar, deb atashimiz mumkin. Uning o‘zi qayd etganidek, « Milliy xarakter – bu millatning qadriyatlar tizimini, ijtimoiy va axloqiy me’yorlarini, odatlar hamda urf-odatlar orqali shakllangan tashqi ko‘rinishdagi marosimlarni o‘z ichiga olgan murakkab ijtimoiy hodisadir. U, shuningdek, milliy birlikni ta’minlovchi asosiy tamoyillar va jamiyat tomonidan umumiy qabul qilingan yo‘nalishlar majmui sifatida namoyon bo‘ladi. Milliy xarakter turli madaniy, tarixiy, diniy va ijtimoiy omillar ta’sirida shakllanadi va har bir xalqning o‘ziga xosligini belgilab beradi.» 16 . 16 Ўша асар . – Б .31. Aynan ichki va tashqi aloqalar har bir tizimga xususiyat baxsh etadi , uning ratsional uyushganini , boshqarilayotganini va boshqa tizimlar bilan munosabatlarini ifoda etadi . Tizim mustaqil , barqaror xislatlari bilan tartibsizlikdan ajralib turadi va ichki qismlariga uyushqoqlik , tashqi sifatlariga barqarorlik baxsh etadi . Shu bilan birga milliy qadriyatlar millatning boshqa xalqlar , etnik guruhlarga , megabirliklarga uyushib , assimilyasiyaga uchrab , qo ‘ shilib , singib ketmasligining sharti , kafolatidir . Milliy qadriyatlarning nisbiy mustaqilligini tan olmay , e ’ tirof etmay , ularning ichki xususiyatlarini ham , umuminsoniy qadriyatlar tizimidagi o ‘ rnini ham aniqlab bo ‘ lmaydi . Bu milliy qadriyatlarni mutlaqlashtirish emas , keyingi yillarda o ‘ tkazilgan etnopsixologik va etnosotsiologik tadqiqotlardan ma ’ lumki , xalq , etnos o ‘ z qadriyatlari orqali identifikatsiyalashga , o ‘ zligini saqlashga moyil . Ushbu etnologik jihat ayrim nazariyotchilar , tadqiqotchilar farazi emas , xalq , millat instinktiv tarzda nimalarni asrash va ko ‘ paytirishni , nimalarga amal qilib yashashni biladi . AQShlik olim L . Follersning fikricha , bugungi kunda millatlar va davlatlar uchrayotgan asosiy masala iqtisod , siyosat yoki mudofaa emas , balki har bir xalq uchun asosiy mezon bo ‘ lib xizmat qiluvchi nomoddiy qadriyatlar va ko ‘ rinmas ramzlardir 17 . C . Xantington bu fikrni yanada aniqroq tushuntirib , bir davlatning nafaqat mudofaa qudrati , balki ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishi ham aholi tomonidan ma ' naviy qadriyatlar va ramzlarning qabul qilinishiga bevosita bog ‘ liq ekanligini ta ' kidlaydi . Uning fikricha , jamiyatning barqarorligi va taraqqiyoti faqat moddiy boyliklar yoki harbiy kuchga emas , balki insonlarning o ‘ z madaniy merosi va qadriyatlariga ishonch bilan munosabatda bo ‘ lishiga asoslanadi . Shu sababli , milliy birlik va rivojlanish uchun , avvalo , ushbu ramzlar va qadriyatlarni ijtimoiy hayotning ajralmas qismi sifatida qabul qilish muhim ahamiyat kasb etadi 18 . Bu fikrda ratsional yondashuv ko ‘ zga tashlanadi . Biroq u amerika xalqi , millati to ‘ g ‘ risida fikr yurita turib , agar amerikaliklar o ‘ z mamlakatiga tashqi xavf (2001 yil 11 sentyabrdagi fojia - R . R .) mavjud ekan , o ‘ zini millat sifatida anglashi ham yuqori qoladi . Agar xavfni sezish kamaysa , milliy 17 Қаранг : Fallers L. The Antropology of the National-State. – Chcago, 1968. – Р . 4. 18 Ўша асар. – Р. 15-16. identifikatsiya o ‘ rnini boshqa identifikatsiyalar egallaydi » 19 , deb yozadi . Demak , S . Xantington fikriga ko ‘ ra , milliy identifikatsiyani shakllantirish tashqi xavf ta ’ sirida ro ‘ y beradi , bu xavf kamayishi bilan boshqa identifikatsiya ustun mavqega ega bo ‘ ladi . Tashqi xavf kishilarni birlashtiradi , ularni ichki nizolarni to ‘ xtatib , ijtimoiy , etnik birlik sifatida tashqi xavfni bartaraf etishga undaydi . Ma ’ lum bir , ayniqsa , o ‘ tkinchi narsalar hali qadriyatga aylanmaydi , ular hayot sinovlaridan , kishilarning tanlashidan , e ’ tirofidan , e ’ zozlash elagidan o ‘ tishi lozim . Bugun dunyoda yaratilayotgan narsalar, iste’mol mollari, ne’matlar ko‘p, rang-barang, biroq ularning hammasini ham qadriyat deb atash mumkin emas. Inson hayotida, faoliyatida betakror o‘ringa ega, uning eng muhim ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladigan va hayot tarzidan chuqur joy olgan narsalar qadr-qimmatga ega. Masalan, nina va ip inson hayotida besh ming yillardan beri mavjud, ular kishilar ehtiyojlarini bajarishda betakror o‘ringa ega. Lekin negadir biz ularni qadriyatlar deb atamaymiz. Demak, qadriyatlar faqat moddiy ehtiyojlarnigina emas, balki, bu eng muhimi, ma’naviy ehtiyojlarni ham qondirishi darkor. Ijtimoiy-iqtisodiy qadriyatlar polifunksional va polietnik xarakterga ega voqeliklar hisoblanadi. Mazkur jihatlar ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar (qadriyatlar)ga umuminsoniylik baxsh etadi. Ular aniq bir milliy zamin va milliy makonda kechsa-da, umuminsoniy ahamiyatini yo‘qotmaydi. Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardagi umuminsoniy jihatlar quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 1. Xo‘jalik-madaniy tiplaridagi aynan faoliyat turlari va kishilararo munosabatlarning shakllanganida. Har bir millat xo‘jalik-madaniy tiplaridagi o‘ziga xosliklari bilan boshqa millatlardan ajralib, farqlanib turadi. SHu bilan birga ularda bir-birlariga yaqinlashtiruvchi, asrlar davomida keng tarqalib, umuminsoniy qadriyatlarga aylangan belgilar ham mavjud. Masalan, oila bo‘lib yashash, 19 Хантингтон С. Кто мы? Вызовы американской нациоанльной идентичности. – М.: АСТ Транзиткнига, 2004. – С. 5. farzandni sevish, ayolni og‘ir ishlarga jalb etmaslik, o‘choqni olovsiz (ya’ni oilani ovqatsiz) qoldirmaslik kabi ko‘pgina qadriyatlar allaqachon tor doiradan chiqib umuminsoniy ahamiyatga ega an’analarga aylangan. 2. Ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarning aynanligida. Ya’ni eyish, ichish, noz- ne’matlarga ega bo‘lish, issiq-sovuqdan saqlanish kabi ehtiyojlarga ega bo‘lmagan kishi, millat, xalq yo‘q. Aynan ushbu ehtiyojlar ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardagi umuminsoniylikni, umumiylikni hosil qilgan. 3. Globallashuv jarayonlariga butun milliy ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning jalb etilayotgani, tortilayotganida. 4. Milliy ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar genezisida, negizida egotsentristik emas, balki ekssentrik, ya’ni boshqa xalqlar, millatlar va mintaqalar bilan integratsiyaga kirishib yashash kurtagi mavjudligida. Ma’lum bir siyosat, tuzum, mafkura xalqlarga, millatlarga integratsiyaga kirishib yashashga xalaqit berishi mumkin. Masalan, sobiq ittifoq totalitar davlati paytida shunday bo‘lgan edi. Lekin xalqlar, millatlar boshqa xalqlar, millatlar bilan ijtimoiy-iqtisodiy aloqalarga kirishib yashash istagidan hech qachon voz kechmagan. Integratsiya xalqlar, millatlar rivojlanishining immanent xususiyatidir. 5. Umuminsoniy qadriyatlar milliy qadriyatlarning rivojlanishi, yoyilishi, jahon sivilizatsiyasidan o‘rin egallashi uchun imkoniyat berganida. Tor, milliy qobiqda qolish qadriyatlarning ijtimoiy mohiyatiga ziddir, ularga «ochiq tizim» bo‘lish xosdir. Ijtimoiy-iqtisodiy qadriyatlar esa ushbu munosabatlarga reallik, obyektivlik baxsh etadi, integratsiya subyektlarining aniq qiziqishlarini qondirishga erishadi. ADABIYOTLAR : 1.Мамашокиров.С. Ваҳимами ёки ҳақиқат. Тошкент. Иқтисод-молия 2012, 40-бет 2.Шарифхўжаев М. Ўзбекистонда очиқ фуқаролик жамиятининг шаклланиши. – Т.: Шарқ, 2003. – Б. 46. 3.Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. – Б. 103. 4.Қуронов М. Ўзбек характери ва миллий ғоя. – Т.: Маънавият, 2005. – Б.56. 5. Fallers L. The Antropology of the National-State.-Chcago, 1968. – Р . 4. 6.Хантингтон С. Кто мы? Вызовы американской нациоанльной идентичности.-М.: АСТ Транзиткнига, 2004. – С. 5. AXBOROT MANBALARI : 1. www . ziyonet . uz . 2. www . edu . uz . 3. www . google . uz . 4. www . gov . uz .

Moddiy - iqtisodiy qadriyatlar, inson hayoti va ularni jamiyat taraqqiyotiga ta’siri . 1. Ikkinchi tabiat (sun’iy tabiat) moddiy qadriyat sifatida. Sun’iy tabiatning moddiy-iqtisodiy hayotdagi o‘rni va uning kelajakdagi imkoniyatlari. 2. Mulk - iqtisodiy qadriyatlar negizi ekanligi. 3. Bozor munosabatlari ijtimoiy-iqtisodiy qadriyat sifatida . 4. Milliy va umuminsoniy qadriyatlarning ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarda namoyon bo‘lish xususiyatlari

1. Ikkinchi tabiat (sun’iy tabiat) moddiy qadriyat sifatida. Sun’iy tabiatning moddiy-iqtisodiy hayotdagi o‘rni va uning kelajakdagi imkoniyatlari. Tabiatga antropogen va antropotexnogen ta’sir, ya’ni tabiatni “ijtimoiylashtirish” jarayoni biologik organizmlarning tabiatga moslashish xususiyatlariga jiddiy putur yetkazmoqda. Jumladan, XX asrda insonning sanoat va texnologik imkoniyatlarining keskin oshishi natijasida biosfera jiddiy zararlarga uchradi, uning tirik mavjudotlarining soni va turli-tumanligi kamayib borishi boshlandi. Insoniyat o‘z faoliyatida tirik organizmlarga shunday ortiqcha yukni bosdi-ki, bu yuk ular tomonidan tabiatda mavjud bo‘lgan o‘zini tiklash va tiklanish imkoniyatlarini yengib o‘tgan holatga keldi. Bu holat, insonning ekologik ta’siri natijasida, ko‘plab hayot shakllarining barqarorligini saqlab qolish imkoniyatlarini chekladi va ularning qashshoqlashishiga olib keldi” 1 . Atmosfera ozon qatlami emrilishi haqidagi tahlika, sarosima asossiz, ya’ni industrializatsiya, iqtisodiy taraqqiyot natijasida vujudga keladigan “parnik effekti” shakllanishi uzoq davom etadigan hodisa bo‘lib, insoniyatning kelajagiga jiddiy ta’sir ko‘satmaydi. Zamonaviy fan-texnika taraqqiyoti natijasida energiyaning noan’anaviy yangi manbalari qidirib topilmoqda, masalan keyingi 30 yil ichida quyosh energiyasidan foydalanish imkoniyati oshib, har o‘n yilda ikki martaga arzonlashmoqda va bu jarayonning keyinchalik ham jadallashuvi kutilmoqda. "Ikkinchi tabiat" (yoki sun'iy tabiat) tushunchasi odamlar faoliyati bilan yaratilgan moddiy qadriyatlarni anglatadi, bu esa turli xil inson tomonidan yaratilgan ob'ektlarni o'z ichiga oladi, jumladan zavodlar, ishlab chiqarish texnologiyalari, transport tizimlari, asbob-uskunalar, turar joylar, infratuzilma va boshqa moddiy boyliklar, ular zamonaviy iqtisodiy va ijtimoiy hayotning asosi bo'lib xizmat qiladi. Bu boyliklar inson mehnati, aqli va ijodkorligi natijasida shakllanib, tabiiy muhitni inson ehtiyojlariga mos ravishda o'zgartiradi. Ikkinchi tabiat tushunchasi inson faoliyati bilan tabiatni o'zgartirishni va shu orqali yer yuzida odamlar uchun qulay sharoit yaratishni anglatadi. 1 Мамашокиров.С. Ваҳимами ёки ҳақиқат. Тошкент. Иқтисод-молия 2012, 40-бет

Sun'iy tabiatning moddiy va iqtisodiy hayotdagi o'rni 1. Iqtisodiy o'sish va sanoatlashtirish: Sanoat inqilobi odamlarning ijodkorligi va texnologik rivojlanishining katta o'zgarishlarini boshladi, bunda insonning texnologik yutuqlari sun'iy tabiatning yaratilishiga olib keldi. Zavodlar, energiya ishlab chiqarish stansiyalari va texnologik infratuzilmalar iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylandi. Ushbu sun'iy muhit turli sanoat tarmoqlarini qo'llab- quvvatlab, tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish orqali iqtisodiy o'sishga sezilarli hissa qo'shadi. 2. Shaharsozlik va infratuzilma: Shaharlar va shaharsozlik ham sun'iy tabiatning bir qismi hisoblanadi. Turar joylar, yo'llar, ko'priklar va jamoat transporti tizimlari inson hayoti va iqtisodiy o'sishni qo'llab-quvvatlashda muhim o'rin tutadi. Shaharsozlik yaxshiroq bog'lanishni, ish imkoniyatlarini va inson kapitalining konsentratsiyasini ta'minlaydi, bu esa iqtisodiy ishlab chiqarishni oshiradi. 3. Texnologik yutuqlar va barqarorlik. Vaqt o'tishi bilan, insonlarning texnologik taraqqiyoti sun'iy tabiatni yanada samarali qilishga yo'naltirildi. Masalan, quyosh, shamol va gidroenergiya kabi qayta tiklanuvchi energiya manbalarini tizimga integratsiya qilish, nafaqat iqtisodiy o'sishni qo'llab- quvvatlash, balki sanoat faoliyatining ekologik ta'sirini kamaytirish maqsadida amalga oshirilmoqda. Kelajakda, barqaror texnologiyalarga bo'lgan talab ortadi, bu esa sun'iy tabiatni nafaqat iqtisodiy, balki ekologik jihatdan ham barqaror qilishga yordam beradi. Texnologik innovatsiyalar sun'iy tabiatni faqat iqtisodiy jihatdan samarali emas, balki ekologik jihatdan ham barqaror qilishda asosiy rol o'ynaydi. Sun'iy tabiatning kelajakdagi imkoniyatlari. Kelajakda, sun'iy tabiatning imkoniyatlari insoniyatning rivojlanishi bilan yana-da kengayadi. Biotexnologiya, nanotexnologiya va sun'iy intellekt sohalaridagi yutuqlar yangi sun'iy muhit shakllarini yaratishda yordam beradi. Bu texnologiyalar sanoat faoliyatining ekologik ta'sirini kamaytirish bilan birga iqtisodiy ishlab chiqarishni oshirishga xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari, global aholi sonining o'sishi bilan

resurslarga bo'lgan talab ham ortadi. Shu sababli, kelajakda sun'iy tabiatni barqaror ravishda rivojlantirish, mavjud ehtiyojlarni qondirish va tabiiy tizimlarni haddan tashqari yuklamaslik zarur bo'ladi. Energiya ishlab chiqarish, chiqindilarni boshqarish va resurslardan samarali foydalanish kabi sohalarda innovatsiyalar sun'iy tabiatning kelajakda qanday shakllanib borishini belgilaydi. Xulosa qilib aytganda, sun'iy tabiat, inson faoliyati mahsuli sifatida, zamonaviy iqtisodiy hayotning asosi bo'lib xizmat qiladi. U texnologiya va ishlab chiqarish borasida ulkan yutuqlarga olib keldi, biroq bu o'zgarishlar ekologik ta'sirlar keltirib chiqardi. Kelajakda sun'iy tabiat, sanoat taraqqiyoti va ekologik barqarorlikni uyg'unlashtirish orqali o'zgarishni davom ettiradi, bunda texnologik yutuqlar muhim rol o'ynaydi. 2. Mulk - iqtisodiy qadriyatlar negizi ekanligi. Mulk-iqtisodiy qadriyatlar har qanday jamiyatning iqtisodiy tizimi asosini tashkil etadi va ular shaxslar, institutlar yoki davlat tomonidan egallangan va boshqariladigan boylik va aktivlarni ifodalaydi. Ushbu qadriyatlar, xususiy va jamoat boyligini tashkil etgan holda, iqtisodiyotning faoliyat yuritishi uchun muhim ahamiyatga ega. Mulk-iqtisodiy qadriyatlar tushunchasini tushunish, resurslar qanday taqsimlanishi, boylik qanday yaratilishi va saqlanishi hamda jamiyatlar qanday tovarlar va xizmatlarni taqsimlashi haqida to'liq tasavvur hosil qilishda muhimdir. Mulk-iqtisodiy qadriyatlarning ta'rifi. Mulk-iqtisodiy qadriyatlar iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan aktivlardir, ular to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita daromad yaratishi mumkin. Ushbu qadriyatlar moddiy yoki moddiy bo'lmagan, jismoniy yoki nomoddiy bo'lishi mumkin. Masalan, ko'chmas mulk, texnika, yer va intellektual mulk (patentlar va tovar belgilari kabi) mulk-iqtisodiy qadriyatlar misollaridir. Ushbu aktivlarning asosiy xususiyati shundaki, ular egallanishi, almashinuvi yoki daromad yoki iqtisodiy foyda yaratish uchun ishlatilishi mumkin.

Mulk boylik yaratish manbai sifatida . Mulk tushunchasi har qanday iqtisodiy tizim uchun juda muhimdir. Boylik yaratishning poydevori sifatida mulk (yer, kapital yoki intellektual mulk) daromad yaratish vositasi sifatida xizmat qiladi. Egallik orqali shaxslar yoki tashkilotlar o'z resurslarini tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun ishlatib, iqtisodiy o'sishga erishadilar. Misol uchun, yer qishloq xo'jaligi, ko'chmas mulk yoki boshqa turdagi rivojlanish uchun ishlatilishi mumkin, bu esa qiymat yaratadi. Shuningdek, sanoat kapitali (zavodlar, jihozlar) tovarlarni ommaviy ishlab chiqarish imkonini beradi, ish o'rinlari yaratadi va iqtisodiyotning umumiy mahsuldorligiga hissa qo'shadi. Zamonaviy iqtisodiyotda intellektual mulk (patentlar, mualliflik huquqlari kabi) ham katta boylik shakli sifatida qaraladi, chunki ular yangilik va yangi g'oyalarni tijoratlashtirish orqali daromad olish imkonini beradi. Iqtisodiy tizimlarda mulkning roli. Bozor iqtisodiyotlarida mulkni egalik qilish va boshqarish boylik va iqtisodiy qudratni taqsimlashda juda muhim omil hisoblanadi. Mulkni boshqaruvchi shaxslar iqtisodiy faoliyatni boshqarish, boylik yaratish va hatto bozorlarni nazorat qilish imkoniyatiga ega. Mulkka egalik qilish jamiyatning ijtimoiy va siyosiy tuzilmalariga ham bog'liq, chunki yer va kapital odatda shaxs yoki guruhning iqtisodiy va siyosiy ta'sirini belgilaydi. Bundan tashqari, kapitalistik iqtisodiyotlarda shaxsiy mulk huquqlari tizimning ishlashining asosidir. Ushbu huquqlar shaxslar va tashkilotlarga o'z aktivlarini qanday ishlatishni hal qilish imkonini beradi, shu bilan birga investitsiyalar, innovatsiyalar va iqtisodiy xavf-xatarlarga rag'batlantiradi. Aksincha, sotsialistik yoki davlat tomonidan boshqariladigan iqtisodiy tizimlarda hukumat mulkning asosiy qismi ustidan nazoratni qo'lga kiritishi mumkin, bu esa boylikni taqsimlash yoki ishlab chiqarishni boshqarish maqsadida amalga oshiriladi. Mulk va ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlik yaratish . Mulk-iqtisodiy qadriyatlar ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashda ham muhim rol o'ynaydi. Mulkka

Похожие

Madaniy-ma’naviy qadriyatlar, ularni inson va jamiyat hayotidagi o‘rni
JAMIYAT VA INSON FALSAFASI
Jamiyat va inson falsafasi
JAMIYAT VA TABIATNING O‘ZARO TA’SIRI
IBTIDOIY JAMIYAT TUZUMIDA moddiy ma'naviyat