TARBIYA NAZARIYASI. TARBIYA JARAYONINI MOHIYATI VA MAZMUNI.
![TARBIYA NAZARIY A SI. TARBIYA JARAYON INI MOHIY A TI VA
MAZMUNI.
R EJ A :
1. Tarbiya nazariyasining mohiyati. Tarbiya jarayonining mazmuni.
2. Tarbiya maqsadi va vazifalari.
3. Tarbiya tamoyillari.
4. Tarbiya qonuniyatlari.](/data/documents/1204f06b-9d17-4dd4-a753-c7690eea5249/page_1.png)
![Tarbiya nazariyasining mohiyati . Tarbiya nazariyasi pedagogika fanining
muhim tarkibiy qismi bo’lib, tarbiyaviy jarayonning mazmuni, shakl, metod, vosita
va usullari hamda uni tashkil etish muammolarini o’rganadi.
Tarbiya nazariyasi Sharq mutafakkirlari va xalq pedagogikasining tarbiya
borasidagi boy tajribalariga tayanadi. Tarbiya nazariyasi o’z qoidalarini asoslash
uchun falsafa, sosiologiya, etika, estetika, fiziologiya, psixologiya kabi fanlarning
ma’lumotlaridan foydalanadi. Tarbiya nazariyasi pedagogikaning boshqa
bo’limlari: pedagogikaning umumiy asoslari, ta’lim nazariyasi hamda xalq ta’limi
tizimini boshqarish bilan uzviy bog’liq.
Tarbiya jarayonining mazmuni . Tarbiya – muayyan, aniq maqsad hamda
ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-
atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. Boshqacharoq talqin etilganda,
tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad yo’lida har tomonlama voyaga yetkazish,
unda ijtimoiy ong va xulq-atvorni tarkib toptirishga yo’naltirilgan faoliyat
jarayonidir.
Turli zamon va makonda ijtimoiy tarbiya mohiyati turlicha bo’lib, uning
mazmuni ijtimoiy maqsadlardan kelib chiqib asoslangan. Tarbiya xususida taniqli
o’zbek pedagogi Abdulla Avloniy shunday deydi: «Al-hosil, tarbiya bizlar uchun
yo hayot, yo mamot, yo najot - yo falokat, yo saodat – yo falokat masalasidur».
Ushbu fikrlardan anglaniladiki, shaxs tarbiyasi xussiy ish emas, balki ijtimoiy,
milliy ishdir. Zero, har bir xalqning taraqqiy etishi, davlatlarning qudratli bo’lishi
avlodlar tarbiyasiga ko’p jihatdan bog’liq.
O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy mustaqillikni qo’lga kiritgach,
ijtimoiy hayotning barcha sohalarida tub islohotlar olib borilmoqda. Islohotlarning
asosiy g’oyasi respublikaning riojlanish va taraqqiyot yo’li deb e’tirof etilgan
demokratik, insonparvar, huquqiy jamiyatning barpo etish uchun xizmat qiladi.
Demokratik, insonparvar, huquqiy jamiyatning barpo etish vazifasi o’sib
kelayotgan yosh avlod zimmasiga yuklanadi. O’zbekiston Respublikasining
«Ta’lim to’qrisida»gi Qonuni, «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» hamda
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning qator asar va nutqlari,](/data/documents/1204f06b-9d17-4dd4-a753-c7690eea5249/page_2.png)
![chunonchi, «Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori»,
«O’zbekiston XXI asrga intilmoqda» nomli asarlarida mustaqil respublikada
ijtimoiy tarbiyani yo’lga qo’yish maqsadi va vazifalari belgilab berilgan.
Tarbiya - shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan
pedagogik jarayon bo’lib, tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir
etish imkonini beradi.
Tarbiya jarayoni o’qituvchi va o’quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar
o’rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq maqsadga yo’naltirilgan hamkorlik
jarayonidir. Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchining ongi shakllana boradi, his-
tuyg’ulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo’lgan ijtimoiy aloqalarni
tashkil etishga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo’ladi.
Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan
to’g’ri uyushtirish g’oyat muhimdir. Faoliyat jarayonida bola tashqaridan
kelayotgan tarbiyaviy ta’sirlarga nisbatan ma’lum munosabatda bo’ladi. Bu
munosabat shaxsning ichki ehtiyoj va xohishlarini ifodalaydi. Tarbiya jarayonida
o’quvchining ongigina emas, balki his-tuyg’ularini ham o’stirib borish, unda
jamiyatning shaxsga qo’yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulhiy
malaka va odatlarini hosil qilish lozim. Bunga erishish uchun o’quvchining ongi,
hissiyoti va irodasiga ta’sir etib boriladi. Agar bularning birortasi e’tibordan chetda
qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiya jarayoniga o’qituvchi rahbarlik
qiladi. U o’quvchilar faoliyatini belgilaydi, ularning ijtimoiy jarayonda ishtirok
etishlari uchun shart-sharoit yaratadi.
Ijtimoiy jarayonda faol ishtirok etish orqali o’quvchilarning mustaqilligi,
ijodiy tashabbuskorligi ortib boradi. Faoliyat o’quvchilar jamoasi manfaati va
istagi asosida uyushtirilsa, bu jarayonda bolaning tengdoshlari va o’zini o’zi
anglash jarayoni yuzaga keladi. Bola o’z xulqi, xatti-harakati uchun jamoa oldida
javobgarlikni sezishga erishgach, ijrochi emas, balki umumiy ishning faol
qatnashchisi bo’lib qoladi.](/data/documents/1204f06b-9d17-4dd4-a753-c7690eea5249/page_3.png)
![Tarbiyani samarali yo’lga qo’yish uchun uning harakatlantiruvchi kuchi,
tarbiya jarayonining manbaini yaxshi bilish va hisobga olish muhimdir. Bu tarbiya
jarayonidagi ichki va tashqi qarama-qarshiliklardan iborat.
Tarbiyada o’quvchilarning tarbiyalanganlik darajasini ham hisobga olish
kerak bo’ladi. Bu jihat unutilsa, muayyan qarama-qarshiliklar vujudga keladi.
Demak, tarbiyachi bola shaxsining tez rivojlanadigan davri – o’quvchilik
yillarida uning ongiga turli faoliyat (o’qish, mehnat, ijtimoiy ishlar, o’yin, sport,
badiiy havaskorlik) yordami bilan maxsus ta’sir etish muhimdir. Aks holda xulq
me’yorlari, axloq talablarini yaxshi tushunmay qolishi natijasida shaxs ijtimoiy
munosabatlarda beqaror, tasodifiy ta’sirga beriluvchan bo’lib qolishi mumkin.
Tarbiya yaxlit jarayonda amalga oshirilib, uning tarkibiy qismlari ayni bir
vaqtda, faoliyatning biror turi asosida namoyon bo’ladi.
Umumiy pedagogika jarayonida tarbiya muhim o’rin tutadi. Shaxsni
shakllantirish, boshqarish, nazorat xarakteriga ega bo’lib, bu borada belgilangan
vazifalar tasodifiy harakatlar orqali emas, balki oldinda belgilangan va puxta
o’ylangan rejalar asosida hal etib boriladi. Tarbiya jarayonida uning maqsadi, shakl
va metodlari, shaxsning o’zini-o’zi tarbiyalash va qayta tarbiyalash jihatlari muhim
o’rin tutadi. Tarbiya mazmuni ijtimoiy tuzum buyurtmasi asosida belgilanib, uning
amalga oshishi uchun ma’lum shart-sharoitlarning mavjudligi talab etiladi. Ushbu
g’oyalar yaxlit tarzda quyidagicha aks etadi:
Tarbiy a
O’z-o’zini tarbiyalash O’z-o’zini qayta
tarbiyalash
Maqsad, shakl, metodlar,
faoliyatni tashkil etish, uni
бошқаришIjtimoiy
buyurtma Pedagogik
shart -
sharoit lar
Shax sni shak llant irish jaray oni](/data/documents/1204f06b-9d17-4dd4-a753-c7690eea5249/page_4.png)
![Tarbiya jarayonining umumiy mohiyati
Har qanday ijtimoiy jamiyatda yosh avlod tarbiyasi muayyan maqsad
asosida tashkil etiladi. Tarbiya maqsadi ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti, uning
rivojlanish yo’nalishi, ijtimoiy munosabatlar mazmunidan kelib chiqib belgilanadi.
Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida tashkil etilayotgan tarbiyaning asosiy
maqsadi komil shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iborat.
Tarbiya jarayonining natijasi. Tarbiyaning natijasi yuksak ma’naviy va
axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlarni tarbiyalashdir. Bu
jarayon ikki tomonlama bo’lib, uyushtirish va rahbarlik, shuningdek, o’quvchi
shaxsining o’zi tomonidan faollik ko’rsatilishini taqozo etadi. Bu jarayonda
pedagog yetakchi rol o’ynaydi. Chunki u ijtimoiy tarbiyaning umumiy maqsadlari
mohiyatini tushunadi, maqsad yo’lida amalga oshiriladigan vazifalar tizimidan
yaxshi xabardor, tarbiya shakl, metod va vositalarini asosli, ilmiy tarzda tanlab
oladi va tarbiya jarayoniga tatbiq etadi.
Shaxs tarbiyaning natijasi sifatida shakllanadigan ijtimoiy mavjudotdir.
Shaxsning ko’pdan-ko’p xislatlari bir-biridan ajratilgan emas, balki o’zaro
mustahkam bog’langan. Tarbiya jarayonida bolaning shaxsiyati ayrim-ayrim emas,
balki yaxlit ravishda rivojlanadi.
Bola o’sib va rivojlanib borgani sari tarbiya vazifalari murakkablashib,
chuqurlashib, tabahalashib boradi.
Ijtimoiy tarbiya jarayoni shaxsning ijtimoiy fazilatlarini shakllantirish,
uning atrof-tevarak, jamityat, odamlar hamda o’ziga nisbatan munosabatlari](/data/documents/1204f06b-9d17-4dd4-a753-c7690eea5249/page_5.png)
![doirasini vujudga keltirish va uni kengaytirishga qaratilgan. Shaxs ishtirok
etadigan ijtimoiy munosabatlar tizimi qanchalik keng, xilma-xil va chuqur bo’lsa,
uning ma’naviy dunyosi shunchalik boy bo’ladi.
O’z tabiatiga ko’ra tarbiya jarayoni ko’p omilli xarakterga ega. Ya’ni, bola
shaxsining qaror topishi oila, ta’lim muassasasi, jamoatchilik, ijtimoiy muhit,
shuningdek, vaziyatlar xilma-xilligi, bevosita va bilvosita ta’sirlar ostida ro’y
beradi.
Ijtimoiy tarbiyaning asosiy vazifalari. Ijtimoiy tarbiyani tashkil etish
jarayonida bir qator vazifalar hal etiladi. Ushbu vazifalar ijtimoiy tarbiya
maqsadidan kelib chiqib belgilanadi. Mustaqil O’zbekiston Respublikasida ayni
vaqtda yosh avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish jarayonida quyidagi vazifalarni
hal etish muhim ahamiyat kasb etmoqda:
a) yoshlarni ijtimoiy hayotga tayyorlash, ularda keng dunyoqarashni tarkib
toptirish, o’z shaxsiy turmushiga maqsadli yondashuv, reja va amal birligi hissini
uyg’otish;
b) o’quvchilarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar mohiyatidan ogoh etish,
chuqur bilim va tafakkurga ega yoshlarni tarbiyalash, ularning ongini boyitish;
v) umuminsoniy axloq me’yorlari (odamiylik, kamtarlik, o’zaro yordam,
mehr-muhabbat, muruvvat, alodatni yoqlash, insonparvarlik, axloqsizlikka
nisbatan nafrat va hokazolar)ning mohiyatini anglash, o’quvchilarda muomala
odobi, yuksak madaniyatni qaror toptirishga erishish;
g) o’quvchilarda huquqiy va axloqiy me’yorlarga hurmat ruhida yondashish
hissi va fuqarolik tuyg’usi, ijtimoiy burchga mas’ullikni qaror toptirish;
d) tabiatni muhofaza qilish, ekologik muvozanatni yuzaga keltirish borasidagi
mas’uliyatni tarkib toptirish;
j) vatanparvarlik va baynalminallik tuyg’usini shakllantirish, o’zga millat va
xalqlarni hurmat qilish, ularning huquq va burchlarini kamsitmaslik tuyg’usini
qaror toptirish;
z) mustaqil davlat – O’zbekiston Respublikasining ichki va tashqi siyosatiga
to’g’ri va xolisona baho berishga o’rganish;](/data/documents/1204f06b-9d17-4dd4-a753-c7690eea5249/page_6.png)
![i) insonni oliy qadriyat sifatida qadrlash, uning sha’ni, or-nomusi, qadr-
qimmati, huquq va burchlarini hurmat qilishga o’rgatish va boshqalar.
O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan ijtimoiy tarbiyaning umumiy
vazifalari ana shulardan iborat.
Shu bilan birga ijtimoiy tarbiya yo’nalishlari – axloqiy, aqliy, jismoniy,
ekologik, iqtisodiy, huquqiy va siyosiy tarbiyaning xususiy maqsadidan kelib
chiqqan holda bir qator vazifalar amalga oshiriladi. Chunonchi,
1) axloqiy tarbiyani tashkil etish jarayonida – o’quvchilarni ijtimoiy-axloqiy
me’yorlar mazmunidan xabardor etish, ularga axloqiy me’yorlarning ijtimoiy
hayotdagi ahamiyatini tushuntirish, ularda ijtimoiy-axloqiy me’yorlar (talab va
ta’qiqlar)ga nisbatan hurmat hissini qaror toptirish asosida axloqiy ong va
madaniyatni shakllantirish;
2) aqliy tarbiyani yo’lga qo’yish chog’ida - o’quvchilarni ilm-fan, texnika va
texnologiya borasida qo’lga kiritilayotgan yutuqlar, yangilik va kashfiyotlardan
boxabar etish, ularga ijtimoiy va tabiiy fanlar asoslari xususidagi bilimlarni berish
tarzida tafakkurni shakllantirish, dunyoqarashini rivojlantirish;
3) jismoniy tarbiyani tashkil etish jarayonida – o’quvchilarni o’z sog’liqlarini
saqlash va mustahkamlash, organizmni chiniqtirish, jismoniy jihatdan to’g’ri
rivojlanishi hamda uning ishchanlik qobiliyatini oshirish borasida g’amxo’rlik
qilish tuyg’usini yuzaga keltirish, ularda yangi harakat to’rlari borasida ko’nikma
va malakalarni hosil qilish, ularni maxsus bilimlar bilan qurollantirish,
o’quvchilarning yoshi, jinsiga muvofiq keladigan (kuch, tezkorlik, chaqqonlik,
chidamlilik, sabot, mehnat, chidam, iroda va xarakterni qaror toptirish) asosiy
harakat sifatlarini rivojlantirish, ularda shaxsiy gigiyenani saqlashga nisbatan ongli
munosabatlarni tarbiyalash;
4) estetik tarbiyani olib borish jarayonida – o’quvchilarda estetik his-tuyg’u,
estetik didni tarbiyalash, ularning ijodiy qobiliyatlari, estetik ehtiyojlari va
go’zallikni sevish, go’zallikka intilish tuyg’ularini rivojlantirish, estetik
madaniyatni shakllantirish;](/data/documents/1204f06b-9d17-4dd4-a753-c7690eea5249/page_7.png)
![5) ekologik tarbiyani olib borish chog’ida – o’quvchilarga ekologik bilimlar
berish asosida shaxs, jamiyat va tabiat birligi hamda aloqadorligini o’quvchilarga
tushuntirish, ularda ekotizimning inson, insoniyat, jamiyat taraqqiyotidagi muhim
o’rni va mohiyati borasidagi tushunchalarni qaror toptirish, tabiatga nisbatan
ehtiyotkorona va mas’uliyat bilan munosabatda bo’lish, tabiatni asrash to’g’risida
g’amxo’rlik qilish kabi tuyg’ularni qaror toptirish, shuningdek, ekologik
madaniyatni shakllantirish;
6) iqtisodiy tarbiyani tashkil etish jarayonida – o’quvchilarga iqtisodiy
bilimlarni berish asosida mamalakat iqtisodiy barqarorligini ta’minlash, bozor
infrastrukturasi qoidalariga amal qilish, ichki bozorni to’ldirish, kichik va o’rta
biznesni yaratish borasidagi faoliyat jarayonida ishtirok etish ko’nikma va
malakalarini hosil qilish, inson mehnati bilan bunyod qilingan moddiy boyliklarni
asrash, ularni ko’paytirish borasida qayg’urish tuyg’ularini qaror toptirish,
iqtisodiy madaniyatni shakllantirish;
7) huquqiy tarbiyani tashkil etish jarayonida o’quvchilarga davlat
Konstitusiyasi, davlat haqidagi ta’limot, fuqarolik, oila, mehnat, xo’jalik,
ma’muriy nafaqa, sud ishlarini yuritish va boshqarish huquqlarining ma’nosini
tushuntirish, ular ogiga ijtimoiy-huquqiy me’yorlarning shaxs va jamiyat
hayotidagi ahamiyati haqidagi tushunchalarni singdirish, huquqiy munosabatlar
mohiyati yuzasidan tasavvurga ega bo’lishlarini ta’minlash, ularda huquqiy ong,
shuningdek, huquqiy faoliyatni tashkil etish borasidagi ko’nikma va malakalarni
hosil qilish, huquqiy madaniyatni shaklllantirish;
8) g’oyaviy-siyosiy tarbiyani tashkil etish jarayonida – o’quvchilarga siyosiy
bilimlarni berish, O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi, fuqarolik jamiyati
asoslari, milliy davlat tuzilishi, davlat organlari faoliyati, shuningdek, O’zbekiston
Respublikasining ichki va tashqi siyosati mazmunini o’rganishni ta’minlash
asosida o’quvchilarda siyosiy faoliyat ko’nikma va malakalarini tarkib toptirish,
siyosiy madaniyatni shakllantirish va hokazolar.
Tarbiya tamoyillari. Tarbiya mazmunida oldinga qo’yilgan maqsad va
vazifalarga muvofiq o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilishi lozim bo’lgan bilim,](/data/documents/1204f06b-9d17-4dd4-a753-c7690eea5249/page_8.png)
![ko’nikma va malakalar, shaxs xulq-atvori hamda sifatlari mohiyati aks etadi.
Tarbiya mazmuni shaxsning shakllanishiga qo’yiluvchi ijtimoiy talablar
mohiyatidan iborat bo’lib, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot, kishilik munosabatlari
mohiyati va darajasi, shuningdek, jamiyat mafkurasi g’oyalari asosda belgilanadi.
Zamonaviy tarbiya mazmunida quyidagi tamoyillar yotadi:
1. Tarbiya maqsadining aniqligi . O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy
mustaqilligining dastlabki yillaridayoq respublikada amalga oshirilishi ko’zda
tutilayotgan tarbiya maqsadi aniq belgilab olindi. O’zbekiston Respublikasining
«Ta’lim to’qrisida»gi Qonuni hamda «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»
g’oyalariga ko’ra ijtimoiy tarbiyaning asosiy maqsadi – erkin, ijodkor, mustaqil
fikr egasi bo’lgan komil inson va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga
yetkazishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish yo’lidagi asosiy vazifa - bu shaxsda
umumiy madaniyat unsurlari, ya’ni, shaxsning aqliy, axloqiy, jismoniy, estetik,
iqtisodiy, ekologik, huquqiy, siyosiy hamda mehnat madaniyatini tarbiyalashdan
iborat.
2. Bolalar va kattalarning birgalikdagi faoliyati . O’qituvchilarning bolalar
bilan ma’naviy madaniyatini shakllantirishning eng yaxshi namunasini izlash, shu
asosida tarbiyachi ishining hayotiy me’yor va qadriyatlarini aniqlash o’quvchining
tarbiya jarayonidagi faolligini ta’minlashga olib keladi. Dunyoqarashi hali to’la-
to’kis shakllanmagan bolalar uchun kattalarning hayotiy tajribalari, ularning
shaxsiy namunalari tarbiyaviy ta’sir kuchiga ega.
3. O’z-o’zini anglash. Tarbiya insonda e’tiqod, demokratik qarashlar va
hayotiy pozisiyaning shakllanishiga olib keladi. Tarbiya mazmunining eng muhim
unsurlaridan biri – bu insonning hayotiy o’z-o’zini anglashi, uning o’z shaxsiy
hayoti va faoliyatining subyekti sifatida e’tirof etilishi bilan tavsiflanadi. Inson
kamolotida fuqarolik, kasbiy va axloqiy o’z-o’zini anglash jihatlari muhim
ahamiyatga egadir.
4. Tarbiyaning shaxsga yo’naltirilganligi . Mazkur g’oya ta’lim muassasasi
amaliyotining markaziy nuqtasida tarbiyaviy ishlar dasturi, tadbirlar, ularning
shakl, metod va vositalari emas. Balki o’quvchi turganligini anglatishga xizmat](/data/documents/1204f06b-9d17-4dd4-a753-c7690eea5249/page_9.png)
![qiladi. Tarbiya jarayonida uning shaxsiy xususiyatlari, qiziqishlari, o’ziga xos
xarakteri, o’z qadr-qimmatini anglash tuyg’ulari rivojlantirilib borilishi zarur.
5. Ixtiyoriylik. Tarbiyalanuvchilarning iroda erkinligisiz tarbiya g’oyalari
mohiyatini qaror toptirish mumkin emas. Tarbiya jarayoni, agar u oqilona tashkil
etilsa, bir vaqtning o’zida ham o’quvchi, ham o’qituvchi ma’naviyatining
boyitilishiga xizmat qiladi. Agar tarbiyachi o’quvchining qiziqishi, faoliyati,
o’rtoqlik va fuqarolik burchini anglash, mustaqillikka intilish tuyg’ularini ko’ra va
anglay olsagina uning irodali ekanligi ayon bo’ladi. Tarbiyalanuvchining irodali
bo’lishi ta’minlangan sharoitda uning shaxsiga ta’sir ko’rsatishga yo’naltirilgan
faoliyat jarayonida samaraga erishiladi.
6. Jamoa yo’nalishi. Tarbiyaviy ishlar mazmunida jamoaga nisbatan ijobiy
munosabatni qaror toptirish yotadi. Jamoa yordamida shaxsni har tomonlama
kamoloti, uning dunyoni anglash, uni to’laqonli talqin etish, insonparvarlik va
o’zaro hamkorlik tuyg’ularini yuzaga kelishi va rivojlanib borishi kabi holat
amalga oshiriladi.
Zamonaviy pedagogik jarayonda tarbiyalanuvchiga: inson aqliy, estetik,
axloqiy, jismoniy, siyosiy-g’oyaviy, iqtisodiy, ekologik hamda diniy tarbiya olishi
lozimligini uqtirishining o’zigina kam samara beradi. O’quvchi uchun yuqorida
qayd etilgan tarbiya yo’nalishlarining nima uchun kerakligi, ularning insonga nima
bera olishi kabi masalalar qiziqarlidir.
Zamonaviy tarbiya mazmuni va ularda ilgari surilgan g’oyalar yaxlit tarzda
quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
Tarbiya maqsadining aniqligi
Bolalar va kattalarning
birgalikdagi faoliyati
O’z-o’zini
anglash Jamoa
yo’nalishiTarbiyaning
shaxsga yo’naltirilganligi Ixtiyoriylik
Tarbiya mazmuni
Tarbiya tamoyillari](/data/documents/1204f06b-9d17-4dd4-a753-c7690eea5249/page_10.png)
![Tarbiya qonuniyatlari. Ijtimoiy tarbiya maqsadi hamda vazifalarini amalga
oshirish uchun tarbiya jarayonining o’ziga xos qonuniyatlarini anglab olish muhim
ahamiyatga ega.
Tarbiya jarayoni o’ziga xos xususiyatlarga ega. Uning eng muhim
xususiyati aniq maqsadga yo’naltirilganligidir .
Tarbiya jarayoni ko’p qirrali jarayon bo’lib, unda tarbiya mohiyatini
yoritishga xizmat qiluvchi ichki va tashkil (subyektiv va obyektiv) omillar ko’zga
tashlanadi. Subyektiv omillar shaxsning ichiki ehtiyojlari, qiziqishlari, hayotiy
munosabatlari mazmunini anglashga yordam bersa, obyektiv omillar shaxsning
hayot kechirishi, shakllanishi, hayotiy muammolarni ijobiy hal etish uchun sharoit
yaratadi. Tarbiya faoliyatining mazmuni, yo’nalishi va shakli obektiv sharoitlar
bilan qanchalik mutanosib kelsa, shaxsni shakllantirish borasida shunday
muvaffaqiyatga erishiladi.
Tarbiya jarayonining yana bir xususiyati uning uzoq muddat davom
etishi dir. Tarbiya natijalari tez sur’atda yoki yaqqol ko’zga tashlanmaydi. O’zida
insoniy sifatlarni namoyon eta olgan shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazishda uzoq
muddatli davr talab etiladi. Shaxsning muayyan vaqtning o’zida, turli-tuman
qarashlar mavjud sharoitda harakat qilishi tarbiya jarayonini murakkablashtiradi.
Ta’lim muassasalarida olib borilayotgan tarbiya shaxs ongi, dunyoqarashini
shakllantirishda muhim o’rin tutadi. Binobarin, yoshlik yillarida insonning asab
tizimi yuqori darajada ta’sirchan hamda beqaror bo’ladi. Shu bois tarbiya
muvaffaqiyati ayni o’quvchilik yillarida shaxsga to’g’ri tarbiya berish lozimligini
talab etadi.
Tarbiya jarayonining yana bir xususiyati uning uzluksizligi sanaladi.
Ta’lim muassasasida olib borilayotgan tarbiya jarayoni bu – o’qituvchi va
o’quvchilarning birgalikdagi uzluksiz, tizimli harakatlari jarayonidir.](/data/documents/1204f06b-9d17-4dd4-a753-c7690eea5249/page_11.png)
![O’quvchilarda ijobiy sifatlarni qaror toptirishda yagona maqsad sari yo’naltirilgan,
bir-birini to’ldiruvchi, boyitib boruvchi, takomillashtiruvchi faoliyat alohida
ahamiyat kasb etadi. Shu bois oila, ta’lim muassasalari, jamoatchilik hamkorligida
tashkil etilayotgan tarbiyaviy tadbirlarning uzluksiz o’tkazilishiga erishish
maqsadga muvofiqdir.
Bolani tarbiyalashda maktab yetakchi o’rin egallasa ham, bolalarga
uzluksiz tarbiyaviy ta’sir o’tkaza olmaydi, chunki, bolalar ma’lum muddatgina
ta’lim muassasasida, o’qituvchining tarbiyaviy ta’siri ostida bo’lib, qolgan
vaqtining asosiy qismini oilada, ko’chada, jamoat orasida o’tkazadilar. Kuzgi,
qishki, bahorgi va ayniqsa, yozgi ta’tillar davrida o’quvchilar ta’lim muassasasi
o’qituvchisi ta’siridan chetda qoladilar. Demak, ta’lim muassasasida bolalarni
tarbiyalash vaqt jihatidan chegaralangan bo’lib, sinfdan va maktabdan tashqarida
amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishlardan holi vaqtda ular o’qituvchi yoki
tarbiyachining ta’siri hamda nazoratida uzoqlashadilar.
Tarbiya jarayonining yana bir xususiyati – bu uning yaxlit holda tizimli
tashkil etilishi dir. Yaxlitlik shundan iboratki, tarbiya jarayonining maqsadi,
mazmuni va metodlarini birligi shaxsni shakllantirish g’oyasini amalga oshirish
uchun xizmat qiladi. Bizga ma’lumki. Shaxs ma’naviy-axloqiy sifatlarni
navbatma-navbat emas, balki yaxlit tarzda o’zlashtira boradi, shu bois pedagogik
ta’sir ham yaxlitlik, tizimlilik xarakteriga ega bo’lishi lozim.
Tarbiyaning yana bir xususiyati shundan iboratki, bu jarayon ikki
tomonlama aloqa xususiyati ga ega bo’lib, unda bolaning o’zi ham faol ishtirok
etadi.
Ikki tomonlama aloqa ikki yo’nalishda, ya’ni, o’qituvchining o’quvchiga
ko’rsatadigan ta’siri (to’g’ri aloqa) hamda o’quvchining o’qituvchiga nisbatan
munosabati (teskari aloqa) tarzida tashkil etiladi.
Tarbiyaning pedagogik texnologiya nazariyasi g’oyasiga muvofiq,
endilikda o’quvchi tarbiya jarayonining obyektigina bo’lib qolmasdan, subyekti
sifatida ham faoliyat ko’rsatadi. Shuning uchun o’qituvchi o’quvchining ichki
imkoniyatlari, unga nisbatan bo’layotgan tashqi ta’sirlar va axborot manbalarini](/data/documents/1204f06b-9d17-4dd4-a753-c7690eea5249/page_12.png)
![inobatga olishi zarur. Agarda mazkur talab unutilsa, shaxsni tarbiyalash
qiyinlashadi yoki barcha urinishlr samarasiz yakun topadi. Mana shundan tarbiya
jarayonining yana bir xususiyati – tarbiyada qarama-qarshilikning mavjudligi kelib
chiqadi. Ushbu qaram-qarshiliklar o’quvchilarga o’z tushunchalariga muvofiq
paydo bo’lgan dastlabki sifatlar o’rtasida yoki o’quvchilarga qo’yiladigan talablar
bilan ularni bajarish imkoniyatlari o’rtasidagi ziddiyatlarning kelib chiqishi uchun
zamin yaratadi.
Yuqorida bayon etilgan fikr-mulohazalarga tayangan holda mavzuga
quyidgicha xulosa qilish mumkin:
1. Tarbiya muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida
shaxsni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib
toptirish jarayoni bo’lib, har qanday tuzum va zamonda ijtimoiy munosabatlar
mazmunini aniqlash, ularni tashkil etish asosi bo’lib kelgan.
2. Yosh avlod tarbiyasi turli makon va zamonda muayyan maqsad asosida
tashkil etiladi. Ijtimoiy tarbiyani yo’lga qo’yish jarayonida bir qator vazifalar hal
etiladi. Tarbiyaning maqsad va vazifalari ijtimoiy tuzum mohiyati, taraqqiyot
darajasi, ijtimoiy munosabatlar mazmuni, shuningdek, jamiyat fuqarolarining
dunyoqarashi, intilishlari, orzu-niyatlari asosida belgilanadi.
3. Tarbiya jarayonining xususiyatlarini chuqur anglash va ularni inobatga
olgan holda tarbiyani tashkil etish oldinga qo’yilgan maqsadga erishish,
shuningdek, bu boradagi vazifalarni ijobiy hal etish imkonini beradi.
Adabiyotlar:
1. A.K.Munavarov "Pedagogika" T."O’qituvchi" 1996 yil.
2. I.Karimov "Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori" T.1998
yil.
3. G’oziyev E."Psixologiya"(o’quv qo’llanma) T.1994 yil.](/data/documents/1204f06b-9d17-4dd4-a753-c7690eea5249/page_13.png)
TARBIYA NAZARIY A SI. TARBIYA JARAYON INI MOHIY A TI VA MAZMUNI. R EJ A : 1. Tarbiya nazariyasining mohiyati. Tarbiya jarayonining mazmuni. 2. Tarbiya maqsadi va vazifalari. 3. Tarbiya tamoyillari. 4. Tarbiya qonuniyatlari.
Tarbiya nazariyasining mohiyati . Tarbiya nazariyasi pedagogika fanining muhim tarkibiy qismi bo’lib, tarbiyaviy jarayonning mazmuni, shakl, metod, vosita va usullari hamda uni tashkil etish muammolarini o’rganadi. Tarbiya nazariyasi Sharq mutafakkirlari va xalq pedagogikasining tarbiya borasidagi boy tajribalariga tayanadi. Tarbiya nazariyasi o’z qoidalarini asoslash uchun falsafa, sosiologiya, etika, estetika, fiziologiya, psixologiya kabi fanlarning ma’lumotlaridan foydalanadi. Tarbiya nazariyasi pedagogikaning boshqa bo’limlari: pedagogikaning umumiy asoslari, ta’lim nazariyasi hamda xalq ta’limi tizimini boshqarish bilan uzviy bog’liq. Tarbiya jarayonining mazmuni . Tarbiya – muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq- atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad yo’lida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq-atvorni tarkib toptirishga yo’naltirilgan faoliyat jarayonidir. Turli zamon va makonda ijtimoiy tarbiya mohiyati turlicha bo’lib, uning mazmuni ijtimoiy maqsadlardan kelib chiqib asoslangan. Tarbiya xususida taniqli o’zbek pedagogi Abdulla Avloniy shunday deydi: «Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot - yo falokat, yo saodat – yo falokat masalasidur». Ushbu fikrlardan anglaniladiki, shaxs tarbiyasi xussiy ish emas, balki ijtimoiy, milliy ishdir. Zero, har bir xalqning taraqqiy etishi, davlatlarning qudratli bo’lishi avlodlar tarbiyasiga ko’p jihatdan bog’liq. O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy mustaqillikni qo’lga kiritgach, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida tub islohotlar olib borilmoqda. Islohotlarning asosiy g’oyasi respublikaning riojlanish va taraqqiyot yo’li deb e’tirof etilgan demokratik, insonparvar, huquqiy jamiyatning barpo etish uchun xizmat qiladi. Demokratik, insonparvar, huquqiy jamiyatning barpo etish vazifasi o’sib kelayotgan yosh avlod zimmasiga yuklanadi. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’qrisida»gi Qonuni, «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning qator asar va nutqlari,
chunonchi, «Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori», «O’zbekiston XXI asrga intilmoqda» nomli asarlarida mustaqil respublikada ijtimoiy tarbiyani yo’lga qo’yish maqsadi va vazifalari belgilab berilgan. Tarbiya - shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan pedagogik jarayon bo’lib, tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir etish imkonini beradi. Tarbiya jarayoni o’qituvchi va o’quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o’rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq maqsadga yo’naltirilgan hamkorlik jarayonidir. Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchining ongi shakllana boradi, his- tuyg’ulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo’lgan ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo’ladi. Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan to’g’ri uyushtirish g’oyat muhimdir. Faoliyat jarayonida bola tashqaridan kelayotgan tarbiyaviy ta’sirlarga nisbatan ma’lum munosabatda bo’ladi. Bu munosabat shaxsning ichki ehtiyoj va xohishlarini ifodalaydi. Tarbiya jarayonida o’quvchining ongigina emas, balki his-tuyg’ularini ham o’stirib borish, unda jamiyatning shaxsga qo’yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulhiy malaka va odatlarini hosil qilish lozim. Bunga erishish uchun o’quvchining ongi, hissiyoti va irodasiga ta’sir etib boriladi. Agar bularning birortasi e’tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiya jarayoniga o’qituvchi rahbarlik qiladi. U o’quvchilar faoliyatini belgilaydi, ularning ijtimoiy jarayonda ishtirok etishlari uchun shart-sharoit yaratadi. Ijtimoiy jarayonda faol ishtirok etish orqali o’quvchilarning mustaqilligi, ijodiy tashabbuskorligi ortib boradi. Faoliyat o’quvchilar jamoasi manfaati va istagi asosida uyushtirilsa, bu jarayonda bolaning tengdoshlari va o’zini o’zi anglash jarayoni yuzaga keladi. Bola o’z xulqi, xatti-harakati uchun jamoa oldida javobgarlikni sezishga erishgach, ijrochi emas, balki umumiy ishning faol qatnashchisi bo’lib qoladi.
Tarbiyani samarali yo’lga qo’yish uchun uning harakatlantiruvchi kuchi, tarbiya jarayonining manbaini yaxshi bilish va hisobga olish muhimdir. Bu tarbiya jarayonidagi ichki va tashqi qarama-qarshiliklardan iborat. Tarbiyada o’quvchilarning tarbiyalanganlik darajasini ham hisobga olish kerak bo’ladi. Bu jihat unutilsa, muayyan qarama-qarshiliklar vujudga keladi. Demak, tarbiyachi bola shaxsining tez rivojlanadigan davri – o’quvchilik yillarida uning ongiga turli faoliyat (o’qish, mehnat, ijtimoiy ishlar, o’yin, sport, badiiy havaskorlik) yordami bilan maxsus ta’sir etish muhimdir. Aks holda xulq me’yorlari, axloq talablarini yaxshi tushunmay qolishi natijasida shaxs ijtimoiy munosabatlarda beqaror, tasodifiy ta’sirga beriluvchan bo’lib qolishi mumkin. Tarbiya yaxlit jarayonda amalga oshirilib, uning tarkibiy qismlari ayni bir vaqtda, faoliyatning biror turi asosida namoyon bo’ladi. Umumiy pedagogika jarayonida tarbiya muhim o’rin tutadi. Shaxsni shakllantirish, boshqarish, nazorat xarakteriga ega bo’lib, bu borada belgilangan vazifalar tasodifiy harakatlar orqali emas, balki oldinda belgilangan va puxta o’ylangan rejalar asosida hal etib boriladi. Tarbiya jarayonida uning maqsadi, shakl va metodlari, shaxsning o’zini-o’zi tarbiyalash va qayta tarbiyalash jihatlari muhim o’rin tutadi. Tarbiya mazmuni ijtimoiy tuzum buyurtmasi asosida belgilanib, uning amalga oshishi uchun ma’lum shart-sharoitlarning mavjudligi talab etiladi. Ushbu g’oyalar yaxlit tarzda quyidagicha aks etadi: Tarbiy a O’z-o’zini tarbiyalash O’z-o’zini qayta tarbiyalash Maqsad, shakl, metodlar, faoliyatni tashkil etish, uni бошқаришIjtimoiy buyurtma Pedagogik shart - sharoit lar Shax sni shak llant irish jaray oni
Tarbiya jarayonining umumiy mohiyati Har qanday ijtimoiy jamiyatda yosh avlod tarbiyasi muayyan maqsad asosida tashkil etiladi. Tarbiya maqsadi ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti, uning rivojlanish yo’nalishi, ijtimoiy munosabatlar mazmunidan kelib chiqib belgilanadi. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida tashkil etilayotgan tarbiyaning asosiy maqsadi komil shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iborat. Tarbiya jarayonining natijasi. Tarbiyaning natijasi yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlarni tarbiyalashdir. Bu jarayon ikki tomonlama bo’lib, uyushtirish va rahbarlik, shuningdek, o’quvchi shaxsining o’zi tomonidan faollik ko’rsatilishini taqozo etadi. Bu jarayonda pedagog yetakchi rol o’ynaydi. Chunki u ijtimoiy tarbiyaning umumiy maqsadlari mohiyatini tushunadi, maqsad yo’lida amalga oshiriladigan vazifalar tizimidan yaxshi xabardor, tarbiya shakl, metod va vositalarini asosli, ilmiy tarzda tanlab oladi va tarbiya jarayoniga tatbiq etadi. Shaxs tarbiyaning natijasi sifatida shakllanadigan ijtimoiy mavjudotdir. Shaxsning ko’pdan-ko’p xislatlari bir-biridan ajratilgan emas, balki o’zaro mustahkam bog’langan. Tarbiya jarayonida bolaning shaxsiyati ayrim-ayrim emas, balki yaxlit ravishda rivojlanadi. Bola o’sib va rivojlanib borgani sari tarbiya vazifalari murakkablashib, chuqurlashib, tabahalashib boradi. Ijtimoiy tarbiya jarayoni shaxsning ijtimoiy fazilatlarini shakllantirish, uning atrof-tevarak, jamityat, odamlar hamda o’ziga nisbatan munosabatlari