logo

TARBIYA NAZARIYASI. TARBIYA JARAYONINI MOHIYATI VA MAZMUNI.

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

47.2685546875 KB
TARBIYA   NAZARIY A SI.   TARBIYA     JARAYON INI   MOHIY A TI    VA
MAZMUNI.
R EJ A :
1. Tarbiya nazariyasining mohiyati. Tarbiya jarayonining mazmuni.
2. Tarbiya maqsadi va vazifalari.
3. Tarbiya tamoyillari.
4. Tarbiya qonuniyatlari. Tarbiya   nazariyasining   mohiyati .   Tarbiya   nazariyasi   pedagogika   fanining
muhim tarkibiy qismi bo’lib, tarbiyaviy jarayonning mazmuni, shakl, metod, vosita
va usullari hamda uni  tashkil etish muammolarini o’rganadi. 
Tarbiya  nazariyasi   Sharq  mutafakkirlari  va  xalq pedagogikasining   tarbiya
borasidagi   boy   tajribalariga   tayanadi.   Tarbiya   nazariyasi   o’z   qoidalarini   asoslash
uchun falsafa, sosiologiya, etika, estetika, fiziologiya, psixologiya kabi fanlarning
ma’lumotlaridan   foydalanadi.   Tarbiya   nazariyasi   pedagogikaning   boshqa
bo’limlari: pedagogikaning umumiy asoslari, ta’lim nazariyasi hamda xalq ta’limi
tizimini boshqarish bilan uzviy bog’liq.
Tarbiya   jarayonining   mazmuni .   Tarbiya   –   muayyan,   aniq   maqsad   hamda
ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni  har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-
atvori  va   dunyoqarashini   tarkib  toptirish  jarayoni.  Boshqacharoq   talqin  etilganda,
tarbiya   yosh   avlodni   muayyan   maqsad   yo’lida   har   tomonlama   voyaga   yetkazish,
unda   ijtimoiy   ong   va   xulq-atvorni   tarkib   toptirishga   yo’naltirilgan   faoliyat
jarayonidir.
Turli   zamon   va   makonda   ijtimoiy   tarbiya   mohiyati   turlicha   bo’lib,   uning
mazmuni ijtimoiy maqsadlardan kelib chiqib asoslangan. Tarbiya xususida taniqli
o’zbek  pedagogi  Abdulla Avloniy shunday  deydi:  «Al-hosil,  tarbiya bizlar  uchun
yo   hayot,   yo   mamot,   yo   najot   -   yo   falokat,   yo   saodat   –   yo   falokat   masalasidur».
Ushbu   fikrlardan   anglaniladiki,   shaxs   tarbiyasi   xussiy   ish   emas,   balki   ijtimoiy,
milliy ishdir. Zero, har bir xalqning taraqqiy etishi, davlatlarning qudratli bo’lishi
avlodlar tarbiyasiga ko’p jihatdan bog’liq.
O’zbekiston   Respublikasi   ijtimoiy-siyosiy   mustaqillikni   qo’lga   kiritgach,
ijtimoiy hayotning barcha sohalarida tub islohotlar olib borilmoqda. Islohotlarning
asosiy   g’oyasi   respublikaning   riojlanish   va   taraqqiyot   yo’li   deb   e’tirof   etilgan
demokratik,   insonparvar,   huquqiy   jamiyatning   barpo   etish   uchun   xizmat   qiladi.
Demokratik,   insonparvar,   huquqiy   jamiyatning   barpo   etish   vazifasi   o’sib
kelayotgan   yosh   avlod   zimmasiga   yuklanadi.   O’zbekiston   Respublikasining
«Ta’lim   to’qrisida»gi   Qonuni,   «Kadrlar   tayyorlash   Milliy   dasturi»   hamda
O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   I.A.Karimovning   qator   asar   va   nutqlari, chunonchi,   «Barkamol   avlod   –   O’zbekiston   taraqqiyotining   poydevori»,
«O’zbekiston   XXI   asrga   intilmoqda»   nomli   asarlarida   mustaqil   respublikada
ijtimoiy tarbiyani yo’lga qo’yish maqsadi va vazifalari belgilab berilgan.
Tarbiya - shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan
pedagogik jarayon bo’lib, tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir
etish imkonini beradi.
Tarbiya jarayoni o’qituvchi va o’quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar
o’rtasida   tashkil   etiluvchi   hamda   aniq   maqsadga   yo’naltirilgan   hamkorlik
jarayonidir.   Tarbiya   jarayonida   tarbiyalanuvchining   ongi   shakllana   boradi,   his-
tuyg’ulari   rivojlanadi,   ijtimoiy   hayot   uchun   zarur   bo’lgan   ijtimoiy   aloqalarni
tashkil etishga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo’ladi.
Tarbiya   jarayonida   bolalarning   hayoti   va   faoliyatini   pedagogik   jihatdan
to’g’ri   uyushtirish   g’oyat   muhimdir.   Faoliyat   jarayonida   bola   tashqaridan
kelayotgan   tarbiyaviy   ta’sirlarga   nisbatan   ma’lum   munosabatda   bo’ladi.   Bu
munosabat   shaxsning   ichki   ehtiyoj   va   xohishlarini   ifodalaydi.   Tarbiya   jarayonida
o’quvchining   ongigina   emas,   balki   his-tuyg’ularini   ham   o’stirib   borish,   unda
jamiyatning   shaxsga   qo’yadigan   axloqiy   talablariga   muvofiq   keladigan   xulhiy
malaka va odatlarini  hosil  qilish lozim. Bunga  erishish  uchun o’quvchining ongi,
hissiyoti va irodasiga ta’sir etib boriladi. Agar bularning birortasi e’tibordan chetda
qolsa,   maqsadga   erishish   qiyinlashadi.   Tarbiya   jarayoniga   o’qituvchi   rahbarlik
qiladi.   U   o’quvchilar   faoliyatini   belgilaydi,   ularning   ijtimoiy   jarayonda   ishtirok
etishlari uchun shart-sharoit yaratadi.
Ijtimoiy   jarayonda   faol   ishtirok   etish   orqali   o’quvchilarning   mustaqilligi,
ijodiy   tashabbuskorligi   ortib   boradi.   Faoliyat   o’quvchilar   jamoasi   manfaati   va
istagi   asosida   uyushtirilsa,   bu   jarayonda   bolaning   tengdoshlari   va   o’zini   o’zi
anglash jarayoni yuzaga keladi. Bola o’z xulqi, xatti-harakati uchun jamoa oldida
javobgarlikni   sezishga   erishgach,   ijrochi   emas,   balki   umumiy   ishning   faol
qatnashchisi bo’lib qoladi. Tarbiyani   samarali   yo’lga   qo’yish   uchun   uning   harakatlantiruvchi   kuchi,
tarbiya jarayonining manbaini yaxshi bilish va hisobga olish muhimdir. Bu tarbiya
jarayonidagi ichki va tashqi qarama-qarshiliklardan iborat.
Tarbiyada   o’quvchilarning   tarbiyalanganlik   darajasini   ham   hisobga   olish
kerak bo’ladi. Bu jihat unutilsa, muayyan qarama-qarshiliklar vujudga keladi.
Demak,   tarbiyachi   bola   shaxsining   tez   rivojlanadigan   davri   –   o’quvchilik
yillarida uning ongiga turli  faoliyat    (o’qish, mehnat, ijtimoiy ishlar, o’yin, sport,
badiiy   havaskorlik)   yordami   bilan   maxsus   ta’sir   etish   muhimdir.   Aks   holda   xulq
me’yorlari,   axloq   talablarini   yaxshi   tushunmay   qolishi   natijasida   shaxs   ijtimoiy
munosabatlarda beqaror, tasodifiy ta’sirga beriluvchan bo’lib qolishi mumkin. 
Tarbiya yaxlit jarayonda amalga oshirilib, uning tarkibiy qismlari ayni bir
vaqtda, faoliyatning biror turi asosida namoyon bo’ladi.
Umumiy   pedagogika   jarayonida   tarbiya   muhim   o’rin   tutadi.   Shaxsni
shakllantirish,   boshqarish,   nazorat   xarakteriga   ega   bo’lib,   bu   borada   belgilangan
vazifalar   tasodifiy   harakatlar   orqali   emas,   balki   oldinda   belgilangan   va   puxta
o’ylangan rejalar asosida hal etib boriladi. Tarbiya jarayonida uning maqsadi, shakl
va metodlari, shaxsning o’zini-o’zi tarbiyalash va qayta tarbiyalash jihatlari muhim
o’rin tutadi. Tarbiya mazmuni ijtimoiy tuzum buyurtmasi asosida belgilanib, uning
amalga oshishi uchun ma’lum shart-sharoitlarning mavjudligi talab etiladi. Ushbu
g’oyalar yaxlit tarzda quyidagicha aks etadi:
Tarbiy a
O’z-o’zini tarbiyalash O’z-o’zini qayta 
tarbiyalash
Maqsad, shakl, metodlar, 
faoliyatni tashkil etish, uni
бошқаришIjtimoiy 
buyurtma Pedagogik  
shart -
sharoit lar
Shax sni shak llant irish jaray oni Tarbiya jarayonining umumiy mohiyati
Har   qanday   ijtimoiy   jamiyatda   yosh   avlod   tarbiyasi   muayyan   maqsad
asosida   tashkil   etiladi.   Tarbiya   maqsadi   ijtimoiy   jamiyat   taraqqiyoti,   uning
rivojlanish yo’nalishi, ijtimoiy munosabatlar mazmunidan kelib chiqib belgilanadi.
Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida tashkil  etilayotgan tarbiyaning asosiy
maqsadi komil shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iborat.
Tarbiya   jarayonining   natijasi.   Tarbiyaning   natijasi   yuksak   ma’naviy   va
axloqiy   talablarga   javob   beruvchi   yuqori   malakali   kadrlarni   tarbiyalashdir.   Bu
jarayon   ikki   tomonlama   bo’lib,   uyushtirish   va   rahbarlik,   shuningdek,   o’quvchi
shaxsining   o’zi   tomonidan   faollik   ko’rsatilishini   taqozo   etadi.   Bu   jarayonda
pedagog yetakchi rol o’ynaydi. Chunki u ijtimoiy tarbiyaning umumiy maqsadlari
mohiyatini   tushunadi,   maqsad   yo’lida   amalga   oshiriladigan   vazifalar   tizimidan
yaxshi   xabardor,   tarbiya   shakl,   metod   va   vositalarini   asosli,   ilmiy   tarzda   tanlab
oladi va tarbiya jarayoniga tatbiq etadi.
Shaxs tarbiyaning natijasi sifatida shakllanadigan ijtimoiy mavjudotdir.
Shaxsning ko’pdan-ko’p xislatlari bir-biridan ajratilgan emas, balki o’zaro
mustahkam bog’langan. Tarbiya jarayonida bolaning shaxsiyati ayrim-ayrim emas,
balki yaxlit ravishda rivojlanadi.
Bola   o’sib   va   rivojlanib   borgani   sari   tarbiya   vazifalari   murakkablashib,
chuqurlashib, tabahalashib boradi. 
Ijtimoiy   tarbiya   jarayoni   shaxsning   ijtimoiy   fazilatlarini   shakllantirish,
uning   atrof-tevarak,   jamityat,   odamlar   hamda   o’ziga   nisbatan   munosabatlari doirasini   vujudga   keltirish   va   uni   kengaytirishga   qaratilgan.   Shaxs   ishtirok
etadigan ijtimoiy munosabatlar tizimi qanchalik keng, xilma-xil va chuqur bo’lsa,
uning ma’naviy dunyosi shunchalik boy bo’ladi.
O’z tabiatiga ko’ra tarbiya jarayoni ko’p omilli xarakterga ega. Ya’ni, bola
shaxsining   qaror   topishi   oila,   ta’lim   muassasasi,   jamoatchilik,   ijtimoiy   muhit,
shuningdek,   vaziyatlar   xilma-xilligi,   bevosita   va   bilvosita   ta’sirlar   ostida   ro’y
beradi.
Ijtimoiy   tarbiyaning   asosiy   vazifalari.   Ijtimoiy   tarbiyani   tashkil   etish
jarayonida   bir   qator   vazifalar   hal   etiladi.   Ushbu   vazifalar   ijtimoiy   tarbiya
maqsadidan   kelib   chiqib   belgilanadi.   Mustaqil   O’zbekiston   Respublikasida   ayni
vaqtda   yosh   avlodni   tarbiyalab   voyaga   yetkazish   jarayonida   quyidagi   vazifalarni
hal etish muhim ahamiyat kasb etmoqda:
a)   yoshlarni   ijtimoiy   hayotga   tayyorlash,   ularda   keng   dunyoqarashni   tarkib
toptirish, o’z shaxsiy turmushiga maqsadli  yondashuv, reja va amal birligi hissini
uyg’otish;
b)   o’quvchilarni   milliy   va   umuminsoniy   qadriyatlar   mohiyatidan   ogoh   etish,
chuqur bilim va tafakkurga ega yoshlarni tarbiyalash, ularning ongini boyitish;
v)   umuminsoniy   axloq   me’yorlari   (odamiylik,   kamtarlik,   o’zaro   yordam,
mehr-muhabbat,   muruvvat,   alodatni   yoqlash,   insonparvarlik,   axloqsizlikka
nisbatan   nafrat   va   hokazolar)ning   mohiyatini   anglash,   o’quvchilarda   muomala
odobi, yuksak madaniyatni qaror toptirishga erishish;
g)   o’quvchilarda   huquqiy   va   axloqiy   me’yorlarga   hurmat   ruhida   yondashish
hissi va fuqarolik tuyg’usi, ijtimoiy burchga mas’ullikni qaror toptirish; 
d) tabiatni muhofaza qilish, ekologik muvozanatni yuzaga keltirish borasidagi
mas’uliyatni tarkib toptirish;
j)   vatanparvarlik   va   baynalminallik   tuyg’usini   shakllantirish,   o’zga   millat   va
xalqlarni   hurmat   qilish,   ularning   huquq   va   burchlarini   kamsitmaslik   tuyg’usini
qaror toptirish;
z)  mustaqil  davlat  – O’zbekiston Respublikasining  ichki  va tashqi  siyosatiga
to’g’ri va xolisona baho berishga o’rganish; i)   insonni   oliy   qadriyat   sifatida   qadrlash,   uning   sha’ni,   or-nomusi,   qadr-
qimmati, huquq va burchlarini hurmat qilishga o’rgatish va boshqalar.
O’zbekiston   Respublikasida   olib   borilayotgan   ijtimoiy   tarbiyaning   umumiy
vazifalari ana shulardan iborat. 
Shu   bilan   birga   ijtimoiy   tarbiya   yo’nalishlari   –   axloqiy,   aqliy,   jismoniy,
ekologik,   iqtisodiy,   huquqiy   va   siyosiy   tarbiyaning   xususiy   maqsadidan   kelib
chiqqan holda bir qator vazifalar amalga oshiriladi. Chunonchi, 
1)   axloqiy   tarbiyani   tashkil   etish   jarayonida   –   o’quvchilarni   ijtimoiy-axloqiy
me’yorlar   mazmunidan   xabardor   etish,   ularga   axloqiy   me’yorlarning   ijtimoiy
hayotdagi   ahamiyatini   tushuntirish,   ularda   ijtimoiy-axloqiy   me’yorlar   (talab   va
ta’qiqlar)ga   nisbatan   hurmat   hissini   qaror   toptirish   asosida   axloqiy   ong   va
madaniyatni shakllantirish;
2) aqliy tarbiyani yo’lga qo’yish chog’ida  - o’quvchilarni ilm-fan, texnika va
texnologiya   borasida   qo’lga   kiritilayotgan   yutuqlar,   yangilik   va   kashfiyotlardan
boxabar etish, ularga ijtimoiy va tabiiy fanlar asoslari xususidagi bilimlarni berish
tarzida tafakkurni shakllantirish, dunyoqarashini rivojlantirish;
3) jismoniy tarbiyani tashkil etish jarayonida – o’quvchilarni o’z sog’liqlarini
saqlash   va   mustahkamlash,   organizmni   chiniqtirish,   jismoniy   jihatdan   to’g’ri
rivojlanishi   hamda   uning   ishchanlik   qobiliyatini   oshirish   borasida   g’amxo’rlik
qilish tuyg’usini yuzaga keltirish, ularda yangi  harakat  to’rlari borasida  ko’nikma
va   malakalarni   hosil   qilish,   ularni   maxsus   bilimlar   bilan   qurollantirish,
o’quvchilarning   yoshi,   jinsiga   muvofiq   keladigan   (kuch,   tezkorlik,   chaqqonlik,
chidamlilik,   sabot,   mehnat,   chidam,   iroda   va   xarakterni   qaror   toptirish)   asosiy
harakat sifatlarini rivojlantirish, ularda shaxsiy gigiyenani saqlashga nisbatan ongli
munosabatlarni tarbiyalash;
4)   estetik  tarbiyani  olib borish  jarayonida –  o’quvchilarda  estetik  his-tuyg’u,
estetik   didni   tarbiyalash,   ularning   ijodiy   qobiliyatlari,   estetik   ehtiyojlari   va
go’zallikni   sevish,   go’zallikka   intilish   tuyg’ularini   rivojlantirish,   estetik
madaniyatni shakllantirish; 5)   ekologik   tarbiyani   olib   borish   chog’ida   –   o’quvchilarga   ekologik   bilimlar
berish asosida  shaxs,  jamiyat  va tabiat birligi hamda aloqadorligini o’quvchilarga
tushuntirish, ularda ekotizimning inson, insoniyat, jamiyat  taraqqiyotidagi  muhim
o’rni   va   mohiyati   borasidagi   tushunchalarni   qaror   toptirish,   tabiatga   nisbatan
ehtiyotkorona va mas’uliyat bilan munosabatda bo’lish, tabiatni asrash to’g’risida
g’amxo’rlik   qilish   kabi   tuyg’ularni   qaror   toptirish,   shuningdek,   ekologik
madaniyatni shakllantirish;
6)   iqtisodiy   tarbiyani   tashkil   etish   jarayonida   –   o’quvchilarga   iqtisodiy
bilimlarni   berish   asosida   mamalakat   iqtisodiy   barqarorligini   ta’minlash,   bozor
infrastrukturasi   qoidalariga   amal   qilish,   ichki   bozorni   to’ldirish,   kichik   va   o’rta
biznesni   yaratish   borasidagi   faoliyat   jarayonida   ishtirok   etish   ko’nikma   va
malakalarini hosil qilish, inson mehnati bilan bunyod qilingan moddiy boyliklarni
asrash,   ularni   ko’paytirish   borasida   qayg’urish   tuyg’ularini   qaror   toptirish,
iqtisodiy madaniyatni shakllantirish;
7)   huquqiy   tarbiyani   tashkil   etish   jarayonida   o’quvchilarga   davlat
Konstitusiyasi,   davlat   haqidagi   ta’limot,   fuqarolik,   oila,   mehnat,   xo’jalik,
ma’muriy   nafaqa,   sud   ishlarini   yuritish   va   boshqarish   huquqlarining   ma’nosini
tushuntirish,   ular   ogiga   ijtimoiy-huquqiy   me’yorlarning   shaxs   va   jamiyat
hayotidagi   ahamiyati   haqidagi   tushunchalarni   singdirish,   huquqiy   munosabatlar
mohiyati   yuzasidan   tasavvurga   ega   bo’lishlarini   ta’minlash,   ularda   huquqiy   ong,
shuningdek,   huquqiy   faoliyatni   tashkil   etish   borasidagi   ko’nikma   va   malakalarni
hosil qilish, huquqiy madaniyatni shaklllantirish;
8) g’oyaviy-siyosiy tarbiyani tashkil  etish jarayonida – o’quvchilarga siyosiy
bilimlarni   berish,   O’zbekiston   Respublikasi   Konstitusiyasi,   fuqarolik   jamiyati
asoslari, milliy davlat tuzilishi, davlat organlari faoliyati, shuningdek, O’zbekiston
Respublikasining   ichki   va   tashqi   siyosati   mazmunini   o’rganishni   ta’minlash
asosida   o’quvchilarda   siyosiy   faoliyat   ko’nikma   va   malakalarini   tarkib   toptirish,
siyosiy madaniyatni shakllantirish va hokazolar.
Tarbiya   tamoyillari.   Tarbiya   mazmunida   oldinga   qo’yilgan   maqsad   va
vazifalarga   muvofiq   o’quvchilar   tomonidan   o’zlashtirilishi   lozim   bo’lgan   bilim, ko’nikma   va   malakalar,   shaxs   xulq-atvori   hamda   sifatlari   mohiyati   aks   etadi.
Tarbiya   mazmuni   shaxsning   shakllanishiga   qo’yiluvchi   ijtimoiy   talablar
mohiyatidan   iborat   bo’lib,   ijtimoiy-iqtisodiy   taraqqiyot,   kishilik   munosabatlari
mohiyati va darajasi, shuningdek, jamiyat mafkurasi g’oyalari asosda  belgilanadi.
Zamonaviy tarbiya mazmunida quyidagi tamoyillar yotadi:
1. Tarbiya   maqsadining   aniqligi    .   O’zbekiston   Respublikasi   ijtimoiy-siyosiy
mustaqilligining   dastlabki   yillaridayoq   respublikada   amalga   oshirilishi   ko’zda
tutilayotgan   tarbiya   maqsadi   aniq   belgilab   olindi.   O’zbekiston   Respublikasining
«Ta’lim   to’qrisida»gi   Qonuni   hamda   «Kadrlar   tayyorlash   Milliy   dasturi»
g’oyalariga   ko’ra   ijtimoiy   tarbiyaning   asosiy   maqsadi   –   erkin,   ijodkor,   mustaqil
fikr   egasi   bo’lgan   komil   inson   va   malakali   mutaxassisni   tarbiyalab   voyaga
yetkazishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish yo’lidagi asosiy vazifa  - bu shaxsda
umumiy   madaniyat   unsurlari,   ya’ni,   shaxsning   aqliy,   axloqiy,   jismoniy,   estetik,
iqtisodiy,   ekologik,   huquqiy,   siyosiy   hamda   mehnat   madaniyatini   tarbiyalashdan
iborat.
2. Bolalar   va   kattalarning   birgalikdagi   faoliyati    .   O’qituvchilarning   bolalar
bilan ma’naviy madaniyatini shakllantirishning eng yaxshi namunasini izlash, shu
asosida tarbiyachi ishining hayotiy me’yor va qadriyatlarini aniqlash o’quvchining
tarbiya   jarayonidagi   faolligini   ta’minlashga   olib   keladi.   Dunyoqarashi   hali   to’la-
to’kis   shakllanmagan   bolalar   uchun   kattalarning   hayotiy   tajribalari,   ularning
shaxsiy namunalari tarbiyaviy ta’sir kuchiga ega. 
3. O’z-o’zini   anglash.      Tarbiya   insonda   e’tiqod,   demokratik   qarashlar   va
hayotiy pozisiyaning shakllanishiga olib keladi. Tarbiya mazmunining eng muhim
unsurlaridan   biri   –   bu   insonning   hayotiy   o’z-o’zini   anglashi,   uning   o’z   shaxsiy
hayoti   va   faoliyatining   subyekti   sifatida   e’tirof   etilishi   bilan   tavsiflanadi.   Inson
kamolotida   fuqarolik,   kasbiy   va   axloqiy   o’z-o’zini   anglash   jihatlari   muhim
ahamiyatga egadir.
4. Tarbiyaning   shaxsga   yo’naltirilganligi    .   Mazkur   g’oya   ta’lim   muassasasi
amaliyotining   markaziy   nuqtasida   tarbiyaviy   ishlar   dasturi,   tadbirlar,   ularning
shakl,   metod   va   vositalari   emas.   Balki   o’quvchi   turganligini   anglatishga   xizmat qiladi.   Tarbiya   jarayonida   uning   shaxsiy   xususiyatlari,   qiziqishlari,   o’ziga   xos
xarakteri, o’z qadr-qimmatini anglash tuyg’ulari rivojlantirilib borilishi zarur.
5. Ixtiyoriylik.      Tarbiyalanuvchilarning   iroda   erkinligisiz   tarbiya   g’oyalari
mohiyatini qaror  toptirish mumkin emas.  Tarbiya jarayoni, agar u oqilona tashkil
etilsa,   bir   vaqtning   o’zida   ham   o’quvchi,   ham   o’qituvchi   ma’naviyatining
boyitilishiga   xizmat   qiladi.   Agar   tarbiyachi   o’quvchining   qiziqishi,   faoliyati,
o’rtoqlik va fuqarolik burchini anglash, mustaqillikka intilish tuyg’ularini ko’ra va
anglay   olsagina   uning   irodali   ekanligi   ayon   bo’ladi.   Tarbiyalanuvchining   irodali
bo’lishi   ta’minlangan   sharoitda   uning   shaxsiga   ta’sir   ko’rsatishga   yo’naltirilgan
faoliyat jarayonida samaraga erishiladi. 
6. Jamoa   yo’nalishi.      Tarbiyaviy   ishlar   mazmunida   jamoaga   nisbatan   ijobiy
munosabatni   qaror   toptirish   yotadi.   Jamoa   yordamida   shaxsni   har   tomonlama
kamoloti,   uning   dunyoni   anglash,   uni   to’laqonli   talqin   etish,   insonparvarlik   va
o’zaro   hamkorlik   tuyg’ularini   yuzaga   kelishi   va   rivojlanib   borishi   kabi   holat
amalga oshiriladi.
Zamonaviy   pedagogik   jarayonda   tarbiyalanuvchiga:   inson   aqliy,   estetik,
axloqiy, jismoniy, siyosiy-g’oyaviy, iqtisodiy, ekologik hamda diniy tarbiya olishi
lozimligini   uqtirishining   o’zigina   kam   samara   beradi.   O’quvchi   uchun   yuqorida
qayd etilgan tarbiya yo’nalishlarining nima uchun kerakligi, ularning insonga nima
bera olishi kabi masalalar qiziqarlidir. 
Zamonaviy tarbiya mazmuni va ularda ilgari surilgan g’oyalar yaxlit tarzda
quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: 
Tarbiya maqsadining aniqligi
Bolalar va kattalarning 
birgalikdagi faoliyati  
O’z-o’zini 
anglash Jamoa 
yo’nalishiTarbiyaning 
shaxsga yo’naltirilganligi Ixtiyoriylik
Tarbiya mazmuni
Tarbiya tamoyillari Tarbiya qonuniyatlari.  Ijtimoiy tarbiya maqsadi hamda vazifalarini amalga
oshirish uchun tarbiya jarayonining o’ziga xos qonuniyatlarini anglab olish muhim
ahamiyatga ega.
Tarbiya   jarayoni   o’ziga   xos   xususiyatlarga   ega.   Uning   eng   muhim
xususiyati  aniq maqsadga yo’naltirilganligidir .
Tarbiya   jarayoni   ko’p   qirrali   jarayon   bo’lib,   unda   tarbiya   mohiyatini
yoritishga xizmat qiluvchi ichki va tashkil (subyektiv va obyektiv) omillar ko’zga
tashlanadi.   Subyektiv   omillar   shaxsning   ichiki   ehtiyojlari,   qiziqishlari,   hayotiy
munosabatlari   mazmunini   anglashga   yordam   bersa,   obyektiv   omillar   shaxsning
hayot kechirishi, shakllanishi, hayotiy muammolarni ijobiy hal etish uchun sharoit
yaratadi.   Tarbiya   faoliyatining   mazmuni,   yo’nalishi   va   shakli   obektiv   sharoitlar
bilan   qanchalik   mutanosib   kelsa,   shaxsni   shakllantirish   borasida   shunday
muvaffaqiyatga erishiladi. 
Tarbiya   jarayonining   yana   bir   xususiyati   uning   uzoq   muddat   davom
etishi dir.   Tarbiya   natijalari   tez   sur’atda   yoki   yaqqol   ko’zga   tashlanmaydi.   O’zida
insoniy   sifatlarni   namoyon  eta   olgan   shaxsni   tarbiyalab   voyaga  yetkazishda   uzoq
muddatli   davr   talab   etiladi.   Shaxsning   muayyan   vaqtning   o’zida,   turli-tuman
qarashlar   mavjud   sharoitda   harakat   qilishi   tarbiya   jarayonini   murakkablashtiradi.
Ta’lim   muassasalarida   olib   borilayotgan   tarbiya   shaxs   ongi,   dunyoqarashini
shakllantirishda   muhim   o’rin   tutadi.   Binobarin,   yoshlik   yillarida   insonning   asab
tizimi   yuqori   darajada   ta’sirchan   hamda   beqaror   bo’ladi.   Shu   bois   tarbiya
muvaffaqiyati  ayni  o’quvchilik yillarida shaxsga  to’g’ri  tarbiya berish lozimligini
talab etadi. 
Tarbiya   jarayonining   yana   bir   xususiyati   uning   uzluksizligi   sanaladi.
Ta’lim   muassasasida   olib   borilayotgan   tarbiya   jarayoni   bu   –   o’qituvchi   va
o’quvchilarning   birgalikdagi   uzluksiz,   tizimli   harakatlari   jarayonidir. O’quvchilarda ijobiy sifatlarni qaror toptirishda yagona maqsad sari yo’naltirilgan,
bir-birini   to’ldiruvchi,   boyitib   boruvchi,   takomillashtiruvchi   faoliyat   alohida
ahamiyat kasb etadi. Shu bois oila, ta’lim muassasalari, jamoatchilik hamkorligida
tashkil   etilayotgan   tarbiyaviy   tadbirlarning   uzluksiz   o’tkazilishiga   erishish
maqsadga muvofiqdir.
Bolani   tarbiyalashda   maktab   yetakchi   o’rin   egallasa   ham,   bolalarga
uzluksiz   tarbiyaviy   ta’sir   o’tkaza   olmaydi,   chunki,   bolalar   ma’lum   muddatgina
ta’lim   muassasasida,   o’qituvchining   tarbiyaviy   ta’siri   ostida   bo’lib,   qolgan
vaqtining   asosiy   qismini   oilada,   ko’chada,   jamoat   orasida   o’tkazadilar.   Kuzgi,
qishki,   bahorgi   va   ayniqsa,   yozgi   ta’tillar   davrida   o’quvchilar   ta’lim   muassasasi
o’qituvchisi   ta’siridan   chetda   qoladilar.   Demak,   ta’lim   muassasasida   bolalarni
tarbiyalash   vaqt   jihatidan   chegaralangan   bo’lib,   sinfdan   va   maktabdan   tashqarida
amalga   oshiriladigan   tarbiyaviy   ishlardan   holi   vaqtda   ular   o’qituvchi   yoki
tarbiyachining ta’siri hamda nazoratida uzoqlashadilar.
Tarbiya   jarayonining   yana   bir   xususiyati   –   bu   uning   yaxlit   holda   tizimli
tashkil   etilishi dir.   Yaxlitlik   shundan   iboratki,   tarbiya   jarayonining   maqsadi,
mazmuni   va   metodlarini   birligi   shaxsni   shakllantirish   g’oyasini   amalga   oshirish
uchun   xizmat   qiladi.   Bizga   ma’lumki.   Shaxs   ma’naviy-axloqiy   sifatlarni
navbatma-navbat   emas,   balki   yaxlit   tarzda   o’zlashtira   boradi,   shu   bois   pedagogik
ta’sir ham yaxlitlik, tizimlilik xarakteriga ega bo’lishi lozim.
Tarbiyaning   yana   bir   xususiyati   shundan   iboratki,   bu   jarayon   ikki
tomonlama   aloqa   xususiyati ga   ega   bo’lib,   unda   bolaning   o’zi   ham   faol   ishtirok
etadi. 
Ikki   tomonlama   aloqa   ikki   yo’nalishda,   ya’ni,   o’qituvchining   o’quvchiga
ko’rsatadigan   ta’siri   (to’g’ri   aloqa)   hamda   o’quvchining   o’qituvchiga   nisbatan
munosabati (teskari aloqa) tarzida tashkil etiladi. 
Tarbiyaning   pedagogik   texnologiya   nazariyasi   g’oyasiga   muvofiq,
endilikda   o’quvchi   tarbiya   jarayonining   obyektigina   bo’lib   qolmasdan,   subyekti
sifatida   ham   faoliyat   ko’rsatadi.   Shuning   uchun   o’qituvchi   o’quvchining   ichki
imkoniyatlari,   unga   nisbatan   bo’layotgan   tashqi   ta’sirlar   va   axborot   manbalarini inobatga   olishi   zarur.   Agarda   mazkur   talab   unutilsa,   shaxsni   tarbiyalash
qiyinlashadi  yoki  barcha urinishlr  samarasiz  yakun topadi. Mana  shundan tarbiya
jarayonining yana bir xususiyati – tarbiyada qarama-qarshilikning mavjudligi kelib
chiqadi.   Ushbu   qaram-qarshiliklar   o’quvchilarga   o’z   tushunchalariga   muvofiq
paydo bo’lgan dastlabki sifatlar o’rtasida yoki o’quvchilarga qo’yiladigan talablar
bilan ularni bajarish imkoniyatlari o’rtasidagi ziddiyatlarning kelib chiqishi uchun
zamin yaratadi.
Yuqorida   bayon   etilgan   fikr-mulohazalarga   tayangan   holda   mavzuga
quyidgicha xulosa qilish mumkin:
1. Tarbiya   muayyan,   aniq   maqsad   hamda   ijtimoiy-tarixiy   tajriba   asosida
shaxsni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib
toptirish   jarayoni   bo’lib,   har   qanday   tuzum   va   zamonda   ijtimoiy   munosabatlar
mazmunini aniqlash, ularni tashkil etish asosi bo’lib kelgan.
2. Yosh avlod tarbiyasi turli makon va zamonda muayyan maqsad asosida
tashkil   etiladi. Ijtimoiy  tarbiyani  yo’lga qo’yish  jarayonida  bir  qator  vazifalar  hal
etiladi.   Tarbiyaning   maqsad   va   vazifalari   ijtimoiy   tuzum   mohiyati,   taraqqiyot
darajasi,   ijtimoiy   munosabatlar   mazmuni,   shuningdek,   jamiyat   fuqarolarining
dunyoqarashi, intilishlari, orzu-niyatlari asosida belgilanadi.
3. Tarbiya jarayonining xususiyatlarini chuqur anglash va ularni inobatga
olgan   holda   tarbiyani   tashkil   etish   oldinga   qo’yilgan   maqsadga   erishish,
shuningdek, bu boradagi vazifalarni ijobiy hal etish imkonini beradi.
 
Adabiyotlar:
1. A.K.Munavarov "Pedagogika" T."O’qituvchi" 1996 yil.
2. I.Karimov   "Barkamol   avlod-O’zbekiston   taraqqiyotining     poydevori"   T.1998
yil.
3. G’oziyev E."Psixologiya"(o’quv qo’llanma) T.1994 yil.

TARBIYA NAZARIY A SI. TARBIYA JARAYON INI MOHIY A TI VA MAZMUNI. R EJ A : 1. Tarbiya nazariyasining mohiyati. Tarbiya jarayonining mazmuni. 2. Tarbiya maqsadi va vazifalari. 3. Tarbiya tamoyillari. 4. Tarbiya qonuniyatlari.

Tarbiya nazariyasining mohiyati . Tarbiya nazariyasi pedagogika fanining muhim tarkibiy qismi bo’lib, tarbiyaviy jarayonning mazmuni, shakl, metod, vosita va usullari hamda uni tashkil etish muammolarini o’rganadi. Tarbiya nazariyasi Sharq mutafakkirlari va xalq pedagogikasining tarbiya borasidagi boy tajribalariga tayanadi. Tarbiya nazariyasi o’z qoidalarini asoslash uchun falsafa, sosiologiya, etika, estetika, fiziologiya, psixologiya kabi fanlarning ma’lumotlaridan foydalanadi. Tarbiya nazariyasi pedagogikaning boshqa bo’limlari: pedagogikaning umumiy asoslari, ta’lim nazariyasi hamda xalq ta’limi tizimini boshqarish bilan uzviy bog’liq. Tarbiya jarayonining mazmuni . Tarbiya – muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq- atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad yo’lida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq-atvorni tarkib toptirishga yo’naltirilgan faoliyat jarayonidir. Turli zamon va makonda ijtimoiy tarbiya mohiyati turlicha bo’lib, uning mazmuni ijtimoiy maqsadlardan kelib chiqib asoslangan. Tarbiya xususida taniqli o’zbek pedagogi Abdulla Avloniy shunday deydi: «Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot - yo falokat, yo saodat – yo falokat masalasidur». Ushbu fikrlardan anglaniladiki, shaxs tarbiyasi xussiy ish emas, balki ijtimoiy, milliy ishdir. Zero, har bir xalqning taraqqiy etishi, davlatlarning qudratli bo’lishi avlodlar tarbiyasiga ko’p jihatdan bog’liq. O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy mustaqillikni qo’lga kiritgach, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida tub islohotlar olib borilmoqda. Islohotlarning asosiy g’oyasi respublikaning riojlanish va taraqqiyot yo’li deb e’tirof etilgan demokratik, insonparvar, huquqiy jamiyatning barpo etish uchun xizmat qiladi. Demokratik, insonparvar, huquqiy jamiyatning barpo etish vazifasi o’sib kelayotgan yosh avlod zimmasiga yuklanadi. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’qrisida»gi Qonuni, «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning qator asar va nutqlari,

chunonchi, «Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori», «O’zbekiston XXI asrga intilmoqda» nomli asarlarida mustaqil respublikada ijtimoiy tarbiyani yo’lga qo’yish maqsadi va vazifalari belgilab berilgan. Tarbiya - shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan pedagogik jarayon bo’lib, tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir etish imkonini beradi. Tarbiya jarayoni o’qituvchi va o’quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o’rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq maqsadga yo’naltirilgan hamkorlik jarayonidir. Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchining ongi shakllana boradi, his- tuyg’ulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo’lgan ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo’ladi. Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan to’g’ri uyushtirish g’oyat muhimdir. Faoliyat jarayonida bola tashqaridan kelayotgan tarbiyaviy ta’sirlarga nisbatan ma’lum munosabatda bo’ladi. Bu munosabat shaxsning ichki ehtiyoj va xohishlarini ifodalaydi. Tarbiya jarayonida o’quvchining ongigina emas, balki his-tuyg’ularini ham o’stirib borish, unda jamiyatning shaxsga qo’yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulhiy malaka va odatlarini hosil qilish lozim. Bunga erishish uchun o’quvchining ongi, hissiyoti va irodasiga ta’sir etib boriladi. Agar bularning birortasi e’tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiya jarayoniga o’qituvchi rahbarlik qiladi. U o’quvchilar faoliyatini belgilaydi, ularning ijtimoiy jarayonda ishtirok etishlari uchun shart-sharoit yaratadi. Ijtimoiy jarayonda faol ishtirok etish orqali o’quvchilarning mustaqilligi, ijodiy tashabbuskorligi ortib boradi. Faoliyat o’quvchilar jamoasi manfaati va istagi asosida uyushtirilsa, bu jarayonda bolaning tengdoshlari va o’zini o’zi anglash jarayoni yuzaga keladi. Bola o’z xulqi, xatti-harakati uchun jamoa oldida javobgarlikni sezishga erishgach, ijrochi emas, balki umumiy ishning faol qatnashchisi bo’lib qoladi.

Tarbiyani samarali yo’lga qo’yish uchun uning harakatlantiruvchi kuchi, tarbiya jarayonining manbaini yaxshi bilish va hisobga olish muhimdir. Bu tarbiya jarayonidagi ichki va tashqi qarama-qarshiliklardan iborat. Tarbiyada o’quvchilarning tarbiyalanganlik darajasini ham hisobga olish kerak bo’ladi. Bu jihat unutilsa, muayyan qarama-qarshiliklar vujudga keladi. Demak, tarbiyachi bola shaxsining tez rivojlanadigan davri – o’quvchilik yillarida uning ongiga turli faoliyat (o’qish, mehnat, ijtimoiy ishlar, o’yin, sport, badiiy havaskorlik) yordami bilan maxsus ta’sir etish muhimdir. Aks holda xulq me’yorlari, axloq talablarini yaxshi tushunmay qolishi natijasida shaxs ijtimoiy munosabatlarda beqaror, tasodifiy ta’sirga beriluvchan bo’lib qolishi mumkin. Tarbiya yaxlit jarayonda amalga oshirilib, uning tarkibiy qismlari ayni bir vaqtda, faoliyatning biror turi asosida namoyon bo’ladi. Umumiy pedagogika jarayonida tarbiya muhim o’rin tutadi. Shaxsni shakllantirish, boshqarish, nazorat xarakteriga ega bo’lib, bu borada belgilangan vazifalar tasodifiy harakatlar orqali emas, balki oldinda belgilangan va puxta o’ylangan rejalar asosida hal etib boriladi. Tarbiya jarayonida uning maqsadi, shakl va metodlari, shaxsning o’zini-o’zi tarbiyalash va qayta tarbiyalash jihatlari muhim o’rin tutadi. Tarbiya mazmuni ijtimoiy tuzum buyurtmasi asosida belgilanib, uning amalga oshishi uchun ma’lum shart-sharoitlarning mavjudligi talab etiladi. Ushbu g’oyalar yaxlit tarzda quyidagicha aks etadi: Tarbiy a O’z-o’zini tarbiyalash O’z-o’zini qayta tarbiyalash Maqsad, shakl, metodlar, faoliyatni tashkil etish, uni бошқаришIjtimoiy buyurtma Pedagogik shart - sharoit lar Shax sni shak llant irish jaray oni

Tarbiya jarayonining umumiy mohiyati Har qanday ijtimoiy jamiyatda yosh avlod tarbiyasi muayyan maqsad asosida tashkil etiladi. Tarbiya maqsadi ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti, uning rivojlanish yo’nalishi, ijtimoiy munosabatlar mazmunidan kelib chiqib belgilanadi. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida tashkil etilayotgan tarbiyaning asosiy maqsadi komil shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iborat. Tarbiya jarayonining natijasi. Tarbiyaning natijasi yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlarni tarbiyalashdir. Bu jarayon ikki tomonlama bo’lib, uyushtirish va rahbarlik, shuningdek, o’quvchi shaxsining o’zi tomonidan faollik ko’rsatilishini taqozo etadi. Bu jarayonda pedagog yetakchi rol o’ynaydi. Chunki u ijtimoiy tarbiyaning umumiy maqsadlari mohiyatini tushunadi, maqsad yo’lida amalga oshiriladigan vazifalar tizimidan yaxshi xabardor, tarbiya shakl, metod va vositalarini asosli, ilmiy tarzda tanlab oladi va tarbiya jarayoniga tatbiq etadi. Shaxs tarbiyaning natijasi sifatida shakllanadigan ijtimoiy mavjudotdir. Shaxsning ko’pdan-ko’p xislatlari bir-biridan ajratilgan emas, balki o’zaro mustahkam bog’langan. Tarbiya jarayonida bolaning shaxsiyati ayrim-ayrim emas, balki yaxlit ravishda rivojlanadi. Bola o’sib va rivojlanib borgani sari tarbiya vazifalari murakkablashib, chuqurlashib, tabahalashib boradi. Ijtimoiy tarbiya jarayoni shaxsning ijtimoiy fazilatlarini shakllantirish, uning atrof-tevarak, jamityat, odamlar hamda o’ziga nisbatan munosabatlari