O’quv faoliyatni tashkil qilish shakllari
![O’quv faoliyatni tashkil qilish shakllari
Reja:
1. Didaktika xakida tushuncha.
2. Ta’lim jarayoni va uning xususiyatlari.
3. Zamonaviy pedagogikada ta’lim paradigma (modeli)lari](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_1.png)
![1. Didaktika haqida tushuncha. Didaktikaning predmeti va vazifalari.
Didaktikaning tashkil topishi va rivojlanishi. Insonning faoliyatida o’qitish har
doim juda muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Ta’lim tasodifiy, intuitiv xususiyatga
ega bo’lganda ham va asosan tasodifan axborotlarni berish hamda taqlid qilishdan
iborat bo’lganda ham shunday bo’lgan; keyinchalik ham, ta’lim maqsadga muvofiq
muntazam va rejalashtirilgan jarayonga aylanganda, maktab paydo bo’lganida ham
shunday bo’lgan. Biroq uzoq vaqt davomida ta’limni nazariy tahlil qilish va
o’rganish ishlari olib borilmadi, shuning uchun o’z nazariyasiga ega bo’lmadi.
Faqatgina XVII asr bu sohada muhim o’zgarishlar olib keldi: aynan o’sha paytda
ta’lim alohida nom oldi va tarixda birinchi didaktik faoliyatning ilmiy asoslangan
tizimiga asos solindi.
Didaktika so’zi yunoncha didaktikos “o’rgatuvchi”, didasko esa –
“o’rganuvchi” ma’nosini bildiradi.
Bu so’z 1613 yili Germaniyada nemis pedagogi Vol ь fgang Ratke (1571-
1635 yillar) tomonidan kiritildi.
Bu tushunchani shunga o’xshash usulda buyuk chex pedagogi Yan Amos
Komenskiy (1592-1670 yillar) “Buyuk didaktika” nomli mashhur asarida tilga
oladi. Lekin Komenskiy “didaktika bu faqat ta’limgina emas, balki tarbiyalash
ham”, deb ta’kidlaydi. Mazkur asarda olim ta’lim nazariyasining muhim
masalalari: ta’lim mazmuni, ta’limning ko’rgazmaliligi, ketma-ketligi kabi
tamoyillari, sinf-dars tizimi borasida so’z yuritadi.
2. Didaktikaning predmeti, funktsiyalari va vazifasi. Pedagogik fan
o’qitish va tarbiyalashni ularning yaxlitligi va birligida o’rganadi. Ikki faoliyatning
har birining mohiyatini aniq bayon etish uchun ta’lim nazariyasi (didaktika) va
tarbiya nazariyasini ajratib ko’rsatadilar.
Hozirgi davrda didaktika o’qitishning mazmuni, metodlari va tashkiliy
shakllarini ilmiy asoslab beruvchi pedagogika sohasi sifatida tushuniladi.
Umumiy didaktikadan tashqari xususiy didaktikalar yoki alohida fanlar
bo’yicha ta’lim metodikasi deb ataluvchi didaktikalar ham mavjud.](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_2.png)
![Ularning mazmuni ta’limning ma’lum bosqichlarida u yoki bu fanlarni
o’rganish va ta’lim berishning nazariy asoslarini belgilaydi.
Didaktika – bu pedagogik fan bo’lib, u ta’limning nazariy jihatlarini
o’rganadi. Har bir o’qituvchi didaktika asoslarini bilishi zarur.
Didaktika predmetini aniqlash bo’yicha turli qarashlar ilgari surilgan.
qarashlarning turlicha bo’lishi didaktikaning metodologik kategoriyalarini aniq
ajratilmaganligi bilan bog’liq.
Ko’pchilik olimlar ta’lim ob’ekt deb o’qitish jarayonining maqsadi,
mazmuni, qonuniyatlari, metodlari va tamoyillarini ko’rsatadilar.
Didaktika ta’limni ijtimoiy tajribani berish vositasi sifatida e’tirof etadi.
Ta’lim yordamida yoshlarni hayotga tayyorlash amalga oshiriladi. Ta’limiy
faoliyatini tashkil etishda o’qituvchi - o’quvchi, o’quvchi – o’quv materiali,
o’quvchi - boshqa o’quvchilar o’rtasidagi munosabatlar yuzaga keladi.
Pedagogik adabiyotlarda ulardan qaysi biri didaktika uchun asosiy
hisoblanishi kerakligi borasida ham turli fikrlar keltiriladi hamda o’quvchining
o’quv materialiga bo’lgan munosabati, ya’ni, bilimlarni o’rganish munosabatini
asosiy deb e’tirof etuvchi qarashlar soni nisbatan ko’p.
Darhaqiqat, o’qish, o’rganishi ta’lim jarayonining ajralmas xususiyatidir.
Ta’limga psixologiya nuqtai nazaridan yondashilsa, ushbu munosabatning
ustuvorligiga shubha qolmaydi. Biroq, ta’limga pedagogik, ya’ni, ijtimoiy tajribani
berish, o’rgatish nuqtai nazaridan qaralsa faoliyat uchun asosiy sanaluvchi
munosabat – ikki shaxs (o’quvchi va o’qituvchi) o’rtasidagi munosabatlar ye takchi
o’rin egallashi lozim ekanligi anglanadi.
Didaktika predmetini mohiyatini ochishga xizmat qiluvchi yana bir qarash
ta’lim-tarbiya jarayonini yaxlit o’rganish zarurligini ilgari suradi. Ta’limning
tarbiyaviy vazifalari o’quvchining bilimni o’zlashtirishlarini ta’minlabgina
qolmay, shaxs xususiyati, uning rivojlanishi, ma’lum ma’naviy-axloqiy sifatlarni
o’zlashtirishi, fe’l-atvori, xulqini tarbiyalash uchun zarur shart-sharoitni
yaratishdan iborat.](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_3.png)
![Didaktikaga ta’limning mazmunli va protsessual jihatlarini birgalikda
o’rganish xosdir. Amaliyotni qayta tashkil etish va takomillashtirish masalalarini
nazarda tutgan holda didaktika ta’limni faqatgina o’rganish ob’ekti sifatidagina
emas, balki ilmiy asoslangan loyihalashtirish ob’ekti sifatida qaraydi.
Umumiy didaktikaning predmeti dars o’tish (o’qituvchi faoliyati) va bilim
olish (o’quvchining o’rganish faoliyati)ning o’zaro bog’liqligi va aloqadorligi
hisoblanadi.
Didaktikaning vazifalari quyidagilardan iborat:
- ta’lim jarayonlari va ularni amalga oshiri shartlarini ta’riflash va
tushuntirish;
- ta’lim jarayonini yanada mukammal tashkil etish, ya’ni, ta’lim tizimlari va
texnologiyalarini ishlab chiqish;
- ta’lim jarayoni uchun xos bo’lgan umumiy qonuniyatlarni aniqlash,
omillarini tahlil qilish va ta’riflash.
Didaktika nazariy va bir vaqtning o’zida me’yoriy-amaliy fan.
Didaktikaning ilmiy-nazariy vazifasi ta’limning mavjud jarayonlarini o’rganish,
uning turli jihatlari o’rtasidagi bog’liqliklar, ularning mohiyatini ochib berish,
rivojlanish tendentsiyalari va kelajagini aniqlashdan iboratdir.
O’zlashtirilgan nazariy bilimlar ta’lim amaliyotini yo’naltirish, ta’limini
jamiyat tomonidan qo’yilayotgan ijtimoiy talablarga muvofiq takomillashtirishga
imkon beradi. Ta’lim mazmunini anglab olish, ta’lim tamoyillari, ta’lim metod va
vositalarini qo’llash me’yorlarini aniqlash asosida didaktika amaliy-me’yoriy
hamda konstruktiv-texnologiya vazifa ni bajaradi.
3. Didaktikaning tushunchaviy tizimi va asosiy kategoriyalari.
Muayyan fanga xos bo’lgan tushunchalarda insoniyat tomonidan ijtimoiy
taraqqiyot jarayonida to’plangan bilimlar aks etadi. Mavjud ilmiy tushunchalar ikki
asosiy guruhga ajratiladi:
1) falsafiy tushunchalar;
2) xususiy ilmiy, ya’ni, muayyan fangagina xos bo’lgan tushunchalar.](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_4.png)
![Didaktika uchun “umumiy va alohida”, “mohiyati va hodisa”, “qarama-
qarshilik”, “bog’liqligi” kabi va boshqa falsafiy tushunchalar ham muhim
ahamiyatga ega. Didaktika tomonidan foydalaniladigan umumfan tushunchalari
orasida “tizim”, “struktura”, “vazifa”, “element” kabilar aloshida o’rin tutadi.
Pedagogikaga xos didaktik tushunchalar sirasiga quyidagilar kiradi: “ta’lim”,
“dars berish”, “bilim olish”, “ta’lim jarayoni”, “o’quv fani”, “ta’lim mazmuni” va
boshqalar.
Didaktikada turdosh fanlarga xos bo’lgan tushunchalar ham qo’llaniladi:
“idrok etish”, “o’zlashtirishi”, “mahorat”, “rivojlanish” va boshqalar (psixologiya)
hamda “boshqarish”, “qayta aloqa” (kibernetika).
Didaktikaning tushunchali-terminologik tizimi muntazam yangilanib va
to’ldirilib borilmoqda.
Didaktikaning asosiy kategoriyalari quyidagilardan iborat: dars o’tish,
bilim olish, ta’lim, bilim, ko’nikma, malaka, ta’lim maqsadi, mazmuni, ta’lim
jarayoni, ta’lim jarayonini tashkil etish, ta’lim turlari, shakllari, metodlari va
vositalari, ta’lim natijasi.
So’nggi paytlarda asosiy didaktik kategoriyalar sirasiga ta’limning didaktik
tizimi va ta’lim texnologiyasi kabi tushunchalarni ham kiritish taklifi ilgari
surilmoqda.
Bilim olish – idrok etish, o’rganish, mashq qilish va egallangan tajriba
asosida xulq va faoliyatda yangi shakllarning yuzaga kelishi, mavjud bilimarining
o’zgarab, takomillashib, boyib borish jarayoni.
Ta’lim - qo’yilgan maqsadga erishishga yo’naltirilgan o’qituvchi va
o’quvchining maqsadli o’zaro harakatlari. Ularning birgalikdagi faoliyati ikki
tomonlama aloqani tashkil etish jarayonidir. Ta’lim berish asosida bolani umumiy
rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratiladi. Ta’lim - o’qitish jarayonida
o’quvchilar tomonidan egallangan bilim, ko’nikma, malaka, fikrlash tizimi.
Bilim – tizimlashtirilgan ilmiy ma’lumotlar majmui bo’lib, ular
o’quvchining ongida borliq tushunchalari, sxemalar, ma’lum obrazlar ko’rinishida
aks etadi.](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_5.png)
![Ko’nikma – shaxsning muayyan faoliyatni tashkil eta olish qobiliyati.
Malaka – muayyan harakat yoki faoliyatni bajarishning
avtomatlashtirilgan shakli.
Maqsad (o’qish, bilim olish maqsadi) – ta’limning nimaga intilayotgani,
uning urinishlari yo’naltirilgan.
Mazmun (ta’lim, bilim olishning mazmuni) – ta’lim jarayonida o’quvchi
egallab olishi zarur bo’lgan ilmiy bilimlar, amaliy ko’nikma va malakalar, faoliyat
hamda fikrlash usullarining tizimi.
Tashkil etish – didaktik jarayonni aniq mezonlar asosida tartibga solish,
qo’yilgan maqsadni amalga oshirish uchun unga zarur shaklni berish.
Shakl (yunoncha, forma - tashqi ko’rinishi, qobig’i) – o’quv jarayonining
mavjudligini ta’minlovchi usul, uning ichki mantig’i, mohiyati va mazmuni uchun
qobig’idir. SHakl sinfdagi o’quvchilarning soni, ta’lim o’rni hamda vaqti, uni
amalga oshirish tartibi va shu kabilarga bog’liq bo’ladi.
Metod (yunoncha metodos – yo’li, usuli)- ta’lim maqsadi va vazifasiga
erishish (uni amalga amalga oshirish) yo’li.
Vosita - o’quv jarayonini predmetli ta’minlash (pedagogning nutqi,
darslik, o’quv qo’llanmalari, ko’rsatmali qurollar, sinfdagi jihozlar, texnik
vositalar, o’quv qurollari va boshqalar vosita hisoblanadi).
Natija (ta’lim mahsuli) – ta’lim nimaga erishishini qayd etuvchi tushuncha,
o’quv jarayonining oqibati, belgilangan maqsadni amalga oshirish darajasi.
4. Didaktik nazariya (kontseptsiya)lar va ularning falsafiy asoslari.
Ta’lim jarayoni psixologik-pedagogik kontseptsiyalar (ular aksariyat hollarda
didaktik tizimlar ham deb ataladi) asosida tashkil etiladi.
Didaktik tizim (yunoncha systema – yaxlit, qismlarda tashkil topgan,
birlashtirish) – ma’lum mezonlari bo’yicha yaxlit holatni belgilash, ajratib
ko’rsatish demakdir. U ta’limning maqsadi, tamoyillari, mazmuni, shakli, metod va
vositalarining birligi asosida tashkil etilgan tuzilmalarning ichki yaxlitligini
ifodalaydi. Tadqiqotchilar mavjud didaktik kontseptsiya (tizim)larni umumlashtirib
quyidagi guruhlarga ajratadilar:](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_6.png)
![1) an’anaviy;
2) progressiv;
3) zamonaviy.
Ta’lim nazariyasida Ya.A.Komenskiy, I.Pestallotsi va I.Gerbartlarning
didaktik kontseptsiyalari muhim ahamiyatga ega.
An’anaviy didaktik tizim ning yaratilishi nemis faylasufi, psixolog va
pedagog I.F.Gerbart (1776-1841 yillar) nomi bilan bog’liq. U
Ya.A.Komenskiyning sinf-dars an’anaviy tizimini tanqidiy nuqati nazardan qayta
asoslab, etika va psixologiyaning nazariy yutuqlariga tayangan holda ta’lim
tizimini yaratdi.
I.F.Gerbart ta’lim tizimining asosiy belgisi quyidagilardan iborat.
o’quvchilarning intellektual rivojlanishini ta’minlash maktabning asosiy vazifasi;
bolani tarbiyalash esa oilaning vazifasidir.
Progressiv (pedotsentrik) tizim bolaning bilim olishida faoliyatining asosiy
rolь o’ynashini e’tirof etadi. Mazkur tizim asosini D.Dьyui tizimi,
G.Kershteynning mehnat maktabi, V.Lay nazariyalari tashkil etadi.
Zamonaviy didaktik tizim . XX asrning 50-yillarida psixolog va pedagog
B.Skinner qismlarga bo’lingan axborotlarni yetkazish, bu jarayonni muntazam
nazorat qilish asosida materialni o’zlashtirishda samaradorlikka erishish g’oyasini
ilgari suradi. Mazkur g’oya keyinchalik dasturiy ta’lim deb ataladi. Keyinchalik
N.Krauder nazorat natijalariga qarab o’quvchiga mustaqil ishlash uchun turli
materiallarni taklif etadigan tarmoqlashtirilgan dastur larni yaratdi.
D.Dyuining nazariy g’oyalari muammoli ta’limning asosi bo’lib qoldi.
Bugungi kunda muammoli ta’lim deb nomlanuvchi, ushbu g’oya o’qituvchi
rahbarligi ostida muammoli vaziyatni yaratish va ularni hal etishda
o’quvchilarning faollik va mustaqilliklarini ta’minlashga erishishni nazarda tutadi.
Muammoli ta’limning vazifasi faol o’rganish jarayonini rag’batlashtirish,
o’quvchilarda fikrlash, tadqiqotchilik ko’nikmalarini shakllantirishdan iboratdir.
L.V.Zankovning (1901-1977 yillar) rivojlantiruvchi ta’lim kontseptsiyasi
XX asrning 50-yillarida keng tarqaldi. Uning g’oyalarini amalga oshirish ta’lim](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_7.png)
![jarayoniga insonparvarlik g’oyasini singdirish, shaxsni barkamol rivojlanishi
uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga imkon beradi.
Psixolog L.S.Vo’gotskiy (1896-1934 yillar) tomonidan 30-yillarda ilgari
surilgan “Yaqin rivojlanish zonasi” g’oyasi ham muhim ahamiyatga ega. Unga
ko’ra bola kattalar yordamida bilim olib, o’zi mustaqil bajara olmagan ishlarni
bajara boshlaydi.
O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonunida ta’lim va
tarbiyani insonparvarlik, demokratik g’oyalarga muvofiq tashkil etilishi e’tirof
etilgan.
Ta’limni insonparvarlashtirish ta’lim jarayonida o’quvchi shaxsini hurmat
qilish, uning sha’ni, obro’si, qadr-qimmatini poymol etmaslik, mavjud iste’dodini
rivojlantirishni nazarda tutadi. Demokratlashtirish esa pedagogik jarayonda
rasmiyatchilikka yo’l qo’ymaslik, ta’lim dasturlarini tanlashda o’quvchilarning
fikrlarini inobatga olishni ifodalaydi.
Respublika uzluksiz ta’lim tizimi ijtimoiy buyurtmani bajarishga xizmat
qiladi, barkamol shaxs va yetuk mutaxassisni tarbiyalash vazifasini bajaradi.](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_8.png)
![Ta’lim tamoyillari - Ta’lim shakllari metodlari, usullari, vositalari, ta’lim jarayoni
ishtirokchilarining faoliyat mazmuniga qo’yiladigan talablarni anglatuvchi dastlabki
qoidalar tushuniladi.
Ta’limning ilmiylik tamoyili Ta’limning puxtaligi tamoyili
Ta’limda nazariya bilan
amaliyotning birligi tamoyili . Ta’limning tushunarligi tamoyili
Ta’limning ko’rgazmalik tamoyili Ta’limda o’quvchilarining
mustaqilligi, ijodkorligini tashkil etish
tamoyili .
Ta’limda o’qitishninig ta’limiy,
tarbiyaviy, rivojlantiruvchi
funktsiyalariningyaxlitligi tamoyili. Ta’limda o’quvchilarningyosh va
individual xususiyatlarini
hisobgaolish tamoyili .
Ta’lim tamoyillari
Ta’lim qoidalari - umuminsoniy tarbiyaning maqsad va vazifalarini amalga
oshirishga qaratilgan o’qish va o’qitish jarayonlarining yo’nalishi, o’quvchilar
tomonidan ilmiy bilimlarning o’zlashtirilishi, bilim va malakalar hosil qilishining asosiy
qonun va qoidalarining yig’indisiga aytiladi.
Qonuniyat – bu barqaror, zaruriy, u yoki bu xodisalar va jarayonlar o’rtasidagi
mutanosiblik va muhim aloqa.
Ta’lim qonuniyatlari
Ta’lim jarayoni bola shaxsini xar Ta’lim jarayoni samaradorligi](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_9.png)
![tomonlama rivojlantirish, ularda
ijodiy qobiliyatlar tarkib toptirish
bilan bog’liqligi. o’qituvchining mahoratiga va
bolalarning bilish imkoniyatlariga
bog’liqligi
Ta’lim o’zi amal qiladigan shart –
sharoitga bog’liqligi. O’qituvchi va o’quvchi
faoliyatining uzviy bog’liqligi.
Talim jarayoni qonuniyatlariga ko’ra ta’lim tamoyillari, vositalari, metodlari,
tashkiliy shakllari tanlanadi, malumot mazmuni ishlab chiqiladi, ma’lumot mazmunini
ifodalash yo’llari aniqlanadi.
Ta’limning mazmuni
Hozirgi zamon maktablarida ta’limning mazmuni umuminsoniy fazilatlarga ega
bo’lgan iymonli,e’tiqodli yoshlarni tarbiyalab voyaga yetishtirishdan iborat .
Ta’lim mazmuni
DTS O’quv reja O’quv dastur Darsliklar
O’qitishning barcha
vositalari O’quv predmetlari
O’quv qo’llanmalar](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_10.png)
![Ta'lim ijtimoiy hodisa bo’lib, uning tarixi juda uzoqdir. Ta'lim insoniyat
jamiyati rivojining dastlabki paytlaridayoq katta rol o’ynagan. U to’plangan
tajribalarni, dunyo haqidagi axborotlarni berish jarayonini ta'minlagan,
insoniyatning faqat ijtimoiy rivojlanishiga emas, balki qiyin sharoitlarda yashay
olishiga ham yordam bergan. Uzluksiz rivojlangan jamiyatda ta'limning
mukammal jamoa shakli, ya'ni dars ming yillar mobaynida vujudga kelgan.
Ya.A.Komenskiy "Buyuk didaktika " asarida jamoaviy tarbiyaning
oldingi barcha tajribalarini umumlashtirdi, sinfning dars tizimida ta'limning asosiy
didaktik prinsiplarini izchil ifodaladi. O’sha zamondan buyon 350 yil o’tdi.
Shuncha vaqt mobaynida darsning tashkiliy shakllari ham, ta'limning metodlari
ham uzluksiz takomillashib ketdi.
O’qituvchining vazifasi – darsda tafakkur va faoliyatning ana shu
turlarini eng to’g’ri uyg’unlashtirishdir. Binobarin, bunday uyg’unlik dars
samaradorligini oshirishning muhim omilidir. O’qituvchi dars muammolariga
to’g’ri yondashishi uchun ta'lim jarayonining asosiy komponentlarini bilishi,
ularning o’zaro bog’liqligi va bir biriga ta'sirini tushunishi lozim.
Ob'yektiv mavjudlikning mohiyatini bilishi - ta'limning maqsadlaridan
biridir.
Ta'limda sinf – dars tiziminig vujudga kelishi.
Ta'limni boshqarishning asosiy tashkiliy shakli quyidagi ma'lum
belgilarga ega bo’lgan mashg’ulotlarni guruhiy yo’sinda o’tkaziladi:
- mashg’ulotlarning har yili va har bir o’qish kuni bir paytda boshlanishi;
- mashg’ulotlar va ular orasidagi tanafuslarning ma'lum vaqt davom etishi;
- guruhlardagi bolalarning yoshi va soni jihatdan baravarligi;
- material o’rganish sur'atining bir xilligi;
- o’quv mashg’ulotlarining ma'lum tashkiliy shaklda o’tkazilishi.](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_11.png)
![Guruhli mashg’ulotlarning sinf- dars tizimi deb atalgan bunday shakli
keng tarqaldi, mustahkamlandi va hozir ham ancha takomillashgan holda
mavjuddir. Dars yaxlit ta'lim jarayonini o’quv-tarbiya ishining boshqa tashkiliy
shakllari - uy vazifalarini bajarish, predmet to’garaklarining mashg’ulotlari, sayrlar
va hokazolar bilan uzviy birlikda aks ettiradi. Darsni ikki jihatdan: umuman ta'lim
jarayoni va ta'limni tashkil etish shakli sifatida ta'riflab uni foydali deb hisoblash
taklifi bor ( M.I.Maxmutov ). Ta'limning umumiy jarayoni sifatida qaralsa, dars
o’qitish harakatining ta'lim mazmuni, prinsiplari va metodlari bilan belgilanadigan,
ma'lum makon - zamon chegaralarida o’qituvchi rejalashtiradigan hamda
boshqaradigan birgalikdagi ob'yekt o’qituvchi va o’quvchilar amalga oshiradigan
asosiy shaklidir.
Dars maktabda o’quv ishlarini tashkil qilishning asosiy shakli
Hozirgi paytda o’quv ishlarini tashkil etishning quyidagi shakllari
qo’llanadi: dars,
ekskursiya, o’quv ustaxonalaridagi mashg’ulotlar, mehnat va ishlab chiqarish
ta'limi shakllari, uy ishlari, sinfdan tashqari o’quv ishlarining shakllari (predmet
to’garaklari, studiyalar, olimpiadalar, tanlovlar).
Darsning tashkiliy shakllari
Pedagogik adabiyotlarda va maktab amaliyotida darsdagi ishlarni tashkil
etishning asosan uchta: yakka tartibdagi, umumiy va guruhiy shakllari qabul
qilingan.
O’quvchilar bilan olib boriladigan yakka tartibdagi ishlar rejasini
quyidagi yo’sinda tuzish mumkin:
- dastlab mustaqil ishlarni o’tkazish hamda o’quvchi yashaydigan va o’qiydigan
sharoitlarni tahlil qilish orqali uning imkoniyatlarini o’rganish;
- o’quvchilar bilan yakka tartibda ishlashning didaktik vositalarini yaratish;](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_12.png)
![- har bir o’quvchi uchun eng maqbul topshiriqlarni hamda bilim olishi va
kamol topishi nazorat qilish sistemasini belgilash, o’quvchini o’z vaqtida
murakkabroq masalalarni hal qilishga o’tkazish, amalga oshirilgan ishlarni tahlil
qilish va umumlashtirish, tuzatish va xulosalar chiqarish.
O’quv ishlarini tashkil etishning umumiy shakli
Umumiy shakl darsda, o’qituvchi va o’quvchilar faoliyatining shunday
turidirki, unda o’quvchilar hammalari uchun umumiy bitta ishni baravar
bajaradilar. Olingan natijalar sinf bo’yicha muhokama qilinadi, taqqoslanadi va
umumlashtiriladi. Ommaviy ta'lim sharoitida o’quv ishlarini tashkil etishning
umumiy shakli g’oyat muhimdir. U bolalarda jamoatchilik hissini tarbiyalash,
ularni mulohaza yuritishga, o’quvchilarning mulohazalaridagi xatolarni topishga
o’rgatish imkonini beradi. To’g’ri rahbarlik qilinsa, bolalarning o’quv
imkoniyatlari aniqlansa, sinfda turli muammolarni muhokama etish juda samarali
tadbir hisoblanadi. Bu tadbir o’qituvchidan hamma o’quvchilarning fikrlashiga
mos ishni topish mahoratini, ularning istaklarini tinglay olishni talab qiladi.
Darsning umumiy shaklida ko’zlangan maqsadlar bo’yicha va ayniqsa,
o’quvchilarda dalillar bilan muhokama yuritish ko’nikmalarini rivojlantirishda
ajoyib natijalarga erishish mumkin. Agar bolaning o’quv imkoniyatlari to’g’ri
baholansa, darsni tashkil qilishning umumiy shakli o’quvchilarga yakka tartibda
yondashishdan keng foydalanish imkonini ham beradi. O’qituvchi ulardan o’z
imkoniyatlariga bog’liq holda turli darajadagi umumlashmalarni so’raydi. Shu
tariqa o’quvchilarning tinglashlari ham, o’z bilimlari va fikrlarini o’rtoqlari bilan
taqqoslashi, tezda to’ldirishi, undagi xatolarni topish ko’nikmalarini shakllantirishi
juda muhimdir.
Ta'limni tashkil etishning guruhiy shakli
So’ngi yillarda darsni tashkil etishning umumiy va yakka tartibdagi
shakllari bilan bir qatorda ta'limni tashkil etishning guruhiy shakli ham keng
tarqalmoqda.](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_13.png)
![Darsning guruhiy shaklining asosiy belgilari:
- mazkur darsda muayyan o’quv vazifalarini hal qilish uchun sinf bir necha
guruhlarga bo’linadi;
- har bir guruh ma'lum topshiriq oladi va uni birgalashib o’z boshlig’i yoki
o’qituvchining bevosita rahbarligida bajaradi;
- topshiriq guruhning har bir a'zosi qo’shgan hissani hisobga olish va
baholash imkonini beradigan yo’sinda bajariladi;
- guruhning tarkibi doimiy bo’lmaydi uni tanlashda guruhdagi har bir a'zoning
o’quv imkoniyatlari jamoa uchun ko’p foydali amalga oshadigan bo’lishi
nazarda tutilgan.
Ta'limni tashkil etishning guruhiy shakli
So’nggi yillarda darsni tashkil etishning umumiy va yakka tartibdagi
shakllari bilan bir qatorda ta'limni tashkil etishning guruhiy shakli ham keng
tarqalmoqda.
Darsning guruhiy shaklining asosiy belgilari:
- mazkur darsda muayyan o’quv vazifalarini hal qilish uchun sinf bir necha
guruhlarga bo’linadi;
- har bir guruh ma'lum topshiriq oladi va uni birgalashib o’z boshlig’i yoki
o’qituvchining bevosita rahbarligida bajaradi;
- topshiriq guruhning har bir a'zosi qo’shgan hissani hisobga olish va baholash
imkonini beradigan yo’sinda bajariladi;
- guruhning tarkibi doimiy bo’lmaydi, uni tanlashda guruhdagi har bir a'zoning
o’quv imkoniyatlari jamoa uchun ko’p foydali amalga oshadigan bo’lishi
nazarda tutiladi.
Darsning strukturasi, elementlari va tiplari](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_14.png)
![Ta'limning strukturasi va tizimi haqida tushuncha. Avvalo, strukturaning
nimaligini ko’rib o’tamiz. Ma'lumki, strukturasiz tizim bo’lmaganidek, tizimsiz
struktura ham bo’lmaydi. Shunga ko’ra strukturani tizimdagi o’zaro bog’liq
elementlarning tartiblari deb ta'riflash mumkin. Biz tizim tushunchasiga nimalarni
kiritamiz?
Tizim – o’zining xossalari va bog’lanishlari bo’yicha u yoki bu
tartibdagi o’zaro bog’liq ko’p elementlardir.
O’quv jarayoni quyidagi zvenolarga ega bo’ladi:
1. O’quvchining o’quvchilar diqqati va tafakkurini jalb qilishi, shu orqali ularni
o’quv materialini faol idrok etishga olib borish maqsadida bilish vazifasini o’rtaga
qo’yishi.
2. O’qituvchi tomonidan bilimlarning berilishi jarayoni va o’quvchilarning yangi
materialni o’zlashtirish.
3. Ilmiy tushunchalarning umumlashtirilishi va shaklantirilishi jarayoni,
o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini mustahkamlash va
takomillashtirish.
4. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini tegishli vaziyatlarda qo’llash.
5. O’quvchilar bilim, ko’nikma va malakalarini o’zlashtirayotgani tekshirish.
Darsning tiplari
Dars strukturasi o’quvchilar bilish faoliyatining xarakteri bo’yicha
tasniflanadigan darslarning tipiga bog’liq bo’ladi. Ularni o’tkazish usullari, ta'lim
metodlari esa o’quvchilar mustaqil ishining darajasi bo’yicha tasniflanadi.
Darsning quyidagi tiplari mavjud: o’quvchilar yangi bilimlarni
o’zlashtiradigan, faktli materiallar to’planadigan, kuzatishlar o’tkaziladigan,
jarayonlar va hodisalar o’rganiladigan, ularni anglanadigan, tushunchalari
shakllantiriladigan, ko’nikma va malakalar tarkib toptiriladigan darslar, bilimlar](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_15.png)
![umumlashtiriladigan va tizimlashtiriladigan darslar, bilimlar, ko’nikmalar va
malakalarni takrorlash, mustahkamlash, boshqacha aytganda, kompleks qo’llash
darslari, bilim, ko’nikma va malakalar og’zaki hamda yozma ravishda sinaladigan
nazorat - tekshirish darslari; bir necha didaktik masalalar baravar hal qilinadigan
kombinatsiyalashgan darslar.
Hozirgi zamon darsining eng muhim xususiyatlari yangi o’quv
materialini va uni amalda qo’llashni o’zlashtirish bilan birga ilgari o’rganilgan
narsalarni o’zlashtirish, sintez qilish, takrorlash va mustahkamlash, nazorat qilish
kabi elementlarining o’zaro bog’lanishidir. T.A.Ilina darsning o’z strukturasiga
barcha asosiy elementlarini olgan tipini, ya'ni umumiy yoki aralash darsni tavsiya
etadi.
Darsning birinchi bosqichi – tashkiliy qism. Odatda bu qismga
salomlashish, o’quvchilarning, sinf xonasidagi jihozlarning darsga tayyorgarligini
tekshirish, darsda yo’q o’quvchilarni aniqlash, ishning rejasini e'lon qilish kiradi.
Tashkiliy qismning maqsadi – darsda ish vaziyatini vujudga keltirishdir.
Ikkinchi bosqich – yozma uy vazifasini qo’yilgan maqsaddan qat'i nazar
turli metodlar bilan tekshirish.
Darsning uchinchi bosqichi – o’quvchilarning bilimlarini og’zaki
tekshirish ( yoki ulardan so’rash ).
Darsning to’rtinchi bosqichi – o’qituvchining bayon etishi asosida yoki
o’quvchilarning mustaqil tahlil qilishi orqali yangi materialni tushuntirish.
Beshinchi bosqich – uyga topshiriq berish. Darsning bu qismiga mazkur
topshiriqning mohiyatini, lozim bo’lsa uni bajarish metodikasini ham tushuntirish,
uni o’qituvchining o’zi doskaga yozishi, o’quvchilarning daftarga yoki kundalikka
ko’chirishi kiradi.](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_16.png)
![Darsning oltinchi bosqichi – yangi materialni mustahkamlash, ya'ni
dastlabki yoki yo’lakay – mazkur material bayon qilinayotganda amalga
oshiriladigan mustahkamlashdir.
Darsning yettinchi bosqichi – uni tugallashdan iborat bo’lib, bu ish
tashkiliy ravishda amalga oshirilishi kerak. Chunki, dars faqat o’qituvchining
ko’rsatmasi bo’yicha mustahkamlanadi. Muallif darsning ana shu yettita
elementini nazarda tutib, uning strukturasini quyidagicha ifodalaydi:
1. Tashkiliy qism.
2. Yozma topshiriqni (bor bo’lsa) tekshirish.
3. So’rash - mustahkamlash.
4. Uyga vazifa berish.
5. Darsni tugallash.
Bunday darsni bilimlarni mustahkamlash darsi deb atash mumkin.
Yangi murakkab materialni tahlil qilishda uy vazifasi tekshirilmaydi.
1. Tashkiliy qism.
2. Yangi materialni tushuntirish .
3. Yo’lakay mustahkamlash.
4. Uyga vazifa berish: darsni tugallash.
Muammoli darslar:
1. O’quvchilarni uyushtirish.](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_17.png)
![2. Muammoni ifodalash, taxminni bayon qilish (natija qanday bo’lishi
mumkinligini aytish) va yechimning variantlarini bildirish: muammoni amaliy hal
qilishni izlash.
3. Natijalarni muhokama qilish.
4. O’qituvchining sharhi va umumlashtirishi.
5. Uyga vazifa berish.
6. Darsni tugallash.
Darsning turlari
Darslarning turlari quyidagicha:
1. a) dars - leksiya, b) dars - suhbat, v) kino darsi, g) nazariy yoki amaliy
mustaqil (tadqiqot tipidagi) ishlar darsi, d) aralash dars (bitta darsda darsning har
xil turlari birikmasi).
2. a) mustaqil (og’zaki yoki yozma mashqlardan iborat reproduktiv tipdagi)
ishlar darsi, b) dars - laboratoriya ishi, v) amaliy ishlar darsi, g) dars - ekskursiya.
3. a) og’zaki (umumiy, yakka tartibda, guruhiy) so’rash, b) yozma (yakka
tartibda) so’rash, v) sinov, g) sinov amaliy (laboratoriya) ishi, d) kontrol ish, y)
aralash dars. Oldingi uchta turning birikmasi.
Darslarning tipi
Tushuntirish darsi. Ma'lumki, maktabdagi ta'limning asoslaridan biri
onglilik prinspidir. Shunga ko’ra, ko’nikma va malakalarning shakllantirishning
dastlabki bosqichi nazariy masalalarni o’rganishdan iborat bo’lishi kerak. Bunda
o’qituvchining materialni tushuntirishi eng muhim zveno hisoblanadi.
Tushuntirish darsining strukturasi, ya'ni undagi qismlarning o’zaro
joylashuvi quyidagicha bo’lishi mumkin:](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_18.png)
![1. Ilgari o’rganilgan materiallarga doir bilimlarni eslash (o’quvchilardan
so’rash);
2. Materialni tushuntirish;
3. Materialning o’zlashtirilganini tekshirish;
4. Nazariyani qo’llash namunasini ko’rsatish;
5. Uyga vazifa berish;
6. Darsni yakunlash.
Ana shu tipdagi darsning strukturasi elementlariga dars mavzusini e'lon
qilish, uning maqsadini ifodalash va vazifalarning qo’yilishini ham kiritish
mumkin.
Bilimlar, ko’nikmalar va malakalarni mustahkamlash darslari. Bu tipdagi
darsning strukturasi quyidagi darsning asosiy elementlarini o’z ichiga oladi:
1. Nazariya bo’yicha bilimlarni eslash;
2. Mavzu bo’yicha ko’nikma va malakalarni rivojlantirish (mashqlar);
3. Darsni yakunlash;
4. Uyga vazifa berish.
Takrorlash darsi. Mustahkamlash va takrorlash darslari o’rtasida
anchagina umumiylik mavjud. Bu umumiylik, eng avvalo, mazkur darslarning
vazifalari va strukturalariga taalluqlidir. Shu bilan birga mustahkamlash va
takrorlash darslari orasida tafovut ham bor. Shuningdek, takrorlash darsida
material to’liq emas, balki tanlab ko’rib chiqilgan, oldingi darslarda yetarlicha
o’zlashtirilmagan masalalar takrorlanadi. Materialni umumlashtirish va ko’nikma
hamda malakalarni takomillashtirish darslari.
Umumlashtirish darsining elementlari quyidagilardan iboratdir:](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_19.png)
![1. Umumlashtiruvchi materialga doir bilimlarni eslash;
2. Materialni umumlashtirish;
3. Nazariyani o’zlashtirilganini tekshirish;
4. Umumlashgan qoidani qo’llash namunasini ko’rsatish;
5. Mavzu bo’yicha ko’nikma va malakalarni takomillashtirish (mashqlar);
6. Darsning natijalarini yakunlash;
7. Uyga vazifa berish.
Bilim, ko’nikma va malakalarni tekshirish darsi (kontrol dars). Kontrol ish
o’tkaziladigan darsning strukturasi murakkab emas: o’qituvchi topshiriqlarni aytib
turadi (yoki doskaga yozadi), o’quvchilar ularni bajaradilar va dars oxirida ishlar
yig’ib olinadi. Kontrol ishning savollari va topshiriqlari shunday ifodalanishi
Zamonaviy pedagogikada ta’lim paradigma (modeli)lari. Pedagogik
paradigma (yunoncha paradeigma - misol, namuna) – pedagogika fani rivojining
har bir bosqichida ta’limiy va tarbiyaviy muammolarni hal etish namunasi (modeli,
standarti) sifatida ilmiy pedagogik hamjamiyat tomonidan e’tirof etilgan nazariy
hamda metodologik ko’rsatmalar to’plami bo’lib, u ta’limning kontseptual modeli
sifatida qo’llaniladi. Bugungi kunda ta’limning quyidagi paradigmalari keng
tarqalgan:
1. An’anaviy – konservativ (bilim paradigmasi)
2. Ratsionalistik (bixevioristik)
3. Fenomenologik (gumanistik) paradigma.
4. Texnokratik.
5. Ezoterik.
Ayni vaqtda ta’lim paradigmalarini belgilashga nisbatan ikki xil yondashuv
mavjud:
1. q adriyatli (aksiologik) yondashuv - madaniyat inson hayotining
mazmuni sifatida tushuniladi.](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_20.png)
![2. F aoliyatli yondashuv ga asosan madaniyat moddiy va ma’naviy
boyliklarini yaratishga yo’naltirilgan faoliyatning sinalgan usullari sifatida talqin
etiladi.
3. SHaxsiy yondashuv - madaniyat muayyan shaxs timsolida namoyon
bo’ladi.
Madaniyatga nisbatan turlicha yondashuvlarning mavjudligi turlicha
paradigmalarning yaratilishiga zamin yaratadi.
Har bir paradigma bir qator ta’limiy muammolarni hal etishga
yo’naltiriladi. Xususan:
- ijtimoiy institut sifatida o’quv muassasalarining vazifalari;
- ta’limning samarali tizimi;
- o’quv yurtlari oldida turgan eng muhim, ustuvor masala;
- ta’limning ijtimoiy ahamiyatli maqsadlari;
- muayyan bilim, ko’nikma va malakalarning qimmatli hisoblanishi.
Ayni vaqtda quyidagi paradigmalar mavjud:
1. Bilim olishning an’anaviy paradigmasi (modeli) (J.Majo, L.Kro, J.Kapel ь va
boshqalar)
Unga ko’ra ta’limning asosiy maqsadi - “Bilim, qanchalik qiyin bo’lmasin
bilim olish”. An’anaviy paradigma maktabning maqsadi yosh avlodga individual
rivojlanishi hamda ijtimoiy tartibni saqlab qolishga yordam beruvchi madaniy
meroslarning muhim elementlari – bilim, ko’nikma va malakalar, ilg’or g’oyalar
va qadriyatlarni saqlab qolish hamda ularni yoshlarga yetkazish muhim ekanligini
yoritadi. Bilim olish paradigmasining asosiy maqsadi: ta’lim olish, taraqqiyot va
madaniyatning eng muhim elementlarini avloddan-avlodga yetkazish.
2. Ratsionalistik (bixevioristik) paradigma (P.Blum, R.Ganьe, B.Skinner va
boshqalar). Ratsionalistik paradigma diqqat markazida ta’lim mazmuni emas,
balki o’quvchilar tomonidan turli bilimlarni o’zlashtirilishini ta’minlovchi
samarali usullari yotadi. Ta’limning ratsionalistik modeli asosini B.Skinerning
ijtimoiy injeneriya bixevioristik (inglizcha behavior - xulqi) kontseptsiyasi
tashkil qiladi.](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_21.png)
![Maktabning maqsadi – o’quvchilarda g’arb madaniyati ijtimoiy qoidalari,
talablari va ko’zlagan maqsadlariga mos keladigan moslashtiruvchi “xulqiy
repertuar”ni shakllantirishdir. SHu bilan bir vaqtda, “xulqi” atamasi bilan “insonga
xos hamma ta’sirlanishlar – uning fikrlari, sezgi va harakatlari” ifodalanadi
(R.Tayler).
Bunda ta’limning asosiy metodlari, o’rgatish, trening, test sinovlari,
individual ta’lim, tuzatishlari bo’lib qoladi. Buning oqibatida, ta’limninggina emas,
balki dars berishning ham ijodiy xarakterini aniqlash muammosi muhokama
qilinmaydi.
B.Blum barcha o’quvchilar faqat o’zlashtiribgina qolmay, balki
muvaffaqiyatli o’qishlari mumkin deb hisoblaydi. O’quvchining optimal
qobiliyatlari ma’lum sharoitlarda, o’quvchiga ta’lim berish natijasi uning sur’ati
bilan aniqlanadi. Olimning firicha, o’quvchilarning 95 % i ta’lim muddatlariga
bo’lgan cheklashlar olib tashlanganda o’quv kursining butun muzmunini
o’zlashtirib olishga qodirlar. Ana shu nuqtai nazardan o’quvchilar tomonidan
bilimlarning muvaffaqiyatli o’zlashtirishini ta’minlovchi metodika ishlab chiqiladi,
uning mohiyati quyidagichadir:
1. Butun sinf yoki kurs uchun to’la o’zlashtirish etaloni, mezonnini aniq
belgilab olish asosida o’qituvchi ta’lim yakunida erishilishi kerak bo’lgan aniq
natijalarning ro’yxati va unga muvofiq keluvchi testlarni tuzadi.
2. O’quv birliklari, ya’ni, o’quv materiallarining yaxlit bo’limlari
ko’rsatiladi, ularni o’zlashtirish natijalari aniqlanadi, yakuniy bahoga ta’sir
ko’rsatmaydigan navbatdagi testlar tuziladi. Bu testlarning vazifalari – tuzatish,
korrektsiyalashdan iborat.
3. To’la o’zlashtirishga yo’naltirilgan har bir o’quv kurs materiallarini
o’zlashtirish darajasini baholash uchun test sinovlarini o’tkazish. Bu o’rinda har bir
o’quvchiga baho va ta’lim maqsadlarining ahamiyatini tushuntirish muhim.
Predmetlarni bo’sh va o’rtacha o’zlashtiruvchi o’quvchilarning
qobiliyatlarini jadal rivojlantirish P.Blum kontseptsiyasining asosiy mazmunini
tashkil etadi.](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_22.png)
![Turli mamlakatlarning (Avstriya, Belьgiya, AqSH va boshqalar) ta’lim
tizimlari tajribasi ratsionalistik (bixevioristik) paradigma g’oyalariga muvofiq ish
ko’rilganda 70 % o’quvchilar yuqori natijalarni qayd etganliklarini ko’rsatadi.
Yuqorida qayd etilgan ta’lim yo’nalishlari o’zida insonparvarlik
g’oyalarini ifoda etmagan, ular bola dunyoqarashining rivojlanishi, shaxsning
rivojlanishida shaxslararo munosabatlarning muhim o’rin tutishini nazarda
tutmaydi.
3. Gumanistik (fenomenologik) paradigmada (A.Maslou, A.Kombs,
K.Rodjers, L.S.Vo’godskiy va boshqalar) o’quvchini erkin shaxs, ijtimoiy
munosabatlar sub’ekti sifatida e’tirof etib, uning o’ziga xos rivojlanish talablariga
egaligini ta’kidlaydi. . Ular bolani rivojlantirish maqsadida uni shaxslararo
munosabatlar jarayoniga yo’naltiradi. Ta’limning fenomenologik (fenomen –
yunoncha phainomenon – hisoblangan, ya’ni, mashhur, alohida nodir odam)
modeli o’quvchilarning individual-psixologik xususiyatlarini hisobga olib,
ularning talab va qiziqishlariga hurmat bilan munosabatda bo’lishni ko’zda tutadi.
Uning vakillari o’quvchini nodir shaxs deb hisoblaydilar. Gumanistik paradigma
doirasida faoliyat olib boruvchi har bir ta’lim tizimi ijodiy rivojlanadi va o’quvchi
hamda o’qituvchining erkinligi va ijodkorligini yoqlaydi.
Gumanistik paradigma g’oyalari 1991 yildan keyin respublika uzluksiz
ta’lim tizimiga joriy etila boshlandi. Paradigmaning diqqat markazida
o’quvchining barkamol rivojlanishi, uning intellektual ehtiyojlari, “erkin
fikrlaydigan shaxsni tarbiyalash” masalasining ijobiy hal etilishi yotadi. Ayni
vaqtda respublika ta’lim muassasalarida qo’yidagi g’oyalarga amal qilinmoqda:
“Demokratik jamiyatda bolalar, umuman har bir inson erkin fikrlaydigan etib
tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashga o’rganmasa, berilgan ta’lim samarasi
past bo’lishi muqarrar. ... Mustaqil fikrlash – ham katta boylikdir” 1
.
Ezoterik paradigma (yunoncha esoterikos – ichki, sirli, yashirin, faqatgina
biluvchilar uchun mo’ljallangan insonning dunyo bilan o’zaro aloqalari yuksak
1
Karimov I . A . Barkamol rivojlangan avlod – O ` zbekiston taraqqiyotining poydevori .
– Toshkent , Sharq nashriyot - matbaa kontserni , 1997, 9- bet](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_23.png)
![darajalarini aks ettiradi). Modelning mohiyati haqiqatga abadiy va o’zgarmas,
doimiy sifatida munosabatda bo’lishdan iboratdir. Paradigma tarafdorlari haqiqatni
bilib bo’lmaydi deb ta’kidlaydilar. Unga faqatgina fahmlash asosida erishish
mumkin. Pedagogik faoliyatning oliy maqsadi koinot bilan muloqot, o’quvchining
tabiiy kuchlarini ozod etish va rivojlantirishdan iborat. SHu bilan birga,
o’qituvchining himoyalash vazifasi muhimdir, u o’quvchining mavjud
imkoniyatlarini uni ma’naviy, jismoniy, psixik jihatdan rivojlantirishga
yo’naltiradi.
Ilmiy-texnik, texnokratik paradigma ning asosiy maqsadi amaliyotni
takomillashtirish asosida o’quvchilarga “aniq” ilmiy bilimlarni berish va ularning
o’zlashtirishlarini ta’minlash. “Bilim - kuchdir”, shuning uchun insonning qimmati
uning o’rganish, bilim olish, imkoniyatlari bilan belgilanadi. Odam o’z-o’zidan
qimmatli emas, u faqatgina ma’lum (o’rtacha, standartlashtirilgan) bilim yoki xulq
egasi sifatida qimmatga ega g’oyalari mazkur paradigmaning asosini tashkil etadi.
So’nggi yillarda noinstitutsional paradigma rivojlana boshladi. U ta’limni
ijtimoiy institutlar, ya’ni, maktab va oliy o’quv yurtlardan tashqarida tashkil etish
g’oyasini ilgari suradi. Bu ta’lim “tabiatda” - Internet, “ochiq maktablar” –
kompyuterlar vositasida ta’lim dasturlariga (masofadan o’qitish) muvofiq o’qitish
samarali deya hisoblaydi.
Foydalanilgan a dabiyotlar](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_24.png)
![1. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi qonuni. Barkamol avlod –
O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent, SHarq nashriyot-matbaa
kontserni, 1998.
2. O’zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» . Barkamol
avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent, SHarq nashriyot-
matbaa kontserni, 1998.
3. «O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi to’g’risida»gi Nizom .Xalq ta’limi j., № 6,
1999.
4. «Umumiy o’rta ta’lim maktabi Pedagogika Kengashi to’g’risida»gi Nizom.
Ta’lim taraqqiyoti j., № 3, 2002.
5. «Umumiy o’rta ta’lim maktabi Metodika Kengashi to’g’risida»gi Nizom. Ta’lim
taraqqiyoti j., № 3, 2002.
6. Umumiy o’rta ta’lim maktabi fan Metodika birlashmalari to’g’risida»gi Nizom.
Ta’lim taraqqiyoti j., № 3, 2002.](/data/documents/b2e34f3c-c799-4249-ae2f-acea22794836/page_25.png)
O’quv faoliyatni tashkil qilish shakllari Reja: 1. Didaktika xakida tushuncha. 2. Ta’lim jarayoni va uning xususiyatlari. 3. Zamonaviy pedagogikada ta’lim paradigma (modeli)lari
1. Didaktika haqida tushuncha. Didaktikaning predmeti va vazifalari. Didaktikaning tashkil topishi va rivojlanishi. Insonning faoliyatida o’qitish har doim juda muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Ta’lim tasodifiy, intuitiv xususiyatga ega bo’lganda ham va asosan tasodifan axborotlarni berish hamda taqlid qilishdan iborat bo’lganda ham shunday bo’lgan; keyinchalik ham, ta’lim maqsadga muvofiq muntazam va rejalashtirilgan jarayonga aylanganda, maktab paydo bo’lganida ham shunday bo’lgan. Biroq uzoq vaqt davomida ta’limni nazariy tahlil qilish va o’rganish ishlari olib borilmadi, shuning uchun o’z nazariyasiga ega bo’lmadi. Faqatgina XVII asr bu sohada muhim o’zgarishlar olib keldi: aynan o’sha paytda ta’lim alohida nom oldi va tarixda birinchi didaktik faoliyatning ilmiy asoslangan tizimiga asos solindi. Didaktika so’zi yunoncha didaktikos “o’rgatuvchi”, didasko esa – “o’rganuvchi” ma’nosini bildiradi. Bu so’z 1613 yili Germaniyada nemis pedagogi Vol ь fgang Ratke (1571- 1635 yillar) tomonidan kiritildi. Bu tushunchani shunga o’xshash usulda buyuk chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592-1670 yillar) “Buyuk didaktika” nomli mashhur asarida tilga oladi. Lekin Komenskiy “didaktika bu faqat ta’limgina emas, balki tarbiyalash ham”, deb ta’kidlaydi. Mazkur asarda olim ta’lim nazariyasining muhim masalalari: ta’lim mazmuni, ta’limning ko’rgazmaliligi, ketma-ketligi kabi tamoyillari, sinf-dars tizimi borasida so’z yuritadi. 2. Didaktikaning predmeti, funktsiyalari va vazifasi. Pedagogik fan o’qitish va tarbiyalashni ularning yaxlitligi va birligida o’rganadi. Ikki faoliyatning har birining mohiyatini aniq bayon etish uchun ta’lim nazariyasi (didaktika) va tarbiya nazariyasini ajratib ko’rsatadilar. Hozirgi davrda didaktika o’qitishning mazmuni, metodlari va tashkiliy shakllarini ilmiy asoslab beruvchi pedagogika sohasi sifatida tushuniladi. Umumiy didaktikadan tashqari xususiy didaktikalar yoki alohida fanlar bo’yicha ta’lim metodikasi deb ataluvchi didaktikalar ham mavjud.
Ularning mazmuni ta’limning ma’lum bosqichlarida u yoki bu fanlarni o’rganish va ta’lim berishning nazariy asoslarini belgilaydi. Didaktika – bu pedagogik fan bo’lib, u ta’limning nazariy jihatlarini o’rganadi. Har bir o’qituvchi didaktika asoslarini bilishi zarur. Didaktika predmetini aniqlash bo’yicha turli qarashlar ilgari surilgan. qarashlarning turlicha bo’lishi didaktikaning metodologik kategoriyalarini aniq ajratilmaganligi bilan bog’liq. Ko’pchilik olimlar ta’lim ob’ekt deb o’qitish jarayonining maqsadi, mazmuni, qonuniyatlari, metodlari va tamoyillarini ko’rsatadilar. Didaktika ta’limni ijtimoiy tajribani berish vositasi sifatida e’tirof etadi. Ta’lim yordamida yoshlarni hayotga tayyorlash amalga oshiriladi. Ta’limiy faoliyatini tashkil etishda o’qituvchi - o’quvchi, o’quvchi – o’quv materiali, o’quvchi - boshqa o’quvchilar o’rtasidagi munosabatlar yuzaga keladi. Pedagogik adabiyotlarda ulardan qaysi biri didaktika uchun asosiy hisoblanishi kerakligi borasida ham turli fikrlar keltiriladi hamda o’quvchining o’quv materialiga bo’lgan munosabati, ya’ni, bilimlarni o’rganish munosabatini asosiy deb e’tirof etuvchi qarashlar soni nisbatan ko’p. Darhaqiqat, o’qish, o’rganishi ta’lim jarayonining ajralmas xususiyatidir. Ta’limga psixologiya nuqtai nazaridan yondashilsa, ushbu munosabatning ustuvorligiga shubha qolmaydi. Biroq, ta’limga pedagogik, ya’ni, ijtimoiy tajribani berish, o’rgatish nuqtai nazaridan qaralsa faoliyat uchun asosiy sanaluvchi munosabat – ikki shaxs (o’quvchi va o’qituvchi) o’rtasidagi munosabatlar ye takchi o’rin egallashi lozim ekanligi anglanadi. Didaktika predmetini mohiyatini ochishga xizmat qiluvchi yana bir qarash ta’lim-tarbiya jarayonini yaxlit o’rganish zarurligini ilgari suradi. Ta’limning tarbiyaviy vazifalari o’quvchining bilimni o’zlashtirishlarini ta’minlabgina qolmay, shaxs xususiyati, uning rivojlanishi, ma’lum ma’naviy-axloqiy sifatlarni o’zlashtirishi, fe’l-atvori, xulqini tarbiyalash uchun zarur shart-sharoitni yaratishdan iborat.
Didaktikaga ta’limning mazmunli va protsessual jihatlarini birgalikda o’rganish xosdir. Amaliyotni qayta tashkil etish va takomillashtirish masalalarini nazarda tutgan holda didaktika ta’limni faqatgina o’rganish ob’ekti sifatidagina emas, balki ilmiy asoslangan loyihalashtirish ob’ekti sifatida qaraydi. Umumiy didaktikaning predmeti dars o’tish (o’qituvchi faoliyati) va bilim olish (o’quvchining o’rganish faoliyati)ning o’zaro bog’liqligi va aloqadorligi hisoblanadi. Didaktikaning vazifalari quyidagilardan iborat: - ta’lim jarayonlari va ularni amalga oshiri shartlarini ta’riflash va tushuntirish; - ta’lim jarayonini yanada mukammal tashkil etish, ya’ni, ta’lim tizimlari va texnologiyalarini ishlab chiqish; - ta’lim jarayoni uchun xos bo’lgan umumiy qonuniyatlarni aniqlash, omillarini tahlil qilish va ta’riflash. Didaktika nazariy va bir vaqtning o’zida me’yoriy-amaliy fan. Didaktikaning ilmiy-nazariy vazifasi ta’limning mavjud jarayonlarini o’rganish, uning turli jihatlari o’rtasidagi bog’liqliklar, ularning mohiyatini ochib berish, rivojlanish tendentsiyalari va kelajagini aniqlashdan iboratdir. O’zlashtirilgan nazariy bilimlar ta’lim amaliyotini yo’naltirish, ta’limini jamiyat tomonidan qo’yilayotgan ijtimoiy talablarga muvofiq takomillashtirishga imkon beradi. Ta’lim mazmunini anglab olish, ta’lim tamoyillari, ta’lim metod va vositalarini qo’llash me’yorlarini aniqlash asosida didaktika amaliy-me’yoriy hamda konstruktiv-texnologiya vazifa ni bajaradi. 3. Didaktikaning tushunchaviy tizimi va asosiy kategoriyalari. Muayyan fanga xos bo’lgan tushunchalarda insoniyat tomonidan ijtimoiy taraqqiyot jarayonida to’plangan bilimlar aks etadi. Mavjud ilmiy tushunchalar ikki asosiy guruhga ajratiladi: 1) falsafiy tushunchalar; 2) xususiy ilmiy, ya’ni, muayyan fangagina xos bo’lgan tushunchalar.
Didaktika uchun “umumiy va alohida”, “mohiyati va hodisa”, “qarama- qarshilik”, “bog’liqligi” kabi va boshqa falsafiy tushunchalar ham muhim ahamiyatga ega. Didaktika tomonidan foydalaniladigan umumfan tushunchalari orasida “tizim”, “struktura”, “vazifa”, “element” kabilar aloshida o’rin tutadi. Pedagogikaga xos didaktik tushunchalar sirasiga quyidagilar kiradi: “ta’lim”, “dars berish”, “bilim olish”, “ta’lim jarayoni”, “o’quv fani”, “ta’lim mazmuni” va boshqalar. Didaktikada turdosh fanlarga xos bo’lgan tushunchalar ham qo’llaniladi: “idrok etish”, “o’zlashtirishi”, “mahorat”, “rivojlanish” va boshqalar (psixologiya) hamda “boshqarish”, “qayta aloqa” (kibernetika). Didaktikaning tushunchali-terminologik tizimi muntazam yangilanib va to’ldirilib borilmoqda. Didaktikaning asosiy kategoriyalari quyidagilardan iborat: dars o’tish, bilim olish, ta’lim, bilim, ko’nikma, malaka, ta’lim maqsadi, mazmuni, ta’lim jarayoni, ta’lim jarayonini tashkil etish, ta’lim turlari, shakllari, metodlari va vositalari, ta’lim natijasi. So’nggi paytlarda asosiy didaktik kategoriyalar sirasiga ta’limning didaktik tizimi va ta’lim texnologiyasi kabi tushunchalarni ham kiritish taklifi ilgari surilmoqda. Bilim olish – idrok etish, o’rganish, mashq qilish va egallangan tajriba asosida xulq va faoliyatda yangi shakllarning yuzaga kelishi, mavjud bilimarining o’zgarab, takomillashib, boyib borish jarayoni. Ta’lim - qo’yilgan maqsadga erishishga yo’naltirilgan o’qituvchi va o’quvchining maqsadli o’zaro harakatlari. Ularning birgalikdagi faoliyati ikki tomonlama aloqani tashkil etish jarayonidir. Ta’lim berish asosida bolani umumiy rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratiladi. Ta’lim - o’qitish jarayonida o’quvchilar tomonidan egallangan bilim, ko’nikma, malaka, fikrlash tizimi. Bilim – tizimlashtirilgan ilmiy ma’lumotlar majmui bo’lib, ular o’quvchining ongida borliq tushunchalari, sxemalar, ma’lum obrazlar ko’rinishida aks etadi.