logo

BO’LAJAK O’QITUVChILARDA INNOVATSION PEDAGOGIK FAOLIYATNI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

69.4951171875 KB
I . BOB. BO’LAJAK O’QITUVChILARDA INNOVATSION PEDAGOGIK
FAOLIY A TNI S H AKLLANTIRIS HNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Bo’lajak o’qituvchilarda innovastion pedagogik faoliyatni shakllantirish
pedagogik muammo sifatida.
           
          Xalqimizning intellektual va ma’naviy salohiyati mamlakatimiz kuch-qudratining 
muhum omili ekanligiga to’xtalib birinchi prezidentimiz  I.A.Karimov Xalqaro 
Vestminister universitetining ochilish tantanasida so’zlagan nutqida shunday degan edi: 
“Darhaqiqat, bizning bunday o’ta muhum omilni hisobga olmaslikka haqqimiz yo’q. 
Chunki , o’z oldimizga qo’ygan yuksak vazifa va marralarga erishishda zamonaviy bilim 
va tajriba sohibi bo’lgan yangicha fikrlaydigan yoshlarimiz bizning bizning tayanchimiz 
va suyanchimizdir, desak ayni haqiqat bo’ladi.
         Oldimizda turgan buyuk vazifalarni yechishning asosiy omili, ularni hal qilishning 
yagona sharti tom ma’nodagi barkamol shaxsni, har tamonlama yetuk avlodni tarbiyalab 
voyaga yetkazishdan iborat. Yurtimizning yorug’ kelajagini, xalqimizning hech kimdan 
kam bo’lmasdan farovon yashashini ta’minlashga qaratilgan bu vazifalarni ado etish 
barchamizning insoniy burchimizdir… bugun vatanimizga nafaqat yuqori malakali 
mutaxassislar, balki umumbashariy meros va qadiryatlarni zamonaviy bilim va tafakkur 
bilan boyitishga qodir huquqiy-demokratik jamiyatda odamlarning  ozod va erkin 
yashashini, mustaqil fikr yuritib, har tomonlama asoslangan qarorlar qabul qilishini 
hayotiy zarurat deb biladigan barkamol yoshlar ekan”. [ 1]   
O ’ zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2017   yil   7   fevraldagi   «O ’ zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida» gi  PQ-
4947   son,   2016   yil   29   dekabrdagi   «2017-2021   yillarda   ta’lim   tizimini   yanada
takomillashtirish   chora-tadbirlari   to’g’risida»gi   PQ-2909-son   qarori   hamda   boshqa
me’yoriy-huquqiy   hujjatlarda   belgilangan   vazifalarni   amalga   oshirishda   ushbu
disserta t siya   tadqiqoti   muayyan   darajada   xizmat   qiladi.   Shuningdek,   O’zbekiston
Respublikasi   Prezidenti   Sh.Mirziyoyev   tomonidan   ilgari   surilgan   5   ta   muhim
tashabbusdagi   uchinchi   tashabbus,   ya’ni   aholi   va   yoshlar   o’rtasida   kompyuter texnologiyalari   va   internetdan   samarali   foydalanishni   tashkil   etishga   hissa   qo’shadi.   Bu
muhum tashabbus O’zbekistonning rivojlanishida muhum omil hisoblanadi[2] 
             O‘zbekiston Respublikasining    “Ta’lim to‘g‘risida”gi    Qonunining 36-moddasida 
shunday deyilgan    “Ta’lim sohasida ekstramental va innovatsion faolyat ta’limni 
modernizatsiya qilish maqsadida amalga oshiriladi hamda yangi ta’lim texnologiyalari va
resurslarini ishlab chiqishga, ularni sinovdan o’tkazishga hamda ta’lim jarayoniga joriy 
e’tishga qaratilgan.  Ekspremintal va innovatsion faoliyatni amalga oshirish tartibi va 
shartlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
      Ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlari va mahalliy davlat hokimyati 
organlari innovatsion o’quv dasturlari va loyihalarini amalga oshirish hamda ularning 
natijalarini amaliyotga joriy etish uchun o’z vakolatlari doirasida shart-sharoitlar yaratdi”
[ 3]. 
        Bo’lajak pedagog-o’qituvchilarni o’z mutaxassisliklari bo’yicha ta’lim 
muassasalarida   fan asoslarni yangi pedagogic texologiyalar asosida o’qitishga tashkil 
etishga tayyorlash, ularni oily o’quv yurtida butun o’qish davrida kompleks ravishda 
amalga oshirilishi lozim. Pedagogik, psixologik , falsafiy, sotsial va uslubiy metodik 
hamda ta’limning texnika vositalari va axborot texnologiyalariga doir bilimlarni ularga 
tegishli fanlarni o’rganish jarayonida oladilar, umumiy ko’nikma va malakalarni 
laborotoriya-seminar mashg’ulotlarda, maktabda pedagogik  amaliyot o’tash davrida 
egallaydilar. Pedagogik profildagi fakultetlar o’quv rejalariga kiritilgan  “Yangi 
pedagogik texnologiyalar” fani bo’lajak pedagoglarga o’qish o’qitish jarayoniga 
texnologik yondoshuvni amalga oshirish b’yicha maxsus bilim va ko’nikmalarni berishi 
zarur. [ 4; 3 bet]               
          Bizning mamlakatamizda pedagogik  innovatsiyaning rivojlanish keng jamoatchi-
pedagoglar harakati maktabning tez rivojlanishiga bo’lgan talab va uni pedagoglar 
amalga oshira bilmasliklari o’rtasidagi yuzaga kelgan qarama-qarshiliklar bilan bogliq. 
Yangiliklarni qo’llash umumyligi kengaydi. Shu sababli yangi bilimlarga bo’lgan talab, 
yangi “yangilik”, “yangi innovatsiya”, “innovatsion jarayon” tushunchalarini anglash 
talabi keskinlashdi.    “Innovatsiya” so’zi ingliz tilidan kelib chiqqan, uning tarjimasi “yangilash”, 
“o’zgartirish”,  “yangilik kiritish” degan ma’nolarni bildiradi.
       Bizning adabiyotlarimizda innovatsiya muammolari ko’p vaqtgacha iqtisodiy 
tadqiqotlar tizimida o’rganilib kelinmoqda. 
    Ammo vaqt o’tishi bilan jamiyat hayoti faoliyatining hamma sohalarida innovatsion 
o’zgarishlar sifat xarakteristkalarini baholash muammosi yuzaga keladi, ammo 
o’zgarishlarni  faqatgina iqtisodiynazariyalar bilan aniqlab bo’lmaydi. Innavatsion 
jarayonlarni o’rganish uchun boshqa yo’llar zarur, unda innovatsion tahlil faqatgina. Fan 
va texnika erishgan zamonaviy yutuqlaridan foydalanishnigina o’z ichiga olmay, balki 
boshqarish, ta’lim, huquq va boshqa sohalarni ham qamrab oladi. Innovatsion pedagogik 
muammolarini yechilishini izlash ta’lim sohasida innovatsion jarayonlar borishi 
xususiyatlari, mazmuni, tarkibi va klassifikatsiyasini tekshirish natijalarini tahlil (analiz) 
qilish bilan bog’liq.
       “Innovatsiya” tushunchasi birinchi marta XIX asrda madaniyatshunoslar 
o’rganishlarida paydo bo’ldi va bir madaniyat elementlarini boshqasiga joriy qilish 
ma’nosini bildirgan. Uning bu ma’nosi hozirgacha etaografiyada saqlanib qolgan. XX asr
boshlarida yangi bilim sohasi yangiliklarni kiritish, qollash yuzaga keldi. U mahsulot 
ishlab chiqarish sohasida texnik yangiliklarni kiritish qonuniyatlarini o’rgana boshladi. 
Yangiliklarni kiritish haqidagi fan-innovatika-firmalarning yani reja, xizmatlarni ishlab 
chiqish va tadbiq etish faoliyatiga talablari keskin oshib borishiaks ettirilgan holda paydo 
bo’ladi.
      30 yillarda AQSHda  “firma innovatsion siyosati”,  “innovatsion jarayon” atamalari 
paydo bo’ldi. 60-70 yillarda g’arbda firmalar va boshqa korxonalar amalga 
oshirilayotgan yangiliklarni emperik tekshirishlar keng quloch yoyadi. Shu bilan birga 
diqqat ikki asosiy tekshirishlar sohasiga qaratiladi, ularning har birida o’z nazariy-
metedologik madaniyati ustun turadi.[ 5; 179 -180 bet ]       
       O’rta Osiyoning mutaffakir  allomalaridan  Bahoviddin Naqshband, al-Kindiy, Abu 
Nasr Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus,  Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Husayn Voiz Koshifiy, Abdulla Avloniy, 
Mahmudxo’ja Behbuddiy, Abdurauf Abdurahimboy o’g’li Fitrat, Hamza Hakimzoda, 
Asqar Zunnunov Abdulhamid Cho’lpon va boshqa mashhur qomusiy olimlar ta’lim 
tarbiya va madaniyatning rivojlanishining tengi yo’q vakillari hisoblanadi.   
       Hozirgi zamon o’qituvchising asosiy fazilatlaridan biri o’z kasbiga sadoqatliligi, 
g’oyaviy e’tiqodliligi, o’z kasbini sevishi, bu kasbga bo’lgan cheksiz sadoqat 
o’qituvchining boshqa kasb egalaridan ajralib turadi.  Chunki maktabda ta’lim tarbiya 
ishining yuqori saviyada olib borilishi faqat o’qituvchiga, uning kasbiy tayyorgarligiga 
bog’liq. 
      O’qituvchi shaxsiga qo’yiladigan talablardan birishuki, u o’zi o’qitayotgan 
predmetlarni chuqur bilishi, uning metodikasini o’zlashtirib olgan bo’lishi zarur. 
Predmetni va uning nazariyasini chuqur bilishi, uni qiziqarli etib o’quvchilarga yetkaza 
olishi bolalarni shu predmetga bo’lgan qiziqishini oshiradi. O’qituvchi obro’sini 
ko’taradi. O’quvchilar o’qituvchi bilimining bu bilimlarni bolalarga yetkaza olish 
imkoniyatlarini qadirlabgina qolmay balki uning shu predmetga bo’lgan qiziqishini, 
uning fidoyiligini ham taqdirlashadi [6; 39,40 bet.]
   O’qituvchining yuksak madaniyati, uning teran bilim doirasi ta’lim tarbiya ishlarini 
muvaffaqiyatli kechishiga yordam beradi. Hozirgi zamon o’qituvchisi ayniqsa, 
boshlang’ich sinf o’qituvchisi milliy qadiryatlarimizni bilibgina qolmay, uni keng ota 
onalar jamoatchiligi ichida, sinfda otashin targ’ibotchisi ham bo’lishi kerak.
      O’qituvchi kasbiga xos bo’lgan muhum fazilatlardan, talablardan biri-bolalarni 
sevish, ularning hayoti bilan qiziqish, har bir shaxsni hurmat qilishdan iboratdir. Bolani 
sevgan, butun kuch va bilimini bolalarning kelajagi buyuk Vatanga sodiq fuqaro qilib 
tarbiyalashga safarbar  qila oladigan  odamgina haqiqiy o’qituvchi bo’la oladi. Bolaga 
befarq, uning kelajagi bilan qiziqmaydigan, o’qituvchilik kasbiga loqayd odam haqiqiy 
o’qituvchi bo’la olmaydi. 
        O’qituvchiga shaxsiga qo’yiladigan umumiy talablar bilan boshlang’ich sinf 
o’qituvchisi kasbining o’ziga xosligi ayrim spetsifik talablarni keltirib chiqaradi.              Chunonchi, boshlang’ich sinf o’qituvchisi anatomiya, fizologiya, maktab gigienasi 
fanlaridan xabardor bo’lmog’i, o’quvchilarf faoliyatini sh fanlar tavsiya asosida tashlik 
etishi lozim; (sinflarni gigienik talabga javob berishi, o’quvchilar rejimi, ularni aqliy va 
jismoniy rivojlanishini kuzatish va to’g’ri yo’naltirish); o’qituvchi o’z nutqini idora 
qilishi, ovozning baland-pastligiga ahamiyat berishi (ortiqcha qattiq (baland ovoz bilan) 
gapirish ham, sekin gapirish ham bolalarni charchatib qo’yadi): nutqning jonli, ifodali 
bo’lishiga e’tibor berish; bolalarni charchatib qo’ymaslik maqsadida darsda ish turlarini 
tez-tez o’zgartirib olishi; ota-onalar orasida pedagogik bilimlarni targ’ib qilishi, ular bilan
yaqindan aloqa o’rnata olishi (bu faoliyat turi boshlang’ich sinf o’quvchilarining xulq-
atvorini, mayillarini, jismoniy holatini o’rganishga yordam beradi) va ularni tarbiyaviy 
ta’sir o’tkazishga yordamlashishi kerak. Nihoyat u o’z ustida tinmay ishlamog’i lozim.
       O’qituvchining kasbiy shakllanish jarayoni.     O’qituvchining kasbiy shakllanish 
jarayoni institut dargohida ta’lim olish jarayonidan boshlanadi. Pedagogika 
institutlarining o’quv-reja va fanlar bo’yicha dasturlarida bo’lajak o’qituvchilarga shu 
kasbning sir asrorlarini o’rgatish, ilmiy bilimlar berish, boshlang’ich sinf o’qituvchisiga 
kasbi haqida ma’lumot va ko’nikma berish nazarda tutiladi [7].
    “Boshlang’ich   ta’lim   konsepsiyasi”da   boshlang’ich   sinf     o’qituvchisining   qiyofasi
quyidagicha ta’riflanadi: “…eng muhimi, bolalarda o’qish, o’rganishga chinakam havas,
ishtiyoq   uyg’otuvchi,   e’tiqot   hosil   qiluvchi   ustoz   sifatida   alohida   o’rin   tutadi”.   Bu
konsepsiyada   boshlang’ich   sinf   o’qituvchisiga   qo’yiladigan   quyidagi   talablar   ham
keltiriladi: 
  -   O’zbekiston-   kelajagi   buyuk  davlat   ekaniga   ishonadigan   milliy   iftixor   tuyg’usiga
ega bo’lishi;
  -   bolalarni   xalq   pedagogikasi   durdonalari   hamda   milliy   qadiryatlarimiz   asosida
tarbiya qila olishi;
  -   nutqi ravon, xalq tili boyligi, ifoda usuli va tasvir vositalarni, adabiy til uslub va
me’yorini to’la egallagan bo’lishi zarur.
      O’qituvchilik   kasbiga   xos   bo’lgan   bunday   fazilatlarni   undagi   pedagogik   odob
shakllantiradi.   Pedagogic   odob   o’qituvchining   yuksak   kasbiy   fazilatidir.   U o’qituvchining   sabotli   bo’lish,   o’z   hissiyotini   idora   qila   olishi,   bolalarga   pedagogik
ta’sir     o’tkazish   vosita   va   meyorlarini   belgilashi   va   aniqlashiga   yordam   beradigan
fazilat   hisoblanadi.   Yuksak   pedagogik   odobga   ega   bo’lgan   o’qituvchigina   sinfda
mo’tadil psixologik iqlim o’rnata oladi, va bolalar qalbiga tez yo’l topa oladi[8.   28-
29 bet.]
            Pedagogik   taraqqiyotning   samarali   bo’lishi   o’qituvchidan   quyidagi   qobilyat
turlarini talab qiladi:
Pedagogik qobiliyatning asosiy turlari.
1.   Bilish   qobiliyati   –   fanning   tegishli   sohalariga   oid   qobiliyatdir.   Bunday
qobiliyatga ega bo’lgan o’qituvchi fanni o’quv kursi hajmidagina emas, balki ancha keng
chuqurroq   biladi,   o’z   fani   sohasidagi   kashfiyotlarni   hamisha   ko’zatib   boradi.   Unga
nihoyatda   qiziqishadi,   tadqiqot   ishlarini   ham   bajaradi.   Ba’zan   o’quvchilar   orasida:   "U
darsni   butun   vujudi,   jonjahdi   bilan   o’tadi"   yoki   "Vajohati   katta-yu,   bilimining   mazasi
yo’q" kabi iboralar uchrab turadi.
2.   Tushuntira   olish   qobiliyati   –   o’qituvchining   o’quv   materialini   o’quvchilarga
tushunarli   qilib   bayon   etishi,   material   yoki   muammoni   ularga   aniq   va   tushunarli   qilib
aytib berish, o’quvchilarda mustaqil ravishda faol qiziqish uyg’otish qobiliyatidir.
O’qituvchi   zarur   hollarda   o’quv   materialini   o’zgartira   olishi,   qiyin   narsani   oson,
murakkab   narsani   oddiy,   noaniq   narsani   tushunarli   qilib   o’quvchilarga   yetkaza   olishi
darkor. 
O’qituvchi   o’quvchining   mustaqil   fikrlashini   rag’batlantira   oladi.   Lekin,   ayrim
hollarda shunday fikrlarni uchratamiz: "O’qituvchi opamiz hech narsaga yaramas edilar,
yo’l-yo’lakay biror narsani mutlaqo tushuntirib bera olmasdilar".
O’quvchilar   ruhiyatini   hisobga   olib   borish   bu   qobiliyatlarga   asos   qilib   olinadi.
Qobiliyatli pedagog o’quvchilarning bilim va kamolot darajasini hisobga oladi, ularning
nimani bilishlari  va hali  nimani bilmasliklarini, nimani  unutib qo’yganliklarini  tasavvur
etadi. Ko’pchilik o’qituvchilarga, ayniqsa tajribasi katta o’qituvchilarga, o’quv materiali
oddiy tushunarli va qandaydir alohida izohni talab etmaydigandek tuyulmaydi. Qobiliyatli, tajribali o’qituvchi o’zini o’quvchining o’rniga quya oladi, u kattalarga
aniq   va   tushunarli   bo’lgan   narsaning   o’quvchilarga   tushunarsiz   va   mavhum   bir   narsa
bo’lishi mumkin ekanligiga asoslanib ish tutadi. Shuning uchun u bayon etishni xarakter
va shaklini alohida o’ylab chiqadi hamda rejalashtiradi.
Qobiliyatli   o’qituvchi   materialni   bayon   etish   jarayonida   turli   o’quvchilarning
tushuntirilayotgan materialni qanday o’zlashtirayotganlarini qator belgilar asosida to’ g’ri
aniqlab oladi va zarurat tug’ilgan hollarda bayon qilish usulini o’zgartiradi. Shuningdek
qobiliyatli   o’qituvchi   o’quvchilarning   saboqni   o’zlashtirib   olishlari   uchun   zamin
tayyorlab,   ularning   dam   olishdan   ishga   o’tishlari   bo’shashish,   lanjlik,   loqaydliklariga
barham berish uchun minimal  darajada vaqt  ajratish zaruratini  hisobga  oladi. U tegishli
vaziyat   yuzaga   kelmagunga   qadar   ish   boshlamaydi.   Masalan,   darsning   haddan   tashqari
zo’riqish bilan va kuchli boshlanishi o’quvchilarda muhofaza qiluvchi tormozlanish deb
atalmish   holatiga   sabab   bo’ladi,   miya   faoliyati   tormozlanadi   va   o’qituvchining   so’zlari
etarli darajada idrok qilinmaydi .
3.   Kuzatuvchanlik   qobiliyati   o’quvchining   tarbiyalanuvchining   ichki   dunyosiga
kira olish qobiliyati o’quvchi shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini juda yaxshi
tushuna bilish bilan bog’liq bo’lgan psixologik ko’zatuvchanlikdir. qobiliyatli o’qituvchi
uncha   katta   bo’lmagan   tashqi   ko’rinishlar   asosida   o’quvchining   ichki   holatidagi   juda
arzimagan o’zgarishlarini  ham  faxmlab oladi. o’quvchilarning ba’zan shunday  gaplarini
eshitamiz: "qaramayotganga uxshaydi-yu, hamma narsani ko’rib turadi", "o’qituvchimiz
biror o’quvchining xafa bo’lganini yoki dars tayyorlamaganligini ko’zidan biladi".
4 .   Nutq qobiliyati   – nutq yordamida shuningdek  imo-ishora vositasida o’z fikr va
tuyg’ularini   aniq   va   ravshan   ifodalash   qobiliyatidir.   Bu   o’qituvchilik   kasbi   uchun   juda
muhimdir.   o’qituvchining   nutqi   darsda   hamisha   o’quvchilarga   qaratilgan   bo’ladi.
o’qituvchi   yangi   mavzuni   tushuntirayotgan,   o’quvchining   javobini   tahlil   qilayotgan,
ma’qullayotgan yoki qoralayottgan bo’lsa ham uning nutqi hamisha o’zining ichki kuchi,
ishonchi, o’zi gapirayotgan narsaga qiziqayotganligi bilan ajralib turadi.
Fikrlar   ifodasi   o’quvchilar   uchun   aniq,   sodda,   tushunarli   bo’ladi.   o’qituvchining
bayoni   o’quvchilar   fikri   va   diqqatini   yuqori   darajada   faollashtirishga   qaratiladi.
O’qituvchi   o’quvchilar   oldiga   savollar   qo’yib,   ularni   asta-sekin   to’g’ri   javob   berishga olib boradi, o’quvchining diqqatini ishga soluvchi hamda fikrini faollashtiruvchi so’z va
iboralar   qo’llaniladi.   O’qituvchi   uzundan   uzoq   jumlalar,   murakkab   so’z   birikmalari,
murakkab iboralarni qo’llashdan qochadi. O’rinli yumor, hazil, yengilgina istehzo nutqni
jonlantirib   yuboradi,   uni   o’quvchilar   yaxshi   qabul   qiladilar.   O’qituvchining   nutqi   aniq,
jonli,   obrazli,   talaffuzi   jihatidan   erkin   ifodali,   his-hayajonli   bo’lib,   unda   stilistik,
grammatik, fonetik nuqsonlar uchramasligi lozim. Bir xildagi cho’ziq zeriktiradigan nutq
o’quvchilarni   tez   charchatadi,   ularni   lanj,   loqayd   qilib   qo’yadi.   Ayrimlar   tez,   ayrimlar
sekin gapirishga moyil bo’ladilar. O’quvchilarning o’zlashtirishlari uchun o’rtacha, jonli
nutq   yaxshi   natija   beradi.   Haddan   tashqari   keskin   va   baqiroq   nutq   o’quvchilar   asabini
buzadi, toliqtirib qo’yadi.
5.   Tashkilotchilik   qobiliyati   –   birinchidan   o’quvchilar   jamoasini   uyushtirish
muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirishni, ikkinchidan o’z ishini to’g’ri uyushganligini
nazarda tutadi.
O’z   ishini   tashkil   etish   deganda   ishni   to’g’ri   rejalashtira   olish   va   uni   nazorat   qila
bilish nazarda tutiladi. Tajribali o’qituvchilarda vaqtni o’ziga xos his etish ishlanmasini
vaqtga   qarab   to’g’ri   taqsimlay   olish,   belgilangan   muddatda   ulgurish   xususiyati   hosil
bo’ladi.
Dars   davomida,   kutilmaganda   ortiqcha   vaqt   sarflash   hollari   uchrab   turadi.   Ammo
tajribali o’qituvchi zarur hollarda darsning rejasini o’zgartira oladi.
6.   Obro’   orttira   olish   qobiliyati   -   o’quvchilarga   bevosita   emotsional     irodaviy
ta’sir   ko’rsatish   va   shu   asosda   obro’   orttira   olishdir.   Obro’   faqat   shu   asosdagina   emas,
balki o’qituvchining fanni yaxshi bilishi, mehribonligi, nazokatliligi va hakozolar asosida
ham qozoniladi. Avtoritar qobiliyatlar o’qituvchi shaxsiy sifatlarining butun bir irodaviy
sifatlariga   (dadilligi,   chidamliligi,   qat’iyligi,   talabchanligi   va   hakozolar)   shuningdek
o’quvchilarga   ta’lim-tarbiya   berish   mas’uliyatini   his   etishga   o’zining   haq   ekanligiga
ishonishga, bu ishonchni o’quvchilarga yetkaza olish kabilarga ham bo g’liq.
O’quvchilar   qo’pollik   qilmaydigan,   qo’rqitmaydigan,   to’g’ri   talab   qo’ya   oladigan
o’qituvchini hurmat qiladilar. 7 .   Kommunikativ   –   to’g’ri   muomala   qila   bilish   qobiliyati.   Bolalarga   yaqinlasha
olish, ular bilan pedagogik nuqtai nazardan juda samarali o’zaro munosabat o’rnata bilish
pedagogik nazokatning mavjudligini bildiradi.
8 .   Kelajakni   ko’ra   bilish   qobiliyati   –   o’z   harakatlarining   oqibatlarini   oldindan
ko’rishda, o’quvchining kelgusida qanday odam bo’lishi haqidagi tasavvur bilan bog’liq
bo’lgan   shaxsni   tarbiyalab   yetishtirishda,   tarbiyalanuvchining   qanday   fazilatlarini
taraqqiy   etishini   oldindan   aytib   bera   olishda   ifodalanadigan   maxsus   qobiliyat.   By
qobiliyat   pedagogik   optimizmga,   tarbiyaning   qudratiga,   odamga   ishonish   bilan   bog’liq
bo’ladi.
9.   Diqqatni   taqsimlash   qobiliyati   –   o’qituvchi   uchun   diqqatning   barcha
xususiyatlari hajmi, kuchi, idora qilina olishi ham taraqqiy etgan bo’lishi muhimdir.
O’z   xizmati   xususiyatiga   ko’ra   o’qituvchi   tashkilotchilik   fazilatiga   ham   ega
bo’lmog’i lozim. 
                       Buning uchun o’qituvchi tashabbuskorlik va tashkilotchilik qobilyatiga ega
bo’lib, har doim tetik, g’ayratli, o’z kuchi va imkoniyatiga ishongan bo’lmog’i zarur.
Tashabbuskorlik   va   g’ayratli   o’qituvchi   bolalarni   o’z   orqasidan   ergashtira   oladi,
o’quvchilar unga ergashadi.    
         O’qituvchilik kasbi juda katta ruhiy va ismoniy kuch talab etadi, shuning uchun
o’qituvchining   salomatligiga   ham   ma’lum   talablar   qo’yiladi.   O’qituvchining   ovoz
paychalari   rivojlangan,   ko’ra   qobilyati   yaxshi   bo’ladi,   uzoq   vaqt   tikka   tura   olishi,
ko’p   yurishi,   epchil   harakat   qila   olishi   (ayniqsa,   boshlang’ich   sinf   o’qituvchilari)
kerak.  Chunki kichik maktab o’quvchilari tinib-tinchimaydigan, o’ta qiziquvchan, ser
harakat   bo’ladilar.   Bu   sharoitda   o’qituvchi   ham   shu   xususiyatlarga   ega   bolmog’i
lozim. O’qituvchining shaxsiy ma’naviy axloqiy sifatlari
1. Insonparvarlik;                          9. Uddaburonlik;
2. Talabchanlik;                            10. To’g’ri so’zlik;
3. Adolatlilik;                                11. Mehribonlik;
4. Xushmuomalalik;                      12. Irodalilik;
5. Kamtarlik;                                  13. Vazminlik;
6. Sezgirlik;                                    14. Mustaqil fikrga egalik
7. Ijtimoiy g’oyaviy jihatdan          15. Halollik;                                      
    yetuklik;                                          
8. Umumiy va milliy                                                          
   qadiryatlarni hurmat qilish;
      Bo’lajak o’qituvchilar yuqoridagi shaxsiy  ma’naviy axloqiy sifatlarga ega 
bo’lishi kerak. Hozirgi kun yoshlari juda e’tiborli va har tamonlama kuzatuvchan, 
shuning uchun o’qituvchi har tamonlama tayyor bo’lishi lozim.
          Pedagogik mahorat - ta’lim beruvchining ustoz- murabbiylik fazilatlari, 
o’qituvchilik kasbining sirlarini chuqur egallaganligi, insoniylik va iste’dodi hamda 
intelektual salohiyati va shu kabilar asosida undagi kasbiy ta’lim, tushuncha, 
ko’nikma va malakalarning mukammal shakllangan kasbiy faoliyat.
      Pedagogik mahoratdan ko’zlangan maqsad darsning sifati va samaradorligini 
oshirishdan iborat bo’lib, u ta’lim beruvchining kasbiy-ijodiy faoliyatidir. Bunda 
ta’lim beruvchining mahorati ta’lim oluvchilar ichida kimga nimadir tushunarsiz 
bo’lganligini tezda (o’z vaqtida) ilg’ay olish qobilyatiga bog’liq bo’ladi.
      Pedagogik mahoratga ega o’qituvchida kamida quyidagi qobilyatlar mujassam 
bo’lmog’i lozim:
 o’qituvchi dars materialini aniq va ravshan bayon qila olishi kerak;
 o’qituvchi o’z ta’lim oluvchilarini iloji boricha o’rganilayotgan mavzu bo’yicha 
bir xil fikrga keltira olishi kerak;  o’qituvchi mavzu mohiyatini to’la ochib bera olishi kerak va zarur bo’lganda 
ularag bu mavzuning o’z kasbiy faoliyatidagi o’rni va roli haqida tushuncha bera
olishi kerak;
 dars davomida befarq holda qatnashayotgan ta’lim oluvchini tezda dars 
mazmuninio’rganishga jalb qila olish kerak;
 o’qituvchining darsni yana davom ettirishini xohlovchi ta’lim oluvchilar soni 
auditoriyadagi jami ta’lim oluvchilarning qanday qismini tashkil etishini 
baholab berish va bu orqali o’z dars o’tish texnologiyasini takomillashtirib 
borish imkoniyatiga ega bo’lish;
 o’qituvchining dars maqsadiga erishganligini baholay bilishi va xulosalash 
qobilyati va shu kabilardir. 1.2.  Bo’lajak o’qituvchilarda innovatsion pedag ogik faoliyatni          
                         shakllantirishning mavjud ahvoli.
           Ta’lim va tarbiya tarixini o‘rganar ekanmiz, uning rivojlanishi, yillar 
davomida shakllanib borishi ustoz va shogird faoliyatiga bog‘liqhgining guvohi 
bo‘lamiz. Eng qadimgi davrlardayoq mudarrislar (o‘qituvchilar) ta’lim va tarbiyaning
samarali ta’sir usullarini qidirib topib, hayotga tatbiq eta boshlaganlar. Buning 
natijasida eramizdan oldingi davrlardayoq ta’lim-tarbiyaning samaradorligiga 
erishilishi uchun o‘qituvchiga bo‘lgan talablar kuchayib bordi. O'qituvchi mahoratini 
takomillashtirish yuzasidan turli g'oyalar, nazariya va tavsiyalar paydo bo'la boshladi.
         Miloddan avvalgi VII - VI asrlarda O'rta Osiyoda ishlab chiqarish kuchlarining 
ortib borishi bilan ijtimoiy hayotda ham ijobiy o'zgarishlar ro'y berdi. Turk va fors 
tilida so'zlashuvchi xalqlar o'rtasida o'zaro madaniy aloqalar yuzaga keldi. Yosh 
avlodni mustaqil hayotga tayyorlashda asrlar davomida qo'llanib kelingan, yerli 
millatning o'ziga xos urf - odati va an’analariga mos ravishda tatbiq etilgan ta’lim va 
tarbiyaning noyob usul va vositalari, tadbir va shakllari vujudga kela boshladi. Hali 
maktab bo'lmagan, pedagogik fikr tarkib topmagan davrdayoq qabila a’zolari 
bolalarda mehnatsevarlik, axloq-odob, nafosat, do'stlik, mehr shafqat, insonparvarlik 
sifatlarini tarkib toptirish sohasida aql idrok bilan faoliyat olib borishgan. Ularning 
ta’lim-tarbiya usullari yillar davomida hayot tajribasi va sinovlaridan o'tib, 
sayqallanib o'sha davrda olijanob mevasi sifatida bizning davrimizgacha yetib keldi. 
       VII asrlarga kelib O’rta Osiyoda ilm-fan va madaniyat sohasidag rivojlanish 
bevosita ta’lim va tarbiya beruvchi mudarrislaming qizg'in faoliyati hamda ularga 
qo'yiladigan talablaming nihoyatda rang-barangligi va xilma-xilligi bilan diqqatga 
sazovordir. Ilk ibtidoiy jamoa  quldorlik davrlaridan boshlab, bolalarning ta’lim va 
tarbiyasiga javobga         ulamolar hamda mudarrislar nasihat, tushuntirish, 
rag'batlantirish maqtash, namuna ko'rsatish, tanbeh berish, ta’qiqlash, majbur qilish 
po'pisa qilish, q o’ rqitish kabi usullardan foydalanganlar. Biroq mudarrislarning o‘zi 
bolaga ta’lim-tarbiya berish uchun mukammal amaliy va nazariy bilimga ega bo'lishi 
kerak edi. Shu sababli mudarrislar savol madrasa toliblari orasidan tanlangan va 
ma’lum muddat tayyorgarlikdan o'tishgan.          Markaziy Osiyoning Xorazm zaminida shakllangan eng qadimiy  “o'tmishdagi 
dinlarning eng kuchlilaridan bo'lgan” (Yu.A.Rappoport zardushtiylik dinining 
muqaddas kitobi “Avesto”da bolalar ta’lim tarbiyasiga oid qiziqarli ma’lumotlar 
berilgan. “Avesto”da ta’kidlanadiki bilim va tarbiya hayotning eng muhim tirgagi 
bo‘lib hisoblanadi. Har bi yoshni shunday tarbiyalash zarurki, u avvalo yozishni 
o'rganish asosida bilim olishi kerak, so'ngra esa odob-axloqi bilan eng yuksak 
pog'onaga ko’tarilsin. Kohin muallimlar oqsoqollar Kengashi tomonidan tanlanib 
qat’iy belgilangan qoidalar asosida   у oshlarga ta’lim va tarbiya berishgan “Avesto”da
bolalarni o'qitish va tarbiyalash qoidalari quyidagi tartibda  tavsiya etilgan: 
a) diniy va axloqiy tarbiya; 
b)jismoniy tarbiya;
v) o'qish vayozishga o'rgatish. 
         Maxsus tayyorgarlikdan o'tgan muallimlar bolalarni yetti yoshidai boshlab, 
diniy tarbiyaga asoslangan maktablarga jalb qilishgan. Maktab larda “muqaddas 
yashil ko'ylak”  kiydirish marosimi o'tkazilgach, kohin muallimlar bolalarni  
“Avesto”da  keltirilgan madadkor kuchlarni ulug' lovchi ezgulik va yaxshilik 
ma’budasiga sig’intirishgan. Duolar quyidag s o’ zlar bilan boshlangan: “Men 
zardushtiylik diniga sodiq qolishga va’da beraman, men yaxshi fikrlar, yaxshi 
s o’ zlar, yaxshi amallarga ishonaman...”. Marosimdan so‘ng muallimlar bolalarga 
sov g’ alar ulashishgan. Muallimlar mashg'ulotlar jarayonida bolalarga nisbatan 
jismonn jazodan ko'ra ko'proq o'z diniga ishonch va e’tiqodni, dunyodagi barcha 
yaxshilik va ezguliklaming bunyodkori, ilohiy Axuramazdaga sig‘inishni, odamlar 
boshiga yovuzlik va yomonliklami yog‘diruvchi Axrimandan esa nafradanish hissini 
tarbiyalar edilar. Bolalarning sog‘- lom va baquwat bo‘lib o‘sishi bilan birga o‘z 
dinining barcha rasmrusumlarini to‘liq bajarishiga, o'rganilayotgan fanlami puxta 
bilishiga, axloqiy pokligiga, mehnatsevarlik, rostgo‘ylik, saxovatlilik kabi fazilatIami
egallashiga kohin muallimlari javobgar edilar. “Avesto”da er, suv va havo muqaddas 
deb e’lon qilinib, muhitni iflos qilgan va uni asrash qoidalarini buzgan kishi 400 
qamchi urish bilan jazolanardi. Tabiatni asrash, uni obod qilish yoshlik davrlaridanoq
ular ongiga singdirilgan. Zardushtiylik dini ta’limotida ilgari surilgan umuminsoniy  qadriyatlar majmuasi ezgulik va yaxshilik, jaholat va yomonlik, ta’lim va tarbiya 
haqidagi g‘oyalari bilan ulkan pedagogik ta’sir kuchiga ega bo‘lgan. Bunda 
tarbiyachi muallimlaming o‘z kasbiga sadoqatini alohida ta’kidlab o‘tish lozim. 
Zardushtiylik dinida iymort uchta tayanchga asoslanadi: fikrning sofligi, so'zning 
sobitligi, amallarning insoniyligi. Muallimlar ta’lim va tarbiyada yoshlar ongiga 
“bergan so‘zning uddasidan chiqish, unga sodiq qolish, savdo-sotiq va 
shartnomalarga qat’iy amal qilish, qarzni o‘z vaqtida to‘lash, aldamchilik va 
xiyonatdan xoli bo‘lish, halol mehnat, yaratuvchilik, yovuzlikni qalbdan chiqarib 
tashlash, iymone’tiqodli bo‘lish, miskinlarga yordam berish, yaxshi niyat, yaxshi so‘z
va yaxshi amallarga qo‘l urish” kabi insoniy tuyg‘ulami singdirish uchun qizg‘in 
mehnat qilganlar. Xullas, “Avesto” dunyodagi eng qadimgi din - zardushtiylik 
ta’limotming axloqiy falsafasi sifatida e’tirof etiladi. 
        
        O’qituvchining innovatsion faoliyatini samarali amalga oshirish bir qator shart-
sharoitlarga bog‘liq. Unga o‘qituvchining tayinli muloqoti, aks fikriga nisbatan 
beg‘araz munosabat, turli holatlarda ratsional vaziyatning tan olinishini uqtirishga 
tayyorligi kiradi. Buning natijasida o‘qituvchi o‘z bilim va ilmiy faoliyatini 
ta’minlaydigan keng qamrovli mavzu (motiv)ga ega bo‘ladi. O’qituvchi faoliyatida 
o‘z-o‘zini faollashtirish, o‘z ijodkorligi, o‘z-o‘zini bilishi va yaratuvchiligi kabi 
mavzu (motiv)lar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o‘qituvchi shaxsining 
kreativligini shakllantirish imkoniyatini beradi.
              Yangilik kiritishning muhim sharti muloqotning yangi vaziyatini 
tug‘dirishdir. Muloqotning yangi vaziyati - bu o‘qituvchining o‘z mustaqillik 
mavqeini, dunyoga, pedagogik fanga, o‘ziga bo‘Igan yangi munosabatni yarata olish 
qobiliyatidir. 0 ‘qituvchi o‘z nuqtai nazarlariga o‘ralashib qolmaydi, u pedagogik 
tajribalaming boy shakllari orqali ochilib, mukammallashib boradi. Bunday 
vaziyatlarda o‘qituvchining fikrlash usullari, aqliy madaniyati o‘zgarib boradi, hissiy 
tuyg‘ulari rivojlanadi. Keyingi sharti - bu o‘qituvchining madaniyat va muloqotga 
shayligi. 0 ‘qituvchining innovatsion faoliyati voqelikni o‘zgartirishga, uning 
muammolari va usullarini yechishni aniqlashga qaratilgandir. 0 ‘qituvchi va talaba  o‘rtasidagi muloqot namunasining o‘zgarishi, innovatsion faoliyat shartlaridan 
biridir. Yangi munosabatlar, an’analarda bo‘lganidek, qistovlar, hukmga bo‘ysunish 
kabi unsurlardan holi bo‘lishi lozim. Ular tenglarning hamkorligi, o‘zaro 
boshqarilishi, o‘zaro yordam shaklida qurilgan bo‘lishi darkor. Ular 
munosabatlaridagi eng muhim xususiyat bu o‘qituvchi va talabaning ijoddagi 
hamkorligidir. 
       Innovatsion faoliyat quyidagi asosiy funksiyalar bilan izohlanadi:
 • kasbiy faoliyatning ongli tahlili;
 • me ’yorlarga nisbatan tanqidiy yondashuv; 
• kasbiy yangiliklarga nisbatan shaylik; 
• dunyoga ijodiy yaratuvchilik munosabatida bolish; 
• o’z imkoniyatlarini ro'yobga chiqarish, o’z turmush tarzi va intilishlarini kasbiy 
faoliyatda mujassam qilish.[9.59-60bet ]   
       Demak, o‘qituvchi yangi pedagogik texnologiyalar, nazariyalar, 
konsepsiyalarning muallifi, ishlab chiqaruvchisi, tadqiqotchisi, foydalanuvchisi va 
targ‘ibotchisi sifatida namoyon bo‘ladi.
      Hozirgi jamiyat, madaniyat va ta’lim taraqqiyoti sharoitida o‘qituvchi innovatsiya
faoliyatiga bo‘lgan zaruriyat quyidagilar bilan o‘lchanadi:
 • ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish ta’lim tizimi, metodologiya va oiquv jarayoni 
texnologiyasining tubdan yangilashni talab qiladi. Bunday sharoitda 0‘qituvchining 
innovatsiya faoliyati pedagogik yangiliklarni yaratish, o'zlashtirish va foydalanishdan
iborat boladi;
 • ta ’lim mazmunini insonparvarlashtirish, doimo oiqitishningyangi tashkiliy 
shakllarini, texnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi; 
• pedagogik yangilikni o‘zlashtirish va uni tatbiq etishga nisbatan oiqituvchining 
munosabati xarakteri o'zgarishi. 0 ‘qituvchining innovatsion faoliyati tahlili yangilik 
kiritishning samaradorligini belgilovchi muayyan me’yorlardan foydalanishni talab 
qiladi.         Bunday me’yorlarga - yangilik, maqbullik (optimalnost), yuqori natijalilik, 
ommaviy tajribalarda innovatsiyani ijodiy qo‘llash imkoniyatlari kiradi.
Yangilik pedagogik yangilik me’yori sifatida o‘zida taklif qilinadigan yangini, 
yangilik darajasi mohiyatini aks ettiradi. Pedagog olimlar yangilikning qo‘llanish 
mashhurligi darajasi va sohasiga ko‘ra farqlanadigan mutlaq, chegaralangan mutlaq, 
shartli, subyektiv darajalarini farqlaydilar. Maqbullik me’yori o‘qituvchi va 
talabaning natijaga erishish uchun sarflangan kuch va vositalarini bildiradi. 
Natijalilik o‘qituvchi faoliyatidagi muayyan muhim ijobiy natijalami bildiradi. 
Pedagogik yangilik o‘z mohiyatiga ko‘ra ommaviy tajribalar mulki bo‘lib qolishi 
lozim. Pedagogika yangilikni dastlab ayrim o‘qituvchilaming faoliyatiga olib kiradi. 
Keyingi bosqichda - sinalgandan va obyektiv baho olgandan so‘ng pedagogik 
yangilik ommaviy tatbiq etishga tavsiya etiladi. V.A. Slastenin o‘tkazgan tadqiqotlar 
o‘qituvchining innovatsion faoliyatga kasbiy 
tayyorgarligini aniqlash imkoniyatlarini beradi. 
      Ular quyidagi tavsiflardan iborat: 
• moljallangan yangilikni yalpi va uning alohida bosqichlari muvaffaqiyatini bashorat
qilish;
 • kelgusida qayta ishlash maqsadida yangilikning o'zidagi va uni tatbiq qilishdagi 
kamchiliklami aniqlash; 
• yangilikni boshqa innovatsiyalar bilan qiyoslash, ulardan samaradorlarini tanlab 
olish, ulaming eng ahamiyatli va pishiqlik darajasini aniqlash; 
• yangilikni tatbiq etishning muvaffaqiyatlilik darajasini tekshirish; 
• yangilikni tatbiq etadigan tashkilotning innovatsiya qobiliyatiga baho berish.  
o‘qituvchining innovatsion faoliyati o‘z ichiga yangilikni tahlii qilish va unga baho 
berish, kelgusidagi harakatlaming maqsadi va konsepsiyasini shakllantirish, ushbu 
rejani amalga oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho berish kabilami qamrab 
oladi. 
         Innovatsion faoliyatning samaradorligi pedagog shaxsiyati bilan belgilanadi. 
V.A.Slastenin tadqiqotlarida o‘qituvchining innovatsion faoliyatga bo‘lgan 
qobiliyatlarining asosiy xislatlari belgilab berilgan. Unga quyidagi xislatlar taalluqli:  • shaxsning ijodiy-motivasion yo'nalganligi. Bu - qiziquvchanlik, ijodiy qiziqish; 
ijodiy yutuqlarga intilish; peshqadamlikka intilish; o‘z kamolotiga intilish va 
boshqalar; 
• kreativlik bu — hayolot (fantastlik), faraz; qoliplardan holi bo’lish, tavakkal qilish, 
tanqidiy fikrlash, baho bera olish qobiliyati, o’zicha mushohada yuritish, refleksiya; 
• kasbiy faoliyatni baholash. Bu - ijodiy faoliyat metodologiyasini egallash qobiliyati;
pedagogik tadqiqot metodlarini egallash qobiliyati; mualliflik konsepsiyasi faoliyat 
texnologiyasini yaratish qobiliyati, ziddiyatni ijodiy bartaraf qilish qobiliyati; ijodiy 
faoliyatda hamkorlik va o'zaro yordam berish qobiliyati va boshqalar; 
• o’qituvchining individual qobiliyati. Bu - ijodiy faoliyat surati; shaxsning ijodiy 
faoliyatdagi ish qobiliyati; qatiyatlilik, o‘ziga ishonch; ma'suliyatlilik, halollik, 
haqiqatgo‘ylik, o‘zini tuta bilish va boshqalar. Innovatsion faoliyat tadqiqotlari 
o‘qituvchining innovatsion faoliyatga hozirligi me’yorlarini belgilashga imkon berdi 
(V.A. Slastenin): 
• innovatsion foliyatga bo4gan zaruriyatni anglash; 
• ijodiy faoliyatga jalb qilinishiga shaylik; 
• shaxsiy maqsadlami innovatsion faoliyat bilan moslashtirish; 
• ijodiy muvaffaqiyatsizliklami yengishga shaylik;
 • innovatsion faoliyatni ijro etish uchun texnologik shaylik darajasi;
 • innovatsion faoliyatning kasbiy mustaqillikka ta ’siri;
 • kasbiy refleksiyaga bo’lgan qobiliyat [9; 61 bet]  
        Oliy maktabdagi innovatsiya jarayonlari xarakteri kiritilgan yangiliklar 
xususiyatlari, o‘qituvchilarning kasbiy imkoniyatlari, yangilik kiritish 
tashabbuskorlari va ishtirokchilarining innovatsion faoliyatlari xususiyatlari bilan 
belgilanadi. Innovatsion faoliyatda eng muhim masalalardan biri o‘qituvchi shaxsidir.
0 ‘qituvchi-novator sermahsul ijodiy shaxs bo‘lishi, kreativlikni, keng qamrovli 
qiziqish va mashg‘ullikni, sevuvchi ichki dunyosi boy, pedagogik yangiliklaiga o‘ch 
bo‘lishi lozim. O’qituvchini innovatsion faoliyatga tayyorlash ikki yo‘nalishda 
amalga oshirilishi lozim:  • yangilikni idrok qilishga innovatsion shaylikni shakllantirish;
 • yangicha harakat qila olishga o‘rgatish. Innovatsion faoliyatni tashkil etishda 
talabalarning o‘quv-bilish faoliyati va uni boshqarish alohida ahamiyatga ega. 
Innovatsiya jarayonlari, ulaming funksiyalari, rivojlanish qonuniyatlari, 
mexanizmlari va uni amalga oshirish texnologiyalari, boshqarish tamoyillarining 
pedagogik asoslarini o‘rganish oliy maktab o‘quv jarayonini zamonaviy pedagogika 
hamda psixologiya fanlari yutuqlari asosida jahon standartlari darajasida tashkil etish 
imkonini beradi.       
       Hozirgi kunning vazifalarini amalga oshirishda o'qitishning chuqur ijtimoiy 
e’tiqodlilik bilan uyg’un ilmiyligiga qo'yilavotgan talablar g‘oyatda muhimdir. 
Didaktikada o’qitishning ilmiyligi nima ekani asosli ravishda bayon qilinadi. Ma’lumki. 
maktab ta’imi mazmuniga kirgan barcha bilimlar voqelik qanday boisa, uni 
shundayligicha, hech bir qo‘shimchalarsiz aks ettiradi. Pedagogning vazifasi 
o'quvchilarga ilmiy, haqqoniv bilimlarni asli holicha tushuntirishdan, ularni bilimlarni 
mustaqil o’rganishlarida o'zlashtirilgan haqiqatlar borliqdagi - inson ongidan tashqari 
obyektiv mavjud narsalarga muvofiqligini kafolatlaydigan yodga solishdan iboratdir. 
   Ta’limning demokratik va insonparvarlik tizimiga olish davrida o'qitishdagi 
individual yondashish alohida ahamiyat kasb etadi, binobarin, hozirgi kunning talabi 
o’quvchi o4rta maktab dasturini o'zlashtirishi uchun taiim ning har bir bosqichida 
tegishlicha bilimlar olishiga erishishdan iboratdir. Shaxs doimo shakllanishda bo'ladi. 
Shaxsning shakllanishi sust kechishi ham mumkin. Shaxsni har tomonlama kamol 
toptirish muammosini faqat maktab emas, balki jamiyatning rivojlanishi ham hal qiladi, 
albatta. Jamiyat tobora rivojlanishi bilan shaxs har tomonlama kamol topishi uchun qulay
sharoitlar vujudga keladi. O'qitishni tabaqalashtirish va individuallashtirish muammosi 
taiim nazariyasi va amaliyotida yangi muammo emas. Ammo u hozirgi paytda talim -
tarbiya nazariyasida alohida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Uning m oh iyat i, fan-
texnika taraqqiy etayotgan sharoitda malakaii kadrlar tayyorlashdan iborat. Talim ni 
tabaqalashtirish muammosi ilmiy-pedagogik asosda hal qilinsa, o'qitishni m alum 
darajada individuallashtirishga imkon iyat paydo bo’ladi. O'qitishni individuallashtirish 
juda murakkab muammo bo’lib, m alum metodologik va pedagogik yondashishga bogiiq  holda bevosita hal qilinadi. Pedagoglar va psixologlar o'qitishni individuallashtirish 
muammosiga shaxsni har tomonlama kamol toptirish, shaxs bilan muayyan (o'quvchilar 
yoki ishlab chiqaruvchilardan iborat) jamoa oltasidagi munosabatlarni. maktabning 
insonni tarbiyalashdagi rolini muayyan tushunish nuqtayi nazaridan yondashadilar.          
1.3. O’qituvchilar   faoliyatida   texnologik   yondashuvning   o’ziga   xosligi.           
           XX asrning 30-60-yillarida pedagogik texnologiyaga oid qarashlar. XX asming 
30-yillarida ta’lim-tarbiya tizimida katta o'zgarishlar yuz berdi. Bu o'zgarishlar 
hukumatning 30-yillarda qabul qilgan qator qarorlari (1932-yil 25-avgustdagi 
«Boshlang'ich va o'rta maktablaming o'quv programmalari va rejimi haqida»gi, 1933-yil 
fevraldagi «Boshlang'ich va o'rta maktab darsliklari haqida»gi, 1934-yil 15-maydagi 
maktablarda tarix va geograflya o'qitish to'grisidagigi va boshqalar) bilan bog'liqdir. Bu 
qarorlarda o'quv jarayonidagi kamchiliklar: O'quv materiallarining haddan tashqari 
ko'pligi, buning natijasida ayrim o'quv fanlari yuzaki o'tilayotganligi, ba’zi fanlar, 
ayniqsa, matematika, fizika va ximiya dasturlari orasida bog'lanish yo'qligi, soddalashib 
ketganligi kabilar ko'rsatildi. O'qitishda ko'rgazmali qurollardan foydalanishga alohida 
e’tibor qaratildi[10]    
           Pedagogik texnologiya  tushunchasi va unga berilgan  ta ’rifla r. "Texnologiya" 
tushunchasi texnikaviy taraqqiyot bilan bog'liq holda fanga 1872-yilda kirib keldi va 
yunoncha ikki so'zdan — «texos» - «san’at», «hunar» va «logos» - «fan», «ta’limot» 
so'zlaridan tashkil topib, “Hunar fani” ma’nosini anglatadi. Biroq bu ifoda zamonaviy 
texnologik jarayonni to'liq tavsiflab berolmaydi, texnologik jarayon har doim zaruriy 
vositalar va sharoitlardan foydalangan holda amallarni (operatsiyalarni) muayyan ketma-
ketlikda bajarishni ko'zda tutadi. 
     Yanada aniqroq aytadigan bo'lsak, texnologik jarayon - bu mehnat qurollari bilan 
mehnat obyektlari (xom ashyo) ga bosqichma-bosqich ta’sir etish natijasida mahsulot 
yaratish borasidagi ishchi (ishchi-mashina)ning faoliyatidir. Ishlab chiqarishda 
texnologiya so'zidan kelib chiqadigan quyidagi tushunchalar ishlatiladi: Texnologik 
jarayon ishlab chiqariladigan mahsulotga ishlov berishning yagona jarayonini hosil 
qiluvchi texnologik operatsiyalarning yig'indisi. Texnologik operatsiya - ishchi  tomonidan uzining ish joyida bajariladigan, yakuniga yetkazilgan harakat ko'rinishidagi 
jarayonning bir qismi.
       Texnologik xarita - ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarish texnologik 
operatsiyalarini ketma-ketligini bayon qiluvchi texnik hujjat. 
       Texnologik rejim - texnologik operatsiyalami amalga oshirishni belgilovchi tartib 
bo'lib, ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarishda bajariladigan operatsiyalarning vaqti, 
shartlarini belgilaydi.                    
          Ana shu ta’rif va tushunchalarni o'quv jarayoniga ko'chirsak quyidagi xulosaga 
kelish mumkin: Pedagogik texnologiya bu o'qituvchi (tarbiyachi)ning o'quvchi 
(talaba)larga o'qitish vositalari yordamida muayyan sharoitlarda ta’sir ko'rsatishi va bu 
faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini intensiv 
shakllantirish jarayonidir. Pedagogik texnologiya - o'quv jarayonini 
texnologiyalashtirishni butunligicha aniqlovchi tizimli kategoriya. Pedagogik nashrlarda 
«O'qitish texnologiyasi», «Ta’lim texnologiyasi» tushunchalari ham ishlatiladi. O'qitish 
texnologiyasi - birinchidan, pedagogik texnologiyaning jarayonli-harakat aspektini 
anglatadi. Bu, ta’lim jarayonini o'zgaruvchan sharoitlarda, ajratilgan vaqt davomida 
istiqbollashtirilgan natijalariga kafolatli erishishga va konkret ta’lim-tarbiya jarayonlarini
amalga oshirishni instrumental ta’minlovchi usul va vositalar (texnologik 
operatsiya)larning tartibli birligini o'zida mujassamlashtirgan ta’lim modelini ishlab 
chiqish va amalga oshirishning texnologik jarayoni; ikkinchidan, pedagogik 
texnologiyaning jarayonli-bayonli aspektini ifodalaydi. Bu maqsadni amalga oshirish va 
istiqbolda belgilangan natijalarga erishish bo'yicha pedagogik hamda o'quv faoliyatining 
loyihasini bajarishning bayonidir (texnologik xarita). Ta’lim texnologiyasi pedagogik 
texnologiyaning ilmiy aspektini belgilash uchun ishlatiladi. Bu texnik va inson 
resurslarini hamda ulami o'z oldiga ta’lim shakllarini optimallashtirish vazifasini qo‘- 
yuvchi hamkorligini hisobga olgan holda dars berish va bilimlami o'zlashtirishning 
barcha jarayonlarini yaratish, qo'llash va belgilashning tizimli usuli. Bugungi kunda ilmiy
va ommabop adabiyotlarda «pedagogik texnologiya» tushunchasini ta’riflashda turli xil 
tasniflarni uchratishimiz mumkin. Pedagogik texnologiyani o'quv jarayoniga olib kirish  zarurligini MDH davlatlari ichida birinchilardan bo'lib ilmiy asoslab bergan rossiyalik 
olim V P . Bespalko «Pedagogik texnologiya - amaliyotga joriy etish mumkin bo4gan 
pedagogik tizimning loyihasidir», deyish bilan, quyidagi t a ’rifn i beradi: «Pedagogik 
texnologiya - bu o’qituvchi mahoratiga bogiik bo'lmagan holda pedagogik 
muvoffaqiyatni kafolatlay oladigan  o’quvchi shaxsini shakllantirish jarayoni loyihasidir»
Bu ta’rif mazmunidan quyidagi muhim tamoyillami ajratib ko‘rsatish mumkin: - 
Pedagogik texnologiya o'quvchi (talaba)larda ma’lum ijtimoiy tajriba elementlarini 
shakllantirish uchun loyihalanadi; loyihalangan tayyor texnologiyani amalga oshirish fan 
o'qituvchisidan katta mahorat talab etmaydi; yakuniy natija, albatta, kafolatlanadi.       
T.S. Nazarova             ta’rificha: «Pedagogik texnologiya - ta’lim-tarbiyadan ko'zlangan 
maqsadga erishish uchun o'quv jarayonida qo'llaniladigan usullar, vositalar majmuyidir»
2. Nufuzli Y U N E S K O tashkiloti ma’qullagan ta’rif buyicha «Pedagogik texnologiya 
- ta’lim shakllarini optimallashtirish maqsadida texnik vositalar, inson salohiyati hamda 
ulaming ta’sirini inobatga olib, o'qitish va bilim uzlashtirishning barcha jarayonlarini 
aniqlash, yaratish va qo'llashning tizimli metodidir»
3. Nemis olimi Kurt Levin, shveytsariyalik psixolog Jan Piajler XX asming 40-
yillaridayoq gumhda ko'pchilikning yagona bir qaroiga kelishining psixologik tabiatini 
o'rganishar ekan, pedagogik texnologiyalaming ahamiyatini alohida qayd etib o'tishgan. 
Amerikalik olimlar Benjamin Blum, Levi Stross, Jon Morenolar fikricha «...pedagogik 
texnologiya ta’lim maqsadlarini ko'zlagan etalon asosida o'quvchilaming kuzatiladigan, 
o'lchanadigan harakatlari shaklida oydinlashtirishdir».
      Rus olimasi N.V. Kuzmina pedagogik tizim uzida ta’lim va tarbiya maqsadiga 
bo‘ysindirilgan o'zaro boglik tarkibli elementlardan tashkil topishini uqtiradi:
1. Bir guruh rus olimlari «pedagogik texnologiyalar obyektiv jarayon va u yangicha 
sifatiy muammolami echish uchun ta’limni evolyutsion bosqichga ko'tarish shartlaridan 
biri» deb qaraydilar. M.V. Klarin fikricha, Pedagogik texnologiya — o'quv jarayoniga 
yondashgan holda, oldindan belgilab olingan maqsad ko'rsatkichlaridan kelib chiqib 
o'quv jarayonini loyihalashdir. Rossiya pedagoglaridan V .M .Monaxov pedagogik  texnologiyaga quyidagi ta’rifni beradi: «Pedagogik texnologiya-azaldan rejalashtirilgan 
natijalarga olib boruvchi va bajarilishi shart bo'lgan tartibli amallar tizimidir» va uning 
xususiyatiga e’tibor qaratib, « Pedagogik texnologiya - o'quv jarayonini 
texnologiyalashtirib, uning qayta tiklanuvchanligini hamda pedagogik jarayon 
turg'unligini oshirib, bu jarayon ijrochisining subyektiv xususiyatlaridan uni ozod qiladi»,
- deydi. V.P. Bespalkoning o'zbekistonlik shogirdlaridan N. Sayidahm edov fikricha: « 
Pedagogik texnologiya - bu o'qituvchi (tarbiyachi) tomonidan o'qitish (tarbiya) vositalari 
yordamida o'quvchilarga ta’sir ko'rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan 
belgilab olingan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayonidir»
      Yirik pedagog olimlarimizdan biri M .Ochilov pedagogik texnologiya sohasidagi 
tadqiqotlari natijasida quyidagi xulosaga keladi: «Pedagogik texnologiya-tizimli, 
texnologik yondashuvlar asosida ta’lim shakllarini qulaylashtirish, natijasini kafolatlash 
va obyektiv baholash uchun inson salohiyati hamda texnik vositalaming o'zaro ta’sirini 
inobatga olib, ta’lim maqsadlarini oydinlashtirib, o'qitish va bilim o'zlashtirish 
jarayonlarida qo'llaniladigan usul va metodlar majmuidir»
     U pedagogik texnologiyaga ta’lim usuli, ma’lum ma’noda ta’lim-tarbiya jarayonlari, 
vositalari, shakl va metodlari majmui deb qaraydi. «Pedagogik texnologiya ta’lim-
tarbiyaning obyektiv qonuniyatlari, diagnostik maqsadlar asosida o'quv jarayonlari, 
ta’lim-tarbiyaning mazmuni, metod va vositalarini ishlab chiqish va takomillashtirish 
tizimidir», - deb ta’rif beradi.  Ко ‘rib tuiganimizdek, «pedagogik texnologiya» 
tushunchasini ta’riflashda hali yagona fikrga kelinganicha yo'q. Bizning fikrimizcha, 
pedagogik texnologiya - ta’lim-tarbiya jarayonlari, ta’lim usuli, vositalari, shakllari,         
o’qituvchi va tahsil oluvchi o'rtasidagi munosabatlar majmui bo'lib, ta’lim jarayoniga 
tizimli, texnologik yondashuvni talab qiladi va o'zida ta’lim maqsadlarini 
oydinlashtirishni, natijasini kafolatlashni va obyektiv baholashdek muhim belgilami aks 
ettiradi. Pedagogik texnologiyaning fan sifatidagi vazifalarini o'qitishning har bir 
bosqichida ta’limning mazmunini belgilash, ta’limtarbiyaning shakllari va vositalarini 
tayyorlash, predmetning mazmuniga kiritish uchun vaziyatli matnlar, testlar tayyorlash, 
shaxsda shakllantirish nazarda tutilgan kasbiy sifatlar va ma’naviy fazilatlami  o'zlashtirishga yo'naltirilgan topshiriqlar tizimini ishlab chiqish, ta’limning natijasi va 
o'zlashtirish darajasini aniqlash ulami obyektiv baholash uchun test vazifalarini 
tayyorlash kabilar tashkil qiladi. Pedagogik texnologiya  XX asrning oxirlarida deyarli 
barcha rivojlangan mamlakatlarda tez tarqalib, nufuzli YUNESKO tashkiloti tomonidan 
ham tan olindi va qo'llab-quvvatlandi. Hozirda ko'pgina mamalakatlarda muvoffaqiyatli 
qo'llanilib kelinmoqda. Ko'pgina mamlakatlar pedagogik texnologiyadan foydalanib, 
ta’lim-tarbiya tizimini rivojlantirishda, o'quvchilar o'zlashtirishini oshirishda sezilarli 
yutuqlarga erishdilar Ta’limni texnologiyalashtirishning asosini, ta’lim jarayonini, uning 
samaradorligini oshirish va ta’lim oluvchilami, berilgan sharoitlarda va belgilangan vaqt 
ichida loyihalashtirilayotgan o'quv natijalariga erishishlarini kafolatlash maqsadida to'liq 
boshqarish g'oyasi tashkil etadi.
         Innovatsiyalar dolzarb, muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bir tizimda shakllangan 
yangicha yondashuvlardir. Ular tashabbuslar va yangiliklar asosida tug‘ilib, ta’lim 
mazmunini rivojlantirish uchun istiqbolli bo‘ladi. Shuningdek, umuman ta’lim tizimi 
rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Innovatsiya - ma’lum bir faoliyat maydonidagi yoki 
ishlab chiqarishdagi texnologiya, shakl va metodlar, muammoni echish uchun yangicha 
yondashuv yoki yangi texnologik jarayonni qo‘llash, oldingidan ancha muvaffaqiyatga 
erishishiga olib kelishi ma’lum bo‘lgan oxirgi natijadir. Bugun ta’lim tizimidagi 
innovatsiyalarni quyidagicha tasniflash mumkin: - faoliyat yo‘nalishiga qarab (pedagogik
jarayondagi, boshqaruvdagi); - kiritilgan o‘zgarishlarning tavsifiga ko‘ra (lokal, modulli, 
tizimli); - kelib chiqish manbaiga ko‘ra (shu jamoa uchun ichki yoki tashqaridan 
olingan). Innovatsiyalar odatda bir necha muammo kesishgan paytda vujudga keladi va 
umuman yangi masalalarni hal qiladi, pedagogik jarayonning uzluksiz yangilanib 
borishga olib keladi. «Yangiliklarni joriy qilish» tushunchasi bizningcha, yangilik, ham 
ana shu yangilikni amaliyotga joriy etish jarayonidir. Yangilik — bu alohida olingan 
shaxs uchun yangi bo‘lgan g‘oya, bu g‘oya ob’ektiv ravishda yangi yoki yangi emasligi 
ahamiyat kasb etmaydi, biz uni vaqt bo‘yicha — yangilik ochilgan payt yoki undan 
birinchi marta foydalanilgan paytda aniqlaymiz. Yangilikni joriy qilish predmet 
mazmuniga ko‘ra uchta asosiy guruhga bo‘linadi: - texnik- texnologik; - mahsuliy; - 
ijtimoiy.   Ta’lim tizimidagi har qanday yangilik innovatsiya bo‘la olmaydi. Shu sababli  “novatsiya” va “innovatsiya” tushunchalari o‘rtasidagi asosiy farqlarni ko‘rsatib o‘tish 
zarur. Buning uchun islohot faoliyatining aniq shakli, mazmuni va ko‘lami asos bo‘lib 
xizmat qiladi. Agar faoliyat qisqa muddatli bo‘lsa va yaxlit tizim xususiyatiga ega 
bo‘lmasa, o‘z oldiga muayyan tizimdagi faqat ba’zi elementlarni o‘zgartirishni vazifa 
qilib qo‘ygan bo‘lsa, u holda biz novatsiya bilan muloqot qilayotgan bo‘lamiz. Agar 
faoliyat ma’lum konseptual yondashuv asosida amalga oshirilayotgan bo‘lsa, uning 
natijasi o‘sha tizim rivojlanishiga yoki uning prinsipial o‘zgarishiga olib kelsagina 
innovatsiya deya olamiz. Har ikkala tushuncha mezonlari quyidagicha: novatsiya 
amaldagi nazariya doirasida amalga oshiriladi, ko‘lam va vaqt bo‘yicha chegaralanadi, 
metodlar yangilanadi va natijasi avvalgi tizimni takomillashtiradi. Innovatsiya esa tizimli,
yaxshi va davomli bo‘ladi, ma’lum amaliyotda yangi faoliyat tizimini loyihalaydi, 
amaliyot sub’ektlari pozitsiyalarini to‘la yangilaydi. Bunda faoliyatning yangi 
yo‘nalishlari ochiladi, yangi texnologiyalar yaratiladi, faoliyatning yangi sifat natijalariga
erishiladi, natijada amaliyotning o‘zi ham yangilanadi. Innovatsiyaning amaliyotga 
kiritilishi innovatsion jarayonlarda amalga oshiriladi. 
       Innovatsion jarayon deb  — innovatsion o‘zgarishlarga tayyorgarlik ko‘rish va uni 
amalga oshirish jarayoniga aytiladi. Innovatsion jarayon — bu pedagogik yangiliklar, bu 
yangiliklarning pedagogik hamjamiyat tomonidan o‘zlashtirilishi va ulardan ilmiy asosda
amaliyotda samarali foydalanishning o‘zgarib boruvchi yaxlitligi.Ta’lim jarayonidagi 
innovatsion o‘zgarishlar, ta’lim tizimiga har qanday yangilikning kiritilishi bevosita 
o‘qituvchi faoliyatini yangilash va o‘zgartirish orqali amalga oshiriladi.
      Innovatsion faoliyat  — bu uzluksiz ravishda yangiliklar asosida ishlash bo‘lib, u 
uzoq vaqt davomida shakllanadi va takomillashib boradi. O‘qituvchi innovatsion faoliyati
xususiyatlarini o‘rganib chiqqan pedagogik olimlar fikrlariga tayangan holda, 
quyidagilarni innovatsion faoliyatning asosiy belgilari deb hisoblashi mumkin:
  — ijodiy faoliyat falsafasini egallashga intilish; 
— pedagogik tadqiqot metodlarini egallash; 
— mualliflik konsepsiyalarini yaratish qobiliyati;  — tajriba-sinov ishlarini rejalashtirish va amalga oshira olish; 
— o‘zidan boshqa tadqiqotchi;
 — pedagoglar tajribalarini qo‘llay olish; 
— hamkasblar bilan hamkorlik; 
— fikr almashish va metodik yordam ko‘rsata olishlik; 
— ziddiyatlarning oldini olish va bartaraf etish; 
— yangiliklarni izlab topish va ularni o‘z sharoitiga moslashtirib borish. 
        Innovatsion faoliyat davrida yangiliklar, innovatsiyalar, tom ma’noda ta’lim 
jarayoniga kirib keladi. Shu sababli ta’lim tizimidagi innovatsiyalarni pedagogik 
jarayonga kiritish 4 bosqichda amalga oshiriladi: 
1. Muammoli tahlil asosida aniqlash.   
2. Mo‘ljallanayotgan ta’lim tizimni loyihalash. 
3. O‘zgarishlar va yangiliklarni rejalashtirish. 
4. O‘zgarishlarni amalga oshirish. 
          Innovatsion faoliyatga tayyorlanishdan maqsad — o‘qituvchining yangilikka 
intiluvchanligini, mustaqil o‘z ustida ishlash ko‘nikmasi va malakasini shakllantirish, 
yangi pedagogik texnologiyalar, interfaol metodlardan foydalanib, dars va darsdan 
tashqari mashg‘ulotlarni o‘tkazish malakasini takomillashtirishdan iborat. 
          Bugungi kunda jamiyatimiz rivojlanishida pedagogik texnologiya o‘zining aniq 
belgilab olingan maqsad va vazifalari, obyekti va predmeti, tadqiq etayotgan 
muammolarning mantiqiy asoslari, rivojlanish qonuniyatlari, o‘zining tayanch 
metodologiyasiga ega bo‘lgan pedagogika fanining muhim tarmog‘i sifatida namoyon 
bo‘ladi. Pedagogik texnologiya ilmning ustuvor sohasi sifatida davlat va jamiyat 
taraqqiyotiga xizmat qiladigan uzluksiz ta’lim tizimini yangidan - yangi pedagogik 
nazariyalar negizida vujudga kelgan ta’lim modellari va texnologiyalari bilan  qurollantirish asosida kadrlar tayyorlash sifatini oshirishga yo‘naltirilgandir. Pedagogik 
texnologiya o‘quvchi shaxsining yosh xususiyatlari va rivojlanish dinamikasini hisobga 
olgan holda ta’lim texnologiyalarini tanlaydi. Tanlab olingan muayyan ta’lim 
texnologiyalari doirasida o‘quvchilarga turli darajadagi tushunchalarni hamda 
mujassamlashgan bilimlarni taqdim etish yo‘llarini, shakl va vositalarini taklif qiladi. 
Muayyan bir pedagogik texnologiyani nazariy jihatdan asoslaganda, pedagogik 
texnologiya o‘quvchi hamda o‘qituvchining jonli faoliyat ko‘rsatishini ta’minlashga, 
uning erkin fikrlash, ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’lim 
jarayonini tashkil etishni nazarda tutmog‘i lozim. Ta’lim jarayoniga tatbiq qilinadigan 
har qanday pedagogik texnologiya, uning komponentlarining ta’lim mazmuni, o‘quv 
dasturi yoki darslik, o‘qituvchi faoliyati orqali o‘tishidan qat’iy nazar, o‘quvchining jonli 
tarzdagi erkin va ijodiy faoliyatini jadal rivojlantirishga xizmat qilishiga erishish talab 
qilinadi. Bunda pedagogik texnologiyalar, birinchi navbatda, har bir o‘quvchining boshqa
o‘quvchilar, dars materiallari hamda o‘qituvchi (pedagog) bilan erkin tarzda muloqot 
qilishini, fikr almashishini ta’minlaydi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar pedagogik 
amaliyotning o‘quvchi shaxsiga qonunlar majmuini, tabiat va jamiyat hodisalarini, 
kishilik madaniyati va axloq - odobini, muayyan fan asoslarini tanituvchi shakli sifatida 
namoyon bo‘lishi lozim. Bu sohada nazariy jihatdan asoslangan, har tomonlama sinovdan
o‘tgan hamda aniq amal qiluvchi qonuniyatlarga tayanish maqsadga muvofiqdir. 
Pedagogik texnologiyaning asosiy mohiyati har bir shaxsda mavjud bo‘lgan uning 
ehtiyoji, qiziqishi, iqtidori va imkoniyatlari asosida ularda ijobiy xislat va fazilatlarni 
shakllantirish, rivojlantirish sanaladi. Bu o‘rinda ta’lim mazmuni shaxsning shakllanishi 
va rivojlanishi uchun muhit sanaladi. Shuning uchun ta’lim mazmuni insonparvarlikka 
yo‘naltirilgan gumanistik g‘oya va me’yorlarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lishi lozim.
Pedagogik munosabatlarni rivojlantirish va demokratlashtirish asosidagi pedagogik 
texnologiya yakka hokimlik texnologiyasiga tubdan qarshi bo‘lib, pedagogik jarayonda 
hamkorlik, g‘amxo‘rlik, o‘quvchilar shaxsini hurmat qilish, e’zozlash orqali shaxsni 
rivojlantirish va ijod qilishga qulay muhit yaratadi. An’anaviy ta’limda o‘qituvchi 
(pedagog) ta’lim mazmunining subyekti, o‘quvchilar pedagogik jarayonning obyekti deb 
qaralsa, hamkorlik pedagogikasida o‘quvchi o‘z o‘quv faoliyatining subyekti sanaladi.  Shu sababli hamkorlik pedagogikasida yagona ta’lim jarayonining ikkita subyekti 
hamkorlikda o‘quv-tarbiya vazifalarini hal etadi. Pedagogik texnologiya o‘quvchilarning 
o‘rganilayotgan soha bo‘yicha bilimlarni esga tushirish, jonlantirish yangi bilimni 
o‘zlashtirishga asos bo‘ladi deb ko‘rsatadi. Bilimlar va tayyorgarlikni aniqlash 
o‘quvchini faollashtirish va bilim o‘zlashtirishga ijobiy motivni keltirib chiqaradi. 
Mavzuni o‘rganishga kirishishda erkin suhbat, munozara, aqliy hujum va boshqa 
shakllarda jonlantirish mumkin.  Pedagogik texnologiya inson ongi, tafakkuri bilan 
bog‘liq bilimlar sohasi sifatida murakkab va hammaga ham tushuntirish mumkin 
bo‘lmagan pedagogik jarayonni ifoda etadi. Uning o‘ziga xos jihati – tarbiya 
muammosini ham qamrab olishidir. Demak, texnologiya samaradorligi inson o‘zining 
ko‘p qirrali tomonlari bilan unda qanchalik to‘liq namoyon bo‘lyapti, uning psixologik-
kasbiy jihatlari, ularning kelajakda rivojlanishi (yoki pasayishi) qanday hisobga olinyapti,
degan savollarning yechimiga bog‘liq ekan. Shu jihatdan olganda texnologiya shaxsning 
rivojlanish bosqichlarini loyihalashtirish, tashxislash kabi imkoniyatlarga ham ega 
bo‘ladi. Bu esa pedagogning texnologik jarayon bilan ishlash qobiliyatiga bog‘liq.
       Innovatsiyalar dolzarb, muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bir tizimda shakllangan 
yangicha yondashuvlardir. Ular tashabbuslar va yangiliklar asosida tug‘ilib, ta’lim 
mazmunini rivojlantirish uchun istiqbolli bo‘ladi. Shuningdek, umuman ta’lim tizimi 
rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Innovatsiya - ma’lum bir faoliyat maydonidagi yoki 
ishlab chiqarishdagi texnologiya, shakl va metodlar, muammoni echish uchun yangicha 
yondashuv yoki yangi texnologik jarayonni qo‘llash, oldingidan ancha muvaffaqiyatga 
erishishiga olib kelishi ma’lum bo‘lgan oxirgi natijadir. Bugun ta’lim tizimidagi 
innovatsiyalarni quyidagicha tasniflash mumkin: — faoliyat yo‘nalishiga qarab 
(pedagogik jarayondagi, boshqaruvdagi); — kiritilgan o‘zgarishlarning tavsifiga ko‘ra 
(lokal, modulli, tizimli); — kelib chiqish manbaiga ko‘ra (shu jamoa uchun ichki yoki 
tashqaridan olingan). Innovatsiyalar odatda bir necha muammo kesishgan paytda vujudga
keladi va umuman yangi masalalarni hal qiladi, pedagogik jarayonning uzluksiz 
yangilanib borishga olib keladi. «Yangiliklarni joriy qilish» tushunchasi bizningcha, 
yangilik, ham ana shu yangilikni amaliyotga joriy etish jarayonidir. Yangilik — bu 
alohida olingan shaxs uchun yangi bo‘lgan g‘oya, bu g‘oya ob’ektiv ravishda yangi yoki  yangi emasligi ahamiyat kasb etmaydi, biz uni vaqt bo‘yicha — yangilik ochilgan payt 
yoki undan birinchi marta foydalanilgan paytda aniqlaymiz. Yangilikni joriy qilish 
predmet mazmuniga ko‘ra uchta asosiy guruhga bo‘linadi: - texnik- texnologik; - 
mahsuliy; - ijtimoiy.  Ta’lim tizimidagi har qanday yangilik innovatsiya bo‘la olmaydi. 
SHu sababli “novatsiya” va “innovatsiya” tushunchalari o‘rtasidagi asosiy farqlarni 
ko‘rsatib o‘tish zarur. Buning uchun islohot faoliyatining aniq shakli, mazmuni va 
ko‘lami asos bo‘lib xizmat qiladi. Agar faoliyat qisqa muddatli bo‘lsa va yaxlit tizim 
xususiyatiga ega bo‘lmasa, o‘z oldiga muayyan tizimdagi faqat ba’zi elementlarni 
o‘zgartirishni vazifa qilib qo‘ygan bo‘lsa, u holda biz novatsiya bilan muloqot qilayotgan
bo‘lamiz. Agar faoliyat ma’lum konseptual yondashuv asosida amalga oshirilayotgan 
bo‘lsa, uning natijasi o‘sha tizim rivojlanishiga yoki uning prinsipial o‘zgarishiga olib 
kelsagina innovatsiya deya olamiz. Har ikkala tushuncha mezonlari quyidagicha: 
novatsiya amaldagi nazariya doirasida amalga oshiriladi, ko‘lam va vaqt bo‘yicha 
chegaralanadi, metodlar yangilanadi va natijasi avvalgi tizimni takomillashtiradi. 
Innovatsiya esa tizimli, yaxshi va davomli bo‘ladi, ma’lum amaliyotda yangi faoliyat 
tizimini loyihalaydi, amaliyot sub’ektlari pozitsiyalarini to‘la yangilaydi. Bunda 
faoliyatning yangi yo‘nalishlari ochiladi, yangi texnologiyalar yaratiladi, faoliyatning 
yangi sifat natijalariga erishiladi, natijada amaliyotning o‘zi ham yangilanadi. 
Innovatsiyaning amaliyotga kiritilishi innovatsion jarayonlarda amalga oshiriladi. 
Innovatsion jarayon deb — innovatsion o‘zgarishlarga tayyorgarlik ko‘rish va uni amalga
oshirish jarayoniga aytiladi. Innovatsion jarayon — bu pedagogik yangiliklar, bu 
yangiliklarning pedagogik hamjamiyat tomonidan o‘zlashtirilishi va ulardan ilmiy asosda
amaliyotda samarali foydalanishning o‘zgarib boruvchi yaxlitligi.Ta’lim jarayonidagi 
innovatsion o‘zgarishlar, ta’lim tizimiga har qanday yangilikning kiritilishi bevosita 
o‘qituvchi faoliyatini yangilash va o‘zgartirish orqali amalga oshiriladi. Innovatsion 
faoliyat — bu uzluksiz ravishda yangiliklar asosida ishlash bo‘lib, u uzoq vaqt davomida 
shakllanadi va takomillashib boradi. O‘qituvchi innovatsion faoliyati xususiyatlarini 
o‘rganib chiqqan pedagogik olimlar fikrlariga tayangan holda, quyidagilarni innovatsion 
faoliyatning asosiy belgilari deb hisoblashi mumkin: — ijodiy faoliyat falsafasini 
egallashga intilish; — pedagogik tadqiqot metodlarini egallash; — mualliflik  konsepsiyalarini yaratish qobiliyati; — tajriba-sinov ishlarini rejalashtirish va amalga 
oshira olish; — o‘zidan boshqa tadqiqotchi — pedagoglar tajribalarini qo‘llay olish; — 
hamkasblar bilan hamkorlik; — fikr almashish va metodik yordam ko‘rsata olishlik; 
— ziddiyatlarning oldini olish va bartaraf etish; — yangiliklarni izlab topish va ularni o‘z
sharoitiga moslashtirib borish. Innovatsion faoliyat davrida yangiliklar, innovatsiyalar, 
tom ma’noda ta’lim jarayoniga kirib keladi. Shu sababli ta’lim tizimidagi 
innovatsiyalarni pedagogik jarayonga kiritish 4 bosqichda amalga oshiriladi: 1. 
Muammoli tahlil asosida aniqlash. 2. Mo‘ljallanayotgan ta’lim tizimni loyihalash. 3. 
O‘zgarishlar va yangiliklarni rejalashtirish. 4. O‘zgarishlarni amalga oshirish. 
Innovatsion faoliyatga tayyorlanishdan maqsad — o‘qituvchining yangilikka 
intiluvchanligini, mustaqil o‘z ustida ishlash ko‘nikmasi va malakasini shakllantirish, 
yangi pedagogik texnologiyalar, interfaol metodlardan foydalanib, dars va darsdan 
tashqari mashg‘ulotlarni o‘tkazish malakasini takomillashtirishdan iborat. 
         Bu sohada nazariy jihatdan asoslangan, har tomonlama sinovdan o‘tgan hamda aniq
amal qiluvchi qonuniyatlarga tayanish maqsadga muvofiqdir. Pedagogik texnologiyaning
asosiy mohiyati har bir shaxsda mavjud bo‘lgan uning ehtiyoji, qiziqishi, iqtidori va 
imkoniyatlari asosida ularda ijobiy xislat va fazilatlarni shakllantirish, rivojlantirish 
sanaladi. Bu o‘rinda ta’lim mazmuni shaxsning shakllanishi va rivojlanishi uchun muhit 
sanaladi. Shuning uchun ta’lim mazmuni insonparvarlikka yo‘naltirilgan gumanistik 
g‘oya va me’yorlarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lishi lozim. Pedagogik 
munosabatlarni rivojlantirish va demokratlashtirish asosidagi pedagogik texnologiya 
yakka hokimlik texnologiyasiga tubdan qarshi bo‘lib, pedagogik jarayonda hamkorlik, 
g‘amxo‘rlik, o‘quvchilar shaxsini hurmat qilish, e’zozlash orqali shaxsni rivojlantirish va 
ijod qilishga qulay muhit yaratadi. An’anaviy ta’limda o‘qituvchi (pedagog) ta’lim 
mazmunining subyekti, o‘quvchilar pedagogik jarayonning obyekti deb qaralsa, 
hamkorlik pedagogikasida o‘quvchi o‘z o‘quv faoliyatining subyekti sanaladi. Shu 
sababli hamkorlik pedagogikasida yagona ta’lim jarayonining ikkita subyekti 
hamkorlikda o‘quv-tarbiya vazifalarini hal etadi. Pedagogik texnologiya o‘quvchilarning 
o‘rganilayotgan soha bo‘yicha bilimlarni esga tushirish, jonlantirish yangi bilimni  o‘zlashtirishga asos bo‘ladi deb ko‘rsatadi. Bilimlar va tayyorgarlikni aniqlash 
o‘quvchini faollashtirish va bilim o‘zlashtirishga ijobiy motivni keltirib chiqaradi. 
Mavzuni o‘rganishga kirishishda erkin suhbat, munozara, aqliy hujum va boshqa 
shakllarda jonlantirish mumkin.  Pedagogik texnologiya inson ongi, tafakkuri bilan 
bog‘liq bilimlar sohasi sifatida murakkab va hammaga ham tushuntirish mumkin 
bo‘lmagan pedagogik jarayonni ifoda etadi. Uning o‘ziga xos jihati – tarbiya 
muammosini ham qamrab olishidir. Demak, texnologiya samaradorligi inson o‘zining 
ko‘p qirrali tomonlari bilan unda qanchalik to‘liq namoyon bo‘lyapti, uning psixologik-
kasbiy jihatlari, ularning kelajakda rivojlanishi (yoki pasayishi) qanday hisobga olinyapti,
degan savollarning yechimiga bog‘liq ekan. Shu jihatdan olganda texnologiya shaxsning 
rivojlanish bosqichlarini loyihalashtirish, tashxislash kabi imkoniyatlarga ham ega 
bo‘ladi. Bu esa pedagogning texnologik jarayon bilan ishlash qobiliyatiga bog‘liq.
      Shuningdek, umuman ta’lim tizimi rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Innovatsiya — 
ma’lum bir faoliyat maydonidagi yoki ishlab chiqarishdagi texnologiya, shakl va 
metodlar, muammoni echish uchun yangicha yondashuv yoki yangi texnologik jarayonni 
qo‘llash, oldingidan ancha muvaffaqiyatga erishishiga olib kelishi ma’lum bo‘lgan oxirgi
natijadir. Bugun ta’lim tizimidagi innovatsiyalarni quyidagicha tasniflash mumkin: — 
faoliyat yo‘nalishiga qarab (pedagogik jarayondagi, boshqaruvdagi); — kiritilgan 
o‘zgarishlarning tavsifiga ko‘ra (lokal, modulli, tizimli); — kelib chiqish manbaiga ko‘ra 
(shu jamoa uchun ichki yoki tashqaridan olingan). Innovatsiyalar odatda bir necha 
muammo kesishgan paytda vujudga keladi va umuman yangi masalalarni hal qiladi, 
pedagogik jarayonning uzluksiz yangilanib borishga olib keladi. «Yangiliklarni joriy 
qilish» tushunchasi bizningcha, yangilik, ham ana shu yangilikni amaliyotga joriy etish 
jarayonidir. Yangilik — bu alohida olingan shaxs uchun yangi bo‘lgan g‘oya, bu g‘oya 
ob’ektiv ravishda yangi yoki yangi emasligi ahamiyat kasb etmaydi, biz uni vaqt 
bo‘yicha — yangilik ochilgan payt yoki undan birinchi marta foydalanilgan paytda 
aniqlaymiz. Yangilikni joriy qilish predmet mazmuniga ko‘ra uchta asosiy guruhga 
bo‘linadi: - texnik- texnologik; - mahsuliy; - ijtimoiy.  Ta’lim tizimidagi har qanday 
yangilik innovatsiya bo‘la olmaydi. Shu sababli “novatsiya” va “innovatsiya” 
tushunchalari o‘rtasidagi asosiy farqlarni ko‘rsatib o‘tish zarur. Buning uchun islohot  faoliyatining aniq shakli, mazmuni va ko‘lami asos bo‘lib xizmat qiladi. Agar faoliyat 
qisqa muddatli bo‘lsa va yaxlit tizim xususiyatiga ega bo‘lmasa, o‘z oldiga muayyan 
tizimdagi faqat ba’zi elementlarni o‘zgartirishni vazifa qilib qo‘ygan bo‘lsa, u holda biz 
novatsiya bilan muloqot qilayotgan bo‘lamiz. Agar faoliyat ma’lum konseptual 
yondashuv asosida amalga oshirilayotgan bo‘lsa, uning natijasi o‘sha tizim rivojlanishiga
yoki uning prinsipial o‘zgarishiga olib kelsagina innovatsiya deya olamiz. Har ikkala 
tushuncha mezonlari quyidagicha: novatsiya amaldagi nazariya doirasida amalga 
oshiriladi, ko‘lam va vaqt bo‘yicha chegaralanadi, metodlar yangilanadi va natijasi 
avvalgi tizimni takomillashtiradi. Innovatsiya esa tizimli, yaxshi va davomli bo‘ladi, 
ma’lum amaliyotda yangi faoliyat tizimini loyihalaydi, amaliyot sub’ektlari 
pozitsiyalarini to‘la yangilaydi. Bunda faoliyatning yangi yo‘nalishlari ochiladi, yangi 
texnologiyalar yaratiladi, faoliyatning yangi sifat natijalariga erishiladi, natijada 
amaliyotning o‘zi ham yangilanadi. Innovatsiyaning amaliyotga kiritilishi innovatsion 
jarayonlarda amalga oshiriladi. Innovatsion jarayon deb — innovatsion o‘zgarishlarga 
tayyorgarlik ko‘rish va uni amalga oshirish jarayoniga aytiladi. Innovatsion jarayon — bu
pedagogik yangiliklar, bu yangiliklarning pedagogik hamjamiyat tomonidan 
o‘zlashtirilishi va ulardan ilmiy asosda amaliyotda samarali foydalanishning o‘zgarib 
boruvchi yaxlitligi.Ta’lim jarayonidagi innovatsion o‘zgarishlar, ta’lim tizimiga har 
qanday yangilikning kiritilishi bevosita o‘qituvchi faoliyatini yangilash va o‘zgartirish 
orqali amalga oshiriladi. Innovatsion faoliyat — bu uzluksiz ravishda yangiliklar asosida 
ishlash bo‘lib, u uzoq vaqt davomida shakllanadi va takomillashib boradi. O‘qituvchi 
innovatsion faoliyati xususiyatlarini o‘rganib chiqqan pedagogik olimlar fikrlariga 
tayangan holda, quyidagilarni innovatsion faoliyatning asosiy belgilari deb hisoblashi 
mumkin: — ijodiy faoliyat falsafasini egallashga intilish; — pedagogik tadqiqot 
metodlarini egallash; — mualliflik konsepsiyalarini yaratish qobiliyati; — tajriba-sinov 
ishlarini rejalashtirish va amalga oshira olish; — o‘zidan boshqa tadqiqotchi — 
pedagoglar tajribalarini qo‘llay olish; — hamkasblar bilan hamkorlik; — fikr almashish 
va metodik yordam ko‘rsata olishlik; — ziddiyatlarning oldini olish va bartaraf etish; — 
yangiliklarni izlab topish va ularni o‘z sharoitiga moslashtirib borish. Innovatsion 
faoliyat davrida yangiliklar, innovatsiyalar, tom ma’noda ta’lim jarayoniga kirib keladi.  SHu sababli ta’lim tizimidagi innovatsiyalarni pedagogik jarayonga kiritish 4 bosqichda 
amalga oshiriladi: 1. Muammoli tahlil asosida aniqlash. 2. Mo‘ljallanayotgan ta’lim 
tizimni loyihalash. 3. O‘zgarishlar va yangiliklarni rejalashtirish. 4. O‘zgarishlarni 
amalga oshirish. Innovatsion faoliyatga tayyorlanishdan maqsad — o‘qituvchining 
yangilikka intiluvchanligini, mustaqil o‘z ustida ishlash ko‘nikmasi va malakasini 
shakllantirish, yangi pedagogik texnologiyalar, interfaol metodlardan foydalanib, dars va 
darsdan tashqari mashg‘ulotlarni o‘tkazish malakasini takomillashtirishdan iborat. Xulosa
qilib aytganda, innovatsion faoliyat — yangi ijtimoiy talablar bilan an’anaviy 
me’yorlarning mos kelmasligi yoxud amaliyotning yangi shakllanayotgan me’yorining 
yuzaga kelgan me’yor bilan to‘qnashuvchi natijasida vujudga kelgan qator muammolarni 
echishga qaratiladi. Innovatsiyalar doimiy ravishda pedagogik faoliyatga yangiliklar olib 
kirish orqali ta’lim rivojiga hissa qo‘shadi, pedagogik faoliyatga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 
O‘qituvchining innovatsion faoliyati butun pedagogik jamoani harakatga keltiruvchi, 
olg‘a boshlovchi, taraqqiy ettiruvchi kuch vazifasini bajaradi va ta’lim jarayonining 
sifatini kafolatlaydi. Shuning uchun ham innovatsiyani har bir o‘qituvchi tushunib, o‘qib 
va o‘rganib, o‘zining pedagogik faoliyatiga olib kira olsa, ta’lim standartlarida 
ko‘rsatilgan me’yoriy talablar amalga oshadi. O‘qituvchi innovatsion faoliyatga tayyor 
bo‘lib, darsga eng so‘nggi yangiliklarni olib kirib, o‘quvchiga qiziqarli va uni ehtiyojiga 
mos ravishda tashkil etsagina, sifat va samaradorlikni kafolatlashi mumkin.
        Xulosa qilib aytganda , innovatsion faoliyat — yangi ijtimoiy talablar bilan 
an’anaviy me’yorlarning mos kelmasligi yoxud amaliyotning yangi shakllanayotgan 
me’yorining yuzaga kelgan me’yor bilan to‘qnashuvchi natijasida vujudga kelgan qator 
muammolarni echishga qaratiladi. Innovatsiyalar doimiy ravishda pedagogik faoliyatga 
yangiliklar olib kirish orqali ta’lim rivojiga hissa qo‘shadi, pedagogik faoliyatga ijobiy 
ta’sir ko‘rsatadi. O‘qituvchining innovatsion faoliyati butun pedagogik jamoani 
harakatga keltiruvchi, olg‘a boshlovchi, taraqqiy ettiruvchi kuch vazifasini bajaradi va 
ta’lim jarayonining sifatini kafolatlaydi. SHuning uchun ham innovatsiyani har bir 
o‘qituvchi tushunib, o‘qib va o‘rganib, o‘zining pedagogik faoliyatiga olib kira olsa, 
ta’lim standartlarida ko‘rsatilgan me’yoriy talablar amalga oshadi. O‘qituvchi 
innovatsion faoliyatga tayyor bo‘lib, darsga eng so‘nggi yangiliklarni olib kirib,  o‘quvchiga qiziqarli va uni ehtiyojiga mos ravishda tashkil etsagina, sifat va 
samaradorlikni kafolatlashi mumkin.
               Bugungi kunda jamiyatimiz rivojlanishida pedagogik texnologiya o‘zining aniq 
belgilab olingan maqsad va vazifalari, obyekti va predmeti, tadqiq etayotgan 
muammolarning mantiqiy asoslari, rivojlanish qonuniyatlari, o‘zining tayanch 
metodologiyasiga ega bo‘lgan pedagogika fanining muhim tarmog‘i sifatida namoyon 
bo‘ladi. “Innovatsiya”  ilmning ustuvor sohasi sifatida davlat va jamiyat taraqqiyotiga 
xizmat qiladigan uzluksiz ta’lim tizimini yangidan - yangi pedagogik nazariyalar 
negizida vujudga kelgan ta’lim modellari va texnologiyalari bilan qurollantirish asosida 
kadrlar tayyorlash sifatini oshirishga yo‘naltirilgandir. 
        Pedagogik texnologiya o‘quvchi shaxsining yosh xususiyatlari va rivojlanish 
dinamikasini hisobga olgan holda ta’lim texnologiyalarini tanlaydi. Tanlab olingan 
muayyan ta’lim texnologiyalari doirasida o‘quvchilarga turli darajadagi tushunchalarni 
hamda mujassamlashgan bilimlarni taqdim etish yo‘llarini, shakl va vositalarini taklif 
qiladi. Muayyan bir pedagogik texnologiyani nazariy jihatdan asoslaganda, pedagogik 
texnologiya o‘quvchi hamda o‘qituvchining jonli faoliyat ko‘rsatishini ta’minlashga, 
uning erkin fikrlash, ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’lim 
jarayonini tashkil etishni nazarda tutmog‘i lozim. Ta’lim jarayoniga tatbiq qilinadigan 
har qanday pedagogik texnologiya, uning komponentlarining ta’lim mazmuni, o‘quv 
dasturi yoki darslik, o‘qituvchi faoliyati orqali o‘tishidan qat’iy nazar, o‘quvchining jonli 
tarzdagi erkin va ijodiy faoliyatini jadal rivojlantirishga xizmat qilishiga erishish talab 
qilinadi. 
         Oliy o'quv yurtlarida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini zamonaviy 
pedagogik texnologiyalar bilan uyg'unlashgan holda qo'llash bo'lajak mutaxassis 
kadrlarning kasbiy tayyorgarlik sifatini yaxshilashga xizmat qiladi, o'quv 
mashg'ulotlarining samaradorligi va o'qituvchi(pedagog)lar mehnatining foydali ish 
koeffitsientini oshiradi. Boshqacha aytganda, bugungi kunda uzluksiz ta’lim tizimida 
o'qitish samaradorligini oshirishning muhim sharti-ta’lim jarayoniga tizimli yondashuv 
va rang-barang pedagogik faoliyatdan iborat xizmat ko'rsatish sanaladi. Ayni davrda,  zamonaviy pedagogik texnologiya — tizimli yondashuvlar asosida o'qitishning 
shakllarini qulaylashtirish, uning natijasini kafolatlash va obyektiv baholash uchun zarur 
bo'lgan inson salohiyati hamda texnik vositalarning o'zaro hamkorligini namoyish qiladi. 
Ta’lim maqsadlarini oydinlashtirish, o'qitish va o'zlashtirish jarayonlarida qo'llaniladigan 
usul, metod va vositalarlami xilma-xillash, ta’lim va tarbiya jarayonlari mazmunini 
chuqurlashtirish-bular hammasi ta’lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish 
demakdir, degan xulosaga kelindi.

I . BOB. BO’LAJAK O’QITUVChILARDA INNOVATSION PEDAGOGIK FAOLIY A TNI S H AKLLANTIRIS HNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Bo’lajak o’qituvchilarda innovastion pedagogik faoliyatni shakllantirish pedagogik muammo sifatida. Xalqimizning intellektual va ma’naviy salohiyati mamlakatimiz kuch-qudratining muhum omili ekanligiga to’xtalib birinchi prezidentimiz I.A.Karimov Xalqaro Vestminister universitetining ochilish tantanasida so’zlagan nutqida shunday degan edi: “Darhaqiqat, bizning bunday o’ta muhum omilni hisobga olmaslikka haqqimiz yo’q. Chunki , o’z oldimizga qo’ygan yuksak vazifa va marralarga erishishda zamonaviy bilim va tajriba sohibi bo’lgan yangicha fikrlaydigan yoshlarimiz bizning bizning tayanchimiz va suyanchimizdir, desak ayni haqiqat bo’ladi. Oldimizda turgan buyuk vazifalarni yechishning asosiy omili, ularni hal qilishning yagona sharti tom ma’nodagi barkamol shaxsni, har tamonlama yetuk avlodni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iborat. Yurtimizning yorug’ kelajagini, xalqimizning hech kimdan kam bo’lmasdan farovon yashashini ta’minlashga qaratilgan bu vazifalarni ado etish barchamizning insoniy burchimizdir… bugun vatanimizga nafaqat yuqori malakali mutaxassislar, balki umumbashariy meros va qadiryatlarni zamonaviy bilim va tafakkur bilan boyitishga qodir huquqiy-demokratik jamiyatda odamlarning ozod va erkin yashashini, mustaqil fikr yuritib, har tomonlama asoslangan qarorlar qabul qilishini hayotiy zarurat deb biladigan barkamol yoshlar ekan”. [ 1] O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O ’ zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida» gi PQ- 4947 son, 2016 yil 29 dekabrdagi «2017-2021 yillarda ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-2909-son qarori hamda boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu disserta t siya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan 5 ta muhim tashabbusdagi uchinchi tashabbus, ya’ni aholi va yoshlar o’rtasida kompyuter

texnologiyalari va internetdan samarali foydalanishni tashkil etishga hissa qo’shadi. Bu muhum tashabbus O’zbekistonning rivojlanishida muhum omil hisoblanadi[2] O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunining 36-moddasida shunday deyilgan “Ta’lim sohasida ekstramental va innovatsion faolyat ta’limni modernizatsiya qilish maqsadida amalga oshiriladi hamda yangi ta’lim texnologiyalari va resurslarini ishlab chiqishga, ularni sinovdan o’tkazishga hamda ta’lim jarayoniga joriy e’tishga qaratilgan. Ekspremintal va innovatsion faoliyatni amalga oshirish tartibi va shartlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlari va mahalliy davlat hokimyati organlari innovatsion o’quv dasturlari va loyihalarini amalga oshirish hamda ularning natijalarini amaliyotga joriy etish uchun o’z vakolatlari doirasida shart-sharoitlar yaratdi” [ 3]. Bo’lajak pedagog-o’qituvchilarni o’z mutaxassisliklari bo’yicha ta’lim muassasalarida fan asoslarni yangi pedagogic texologiyalar asosida o’qitishga tashkil etishga tayyorlash, ularni oily o’quv yurtida butun o’qish davrida kompleks ravishda amalga oshirilishi lozim. Pedagogik, psixologik , falsafiy, sotsial va uslubiy metodik hamda ta’limning texnika vositalari va axborot texnologiyalariga doir bilimlarni ularga tegishli fanlarni o’rganish jarayonida oladilar, umumiy ko’nikma va malakalarni laborotoriya-seminar mashg’ulotlarda, maktabda pedagogik amaliyot o’tash davrida egallaydilar. Pedagogik profildagi fakultetlar o’quv rejalariga kiritilgan “Yangi pedagogik texnologiyalar” fani bo’lajak pedagoglarga o’qish o’qitish jarayoniga texnologik yondoshuvni amalga oshirish b’yicha maxsus bilim va ko’nikmalarni berishi zarur. [ 4; 3 bet] Bizning mamlakatamizda pedagogik innovatsiyaning rivojlanish keng jamoatchi- pedagoglar harakati maktabning tez rivojlanishiga bo’lgan talab va uni pedagoglar amalga oshira bilmasliklari o’rtasidagi yuzaga kelgan qarama-qarshiliklar bilan bogliq. Yangiliklarni qo’llash umumyligi kengaydi. Shu sababli yangi bilimlarga bo’lgan talab, yangi “yangilik”, “yangi innovatsiya”, “innovatsion jarayon” tushunchalarini anglash talabi keskinlashdi.

“Innovatsiya” so’zi ingliz tilidan kelib chiqqan, uning tarjimasi “yangilash”, “o’zgartirish”, “yangilik kiritish” degan ma’nolarni bildiradi. Bizning adabiyotlarimizda innovatsiya muammolari ko’p vaqtgacha iqtisodiy tadqiqotlar tizimida o’rganilib kelinmoqda. Ammo vaqt o’tishi bilan jamiyat hayoti faoliyatining hamma sohalarida innovatsion o’zgarishlar sifat xarakteristkalarini baholash muammosi yuzaga keladi, ammo o’zgarishlarni faqatgina iqtisodiynazariyalar bilan aniqlab bo’lmaydi. Innavatsion jarayonlarni o’rganish uchun boshqa yo’llar zarur, unda innovatsion tahlil faqatgina. Fan va texnika erishgan zamonaviy yutuqlaridan foydalanishnigina o’z ichiga olmay, balki boshqarish, ta’lim, huquq va boshqa sohalarni ham qamrab oladi. Innovatsion pedagogik muammolarini yechilishini izlash ta’lim sohasida innovatsion jarayonlar borishi xususiyatlari, mazmuni, tarkibi va klassifikatsiyasini tekshirish natijalarini tahlil (analiz) qilish bilan bog’liq. “Innovatsiya” tushunchasi birinchi marta XIX asrda madaniyatshunoslar o’rganishlarida paydo bo’ldi va bir madaniyat elementlarini boshqasiga joriy qilish ma’nosini bildirgan. Uning bu ma’nosi hozirgacha etaografiyada saqlanib qolgan. XX asr boshlarida yangi bilim sohasi yangiliklarni kiritish, qollash yuzaga keldi. U mahsulot ishlab chiqarish sohasida texnik yangiliklarni kiritish qonuniyatlarini o’rgana boshladi. Yangiliklarni kiritish haqidagi fan-innovatika-firmalarning yani reja, xizmatlarni ishlab chiqish va tadbiq etish faoliyatiga talablari keskin oshib borishiaks ettirilgan holda paydo bo’ladi. 30 yillarda AQSHda “firma innovatsion siyosati”, “innovatsion jarayon” atamalari paydo bo’ldi. 60-70 yillarda g’arbda firmalar va boshqa korxonalar amalga oshirilayotgan yangiliklarni emperik tekshirishlar keng quloch yoyadi. Shu bilan birga diqqat ikki asosiy tekshirishlar sohasiga qaratiladi, ularning har birida o’z nazariy- metedologik madaniyati ustun turadi.[ 5; 179 -180 bet ] O’rta Osiyoning mutaffakir allomalaridan Bahoviddin Naqshband, al-Kindiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus,

Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Husayn Voiz Koshifiy, Abdulla Avloniy, Mahmudxo’ja Behbuddiy, Abdurauf Abdurahimboy o’g’li Fitrat, Hamza Hakimzoda, Asqar Zunnunov Abdulhamid Cho’lpon va boshqa mashhur qomusiy olimlar ta’lim tarbiya va madaniyatning rivojlanishining tengi yo’q vakillari hisoblanadi. Hozirgi zamon o’qituvchising asosiy fazilatlaridan biri o’z kasbiga sadoqatliligi, g’oyaviy e’tiqodliligi, o’z kasbini sevishi, bu kasbga bo’lgan cheksiz sadoqat o’qituvchining boshqa kasb egalaridan ajralib turadi. Chunki maktabda ta’lim tarbiya ishining yuqori saviyada olib borilishi faqat o’qituvchiga, uning kasbiy tayyorgarligiga bog’liq. O’qituvchi shaxsiga qo’yiladigan talablardan birishuki, u o’zi o’qitayotgan predmetlarni chuqur bilishi, uning metodikasini o’zlashtirib olgan bo’lishi zarur. Predmetni va uning nazariyasini chuqur bilishi, uni qiziqarli etib o’quvchilarga yetkaza olishi bolalarni shu predmetga bo’lgan qiziqishini oshiradi. O’qituvchi obro’sini ko’taradi. O’quvchilar o’qituvchi bilimining bu bilimlarni bolalarga yetkaza olish imkoniyatlarini qadirlabgina qolmay balki uning shu predmetga bo’lgan qiziqishini, uning fidoyiligini ham taqdirlashadi [6; 39,40 bet.] O’qituvchining yuksak madaniyati, uning teran bilim doirasi ta’lim tarbiya ishlarini muvaffaqiyatli kechishiga yordam beradi. Hozirgi zamon o’qituvchisi ayniqsa, boshlang’ich sinf o’qituvchisi milliy qadiryatlarimizni bilibgina qolmay, uni keng ota onalar jamoatchiligi ichida, sinfda otashin targ’ibotchisi ham bo’lishi kerak. O’qituvchi kasbiga xos bo’lgan muhum fazilatlardan, talablardan biri-bolalarni sevish, ularning hayoti bilan qiziqish, har bir shaxsni hurmat qilishdan iboratdir. Bolani sevgan, butun kuch va bilimini bolalarning kelajagi buyuk Vatanga sodiq fuqaro qilib tarbiyalashga safarbar qila oladigan odamgina haqiqiy o’qituvchi bo’la oladi. Bolaga befarq, uning kelajagi bilan qiziqmaydigan, o’qituvchilik kasbiga loqayd odam haqiqiy o’qituvchi bo’la olmaydi. O’qituvchiga shaxsiga qo’yiladigan umumiy talablar bilan boshlang’ich sinf o’qituvchisi kasbining o’ziga xosligi ayrim spetsifik talablarni keltirib chiqaradi.

Chunonchi, boshlang’ich sinf o’qituvchisi anatomiya, fizologiya, maktab gigienasi fanlaridan xabardor bo’lmog’i, o’quvchilarf faoliyatini sh fanlar tavsiya asosida tashlik etishi lozim; (sinflarni gigienik talabga javob berishi, o’quvchilar rejimi, ularni aqliy va jismoniy rivojlanishini kuzatish va to’g’ri yo’naltirish); o’qituvchi o’z nutqini idora qilishi, ovozning baland-pastligiga ahamiyat berishi (ortiqcha qattiq (baland ovoz bilan) gapirish ham, sekin gapirish ham bolalarni charchatib qo’yadi): nutqning jonli, ifodali bo’lishiga e’tibor berish; bolalarni charchatib qo’ymaslik maqsadida darsda ish turlarini tez-tez o’zgartirib olishi; ota-onalar orasida pedagogik bilimlarni targ’ib qilishi, ular bilan yaqindan aloqa o’rnata olishi (bu faoliyat turi boshlang’ich sinf o’quvchilarining xulq- atvorini, mayillarini, jismoniy holatini o’rganishga yordam beradi) va ularni tarbiyaviy ta’sir o’tkazishga yordamlashishi kerak. Nihoyat u o’z ustida tinmay ishlamog’i lozim. O’qituvchining kasbiy shakllanish jarayoni. O’qituvchining kasbiy shakllanish jarayoni institut dargohida ta’lim olish jarayonidan boshlanadi. Pedagogika institutlarining o’quv-reja va fanlar bo’yicha dasturlarida bo’lajak o’qituvchilarga shu kasbning sir asrorlarini o’rgatish, ilmiy bilimlar berish, boshlang’ich sinf o’qituvchisiga kasbi haqida ma’lumot va ko’nikma berish nazarda tutiladi [7]. “Boshlang’ich ta’lim konsepsiyasi”da boshlang’ich sinf o’qituvchisining qiyofasi quyidagicha ta’riflanadi: “…eng muhimi, bolalarda o’qish, o’rganishga chinakam havas, ishtiyoq uyg’otuvchi, e’tiqot hosil qiluvchi ustoz sifatida alohida o’rin tutadi”. Bu konsepsiyada boshlang’ich sinf o’qituvchisiga qo’yiladigan quyidagi talablar ham keltiriladi: - O’zbekiston- kelajagi buyuk davlat ekaniga ishonadigan milliy iftixor tuyg’usiga ega bo’lishi; - bolalarni xalq pedagogikasi durdonalari hamda milliy qadiryatlarimiz asosida tarbiya qila olishi; - nutqi ravon, xalq tili boyligi, ifoda usuli va tasvir vositalarni, adabiy til uslub va me’yorini to’la egallagan bo’lishi zarur. O’qituvchilik kasbiga xos bo’lgan bunday fazilatlarni undagi pedagogik odob shakllantiradi. Pedagogic odob o’qituvchining yuksak kasbiy fazilatidir. U