NEYROLINGVISTIKANING NAZARIY ASOSLARI
![NEYROLINGVISTIKANING NAZARIY ASOSLARI
Reja:
1. Neyrolingvistik tadqiqotlarning o‘ziga xos xususiyatlari
2. Nutq patologiyasi turlari](/data/documents/8aeef660-343e-4c40-89dc-474a3ffb7b27/page_1.png)
![1. Neyrolingvistik tadqiqotlarning o‘ziga xos xususiyatlari
Neyrolingvistika (yunon. neuron – tomir, nerv, asab va lot. lingua – til) –
nutqiy faoliyatning miya mexanizmlarini va miyaning mahalliy jarohatlanishi
tufayli yuzaga keladigan nutqiy jarayondagi o‘zgarishlarni o‘rganadigan fan.
Binobarin, barcha jihatlar bir - biridan ajralmagan holda o‘zaro bog‘liqlikda
o‘rganiladi, ya’ni til sistemasi lisoniy muomalaning miya substrati (lot. substratum
– asos, zamin, negiz, bu o‘rinda miya asosi) bilan o‘zaro munosabatda o‘rganiladi.
Shunday qilib, neyrolingvistika asosiy e ’ tiborini turli ko‘rinishdagi nutqiy
buzilishlarni tashxislash va davolashga qaratadi 1
.
Neyrolingvistika mustaqil fan sifatida (biologik) tilshunoslik negizida,
neyrologiya, psixologiya va lingvistika kesishgan nuqtada yuzaga keldi va u til
sistemasini lisoniy muomalaning miya substrati bilan o‘zaro aloqada o‘rganadi.
Neyrolingvistika lingvistika, psixolingvistika, fiziologiya, neyrofiziologiya,
nevrologiya, psixologiya va neyropsixologiya fanlari bilan o‘zaro bog‘langandir.
1 Кавинкина И.Н. Психолингвистика. Пособие для студентов педагогических специальностей высших учебных
заведений. –Гродно: ГрГУ, 2010. –С. 51.Neyrolingvistika
quyidagi uch jihatni
o‘rganadi
1) tilni belgilar
sistemasi sifatida
2) nutq va nutqiy
faoliyat (dekodlash va
kodlash jarayonlari)ni
3) voqelik haqidagi
informatsiyani kodlash
va dekodlash bilan
bog‘liq miya qismlarini](/data/documents/8aeef660-343e-4c40-89dc-474a3ffb7b27/page_2.png)
![Nutq iy buzilishlar etiologiyasida bosh miya jarohatlanishining o‘z o‘rni
borligi eramizdan avvalgi 400 ming yil ilgari Gippokrat tomonidan aytib o‘tilgan.
Lekin uni sistematik jihatdan o‘rganish XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlandi.
Nutqiy buzilishlar faktlariga bo‘lgan qiziqishni Boduen de Kurtune, A.Shleyxer,
G. Vernike, V. A. Bogoroditskiy, L.B.Sherba, R.Yakobson, L.R.Zinder h.k.
olimlarning tadqiqotlarida uchratish mumkin.
Neyrolingvistikada nutqiy buzilishlarning neyrofiziologik va lingvistik
jihatlari T.Alajuanin, A.Ombredan, M.Dyuran, K.Konrad, K.Breyn, F.Grevel,
R.Yusson, Yu. Barbiz, K.Kolmayer, A.Layshner, P.Milnerlar singari olimlarning
ishlarida yoritib berilgan. A.R. Luriya esa L.S.Vigotskiy, I.P.Pavlov va
P.K.Anoxinlarning ishlariga tayanib tadqiqotlar olib borgan. Mazkur tadqiqotchilar
tomonidan turli fonologik, grammatik, leksik va semantik buzilishlar tasvirlangan.
Shuningdek, neyrolingvistika lisoniy muomala buzilishining noafazik shakllari
(nutqiy agnoziya, apraksiya, aleksiya va agrafiya)ni tadqiq etishga ham e’tibor
qaratadi.
2. Nutq patologiyasi ning turlari
Lisoniy me’yor va nutqiy me’yor nima? Nutq patologiyasi nima?
Lisoniy me’yor – umumiy kommunikatsiya jarayonida tanlab olingan va
mustahkamlangan til sistemasining turg‘un an’anaviy realizatsiyalari majmuyi.
Nutqiy me’yor – madaniy jamiyat tomonidan ongli ravishda qayd qilingan
barqaror va birlashtirilgan lisoniy vositalar va ularni qo‘llash qoidalarining
majmuyi (masalan, talaffuz, urg‘u, so‘z qo‘llash, grammatika va stilistika
qoidalari).
Nutq patologiyasi (yunon. pathos – azob chekish, kasallik) – nutq
me’yoridan chetga chiqish. Nutq patologiyasi jarayonini o‘rganish juda qiyindir.
Chunki nutqida kamchiliklari mavjud insonlar muloqotga kam kirishadilar va
o‘rganish obyekti sifatida o‘zlarining ustida eksperiment olib borishni uncha
xohlamaydilar. Klinik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, miya faoliyatining buzilishi,](/data/documents/8aeef660-343e-4c40-89dc-474a3ffb7b27/page_3.png)
![nutqiy faoliyatning buzilishiga olib keladi. Hatto alkogol, qattiq toliqish, qo‘rqinch
tufayli vaqtincha miya buzilishi inson nutqiga ta’sir qiladi.
A.A. Leontev nutq patologiyasining beshta muhim turini ajratib ko‘rsatadi:
1. Shaxs patologiyasi, ong va oliy psixik funksiyalar bilan bog‘liq nutqiy
buzilish. Bunga progressiv falaj holatidagi nutqiy faoliyatning buzilishi
(artikulyasiyaning qiyinlashuvi, talaffuzning noaniqligi)ni misol qilib keltirish
mumkin.
2. Miyaning muayyan darajada shikastlanishiga asoslangan, biroq ruhiy
kasalliklar bilan hech qanday aloqasi bo‘lmagan nutqiy buzilish. Bunga misol qilib
afaziyaning turli ko‘rinishlarini keltirish mumkin.
3. Sensor sistemalarning buzilishi bilan bog‘liq tug‘ma yoki keyin orttirilgan
nutqiy buzilish. Bu asosan karlar va kar-soqovlar nutqi va uni qabul qilishning
o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq.
4. Aqli zaif yoki psixik rivojlanishning vaqtincha kechikishi bilan bog‘liq
nutqiy buzilish.
5. Ijro xarakteriga ega va nutqni motorli dasturlash yoki motorli dasturni
amalga oshirish nuqsonlari bilan bog‘liq nutqiy buzilish.
Nutq patologiyasining mazkur barcha turlari yaqingacha psixolingvistikaning
bo‘limlaridan biri bo‘lgan patopsixolingvistika tomonidan o‘rganib kelingan.
Neyrolingvistika mustaqil fan sifatida ajralib chiqqanidan keyin nutqiy
buzilishning ikkinchi turi neyrolingvistik nuqtayi nazardan tadqiq qilina boshlandi.
Quyida neyrolingvistika o‘rganadigan nutqiy buzilishlarni ko‘rib chiqamiz.
Afaziya (yunon. aphasna , a – inkor, phasis – nutq) miya muayyan
qismlarining, odatda, chap yarim sharning shikast topishi tufayli vujudga kelgan
nutqiy buzilish.
Afaziyani o‘rganish miyada nutqiy markazlarni joylashishini aniqlash
imkonini berdi. Nutqiy patologiya yo‘nalishining eng yaxshi ishlangan bo‘limi
afaziologiya hisoblanadi. Bugungi kunda nutqiy mexanizmlarning detalli modeli
ishlab chiqilgan. O‘ng qo‘lda ish qiladiganlar, yozadiganlarda (95 %) nutqiy](/data/documents/8aeef660-343e-4c40-89dc-474a3ffb7b27/page_4.png)
![zonalar chap yarim sharda joylashgan. Shunday ekan afaziologiya chap yarim
sharning tadqiqi bilan shug‘ullanadi.
Afaziya miyaga qon quyilishi (insult), miya o‘simtasi, biror bir mexanik
shikast tufayli vujudga keladi. Agar miyadagi nutqiy zonalarning hammasi
shikastlansa, total afaziya yuzaga keladi. Bunday holatda nutq umuman yo‘qoladi
va uni tushunish amalga oshmaydi. Agar miyaning nutqiy zonalaridan biri ishlab
ketsa, qisman afaziya vujudga keladi.
Motor afaziya inson miyasidagi Broka zonasi shikastlanganda maydonga
keladi. Afaziyaning bu turida inson nutqni tushuna oladi, lekin gapira olmaydi.
Broka markazini 1861-yilda fransuz olimi P.Broka kashf qilgan. U miyaning chap
peshona pastki orqa burmasida joylashgan.
Ikkinchi nutqiy zona nemis olimi K.Vernike tomonidan 1874-yili kashf
qilingan. U miyaning yuqori chakka burmasida joylashgan. Bunda odamlar nutqga
ega bo‘ladilar, lekin o‘zgalar nutqini tushunmaydilar. Afaziyaning bu turi sensor
afaziya , deb nomlanadi. Miyada joylashgan harakat markazi (Broka zonasi) va
eshitish markazi (Vernike zonasi) bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir.
Harakat afaziyasida bemor so‘zlarni talaffuz qila olmaydi, garchi u unga
aytilgan nutqni tushunadi, bunda miyaning chap peshona pastki orqa burmalarida
joylashgan Broka markazi shikast yegan bo‘ladi. Agar bosh miyaning yuqori
chakka miyasida joylashgan Vernika markazi shikastlansa, akustik afaziya sodir
bo‘ladi. Bunday holda bemor gapira oladi, lekin nutqni tushunmaydi, unda
“fonematik eshitish qobiliyati” buziladi. U so‘zlarni tushunib bo‘lmaydigan
shovqindek qabul qiladi, ma’nosiga tushunmaydi. U hamma tovushlarni eshitadi,
lekin ularni umumlashtirish va ajratish qobiliyatini yo‘qotadi. Bularning hammasi
ikkilamchi buzilishlarga – so‘zlarning noto‘g‘ri talaffuz qilinishiga, yozish
qobiliyatining buzilishiga olib keladi.
Bosh miya quyi qismi faoliyatining shikasti nutqni qisman tushunishga olib
keladi. Bunday holda semantik afaziya yuz beradi. Bemor mantiqiy grammatik
munosabatlarni tushunmaydi, masalan: “otamning akasi”, “akamning otasi” yoki](/data/documents/8aeef660-343e-4c40-89dc-474a3ffb7b27/page_5.png)
![“yoz bahordan keyin”, “bahor yozdan keyin” kabi so‘z birikmalarini farqlay
olmaydi.
Miyaning chakka qismlarining shikasti markaz faoliyatining buzilishiga,
ya’ni nutqiy elementlarning ketma-ket bog‘liqligini uzluksiz aloqaga olib kelishini
ta’minlay olmay qoldi. Bunda bemor nutqni tushunadi va o‘zi gapira oladi, lekin
to‘liq bir gapni tuza olmaydi, hammaga ma’lum grammatik qoidalar – ega va
kesimni bog‘lanishiga rioya qilolmaydi. U uzib-kesib “telegraf usulida” gapiradi.
Bu misollardan ko‘rinib turibdiki, bosh miya funksiyasi buzilishini o‘rganish,
tilning grammatik, fonetik, semantik jihatidan nutq jarayonini tahlili uchun
material bo‘la oladi.
Nutq markazlarini o‘rganish ichki nutq jarayonini o‘rganishga yo‘l ochib
beradi. Bu jarayonda inson ichida o‘ylaydi, o‘z fikrini ovoz chiqarib namoyon
qilmaydi. Odatda, ichki nutq eshittirib aytilgan so‘zlarni oldini oladi. Ichki nutqda
Broka harakati markazi to‘xtab qoladi, lekin o‘chmaydi.
Alaliya (yunon. ἀ - inkor yuklamasi va qad. yunon. lalia – nutq) – nutqiy
buzilishning bir ko‘rinishi bo‘lib, u aqli raso, eshitish qobiliyati bekam-ko‘st
bo‘lgan bolalarda nutqning bo‘lmasligi yoki nutqning juda kech paydo bo‘lishi
bilan tavsiflanadi.
Ko‘pincha ona qornida yoki tug‘ilish vaqtidagi bola miyasi chap yarim
sharining shikastlanishi, shuningdek, uning nutqiy davrigacha bo‘lgan miya
kasalliklari va jarohatlari alaliyaga sabab bo‘ladi. Keyinchalik bunday bolalarning
nutqni egallashlarida muayyan qiyinchiliklar kuzatiladi: so‘z boyligi juda sekinlik
bilan shakllanadi, ifodalarni qiyinchilik bilan yanglish tuzishadi. Masalan,
“Malьchik gorka sankax kataetsya – Bola tepalik chanada uchyapti” ( Malьchik
kataetsya na sankax s gorki – Bola tepalikda chanada uchyapti) . Ba’zan bunday
bolalarning o‘zining nutqi bo‘ladi. Masalan, “ Lyalya kilya gilya”(Devochka
kataetsya na lыja – Qizcha chang‘ida uchyapti) .
Alaliyada nutq quyidagicha rivojlanishi mumkin:
Nutq umuman paydo bo‘lmasligi yoki juda sekin paydo bo‘lishi mumkin.
Bola 10-12 yoshlarga kelib 2-3 yoshli bolalardek gapirishi, ya’ni grammatik](/data/documents/8aeef660-343e-4c40-89dc-474a3ffb7b27/page_6.png)
![jihatdan tugallanmagan ifodalar qo‘llab, tovushlarni buzib, juda noaniq, noto‘liq
gapirishi mumkin.
5-6 yoshdan keyin faol yoki nofaol holatda nutq boshlanishi mumkin. Biroq
maktabga borish vaqtida baribir yaxshi ko‘rsatkichlarga erisha olmaydi. Shuning
uchun uning umumiy maktablarda ta’lim olishi imkonsiz bo‘ladi.
Har qanday holatda ham alaliyali bolalarda nutqiy nuqsonlar tufayli ularning
intellektual rivojlanishida qoloqlik vujudga keladi. Odatda, bolalarda alaliyaning
mavjudligi haqida 3 yoshdan keyin aytiladi. Ungacha nutq rivojlanishining
kechikishi deyish maqsadga muvofiqdir.
Odatda, nutq rivojlanishining kechikishi bola tomonidan mustaqil ravishda
yengib o‘tiladi (ko‘pincha o‘zidan keyin tovushlarni to‘liq talaffuz qila olmaslik
asoratini qoldiradi).
Shunday holatlar ham bo‘ladi-ki, (deyarli o‘g‘il bolalarda, ko‘pincha irsiy
ko‘rinishda) 3 yoshgacha hech gapirmay jim yurgan bola birdaniga aniq, lo‘nda va
to‘liq ifodalar bilan gapira boshlaydi. Shunga ko‘ra, nutq rivojlanishining
kechikishini alaliyadan farqlash murakkab bo‘ladi. Shuning uchun gapirmagan
bolalarni 2 yoshida logoped maslahatiga olib borish kerak. Mashg‘ulotlarni iloji
boricha ertaroq boshlash lozim.
Maktab yoshigacha bo‘lgan alaliyali bolalar uchun maxsus maktabgacha
ta’lim va tibbiyot muassasalari (logoped guruhlari yoki og‘ir nutq buzilishlari
kuzatilgan bolalar bog‘chalari, statsionarlar va sanatoriyalar) mavjud. Ularda
tibbiyot-pedagog xodimlar maxsus mashg‘ulotlar olib borishadi.
Maktab yoshida bo‘lgan alaliyali bolalar uchun maxsus ta’lim muassasalari
kerak bo‘ladi. Maxsus maktablarda nutqi cheklangan bolalarning har tomonlama
ta’lim va tarbiya olishlari uchun sharoitlar yaratib beriladi.
Alaliyali bolalarning aksariyati bolalar poliklinikasi va psixonevrologik
dispanserlarning logopedlaridan boshlag‘ich yordam oladilar.
Alaliyaning uch ko‘rinishi mavjud:
1. Sensor alaliya – impressiv (lot. impressio taassurot) nutqning norasoligi,
unda so‘zlarning ma’nosi va tovush ifodasi o‘rtasida uzilish kuzatiladi. Sensor](/data/documents/8aeef660-343e-4c40-89dc-474a3ffb7b27/page_7.png)
![alaliyada bolada yaxshi eshitish qobiliyati bo‘lishiga qaramasdan, unda
atrofdagilar nutqini tushunishda buzilish kuzatiladi. Ya’ni bola nutq tovushlarini
farqlay olmagani, xuddi ularni “eshitmayotgani” uchun gapirishni o‘rganmaydi.
Holbuki, bunda har qanday boshqa “nutqiy bo‘lmagan” tovushlarni juda yaxshi
eshitadi va ularning ta’siriga yaxshi javob qaytaradi. Bunday bolaning xususiy
nutqi to‘liq mavjud bo‘lmasligi yoki ayrim alohida poyma-poy so‘zlar, exolaliyalar
(faqat hozirgina eshitgan so‘zini takrorlash)dan iborat bo‘lishi mumkin. Sensor
alaliyaning paydo bo‘lishiga eshitish-nutq analizatori (Vernika markazi)ning miya
qobig‘i oxiri va uni o‘tkazish yo‘llarining jarohatlanishi sabab bo‘ladi.
2. Motor alaliya – ekspressiv (lot. expressio ifoda) nutqning norasoligi.
Unda bola nutqni to‘la tushunadi biroq o‘zining nutq organlarini (til, lab, pastki
jag‘) yaxshi boshqara olmaganligi bois gapirishni o‘rgana olmaydi. Motor
alaliyada bolaning mushaklari sog‘lom bo‘ladi, faqat ularni o‘zi xohlagandek
harakatlantira olmaydi. Ya’ni nutq harakatlarini bajara olmaydi yoki yomon
bajaradi (nutq tovushlarini, binobarin so‘zlarni talaffuz qila olmaydi), biroq nutqsiz
harakatlarning barchasi joyida bo‘ladi (u ovqat mahalida og‘zini ochadi,
chaynaydi, yalaydi, kuladi va h.k.). Motor alaliyaning paydo bo‘lishiga nutq-
dvigatel analizatori (Broka markazi)ning miya qobig‘i oxiri va uni o‘tkazish
yo‘llarining jarohatlanishi sabab bo‘ladi.
3. Sensomotor alaliya – sensor va motor alaliyaning kombinatsiyasidan
vujudga kelgan bo‘lib, unda turli darajada eshitish va dvigatel buzilishlari mavjud
bo‘lib, eng og‘ir nutqiy nuqson hisoblanadi.](/data/documents/8aeef660-343e-4c40-89dc-474a3ffb7b27/page_8.png)
![ADABIYOTLAR
Asosiy adabiyotlar:
1 . Usmanova Sh. “Psixolingvistika” fanidan ma’ruza kurslari . – Toshkent:
Universitet, 2014.
2. Usmanova Sh. Psixolingvistika. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Universitet,
2015. (Elektron variant).
3 . Belyanin V. P. Psixolingvistika. Uchebnoe posobie. –M.: Flinta, 2008.
4. Gluxov V.P. Osnovы p sixolingvistiki. Uchebnoe posobie. – M.: ACT: Astrelь,
2008.
5 . Karaseva O.F., Safonova O.A. Psixolingvistika: novыe texnologii analiza
poeticheskogo teksta. Uchebnoe posobie. – Krasnodar, 2012.
Qo‘shimcha adabiyotlar:
6 . Axutina T.V. Porojdenie rechi. Neyrolingvisticheskiy analiz sintaksisa. - M.:
MGU, 1989.
7. Baskakov N.A., Sodiqov A.S., Abduazizov A.A. Umumiy tilshunoslik. –
Toshkent: O‘qituvchi, 1979.
8. Batov V.I. O sudebnoy psixologo-lingvisticheskoy ekspertize //Voprosы
sudebno-psixologicheskoy ekspertizы. –M., 1974.
9 . Belikov V. I., Krыsin L. P. Sotsiolingvistika. –M., 2001.
1 0 . Bыkova G. V., Fraerl V. L. Lakunы russkogo yazыka. Pod nauch. red. I.A.
Sternina. – Blagoveщensk: Izd-vo BGPU, 2008.](/data/documents/8aeef660-343e-4c40-89dc-474a3ffb7b27/page_9.png)
NEYROLINGVISTIKANING NAZARIY ASOSLARI Reja: 1. Neyrolingvistik tadqiqotlarning o‘ziga xos xususiyatlari 2. Nutq patologiyasi turlari
1. Neyrolingvistik tadqiqotlarning o‘ziga xos xususiyatlari Neyrolingvistika (yunon. neuron – tomir, nerv, asab va lot. lingua – til) – nutqiy faoliyatning miya mexanizmlarini va miyaning mahalliy jarohatlanishi tufayli yuzaga keladigan nutqiy jarayondagi o‘zgarishlarni o‘rganadigan fan. Binobarin, barcha jihatlar bir - biridan ajralmagan holda o‘zaro bog‘liqlikda o‘rganiladi, ya’ni til sistemasi lisoniy muomalaning miya substrati (lot. substratum – asos, zamin, negiz, bu o‘rinda miya asosi) bilan o‘zaro munosabatda o‘rganiladi. Shunday qilib, neyrolingvistika asosiy e ’ tiborini turli ko‘rinishdagi nutqiy buzilishlarni tashxislash va davolashga qaratadi 1 . Neyrolingvistika mustaqil fan sifatida (biologik) tilshunoslik negizida, neyrologiya, psixologiya va lingvistika kesishgan nuqtada yuzaga keldi va u til sistemasini lisoniy muomalaning miya substrati bilan o‘zaro aloqada o‘rganadi. Neyrolingvistika lingvistika, psixolingvistika, fiziologiya, neyrofiziologiya, nevrologiya, psixologiya va neyropsixologiya fanlari bilan o‘zaro bog‘langandir. 1 Кавинкина И.Н. Психолингвистика. Пособие для студентов педагогических специальностей высших учебных заведений. –Гродно: ГрГУ, 2010. –С. 51.Neyrolingvistika quyidagi uch jihatni o‘rganadi 1) tilni belgilar sistemasi sifatida 2) nutq va nutqiy faoliyat (dekodlash va kodlash jarayonlari)ni 3) voqelik haqidagi informatsiyani kodlash va dekodlash bilan bog‘liq miya qismlarini
Nutq iy buzilishlar etiologiyasida bosh miya jarohatlanishining o‘z o‘rni borligi eramizdan avvalgi 400 ming yil ilgari Gippokrat tomonidan aytib o‘tilgan. Lekin uni sistematik jihatdan o‘rganish XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlandi. Nutqiy buzilishlar faktlariga bo‘lgan qiziqishni Boduen de Kurtune, A.Shleyxer, G. Vernike, V. A. Bogoroditskiy, L.B.Sherba, R.Yakobson, L.R.Zinder h.k. olimlarning tadqiqotlarida uchratish mumkin. Neyrolingvistikada nutqiy buzilishlarning neyrofiziologik va lingvistik jihatlari T.Alajuanin, A.Ombredan, M.Dyuran, K.Konrad, K.Breyn, F.Grevel, R.Yusson, Yu. Barbiz, K.Kolmayer, A.Layshner, P.Milnerlar singari olimlarning ishlarida yoritib berilgan. A.R. Luriya esa L.S.Vigotskiy, I.P.Pavlov va P.K.Anoxinlarning ishlariga tayanib tadqiqotlar olib borgan. Mazkur tadqiqotchilar tomonidan turli fonologik, grammatik, leksik va semantik buzilishlar tasvirlangan. Shuningdek, neyrolingvistika lisoniy muomala buzilishining noafazik shakllari (nutqiy agnoziya, apraksiya, aleksiya va agrafiya)ni tadqiq etishga ham e’tibor qaratadi. 2. Nutq patologiyasi ning turlari Lisoniy me’yor va nutqiy me’yor nima? Nutq patologiyasi nima? Lisoniy me’yor – umumiy kommunikatsiya jarayonida tanlab olingan va mustahkamlangan til sistemasining turg‘un an’anaviy realizatsiyalari majmuyi. Nutqiy me’yor – madaniy jamiyat tomonidan ongli ravishda qayd qilingan barqaror va birlashtirilgan lisoniy vositalar va ularni qo‘llash qoidalarining majmuyi (masalan, talaffuz, urg‘u, so‘z qo‘llash, grammatika va stilistika qoidalari). Nutq patologiyasi (yunon. pathos – azob chekish, kasallik) – nutq me’yoridan chetga chiqish. Nutq patologiyasi jarayonini o‘rganish juda qiyindir. Chunki nutqida kamchiliklari mavjud insonlar muloqotga kam kirishadilar va o‘rganish obyekti sifatida o‘zlarining ustida eksperiment olib borishni uncha xohlamaydilar. Klinik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, miya faoliyatining buzilishi,
nutqiy faoliyatning buzilishiga olib keladi. Hatto alkogol, qattiq toliqish, qo‘rqinch tufayli vaqtincha miya buzilishi inson nutqiga ta’sir qiladi. A.A. Leontev nutq patologiyasining beshta muhim turini ajratib ko‘rsatadi: 1. Shaxs patologiyasi, ong va oliy psixik funksiyalar bilan bog‘liq nutqiy buzilish. Bunga progressiv falaj holatidagi nutqiy faoliyatning buzilishi (artikulyasiyaning qiyinlashuvi, talaffuzning noaniqligi)ni misol qilib keltirish mumkin. 2. Miyaning muayyan darajada shikastlanishiga asoslangan, biroq ruhiy kasalliklar bilan hech qanday aloqasi bo‘lmagan nutqiy buzilish. Bunga misol qilib afaziyaning turli ko‘rinishlarini keltirish mumkin. 3. Sensor sistemalarning buzilishi bilan bog‘liq tug‘ma yoki keyin orttirilgan nutqiy buzilish. Bu asosan karlar va kar-soqovlar nutqi va uni qabul qilishning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq. 4. Aqli zaif yoki psixik rivojlanishning vaqtincha kechikishi bilan bog‘liq nutqiy buzilish. 5. Ijro xarakteriga ega va nutqni motorli dasturlash yoki motorli dasturni amalga oshirish nuqsonlari bilan bog‘liq nutqiy buzilish. Nutq patologiyasining mazkur barcha turlari yaqingacha psixolingvistikaning bo‘limlaridan biri bo‘lgan patopsixolingvistika tomonidan o‘rganib kelingan. Neyrolingvistika mustaqil fan sifatida ajralib chiqqanidan keyin nutqiy buzilishning ikkinchi turi neyrolingvistik nuqtayi nazardan tadqiq qilina boshlandi. Quyida neyrolingvistika o‘rganadigan nutqiy buzilishlarni ko‘rib chiqamiz. Afaziya (yunon. aphasna , a – inkor, phasis – nutq) miya muayyan qismlarining, odatda, chap yarim sharning shikast topishi tufayli vujudga kelgan nutqiy buzilish. Afaziyani o‘rganish miyada nutqiy markazlarni joylashishini aniqlash imkonini berdi. Nutqiy patologiya yo‘nalishining eng yaxshi ishlangan bo‘limi afaziologiya hisoblanadi. Bugungi kunda nutqiy mexanizmlarning detalli modeli ishlab chiqilgan. O‘ng qo‘lda ish qiladiganlar, yozadiganlarda (95 %) nutqiy
zonalar chap yarim sharda joylashgan. Shunday ekan afaziologiya chap yarim sharning tadqiqi bilan shug‘ullanadi. Afaziya miyaga qon quyilishi (insult), miya o‘simtasi, biror bir mexanik shikast tufayli vujudga keladi. Agar miyadagi nutqiy zonalarning hammasi shikastlansa, total afaziya yuzaga keladi. Bunday holatda nutq umuman yo‘qoladi va uni tushunish amalga oshmaydi. Agar miyaning nutqiy zonalaridan biri ishlab ketsa, qisman afaziya vujudga keladi. Motor afaziya inson miyasidagi Broka zonasi shikastlanganda maydonga keladi. Afaziyaning bu turida inson nutqni tushuna oladi, lekin gapira olmaydi. Broka markazini 1861-yilda fransuz olimi P.Broka kashf qilgan. U miyaning chap peshona pastki orqa burmasida joylashgan. Ikkinchi nutqiy zona nemis olimi K.Vernike tomonidan 1874-yili kashf qilingan. U miyaning yuqori chakka burmasida joylashgan. Bunda odamlar nutqga ega bo‘ladilar, lekin o‘zgalar nutqini tushunmaydilar. Afaziyaning bu turi sensor afaziya , deb nomlanadi. Miyada joylashgan harakat markazi (Broka zonasi) va eshitish markazi (Vernike zonasi) bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. Harakat afaziyasida bemor so‘zlarni talaffuz qila olmaydi, garchi u unga aytilgan nutqni tushunadi, bunda miyaning chap peshona pastki orqa burmalarida joylashgan Broka markazi shikast yegan bo‘ladi. Agar bosh miyaning yuqori chakka miyasida joylashgan Vernika markazi shikastlansa, akustik afaziya sodir bo‘ladi. Bunday holda bemor gapira oladi, lekin nutqni tushunmaydi, unda “fonematik eshitish qobiliyati” buziladi. U so‘zlarni tushunib bo‘lmaydigan shovqindek qabul qiladi, ma’nosiga tushunmaydi. U hamma tovushlarni eshitadi, lekin ularni umumlashtirish va ajratish qobiliyatini yo‘qotadi. Bularning hammasi ikkilamchi buzilishlarga – so‘zlarning noto‘g‘ri talaffuz qilinishiga, yozish qobiliyatining buzilishiga olib keladi. Bosh miya quyi qismi faoliyatining shikasti nutqni qisman tushunishga olib keladi. Bunday holda semantik afaziya yuz beradi. Bemor mantiqiy grammatik munosabatlarni tushunmaydi, masalan: “otamning akasi”, “akamning otasi” yoki