logo

Tarbiya jarayonini tashkil etish shakllari

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

31.3837890625 KB
MAVZU:   T arbiya  jarayonini tashkil etish  shakllari
Reja
1. Tarbiya jarayonini amalga oshirishda innovasion texnologiyalardan 
foydalanish.
2. Tabiyaviy ishlar shakllarining tasnifi.
3. Tarbiya jarayonini tashkil etish shakllari tanlash muammosi. Mustaqil   fikrlaydigan,   zamonaviy   ilm-fan   va   kasb-hunarlarni   puxta
egallagan, o’z yurti, o’z xalqiga fidoyi, har tomonlama sog’lom avlodni tarbiyalash
har   bir   ta rbiya   beruvchining   eng   muhim   vazifasidir.   H ar   bir   pedagogdan   yuksak
bilim,   ulkan   mahorat,   zamonaviy   ilm-fanning   yutuqlaridan   xabardor   bo’lish,
xorijiy tillarni puxta egallash, kompyuter texnologiyalaridan, internetdan maqsadli
foydalanish   ko’nikmalariga   hamda   yuqori   malakaga   ega   bo’lishni   talab   etmoqda.
Uzluksiz ta rbiya   tizimining oldida turgan eng muhim va eng dolzarb vazifalardan
biri   -   bu   tarbiya   jarayoni da   innavasion   ta rbiya   texnologiyalaridan   keng
foydalanish, ularni   tarbiya   jarayoniga tadbiq etish va jahon standartlari talablariga
bilimli,   mustaqil   va   keng   fikrlash   qobiliyatiga   ega   bo’lgan,   ongli   yashaydigan
komil insonlar etib voyaga yetkazish   -   ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va
vazifasi dir .   Pedagogning   samarali   faoliyat   ko’rsatishga   undovchi   tarbiya
tadbirlarning  metodik   ishlanmasini   puxta   ishlab   chiqishdan   farqli   o’laroq,  tarbiya
texnologiyasi   o’quvchilar   faoliyatiga   nisbatan   yo’naltirilgan   bo’lib,   u
tarbiyalanuvchilarning   shaxsiy   hamda   tarbiyachi   bilan   birgalikdagi   faoliyatlarini
inobatga   olgan   holda,   o’quvchilarda   ijobiy   fazilatlarni   shakllantirish   uchun   zarur
shart-sharoitlarni yaratishga xizmat qiladi. 
Tarbiya texnologiyasining  markaziy muammosi  - tarbiyalanuvchi  shaxsini
rivojlantirish   orqali   tarbiya   jarayonini   maqsadiga   erishishni   ta’minlashdan   iborat.
Pedagogik   texnologiya   nazariyasi   o’tgan   asrning   ikkinchi   yarmidan   boshlab
asoslanib   kelinayotgan   bo’lsada,   aynan   «pedagogik   texnologiya»   tushunchasiga
nisbatan   turlicha   yondashuvlar   mavjud.   Xususan,   pedagog   olim   V.   P.   Bespalko
pedagogik texnologiyani «amaliyotga tadbiq qilinadigan muayyan pedagogik tizim
loyihasi»   deya   ta’riflaydi   hamda   asosiy   diqqatni   o’quv-pedagogik   jarayonni
oldindan   loyihalashga   qaratadi   [3].   O’z   mohiyatiga   ko’ra   pedagogik   texnologiya
vaqt   taqsimotiga   muvofiq   dasturlanib,   ilmiy   jihatdan   asoslangan   hamda   kutilgan
natijaga   erishishni   ta’minlovchi   pedagogik   jarayonning   barcha   bosqich   va
qismlarining   vazifalari   aniq   belgilangan   tizimni   ifodalaydi.   Tarbiyaning
samaradorligini   oshirish   va   bilim,   ko’nikma,   malakalarni   to’la   egallashlariga
erishish,   shaxsning   tarbiya   jarayonini   diqqat   markazida   bo’lishini   va tarbiyalanuvchilarni   ongli   yashaydigan   komil   insonlar   etib   voyaga   yetkazish
ta’minlash   uchun   zamonaviy   pedagogik   texnologiyalarni   va   interfaol   metodlarni
biladigan,   ulardan   tarbiyaviy   mashg’ulotlarni   tashkil   etishda   foydalana   oladigan
o’qituvchilar kerak. Uzluksiz tarbiya tizimining oldiga qo’yilgan davlat va ijtimoiy
buyurtmaga   muvofiq,   o’quv   yurtlari   ta’lim-tarbiya   jarayonining   samaradorligini
oshirish,   ilm-fanning   so’nggi   yutuqlarini   amaliyotga   joriy   etish   orqali   ijodkor,
ijtimoiy   faol,   yuksak   ma’naviyatli,   kasb-hunarli,   Ona-Vatanga   sadoqat,   milliy   va
umuminsoniy   qadriyatlar   ruhida   tarbiyalangan,   ijodiy   va   mustaqil   fikr   yurita
oladigan,   davlat   va   jamiyat   oldida   o’z   burchi   va   javobgarligini   his   etadigan
barkamol   shaxsni   kamolga   etkazish,   ularning   ongi   va   qalbiga   milliy   istiqlol
g’oyasini   singdirish   kabi   muhim   vazifalarni   amalga   oshirish   nazarda   tutiladi.
Ushbu   vazifalarning   muvaffaqiyatli   hal   etilishi   tarbiya   jarayonida   zamonaviy
pedagogik   texnologiyalardan   foydalanishni   taqozo   etadi.   Zamonaviy   pedagogik
texnologiyalar   ta’lim-tarbiya   jarayonining   bir   tizimga   solingan   ilmiy-nazariy   va
metodik   asoslangan   yangi   shakl,   usul   va   vositalarining   majmuidir.   Bunda   yangi
mazmun, shakl, usul va vosita uyg’unligida maqsad, vazifa, faoliyat va pedagogik
natija yaxlitligi ta’minlanadi hamda o’quv maqsadlariga erishishni kafolatlaydigan
o’quv jarayoni loyihalashtiriladi va amalga oshiriladi. Texnologik yondashuv, eng
avvalo,   tasvirlash   emas,   balki   loyihalashtirilgan   natijalarni   amalga   oshirish
imkonini   beruvchi   amaliy   ko’rsatmali   tuzilmada   o’z   ifodasini   topadi.   Hozirgi
kunda   tarbiya   jarayonida   interfaol   metodlar   (innovasion   pedogogik   va   axborot
texnologiyalari)dan   foydalanib,   tarbiyaning   samaradorligini   ko’tarishga   bo’lgan
qiziqish, e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Tarbiyachi bu jarayonda shaxs
va   jamoaning   rivojlanishi,   shakllanishi,   bilim   olishi   va   tarbiyalanishiga   sharoit
yaratadi,   shu   bilan   birga,   boshqaruvchilik,   yo’naltiruvchilik   vazifasini   bajaradi.
Bunday   o’quv   jarayonida   tarbiyalanuvchi   asosiy   figuraga   aylanadi.   Tarbiya
jarayonida   innovasion   pedogogik   texnologiyalarning   to’g’ri   joriy   etilishi
tarbiyalanuvchilarning   bu   jarayonda   asosiy   tashkilotchi   yoki   maslahatchi   sifatida
faoliyat   yuritishiga   olib   keladi.   Bu   esa   tarbiyalanuvchilardan   ko’proq
mustaqillikni,   ijodni   va   irodaviy   sifatlarni   talab   etadi.   Har   qanday   pedagogik texnologiyaning o’quv - tarbiya jarayonida qo’llanilishi shaxsiy xarakterdan kelib
chiqqan   holda,   tarbiyalanuvchini   kim   tarbiyalayotganligi   va   tarbiyachi   kimni
tarbiyalayotganligiga   bog’liq.   Innovasion   pedogogik   texnologiya   asosida
o’tkazilgan   mashg’ulotlar   tarbiyalanuvchining   muhim   hayotiy   yutuq   va
muammolariga   o’z   munosabatlarini   bildirishlariga   intilishini   qondirib,   ularni
fikrlashga,   o’z   nuqtai   nazarlarini   asoslashga   imkoniyat   yaratadi.   Bugungi   kunda
tarbiya   jarayonini   samarali   va   natijali   bo’lishini   ta’minlashga   yo’naltirilgan
interfaol   metodlarning   va   tarbiya   texnologiyalarining   barchasi   mamlakatimizning
barcha   umumiy   o’rta   ta’lim,   o’rta   maxsus,   kasb-xunar   hamda   oliy   ta’lim
muassasalari,   o’qituvchilar   malakasini   oshirish   va   qayta   tayyorlash   institutlari   va
fakultetlarda   keng   miqyosda   qo’llanilib   kelinmoqda   xamda   ijobiy   natijalar
bermoqda.   Bugungi   kunda   respublika   ta’lim   muassasalarida   interfaol   ta’limni
tashkil etishda quyidagi eng ommaviy texnologiyalar qo’llanilmoqda: 
 Interfaol   metodlar:   «Keys-stadi»   (yoki   «O’quv   keyslari»),   «Blis-
so’rov», «Modellashtirish», «Ijodiy ish», «Munosabat», «Reja», «Suhbat» va b. 
 Strategiyalar:   «Aqliy   hujum»,   «Bumerang»,   «Galereya»,   «Zig-zag»,
«Zinama-zina»,   «Muzyorar»,   «Rotasiya»,   «T-jadval»,   «Yumaloqlangan   qor»   va
h.k. 
 Grafik   organayzerlar:   «Baliq   skeleti»,   «BBB»,   «Konseptual   jadval»,
«Venn   diagrammasi»,   «Insert»,   «Klaster»,   «Nima   uchun?»,   «Qanday?»   va
b oshqalar . 
Interfaol   ta rbiya   jarayoni   bevosita   interfaol   metodlari   yordamida   tashkil
etiladi.   Tarbiya ning   interfaol   metodlardan   foydalanishda   tarbiyalanuvchi
ite llektual,   erkin   fiklashni   rivojlantirish,   o’z   fikrini   asoslab   berishga   intilishi,
o’zgalar   fikrini   tinglay   olishi,   muammolar   yechimini   topishga   harakat   qilishi,
ijodiy va axloqiy taraqqiyoti jarayonlariga samarali ta’sir etadi.   Tarbiyachi   tarbiya
jarayonida   ta rbiya   metodlaridan   foydalanganda,   avvalo,   bu   metoddan
foydalanishning   o’rni,  uning  samaradorligini   bilishi   muhimdir.  Buning  uchun   har
bir   pedagog   hayotiy   tajribaga   ega   bo’lgan,   yetarli   bilimlar   bilan   qurollangan,
tarbiyalanuvchi ga nisbatan muammolarning yechimini oldindan hal eta oladigan va ularni   ta’lim   oluvchilarga   yetkazish   malakasiga   ega   bo’lishi   lozim.   Shuningdek,
innovasion   texnologiya   asosida   o’tkazilgan   tarbiyaviy   tadbirlar
tarbiyalanuvchi larning   muhim   hayotiy   yutuq   va   muammolariga   o’z
munosabatlarini  bildirishlariga intilishlarini  qondirib, ularni  fikrlashga,  o’z  nuqtai
nazarlarini asoslashga imkoniyat yaratadi. 
Pedagogika   fanida   tarbiyaviy   ishlar   shakllari   haqida   umumlashtirilgan
konsepsiya yo’q. Birinchidan, tushunchaning o’zi noan’anaviy tarzda belgilangan,
ikkinchidan, tarbiyaviy ish shakllarining ko’plab tasniflari mavjud dir .
Ta rbiya   shakllari   -   tarbiya   jarayonini   tashkil   e tish   yo’llari,   o’quvchilarning
jamoaviy va individual faoliyatini tashkil  e tish yo’llari dir .
O’zbek   tilining   izohli   lug’atida   shakl   -   narsaning   tashqi   ko’rinishi,   sirtqi
qiyofasi, ifodasi [25] deb ifodalangan.
Shakl   (ped.)   -   ta’lim-tarbiya   jarayonining   mavjudlik   usuli,   uning   ichki
mohiyati,   mantiqi   va   mazmuni   uchun   qobiqdir.   Shakl,   avvalo,   tarbiyalanuvchilar
soni, mashg’ulot vaqti va joyi, uni amalga oshirish tartibi bilan bog’liq  [25] . 
Sinfdan   tashqari   tarbiyaviy   ishlarda   o’quvchilarni   tashkil   etishning   turli
shakllaridan   foydalaniladi.   Pedagogik   adabiyotlarda   “tarbiyaviy   ishlar   shakli”
tushunchasini ta’riflashga yagona yondashuv mavjud emas.
Tarbiyaviy   ishlarning   shakllari   uning   mazmuni   amalga   oshadigan   shart-
sharoitlardir.
Tarbiyaviy ishlarning shakllari muayyan tarbiya jarayonini tashkil etishning
variantlari;   tarbiyaviy   tadbirning   kompozision   qurilishi.   Ular   doimo   mazmun   va
tarbiya vositalari bilan o’zaro bog’liqdir [32]. 
Ta’lim shakllari o’ziga xos tarbiyaviy aktni tashkil etish variantlaridir [31]. 
Tarbiya   jarayonini   tashkil   etish   shakllari   haqida   gapirganda,   birinchi
navbatda,   tarbiya   mazmunini   o’qituvchilar   va   o’quvchilar   o’rtasidagi
munosabatlarning muayyan tuzilishi orqali ifoda etishni anglatadi [33].
Funksiyalari .
Birinchi  funksiyas i tashkiliy  hisoblanadi. Tarbiyaviy ishlarning har qanday
shakli tashkiliy vazifani hal   e tishni o’z ichiga oladi.   Tarbiya jarayonida o’ qituvchi ham,   o’quvchilar   ham   tashkilotchi   sifatida   harakat   qilishlari   mumkin.   Ishning
tashkil   e tilishi   muayyan   harakatlarning   mantiqi yligini ,   ishtirokchilarning   o’zaro
munosabatlarining aks  e ttiradi.
O’ qituvchilar   tomonidan   qo’llaniladigan   tarbiyaviy   ishlarning   turli
shakllarini   tashkil   e tishning   umumlashgan   usullari   (algoritmlari)   mavjud   bo’lib,
ular a n’anaviy  shakllar hisoblanadi   (suhbatlar, jamoaviy ijodiy tadbirlar, tanlovlar,
dramaturgiyalar   va   boshqalar).   Bu   usullar   tashkiliy   faoliyatning   bir   qator
bosqichlari ni , bosqichlarni ketma-ket likda amalga oshirishni  o’z ichiga oladi.
Shaklning   ikkinchi   funk s iyasi   tartibga   soli sh .   U   yoki   bu   shakldan
foydalanish da   o’qituvchi   va   o’quvchilar   o’rtasidagi   hamda   bolalar   o’rtasidagi
munosabatlarni   tartibga   solish   imkonini   beradi.   T arbiyaviy   ishlar ning   t urli
shakllari   maktab   o’quvchilari   jamoasi ni   birlashtirish   jarayoniga   turlicha   ta’sir
ko’rsatadi. O’zaro hamkorlik  zaruriyati  oldindan belgilab qo’yilgan shakllar tufayli
ijtimoiy munosabatlar me’yorlari shakllanadi.
Uchinchi funk s iya   axborotli . Bu funk s iyani amalga oshirish o’quvchilarga
ma’lum miqdordagi bilimlarning bir tomonlama  yetkazish bilan birgalikda , mavjud
bilimlarini yangilashni, ularning  o’z  tajribalariga tayanishni ham o’z ichiga ol ishni
nazarda tutadi .
Shakl,   aslida,   tashkiliy   jihatdan   bolalarni   tarbiyalashning   maqsadlari,
mazmuni, tamoyillari va  metod larini amalga oshirishni ta’minlaydi.
T arbiyaviy ishlar shakllarining tasnifi
Pedagogik a  nazariya si  va amaliyot i da tarbiyaviy ishlarning ko’plab shakllari
yaratilgan  va aniqlangan .
T arbiyaviy ishlar shakllarining tasnifi  ( E.V.Titova )
Tarbiyaviy   ish   shakllarining   uch   asosiy   turi   mavjud   bo’lib :   tadbirlar ,
t arbiyaviy   ish ,   o’yinlar   [33].   Ular   quyidagi   xususiyatlari   bilan   farqlanadi:
maqsad ga   yo’naltirilganligi,   o’quv   jarayoni   ishtirokchilarining   mavqei,   obyektiv
tarbiyaviy imkoniyatlari bilan. 1.   Tadbirlar   -   o’quvchilar ga   bevosita   tarbiya viy   ta’sir   o’tkazish   maqsadida
o’qituvchilar   yoki   boshqa   birov   tomonidan   tashkil   e tilgan   jamoadagi   voqea lar,
mashg’ulotlar, vaziyatlardir.
Tadbirning o’ziga xos xususiyati, birinchi navbatda, bolalarning  tafakkuri  va
ijrochilik   pozitsiyasi   va   kattalar   yoki   katta   yoshdagi   o’quvchilarning   tashkiliy
rolidir.   Boshqacha   qilib   aytganda,   agar   o’quvchilar   uchun   biror   narsa   kimdir
tomonidan   tashkil   e tilsa ,   ular,   o’z   navbatida,   idrok   qiladilar,   ishtirok   e tadilar,
bajaradilar, tartibga soladilar va hokazo,  unda  bu  tadbirdir .
Tarbiya shakllarining  ikkinchi guruh iga  t arbiyaviy ishlar kiritiladi.
2.   Tarbiyaviy   ish   -   jamoa   a’zolari   tomonidan   rejalashtirilgan   va   amalga
oshirilayotgan   boshqalar,   shu   jumladan,   o’z   manfaati   va   quvonchi   uchun   tashkil
etilayotgan umumiy harakat, muhim voqeadir.
3.   O’yinlar   -   bu   xayoliy   yoki   real   faoliyat   bo’lib,   maqsadga   muvofiq
ravishda   o’quvchilar   guruhida   tashkil   etiladigan   dam   olish,   o’yin-kulgi   va
o’rganishdir.
Tarbiyaviy   ish   shakllarining   tasnifi   haqida   gapirishdan   oldin,   bir   shaklni
boshqasidan   nima   bilan   farqlanishini   aniqlash,   ya’ni   shakl   belgilarini   aniqlash
lozim.
Bunday belgilar miqdoriy bo’lishi mumkin: shakllar bir-biridan tayyorgarlik
ko’rish va o’tkazish vaqti, ishtirokchilar soni bilan farq qiladi.
Vaqtiga   ko’ra   shakllarning   farqi   haqida   gapirganda,   uni   amalga   oshirish
ishtirokchilarning   tarbiyaviy   munosabatlarining   vaqt   mе’yorlariga   bog’liqdir.   Bu
munosabatlar qancha vaqt, o’qituvchi qancha vaqt gapirishi va o’quvchi qancha va
ushbu shakllar tarbiya jarayonini tashkil etishda qanchalik ko’p ishlatilishini bilish
muhimdir.
Tadbirning vaqtiga ko’ra, barcha shakllarni ajratish mumkin:
-   qisqa muddatli (bir necha daqiqadan bir necha soatgacha davom  e tadigan);
-   uzoq   davom   e tadigan   (bir   necha   kundan   bir   necha   haftagacha   davom
e tadigan);
- an’anaviy (muntazam ravishda takrorlanib). Tayyorlanish   vaqtiga   ko’ra   ekspromt   shakllari,   ya’ni   o’quvchilar   bilan
dastlabki   mashg’ulotlarda   ularni   qo’shmasdan   olib   boriladigan   hamda   dastlabki
ishlarni,   o’quvchilarni   tayyorlashni   ta’minlovchi   shakllar   haqida   gapirishimiz
mumkin.
Faoliyat turlari bo’yicha shakllarni  - o’quv, mehnat, sport, badiiy faoliyat
shakllarini   ajratish   mumkin;   o’qituvchining   ta’sir   usuliga   ko’ra   -   bevosita   va
bilvosita.
Tashkilot chi   sub’ektiga   ko’ra   shakllarning   tasnifi   quyidagicha   bo’lishi
mumkin:
 bolalar   faoliyatini   tashkil   etuvchi   sifatida   o’qituvchilar,   ota-onalar   va
boshqa kattalar;
 faoliyat  hamkorlik asosida tashkil  e ti sh ;
 tashabbus va uni amalga oshirish bolalarga tegishli.
Natijaga ko’ra  barcha shakllarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin:
 natijada axborot almashin iladi ;
 natijada umumiy yechim (fikr) ga kelish ;
 natija da  ijtimoiy ahamiyatga  e ga mahsulot ga ega bo’lish .
Ishtirokchilar soniga  ko’ra shakllar quyidagi cha  bo’lishi mumkin:
 individual (o’qituvchi - o’quvchisi);
 guruh l i (tarbiyachi-bolalar guruhi);
 ommaviy (tarbiyachi-bir necha guruh, sinflar).
Individual   shakllar   barcha   sinfdan   tashqari   ishlarni,   o’qituvchilar   va
bolalar   o’rtasidagi   muloqotni   qamrab   oladi .   Ular   guruhli   va   jamoaviy   shakllarda
amalga oshiriladi   va pirovard natijada boshqa barcha shakllarning muvaffaqiyatini
belgilaydi.
Ishning   alohida   shakllariga :   suhbat,   samimiy   muloqot ,   maslahat,   fikr
almashish   (bular   muloqot   shakllari),   birgalikdagi   topshiriqni   bajarish,   muayyan
ishda   individual   yordam   ko’rsatish,   muammolar,   vazifalar   yechimini   birgalikda
qidirish kiradi. Bu shakllar mustaqil   ishlatilishi   mumkin ,   ko’pincha ular bir-biri ni to’ldirib,
birgalikda amalga oshiriladi.
Ularning   har   biri   o’z   xususiyatlariga   egadir.   Individual   shakllar   bilan
ishlashda   o’qituvchilar   uchun   muhim   vazifalar:   o’quvchini   tushunish,   uning
iste’dodini   kashf   etish,   uning   xarakteri,   intilishlari   xos   bo’lgan   qimmatli   hamma
narsani  ochish,   shuningdek,  o’zini   iqtidorini  ochishga   halaqit   beradigan  omillarni
yuqotish.
Ularning har biri bilan turlicha munosabatda bo’lish kerak, har bir o’quvchi
o’ziga   xos,   individuallashgan   munosabatlar   uslubiga   muhtojdir.   Bolani   o’ziga
qaratish, uni qalbiga kirish, ishonchini qozonish, o’qituvchi  bilan o’zining fikr va
shubhalarini o’rtoqlashish istagini uyg’otish muhim ahamiyatga egadir. Individual
shakllarida   katta   tarbiyaviy   imkoniyatlar   mavjud   bo’lib,   samimiy   muloqot   bola
uchun bir nechta jamoaviy tadbirlardan ko’ra foydali bo’lishi mumkin.
Guruhiy   shakllarga   turli   ish   kengashlari,   ijodiy   guruhlar,   o’z-o’zini
boshqarish   organlari,   mikro-klublar   kiradi.   Bu   shakllarda   o’qituvchi   oddiy
ishtirokchi   yoki   tashkilotchi   sifatida   namoyon   bo’ladi.   Jamoa   shakllaridan   farqli
o’laroq,   o’qituvchining   bolalarga   ta’siri   ko’proq   seziladi,   chunki   maktab
o’quvchilarining   diqqati   ko’proq   unga   qaratiladi.   O’qituvchining   asosiy   vazifasi,
bir   tomondan,   har   bir   o’quvchining   o’zini   namoyon   qilishiga   yordam   berish,
ikkinchi tomondan esa - guruhda jamoaning barcha a’zolari uchun muhim bo’lgan
ijobiy   natija   olish   uchun   sharoit   yaratish   lozim.   Guruhli   shakllarida
o’qituvchilarning   ta’siri   bolalar   o’rtasidagi   insonparvarlik   munosabatlarni
rivojlantirish,   ularning   kommunikativ   ko’nikmalarini   shakllantirishga   qaratilgan.
Bu   borada   muhim   vosita   o’qituvchining   o’z   o’quvchilariga   nisbatan   demokratik,
hurmatli, xushmuomala munosabatining namunasi hisoblanadi.
O’qituvchilarning maktab o’quvchilari bilan ishlashining jamoa shakllariga,
avvalo,   turli   ishlar,   ko’rik-tanlovlar,   ko’rgazmalar,   konsertlar,   targ’ibot   guruhlari,
sayrlar,   sayohatlar,   sport   musobaqalari   va   boshqalar   kiradi.   O’quvchilarning
yoshiga   va   boshqa   bir   qator   shartlarga   qarab,   o’qituvchilar   ushbu   shakllardan
foydalanganda   turli   xil   rol   o’ynashi   mumkin:   yetakchi   ishtirokchi,   tashkilotchi; bolalarga   shaxsiy   namuna   orqali   ta’sir   qiluvchi   faoliyatning   oddiy   ishtirokchisi,
tashkilotchi;   namuna   bo’la   oladigan   faoliyatni   oddiy   qatnashuvchisi   sifatida;
maktab   o’quvchilariga   boy   tajribaga   ega   shaxsiy   namunasi   bilan   ta’sir
ko’rsatadigan   ishtirokchi;   maslahatchi,   bolalarni   faoliyatini   tashkil   etishda
yordamchi.
Barcha   tasniflar   o’zaro   bog’liq   bo’lib,   yondashuvlarga   qarab,   ushbu
tasniflarning   har   biriga   bir   xil   shakllarni   kiritish   mumkin.   Masalan,   maktab
kooperativi   mehnat   faoliyatining   murakkab   shakllaridan   biri   bo’lib,   u   o’quv
ishlarining   individual,   guruhiy   va   jamoa   shakllarini   o’z   ichiga   oladi.   Sinf
navbatchiligini   tashkil   etishning   birinchi   bosqichi   o’qituvchining   butun   bolalar
jamoasi bilan bevosita o’zaro munosabatlari shaklidir. O’qituvchi sinf navbatchisi
to’g’risidagi tartibni jamoaviy muhokamasini tashkil etadi. O’quvchilarning o’zlari
uning   rahbarligida   navbatchilik   qoidalarini,   navbatchining   huquq   va   burchlarini
ishlab chiqadilar. Ayrim vaziyatlarda burch o’qituvchining ishtirokisiz bolalarning
o’zlari tomonidan to’liq tashkil etiladi va tartibga solinadi.
Yuqorida   ko’rib   chiqilgan   xususiyatlarga   ko’ra,   har   bir   shaklni
tavsiflashimiz mumkin.
Tarbiyaviy  ishlar shaklining xususiyatlari:
1) nomi,
2) tadbir davomiyligi,
3) dastlabki tayyorlash yoki ekspromt,
4) ishtirokchilar soni ,
5) faoliyatni kim tashkil qiladi,
6) o’qituvchi ta’sirining xarakteri,
7) birgalikdagi faoliyat natijasi.
Tarbiyaviy   ishlar   shakllarini   tasniflashda   shakllarning   bir   turdan   ikkinchi
turga  o’zaro  o’tishi   kabi   hodisa  mavjudligini  ham  nazarda  tutish   lozim.  Masalan,
tadbir   sifatida   ko’p   ishlatiladigan   ekskursiya   yoki   musobaqa,   agar   bu   shakllar
bolalarning   o’zlari   tomonidan   ishlab   chiqilsa   va   o’tkazilsa,   jamoaviy   ijodiy
faoliyatga aylanishi mumkin. Sh akllarni tanlash muammosi
Shakllarning   xilma-xilligi   va   ularni   amaliyotda   doimiy   ravishda   yangilab
borish   zarur iyati   o’qituvchilarni   oldiga   tarbiyaviy   ishlar   shaklini   tanlash
muammosi   tug’diradi.   Pedagogik   adabiyotlarda   sinf   soatlarining   turli   shakllari,
tanlovlar, senariylar, bayramlar va hokazolarning tavsiflarini topishingiz mumkin.
Sinf   rahbarlariga   asosiy   talabalar dan   biri   -   tarbiyaviy   ishlarning   yangi
shakllarini   yaratish dir.   Ayrim   o’qituvchilar   tayyor   ssenariy,   ishlanamalar   asosida
tashkil   etilgan   mashg’ulotlardan   qoniqish   oladilar.   Shu   bilan   birga,   ko’p   hollarda
tayyor   ssenariyni   ishlatish   nafaqat   foydasiz,   balki   zararli   ham   ekanligi   ma’lum
bo’ldi[26].
Bunday   vaziyatda   o’qituvchi   (tashkilotchi)   kimdir   ixtiro   qilgan,   kimgadir
yo’naltirilgan   tadbirni   ishtirokchilarga   yuklaydi.   Shu   bilan   birga,   u   o’zi   ham
o’zgalar   rejasining   obektiga   aylanadi   va   ishtirokchilarni   ijodiy   qobiliyatning,
mustaqillikning   namoyon   bo’lishi   va   rivojlanishiga   to’sqinlik   qiladigan,   ularning
ehtiyojlarini namoyon qilish va qondirish imkoniyatidan mahrum qiladigan holatga
sabab bo’ladi.
Gumanist   o’qituvchi   uchun   boshqa   odamlarning   ssenariylariga   asosida
bolalar bilan ishlash maqsadga muvofiq emas. Biroq, bu allaqachon yaratilgan va
amalda   sinab   ko’rilgan   tarbiya   ishlarining   shakllaridan   foydalanish   imkoniyatini
yo’qqa chiqarmaydi. Ular o’qituvchilar uchun ham, o’quvchilar uchun ham mavjud
ishlanmalar, o’zgalar tajribasi bilan tanishib, o’zlarinig faoliyatini tashkil etishning
g’oya   va   yo’llarini   tanlash   imkoniyatini   yaratadi.   Bunday   izlanishlar   natijasida
o’qituvchi   va   bolalarning   qiziqish   va   ehtiyojlarini   aks   ettiruvchi   yangi   shakl
yaratilishi   mumkin.   Faqat   shu   holat   pedagogik   adabiyotlarda   turli   tadbirlar
ishlanmalari va ssenariylarini chop etilishini oqlashi mumkin.
Amalda   qo’llanilgan   shakllarning   g’oyalari,   alohida   elementlaridan
foydalanishimiz   mumkin,   ammo   muayyan   ish   uchun   odatda   aniq   ish   shakli
quriladi. Har bir bola va bolalar uyushmasi o’ziga xos bo’lgani uchun ish shakllari
o’z mazmuni va tuzilmasi bilan o’ziga xosdir. Barcha   ish   qatnashchilarini,   o’qituvchi   va   maktab   o’quvchilarini,   ayrim
hollarda   esa   ota-onalarni   jamoaviy   hamkorligi   natijasini   aks   ettirgan   tarbiyaviy
ishlar shakli samaradorlikni oshiradi.
Tarbiyaviy   ish   shakllarini   tanlash   masalasini   odatda   o’qituvchi   tomonidan
hal etiladi. Uni hal qilishda quyidagi qoidalarga amal qilish tavsiya etiladi:
1. Keyingi ish davri (bir yil, chorak) uchun belgilangan tarbiya vazifalarini
hisobga olish; har bir ish shakli bu vazifalarni hal etishga hissa qo’shishi kerak.
2.   Topshiriqlardan   kelib   chiqib,   bolalarni   o’z   ichiga   olishi   maqsadga
muvofiq bo’lgan ishning mazmunini, asosiy faoliyatini aniqlang.
3. Vazifalar asosida ish mazmuni, faoliyatning asosiy turlarini aniqlash. Bu
ishga bolalarni jalb maqsadga muvofiqdir:
a) o’quv jarayonini tashkil etish tamoyillari;
b) bolalarning imkoniyatlari, tayyorgarligi, qiziqishlari va ehtiyojlari;
v) moddiy baza;
d) tashqi sharoit (madaniy markazlar, sanoat muhiti);
e) o’qituvchilar, ota-onalarning imkoniyatlari.
4.   J amoa   maqsad-muddaosiga   asoslangan   holda   ish   shakllarini   izlashni
tashkil  e tish , shu bilan birga, yo’llarini aniqlash :
a)   bolalar   tajribasini   yangi   g’oyalar,   shakllar   bilan   boyitish,   masalan,
boshqalarning   tajribasini,   mavjud   chop   e tilgan   materiallarni   o’rganish,   aniq
savollar berish va boshqalar.;
b) o’qituvchi tomonidan tayyorlangan shakllarning variantlarini   tahlil etish ,
ularni  ish  ishtirokchilari orqali  tasdiqlatish .
5.   Izlanish va tanlash jarayonida tarbiyaviy ishlar mazmuni va shakllarining
izchilligini ta’minlash muhim ahamiyatga  e ga.
Shunday   qilib,   o’qituvchi   jamoada   rejalashtirishning   ma’lum   bosqichida
bolalar,   ota-onalar   bilan   ishlash   shakllari   majmuini   aniqlashi   zarur .   Shu   bilan
birga,   har   bir   shakl   bolalar   faoliyatini   tashkil   e tishning   o’ziga   xos   yo’l lari,
metodlari,   usullari   majmuini   aniqlashni   talab   e tadi,   bu ni   amalga   oshirishda   e sa
mazkur faoliyat ishtirokchilari ning hamkorligi  maqsadga muvofiqdir. Albatta,   o’qituvchining   o’zi   o’ylab,   tarbiyaviy   ish   shaklini   tuzadigan
vaziyatlar mavjud. Masalan, individual ish shakllarida hamma narsa o’qituvchining
fikrlashi,   aniq   vaziyatni   hisobga   olgan   holda   rejalashtirishi   lozim   bo’lgan
harakatlariga bog’liq.
Yangi shaklning   tuzish -qurilishi   quyidagicha amalga oshirish   mumkin: aniq
mazmun   va   faoliyatni   tashkil   e tish   yo’llari   bilan   to’ldirilgan   taniqli   shakl   turi
tanlanadi [27].
Masalan,   musobaqa,   KVZ   yoki   mavzuli   kechani   o’tkazish   istagi   paydo
bo’ldi. Shundan   keyin   ular nimaga bag’ishlanadi, mazmuni qanday bo’ladi, degan
savolga  javob izlanadi.
Shaklni   aniqlash ning   yana   bir   usuli   mantiqiyroqdir,   chunki   u   tadbir
maqsadlaridan kelib chiqadi: mazmuniy g’oya asos qilib olinadi va shundan so’ng
tashkil   e tish   shakli,   tanlangan   mazmunni   amalga   oshirish   uchun   izlanish   amalga
oshiriladi.   Masalan,   o’qituvchi   va   o’quvchilar   sinfdagi   o’zaro   munosabatlar
muammosini   muhokama   qilish,   so’ngra   o’tkazish   shaklini   aniqlash,   tuzilishini
ishlab chiqish va munozarani tashkil  e tish yo’llari haqida qaror qabul qildilar.

MAVZU: T arbiya jarayonini tashkil etish shakllari Reja 1. Tarbiya jarayonini amalga oshirishda innovasion texnologiyalardan foydalanish. 2. Tabiyaviy ishlar shakllarining tasnifi. 3. Tarbiya jarayonini tashkil etish shakllari tanlash muammosi.

Mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy ilm-fan va kasb-hunarlarni puxta egallagan, o’z yurti, o’z xalqiga fidoyi, har tomonlama sog’lom avlodni tarbiyalash har bir ta rbiya beruvchining eng muhim vazifasidir. H ar bir pedagogdan yuksak bilim, ulkan mahorat, zamonaviy ilm-fanning yutuqlaridan xabardor bo’lish, xorijiy tillarni puxta egallash, kompyuter texnologiyalaridan, internetdan maqsadli foydalanish ko’nikmalariga hamda yuqori malakaga ega bo’lishni talab etmoqda. Uzluksiz ta rbiya tizimining oldida turgan eng muhim va eng dolzarb vazifalardan biri - bu tarbiya jarayoni da innavasion ta rbiya texnologiyalaridan keng foydalanish, ularni tarbiya jarayoniga tadbiq etish va jahon standartlari talablariga bilimli, mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo’lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish - ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi dir . Pedagogning samarali faoliyat ko’rsatishga undovchi tarbiya tadbirlarning metodik ishlanmasini puxta ishlab chiqishdan farqli o’laroq, tarbiya texnologiyasi o’quvchilar faoliyatiga nisbatan yo’naltirilgan bo’lib, u tarbiyalanuvchilarning shaxsiy hamda tarbiyachi bilan birgalikdagi faoliyatlarini inobatga olgan holda, o’quvchilarda ijobiy fazilatlarni shakllantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga xizmat qiladi. Tarbiya texnologiyasining markaziy muammosi - tarbiyalanuvchi shaxsini rivojlantirish orqali tarbiya jarayonini maqsadiga erishishni ta’minlashdan iborat. Pedagogik texnologiya nazariyasi o’tgan asrning ikkinchi yarmidan boshlab asoslanib kelinayotgan bo’lsada, aynan «pedagogik texnologiya» tushunchasiga nisbatan turlicha yondashuvlar mavjud. Xususan, pedagog olim V. P. Bespalko pedagogik texnologiyani «amaliyotga tadbiq qilinadigan muayyan pedagogik tizim loyihasi» deya ta’riflaydi hamda asosiy diqqatni o’quv-pedagogik jarayonni oldindan loyihalashga qaratadi [3]. O’z mohiyatiga ko’ra pedagogik texnologiya vaqt taqsimotiga muvofiq dasturlanib, ilmiy jihatdan asoslangan hamda kutilgan natijaga erishishni ta’minlovchi pedagogik jarayonning barcha bosqich va qismlarining vazifalari aniq belgilangan tizimni ifodalaydi. Tarbiyaning samaradorligini oshirish va bilim, ko’nikma, malakalarni to’la egallashlariga erishish, shaxsning tarbiya jarayonini diqqat markazida bo’lishini va

tarbiyalanuvchilarni ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish ta’minlash uchun zamonaviy pedagogik texnologiyalarni va interfaol metodlarni biladigan, ulardan tarbiyaviy mashg’ulotlarni tashkil etishda foydalana oladigan o’qituvchilar kerak. Uzluksiz tarbiya tizimining oldiga qo’yilgan davlat va ijtimoiy buyurtmaga muvofiq, o’quv yurtlari ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish, ilm-fanning so’nggi yutuqlarini amaliyotga joriy etish orqali ijodkor, ijtimoiy faol, yuksak ma’naviyatli, kasb-hunarli, Ona-Vatanga sadoqat, milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalangan, ijodiy va mustaqil fikr yurita oladigan, davlat va jamiyat oldida o’z burchi va javobgarligini his etadigan barkamol shaxsni kamolga etkazish, ularning ongi va qalbiga milliy istiqlol g’oyasini singdirish kabi muhim vazifalarni amalga oshirish nazarda tutiladi. Ushbu vazifalarning muvaffaqiyatli hal etilishi tarbiya jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanishni taqozo etadi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar ta’lim-tarbiya jarayonining bir tizimga solingan ilmiy-nazariy va metodik asoslangan yangi shakl, usul va vositalarining majmuidir. Bunda yangi mazmun, shakl, usul va vosita uyg’unligida maqsad, vazifa, faoliyat va pedagogik natija yaxlitligi ta’minlanadi hamda o’quv maqsadlariga erishishni kafolatlaydigan o’quv jarayoni loyihalashtiriladi va amalga oshiriladi. Texnologik yondashuv, eng avvalo, tasvirlash emas, balki loyihalashtirilgan natijalarni amalga oshirish imkonini beruvchi amaliy ko’rsatmali tuzilmada o’z ifodasini topadi. Hozirgi kunda tarbiya jarayonida interfaol metodlar (innovasion pedogogik va axborot texnologiyalari)dan foydalanib, tarbiyaning samaradorligini ko’tarishga bo’lgan qiziqish, e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Tarbiyachi bu jarayonda shaxs va jamoaning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi, shu bilan birga, boshqaruvchilik, yo’naltiruvchilik vazifasini bajaradi. Bunday o’quv jarayonida tarbiyalanuvchi asosiy figuraga aylanadi. Tarbiya jarayonida innovasion pedogogik texnologiyalarning to’g’ri joriy etilishi tarbiyalanuvchilarning bu jarayonda asosiy tashkilotchi yoki maslahatchi sifatida faoliyat yuritishiga olib keladi. Bu esa tarbiyalanuvchilardan ko’proq mustaqillikni, ijodni va irodaviy sifatlarni talab etadi. Har qanday pedagogik

texnologiyaning o’quv - tarbiya jarayonida qo’llanilishi shaxsiy xarakterdan kelib chiqqan holda, tarbiyalanuvchini kim tarbiyalayotganligi va tarbiyachi kimni tarbiyalayotganligiga bog’liq. Innovasion pedogogik texnologiya asosida o’tkazilgan mashg’ulotlar tarbiyalanuvchining muhim hayotiy yutuq va muammolariga o’z munosabatlarini bildirishlariga intilishini qondirib, ularni fikrlashga, o’z nuqtai nazarlarini asoslashga imkoniyat yaratadi. Bugungi kunda tarbiya jarayonini samarali va natijali bo’lishini ta’minlashga yo’naltirilgan interfaol metodlarning va tarbiya texnologiyalarining barchasi mamlakatimizning barcha umumiy o’rta ta’lim, o’rta maxsus, kasb-xunar hamda oliy ta’lim muassasalari, o’qituvchilar malakasini oshirish va qayta tayyorlash institutlari va fakultetlarda keng miqyosda qo’llanilib kelinmoqda xamda ijobiy natijalar bermoqda. Bugungi kunda respublika ta’lim muassasalarida interfaol ta’limni tashkil etishda quyidagi eng ommaviy texnologiyalar qo’llanilmoqda:  Interfaol metodlar: «Keys-stadi» (yoki «O’quv keyslari»), «Blis- so’rov», «Modellashtirish», «Ijodiy ish», «Munosabat», «Reja», «Suhbat» va b.  Strategiyalar: «Aqliy hujum», «Bumerang», «Galereya», «Zig-zag», «Zinama-zina», «Muzyorar», «Rotasiya», «T-jadval», «Yumaloqlangan qor» va h.k.  Grafik organayzerlar: «Baliq skeleti», «BBB», «Konseptual jadval», «Venn diagrammasi», «Insert», «Klaster», «Nima uchun?», «Qanday?» va b oshqalar . Interfaol ta rbiya jarayoni bevosita interfaol metodlari yordamida tashkil etiladi. Tarbiya ning interfaol metodlardan foydalanishda tarbiyalanuvchi ite llektual, erkin fiklashni rivojlantirish, o’z fikrini asoslab berishga intilishi, o’zgalar fikrini tinglay olishi, muammolar yechimini topishga harakat qilishi, ijodiy va axloqiy taraqqiyoti jarayonlariga samarali ta’sir etadi. Tarbiyachi tarbiya jarayonida ta rbiya metodlaridan foydalanganda, avvalo, bu metoddan foydalanishning o’rni, uning samaradorligini bilishi muhimdir. Buning uchun har bir pedagog hayotiy tajribaga ega bo’lgan, yetarli bilimlar bilan qurollangan, tarbiyalanuvchi ga nisbatan muammolarning yechimini oldindan hal eta oladigan va

ularni ta’lim oluvchilarga yetkazish malakasiga ega bo’lishi lozim. Shuningdek, innovasion texnologiya asosida o’tkazilgan tarbiyaviy tadbirlar tarbiyalanuvchi larning muhim hayotiy yutuq va muammolariga o’z munosabatlarini bildirishlariga intilishlarini qondirib, ularni fikrlashga, o’z nuqtai nazarlarini asoslashga imkoniyat yaratadi. Pedagogika fanida tarbiyaviy ishlar shakllari haqida umumlashtirilgan konsepsiya yo’q. Birinchidan, tushunchaning o’zi noan’anaviy tarzda belgilangan, ikkinchidan, tarbiyaviy ish shakllarining ko’plab tasniflari mavjud dir . Ta rbiya shakllari - tarbiya jarayonini tashkil e tish yo’llari, o’quvchilarning jamoaviy va individual faoliyatini tashkil e tish yo’llari dir . O’zbek tilining izohli lug’atida shakl - narsaning tashqi ko’rinishi, sirtqi qiyofasi, ifodasi [25] deb ifodalangan. Shakl (ped.) - ta’lim-tarbiya jarayonining mavjudlik usuli, uning ichki mohiyati, mantiqi va mazmuni uchun qobiqdir. Shakl, avvalo, tarbiyalanuvchilar soni, mashg’ulot vaqti va joyi, uni amalga oshirish tartibi bilan bog’liq [25] . Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarda o’quvchilarni tashkil etishning turli shakllaridan foydalaniladi. Pedagogik adabiyotlarda “tarbiyaviy ishlar shakli” tushunchasini ta’riflashga yagona yondashuv mavjud emas. Tarbiyaviy ishlarning shakllari uning mazmuni amalga oshadigan shart- sharoitlardir. Tarbiyaviy ishlarning shakllari muayyan tarbiya jarayonini tashkil etishning variantlari; tarbiyaviy tadbirning kompozision qurilishi. Ular doimo mazmun va tarbiya vositalari bilan o’zaro bog’liqdir [32]. Ta’lim shakllari o’ziga xos tarbiyaviy aktni tashkil etish variantlaridir [31]. Tarbiya jarayonini tashkil etish shakllari haqida gapirganda, birinchi navbatda, tarbiya mazmunini o’qituvchilar va o’quvchilar o’rtasidagi munosabatlarning muayyan tuzilishi orqali ifoda etishni anglatadi [33]. Funksiyalari . Birinchi funksiyas i tashkiliy hisoblanadi. Tarbiyaviy ishlarning har qanday shakli tashkiliy vazifani hal e tishni o’z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida o’ qituvchi