Tarbiya jarayonining mohiyati va mazmuni. Tarbiya qonuniyatlari va tamoyillari. Tarbiya metodlari va tarbiya turlari.
![Tarbiya jarayonining mohiyati va mazmuni. Tarbiya qonuniyatlari va
tamoyillari. Tarbiya metodlari va tarbiya turlari.
REJA:
1. “Tarbiya” tushunchasining mohiyati. Tarbiya xususiyatlari.
2. Sharq mutafakkirlari barkamol shaxs tarbiyasi
haqida.
3. Tarbiya jarayonining qoidalari va prinsiplari .
4. Tarbiya jarayonidagi ziddiyatlar va uni harakatlantiruvchi kuchlar
6. Bolalar jamoasi - pedagogik ta’sirning asosiy shakli
7. Shaxsning bolalar jamoasida qaror topishi. Bolalar jamoasining shakllanish
bosqichlari.
8. Tarbiya metodlari va tarbiya turlari.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_1.png)
![Tarbiya nazariyasining mohiyati . Tarbiya nazariyasi pedagogika fanining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, tarbiyaviy
jarayonning mazmuni, shakl, metod, vosita va usullari hamda uni tashkil etish muammolarini o‘rganadi. Hayotga
yangicha siyosiy va iqtisodiy nuqati nazardan yondashish o‘sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasi bilan bog‘liq
jarayonni ham qaytadan ko‘rib chiqishni taqozo etmoqda.
Tarbiya nazariyasi SHarq mutafakkirlari va xalq pedagogikasining tarbiya borasidagi boy tajribalariga tayanadi.
Tarbiya nazariyasi o‘z qoidalarini asoslash uchun falsafa, sotsiologiya, etika, estetika, fiziologiya, psixologiya kabi
larning ma’lumotlaridan foydalanadi. Tarbiya nazariyasi pedagogikaning boshqa bo‘limlari: pedagogikaning
umumiy asoslari, ta’lim nazariyasi hamda xalq ta’limi tizimini boshqarish bilan uzviy bog‘liq.
Tarbiya jarayonining mazmuni . Tarbiya – muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni
har tomonlama o‘stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. Boshqacharoq talqin
etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad yo‘lida har tomonlama voyaga etkazish, unda ijtimoiy ong va xulq-
atvorni tarkib toptirishga yo‘naltirilgan faoliyat jarayonidir.
Turli zamon va makonda ijtimoiy tarbiya mohiyati turlicha bo‘lib, uning mazmuni ijtimoiy maqsadlardan kelib
chiqib asoslangan. Tarbiya g‘oyasi turlicha ifodalangan bo‘lsada, ammo yo‘naltiruvchanlik xususiyati hamda
ob’ektiga ko‘ra yakdillikni ifoda etadi.
Tarbiya xususida taniqli o‘zbek pedagogi Abdulla Avloniy shunday deydi: «Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot,
yo mamot, yo najot - yo falokat, yo saodat – yo falokat masalasidur» 1
. Ushbu fikrlardan anglaniladiki, shaxs
tarbiyasi xussiy ish emas, balki ijtimoiy, milliy ishdir. Zero, har bir xalqning taraqqiy etishi, davlatlarning qudratli
bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan bog‘liq.
O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy mustaqillikni qo‘lga kiritgach, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida tub
islohotlar olib borilmoqda. Islohotlarning asosiy g‘oyasi respublikaning riojlanish va taraqqiyot yo‘li deb e’tirof
etilgan demokratik, insonparvar, huquqiy jamiyatning barpo etish uchun xizmat qiladi. Demokratik, insonparvar,
huquqiy jamiyatning barpo etish vazifasi o‘sib kelayotgan yosh avlod zimmasiga yuklanadi. O‘zbekiston
Respublikasining «Ta’lim to‘qrisida»gi Qonuni, «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» hamda O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning qator asar va nutqlari, chunonchi, «Barkamol avlod – O‘zbekiston
taraqqiyotining poydevori», «O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda» nomli asarlarida mustaqil respublikada ijtimoiy
tarbiyani yo‘lga qo‘yish maqsadi va vazifalari belgilab berilgan.
Tarbiya - shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan pedagogik jarayon bo‘lib,
tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir etish imkonini beradi.
Tarbiya jarayoni o‘qituvchi va o‘quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o‘rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq
maqsadga yo‘naltirilgan hamkorlik jarayonidir. Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchining ongi shakllana boradi, his-
tuyg‘ulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga xizmat qiladigan xulqiy
odatlar hosil bo‘ladi.
Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan to‘g‘ri uyushtirish g‘oyat muhimdir.
Faoliyat jarayonida bola tashqaridan kelayotgan tarbiyaviy ta’sirlarga nisbatan ma’lum munosabatda bo‘ladi. Bu
munosabat shaxsning ichki ehtiyoj va xohishlarini ifodalaydi. Psixolog va pedagoglarning tadqiqotlari shaxsga
tashqi omillarning (xoh salbiy, xoh ijobiy) ta’siri bolaning ularga munosabatiga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Bola
faoliyatini uyushtirishgina emas, balki tarbiyalanuvchining bu faoliyatga nisbatan turli kechinmalarni qanday
anglashi, baholashi, his qilishi, ulardan o‘zi uchun nimalarni olayotganligini bilishi zarur. Zero, tarbiya ijtimoiy
munosabatlarning murakkablashib borishi asosida kechadi.
Tarbiya jarayonida o‘quvchining ongigina emas, balki his-tuyg‘ularini ham o‘stirib borish, unda jamiyatning
shaxsga qo‘yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlarini hosil qilish lozim. Bunga
erishish uchun o‘quvchining ongi, hissiyoti va irodasiga ta’sir etib boriladi. Agar bularning birortasi e’tibordan
chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiya jarayoniga o‘qituvchi rahbarlik qiladi. U o‘quvchilar
faoliyatini belgilaydi, ularning ijtimoiy jarayonda ishtirok etishlari uchun shart-sharoit yaratadi.
Ijtimoiy jarayonda faol ishtirok etish orqali o‘quvchilarning mustaqilligi, ijodiy tashabbuskorligi ortib boradi.
Faoliyat o‘quvchilar jamoasi manfaati va istagi asosida uyushtirilsa, bu jarayonda bolaning tengdoshlari va o‘zini
o‘zi anglash jarayoni yuzaga keladi. Bola o‘z xulqi, xatti-harakati uchun jamoa oldida javobgarlikni sezishga
erishgach, ijrochi emas, balki umumiy ishning faol qatnashchisi bo‘lib qoladi.
Tarbiyani samarali yo‘lga qo‘yish uchun uning harakatlantiruvchi kuchi, tarbiya jarayonining manbaini yaxshi bilish
va hisobga olish muhimdir. Bu tarbiya jarayonidagi ichki va tashqi qarama-qarshiliklardan iborat.
Tarbiyada o‘quvchilarning tarbiyalanganlik darajasini ham hisobga olish kerak bo‘ladi. Bu jihat unutilsa, muayyan
qarama-qarshiliklar vujudga keladi.
Faoliyat jarayonida hosil bo‘lgan malaka va odatlar axloq me’yorlariga rioya qilishni engillashtiradi.
Demak, tarbiyachi bola shaxsining tez rivojlanadigan davri – o‘quvchilik yillarida uning ongiga turli faoliyat
(o‘qish, mehnat, ijtimoiy ishlar, o‘yin, sport, badiiy havaskorlik) yordami bilan maxsus ta’sir etish muhimdir. Aks
holda xulq me’yorlari, axloq talablarini yaxshi tushunmay qolishi natijasida shaxs ijtimoiy munosabatlarda beqaror,
tasodifiy ta’sirga beriluvchan bo‘lib qolishi mumkin.
Tarbiya yaxlit jarayonda amalga oshirilib, uning tarkibiy qismlari ayni bir vaqtda, faoliyatning biror turi asosida
namoyon bo‘ladi.
1
Авлоний, Абдулла. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. – Тошкент, Ўқитувчи, 1992.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_2.png)
![Umumiy pedagogika jarayonida tarbiya muhim o‘rin tutadi. SHaxsni
shakllantirish, boshqarish, nazorat xarakteriga ega bo‘lib, bu borada belgilangan
vazifalar tasodifiy harakatlar orqali emas, balki oldinda belgilangan va puxta
o‘ylangan rejalar asosida hal etib boriladi. Tarbiya jarayonida uning maqsadi, shakl
va metodlari, shaxsning o‘zini-o‘zi tarbiyalash va qayta tarbiyalash jihatlari muhim
o‘rin tutadi. Inson, uning har tomonlama uyg’un kamol toptirish va farovonligi,
shaxs manfaatlarini ro’yobga chiqarishning sharoitlari va ta’sirchan
maxanizmlarini yaratish eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq-atvorning andozalarini
o’zgartirish mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohatlarning asosiy maqsadi
va harakatlantiruvchi kuchi sifatida qaralmokda.
Tarbiya hayotning eng muhim tirgagi (tayanchi) bo’lib hisoblanishi lozim.
Har bir yoshni shunday tarbiyalash zarurki, u avvalo yaxshi o’qishni va so’ngra esa
yozishni o’rganish bilan eng yuksak pog’onaga ko’tarilsin! (Avesto).
Avvalom bor, tarbiya nazariyasi Markaziy Osiyo faylasuflarining va xalq
pedagogikasining tarbiya borasidagi boy tajribalariga tayanadi, tarbiya nazariyasi
o’z qoidalarini asoslash uchun falsafa, sosiologiya, etika, estetika huquqshunoslik,
psixologiya fanlari ma’lumotlaridan foydalanadi. (Tarbiya nazariyasi o’z navbatida
pedagogika fanining boshqa bo’limlari: pedagogikaning umumiy asoslari,
pedagogika tarixi, ta’lim nazariyasi, maktabshunoslik bilan uzviy bog’langandir).
Hozirgi zamon pedagogikasida tarbiya tarbiyachining tarbiyalanuvchi
shaxsiga oddiy shunchalik ta’sir ko’rsatishi emas, balki tarbiyachilar va
tarbiyalanuvchilarning aniq bir maqsadga qaratilgan, bir-biri bilan hamkorlikda
qiladigan munosabatlari va o’zaro ta’sir ko’rsatishi ekanligi alohida ta’kidlanadi.
Bugungi kunda XXI asrda shunchaki bilim egasi bo’lgan insonni emas, balki
ijodkor, o’z iste’dodi bilan ajralib turuvchi insonnn tarbiyalash zamon taqozosidir.
Tarbiya jarayonida kishining qobiliyatlari rivojlanadi, g’oyaviy-axloqiy,
irodaviy, estetik hislatlari shakllanadi, tabiatga, jamiyatga ilmiy qarashlar tizimi
tarkib topadi, jismoniy kuch-qudratlari mustahkamlanadi.
Hamma davrning ilg’or kishilari tarbiyaga yuqori baho berganlar. Xalq
donishmandlari va mutafakkirlaridan Zardusht, Muhammad al-Xorazmiy, Imom](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_3.png)
![al-Buxoriy, Imom at-Termiziy, Ahmad Farg’oniy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali
Ibn Sino, Yusuf Xos Xojib, Axmad Yassaviy, Maxmud Koshg’ariy, Shayx
Najmiddin Kubro, Jaloliddin Manguberdi, Burxoniddin Zarnujiy, Burxoniddin
Naqshband, Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Alisher Havoiy, Zaxiriddin Bobur,
Zavqiy, Furqat, Avaz O’tar, Hamza, Abdulla Avloniylar inson kamolotini ilm-fan
va tarbayada deb bilganlar.
“Qobil odamni tarbiya qilmaslik – zulmkor va noqobil odamga tarbiyani
behuda sarf qilish xayfdir. Tarbiyangni ayab unisini nobud qilma, tarbiyangni
bunisiga zoya ketkizma”, - deb ta’kidlaydi A.Navoiy.
“Qayerda rag’batlantirish bo’lsa, umid shu tomonga yo’l oladi, qayerga don
sepilsa, shu yerga qush qo’nadi” , - degan Al-Buxoriy (Al-jomye as-saxix 114-bet).
Farobiy deydi: Muallim shogirdiga nisbatan o’ta hokimlikka ham yo’l
qo’ymasligi lozim, chunki o’ta hokimlik shogirdda muallimga nisbatan nafrat
uyg’otadi. Agar shogird muallimning bo’shlig’ini sezsa, unda muallimga va uning
o’qiyotgan ilmiga nisbatan sovish va mensimaslik paydo bo’ladi, - deb ta’kidlaydi.
J.J.Russo “Agar siz bolalardagi sho’xlikni o’ldirsangiz, hech qachon dono
odamlarni voyaga yetkaza olmaysiz”, - degan fikrni bildirgan.
A.S.Makarenko “...Men ta’sir qilishning jismoniy metodiga qarshiman...
Umuman jismoniy jazoni metod sifatida tan olmayman. Men jismoniy jazo foyda
keltirgan biror bir oilani ko’rmadim”, - degan.
Tarbiya metodlarida insonni har tomonlama kamol toptirish maqsadida bola
ongi, his-tuyg’ulari, irodasi va xulq-atvoriga ta’sir ko’rsatishga aytiladi.
A.S.Makarenko tarbiya metodlarini insonga ta’sir ko’rsatishni quroli deb
ta’riflagan.
Qimmatbaho marvarid donachasini oxirigacha parmalashda hadiksirab,
ustalar uning bahosini tushunib yetmagan shogirdlariga berishadi. Shogirdlari
butun borlig’i bilan ishga kirishib ketadi. Bunda ular qo’llari qaltiramay,
qo’rqmasdan parmalashni davom ettirgan. Agar bu ishda xavfsirash bo’lsa,
parmalash davomida biron bir tasodif bilan dur maydalanib ketsa, usta shogirdini](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_4.png)
![shapaloq bilan tushurgan. Tarsaki zarbi ularni yaxshiroq, sifatliroq ishlashga
ko’niktirgan. Dur tirmalanib bo’lgandan so’ng xavfli vaziyat o’tib ketgan.
A.R.Beruniy tarbiyachi bolalarga faqat nasihatgo’ylik qilmay, balki o’z
х atti-harakati bilan namuna bo’lib ta’sir ko’rsatishi zarur", deb hisoblangan.
Bola o`qishni, tarbiya olishni istaydi, katta bo`lib jamiyat hayotida faol
ishtirok etishni xohlaydi. Pedagog uni qay usulda, qanday munosabatlar
sharoitida, qanday pedagogik jarayonda tarbiyalashi lozimligini bilishi kerak. Shu
bilan birga bola o`zini o`zgartirishda faol ishtirokchi ekanligini ham unutmaslik
lozim.
Tarbiya jarayoni shaxsning ijtimoiy qimmatli fazilatlarini shakllantirishga,
uning atrofdagi dunyoga, jamiyatga, odamlarga, o’ziga nisbatan munosabatlari
doirasinn vujudga keltirishga va kengaytirishga qaratilgan.
Shaxsning turmushdagi turli jihatlarga munosabatlari tizimi keng, xilma-xil
va chuqur bo’lsa, uning ma’naviy dunyosi shunchalik boy bo’ladi. Tarbiya shaxsni
ijtimoiylashtirish, uning aniq hayotiy mavqeini shakllantirish jarayonidir. Tarbiya
shaxsning ongliligi, faolligi, fidoiyligi, vatanparvarligi, insonparvarligi va boshqa
fazilatlarini shakllantiradigan jarayondir. Tarbiya o’z tabiatiga ko’ra ko’p faktorli
xarakterga ega. Buning ma’nosi shuki, bola shaxsining qaror topishi maktab, oila,
jamoatchilik, ijtimoiy muhit va yaqin atrofdagi vaziyatga bevosita yoki bilvosita
ta’siri ostida ro’y beradi. Hamma narsa: odamlar, ashyolar, hodisalar, voqealar,
avvalo ota-onalar va pedagoglar tarbiyalaylilar. (A.S.Makarenko)
Tarbiya jarayonini mashhur pedagog A.Avloniy "Al-xosil tarbiya bizlar
uchun yo hayot, - yo mamot, yo najot, - yo halokat, yo saodat, - yo falokat
macalacidip" deb ta’riflagan va yana "Har mamlakatning saodati, davlatlarning
tinch va rohati yoshlarning yaxshi tarbiyachiga bog’liq".
Ta’lim orqali nazariy kamolotga erishiladi. Tarbiya esa Farobiy fikricha "bu
kishilar muloqotda etnik qadr-qimmatni va amaliy faoliyatni yaratishga olib
boradigan yo’ldir", deb ta’riflaydi hamda "Insoniy maqsad - oliy baxt saodatga
erishuvni o’ziga g’oya va oliy maqsad qilib olish kerak".](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_5.png)
![A.S.Makarenko "Tarbiya bu nisbatan keksaroq avlodning o’z tajribasi, o’z
ehtirosi, o’z e’tiqodini yosh avlodga topshirish demakdir ", deb ta’riflagan.
Yuqoridagi ta’riflarning barchasi shaxs tarbiyasining u yoki bu qirralarini
ilmiy jihatdan asoslashga qaratilgandir.
Pirovard natijada har tomonlama kamol topgan, yetuk, barkamol shaxsni
shakllantirishga qaratilgandir. Tarbiya jarayonining eng asosiy maqsadi har
tomonlama va uyg’un kamol topgan yangicha fikrlaydigan shaxsni
shakllantirishdir. Bu qiyin jarayon ikki tomonlama bo’lib, uyushtirishni va
rahbarlikni, boshqarishni ham, tarbiyalanuvchi shaxsning faollik ko’rsatishini ham
talab qiladi. Ammo bu jarayonda pedagog yetakchi rol o’ynaydi va tarbiyaning
umumiy maqsadini amalga oshipadi.
Tarbiya uzoq davom etadigan va aslida uzluksiz jarayon bo’lib, bu jarayon
bola maktabga kelishidan ilgariroq boshlanadi va butun umr bo’yi davom etadi.
Tarbiya ko’pgina sabablarga, o’quvchilarning individual-tipologik tafovvutlarga,
ularning hayotiy va ma’naviy tajribasiga, shaxsiy faolligiga boqliq.
Tarbiya nazariyasi pedagogika fanining bir qismi bo`lib, u tarbiyaviy
jarayonning mazmuni, metodi va tashkil etilishi masalalarini o`rganadi.
Jamiyatimizning yangilanishi, hayotimizning taraqiyoti o`sib kelayotgan barkamol
avlod tarbiyasi bilan bog’liq jarayonni ham qaytadan ko`rib chiqishni taqozo
etmoqda.
Tarbiya aqlli, odobli, mehnatsevar, bilimli, sog’lom, e`tiqodli, dili pok, ruhi
komil, har tomonlama ma`naviy rivojlangan, vatanparvar, baynalminal,
insonparvar barkamol shaxsni shakllantirishni ko`zda tutadi. Tarbiya mahalliy,
ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar, milliy an`analar va mintaqalararo hususiyatlarni
hisobga olgan holda olib boriladi.
Tarbiya jarayonida kishining turli qobiliyatlari rivojlanadi, xarakteri,
g’oyaviy, axloqiy, irodaviy, estetik hislatlari shakllanadi, tabiatga, jamiyatga ilmiy
qarashlar tizimi tarkib topadi, jismoniy kuch-quvvatlari mustahkamlanadi.
Bola kattalarning tajribalarini sust holda emas, balki faol ravishda
o`zlashtiradi: bu o`zlashtirishda uning ongli harakati, tirishqoqligi ahamiyatga](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_6.png)
![ega bo`ladi. Tarbiyalanuvchilar muayyan darajada faol faoliyat ko`rsatmasalar
tajriba va bilimni o`zlashtira olmaydilar. Bolaning yoshi ulgayib borgan sari bu
faollik tobora ko`proq mustaqillik hususiyatlariga ega bo`lib boradi:
tarbiyalanuvchilar o`zlarida dunyoqarashni tarkib toptirishga, o`z-o`zini
takomillashtirish, tabiat, jamiyat va turmushda uchraydigan hodisalarni
tushunishga hamda idrok etilgan narsalarga tanqidiy munosabatda bo`lishga
ko`nika boradilar.
Tarbiya jarayonida kattalar, tarbiyachilar va tarbiyalanuvchilar jamoasi
o`zaro munosabatda bo`ladi. Bu munosabat o`zaro tushunish, ishonch,
hamkorlik asosida qurilishi lozim.
Maktab butun tarbiya ishini hayot bilan hamohangi, o`quvchilarga o`tmish,
tarix, san`at haqidagi ma`lumotlarni chuqur o`rgatishi,xalq pedagogikasi asosida
ish yuritishi, buyuk allomalarning farzand tarbiyasi borasidagi pedagogik
qarashlari, inson ruhini chuqur o’rganib, sharqona urf-odatlar, an`analar asosida
yoshlarga mehnat malakasini singdirishi lozim.
Tarbiyaning xususiyatlari
Shuni nazarda tutish kerakki talim va tarbiya yagona jarayondir. Ammo
ularni aynan bir jarayon deb o’ylash mumkin emas.
Chunki har bir insonning o’ziga xos xususiyatlari va belgilari bor.
A.S.Makrenkoning fikricha tarbiya mantiqi ta’lim mantiqini takrorlamaydi.
Bolalarni tarbiyalash ishlari (ijtimoiy muhit, oila, bolalar doimo duch
keladigan xilma - xil odamlar, bolalar va o’smirlar tashkilotlaridagi ishlar, radio,
televideniye, adabiyot va san’at) kabi ta’sirlar bilan qo’shilib ketadi. Shuning
uchun ham tarbiyani ko’p qirrali jarayon deyish mumkin. Ta’limda esa
o’qituvchiga hech kim qarshilik ko’rsatmaydi. Tarbiya jarayonining birinchi
xususiyati - uning ko’p qirrali jarayon ekanligidir. Tarbiya jarayonining ikkinchi
xususiyati - uning uzoq muddat davom etishidir. Buning uchun oylar va yillar
mobaynida qunt bilan ishlash talab etiladi.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_7.png)
![Tarbiya masalasi murakkab, qiyin masala ekanini, u maktab doirasi bilan
cheklanib qolmaganini, balki bolalarni tarbiyalash uchun hamma mas’uldir. Unda
bolalar uzluksiz tarbiyalanib boradilar.
Tarbiyaning ta’limdan farqlantiruvchi yana bir xususiyati shundaki, u yaxlit
holda va konsentrik asosda amalga oshiriladi. Tarbiyaning turli tomonlari bir-biri
bilan uzviy bog’langandir. Ta’limda biror predmetga doir bilimlar, bo’limlar,
mavzular, dasturlarga bo’linib, ma’lum bir vaqtda beriladi.
Tarbiya jarayonida esa doimo takrorlanishga duch kelamiz. Maktabdagi
boshlang’ich, o’rta va yuqori sinflarda: jamoatchilik, do’stlik, o’rtoqlik, mehnatga
va ijtimoiy muhitga ongli munosabat va boshqa sifatlarni tarbiyalash qo’zda
tutiladi. Lekin ularning mazmuni bolalarning yoshi va hayotiy tajribasiga muvofiq
kengayib va chuqurlashib boradi.
Tarbiyaning yana bir xususiyati shundaki, bu jarayon ikki tomonlama
xususiyat ga ega bo’lib, unda bolaning o’zi ham faol ishtirok etadi. O’quvchi
tarbiyaning faqat ob’ektigina emas, balki atrofdagi voealarga ta’sir etuvchi sub’ekt
hamdir. Shuning uchun tarbiyachi bolaning imkoniyatlarini, istak va xohishlarini,
intilishlarini, unga bo’layotgan boshqa ta’sirlarni tashqi axborotlar manbaini
hisobga olishi lozim. Agar bular unutib quyilsa tarbiyalash qiyinlashadi. Mana
shulardan tarbiya jarayonining yana bir asosiy xususiyati - tarbiyada qarama-
qarshiliklar g’oyat ko’pligi kelib chiqadi. Bu qarama-qarshiliklar bolalarda o’z
tushunchalariga muvofiq dastlabki paydo bo’lgan sifatlar balan tarbiyachi
tomonidan tarkib toptiriladigan sifatlar o’rtasida, ya’ni qo’yiladigan talablar bilan
uni bajarish imkoniyatlari o’rtasidagi kurashda namoyon bo’ladi. Undan tashqari,
bunday qarama-qarshiliklar ko’pincha bolaning ongi bilan xulqi bir-biri bilan
muvofiq bo’lmasligida, o’qituvchining bolalarning yosh va individual
xususiyatlari, fe’l-atvori, qiziqish va intilishlarini yaxshi bilmasdan munosabatda
bo’lishida sodir bo’ladi.
Agap tarbiyalanuvchi sust bo’lsa, faoliyatsiz bo’lsa, har qanday tarbiyaning
ta’siri kuchsiz bo’ladi, o’qituvchilarning urushishlari yetarli darajada samara
bermaydi.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_8.png)
![Tarbiyaning yana bir xususiyati - ya’ni uning natijasi kelajakka
qaratilganligi ni ko’rsatadi. Shuning uchun bolalarning tarbiyalanganlik darajasini
darhol tezda aniqlash qiyin. Tarbiyachi o’z faoliyatida kelajak maqsadlarni ko’zda
tutib ish ko’rishi kerak. Tarbiya jarayonida shu kun talabining kelajak maqsadlar
bilan uyg’unlashtirilishi ishimizning muvaffaqiyatini ta’minlaydi. "Eskini
o’zlashtirgan va yangini tushunishga qodir insongina tarbiyachi bo’la oladi" -
degan xitoylix Konfutsiy .
Tarbiyaning shaxs rivojlanishi bilan birligi va o`zaro bog’liqligi uning
muhim qonuniyati hisoblanadi.
Shaxsning rivojlanishi tarbiyaning sifatiga bog’liqdir. Ayni chog’da
tarbiyaning mazmuni, shakli va metodlari shaxsning rivojlanish darajasiga
bog’liq. Tarbiya jarayoni murakkabdir. Shuning uchun ham u tarbiyachidan
bolaning ruhiy holati, aqliy va jismoniy imkoniyatlarini hisobga olib, mehribonlik
bilan yondoshishni talab qiladi. Tarbiyachi tarbiyalanuvchi shaxsini diqqat bilan
o`rganishi, ularni tushunishi, hurmat qilishi lozim.
Tarbiyalanuvchilarning hayotiy faoliyati jamiyat uchun qanchalik foydali,
maqsadga muvofiq va ularning munosabatlari oqilona tashkil qilinar ekan, tarbiya
jarayoni shunchalik samarali amalga oshiriladi.
Insonni uning atrofini qurshab turgan vositalar: oila, ota-onasi, maktab,
do`stlari, atrof-muhit, ommaviy axborot vositalari, san`at, adabiyot, tabiat va
hokazolar tarbiyalaydi. Shaxsning rivojlanish va shakllanish jarayonini boshqarib
borishi kerak. Shaxslararo munosabatlarda insonparvarlik, pedagoglar va
o`quvchilar o`rtasida bir-biriga hurmat munosabatlari, bolalar fikriga e`tibor
berish, ularga mehribonlarcha munosabatda bo`lish lozim.
Shunga ahamiyat berish lozimki, amalda tarbiyaviy jarayon umumxalq ishi
va uzluksiz bo`lsin, barcha yoshdagi bolalarni qamrab olsin, turli ijtimoiy, jamoat
va davlat institutlari va muassasalarining shaxs kamolotini shakllantirish
borasidagi harakatlari mujassamlashishi ta`minlansa maqsadga muvofiq bo`ladi.
Tarbiyada inson shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir bola](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_9.png)
![betakror va o`ziga xosligini hurmatlash, uning ijtimoiy huquqi va erkinligi
e`tiborda tutilishi zarur.
Tarbiya muayyan maqsad bilan rejali ravishda amalga oshiriladigan
davomli ishdir.
Yosh avlodga har bir tarixiy davrdagi jamiyatning o`ziga xos ishlab
chiqarish metodi va ijtimoiy munosabatlarga muvofiq tarbiya beriladi. Bu
tarbiyaning asosiy qonuniyatidir.
Tarbiya jamiyat hayoti bilan bog’liq, jamiyat o`zgarib rivojlanishi bilan
tarbiya ham o`zgarib, rivojlanib boradi.
Tarbiya jarayoni hayotiy, amaliy hususiyat kasb etmog’i lozim. Tarbiyaviy
jarayonning barcha qatnashchilari; pedagoglar, ota- onalar, jamoatchilik, yoshlar
tashkilotlari va mehnat jamoatlari- hamma kasbiy-pedagogik tayyorgarlikka ega
bo`lishlari lozim.
Tarbiya nazariyasida ham pedagogika fanida bo`lgani kabi, yangi vujudga
kelayotgan qarashlar bilan eskirib borayotgan qarashlar o`rtasida kurash ketgan.
Tarbiya nazariyasidagi va amaliyotidagi muhim yo`nalishlarni tanqidiy o`rganmay
turib, tarbiya nazariyasining asosiy masalalarini tushuna olish qiyin. Keng
tarqalgan biri avtoritar (boshqalarga ko`r-ko`rona bo`yin suyish) tarbiya nazariyasi
edi. Avtoritar tarbiya XVI asrda paydo bo`lib, hozirda Ispaniyada, Lotin
Amerikasining ba`zi mamlakatlarida yaqqol ifodasini topgan. Avtoritar tarbiyani
ilmiy ravishda asoslab berishga uringan nemis pedagogi Fridrix Gerbart (1771-
1841) bola tug’ilganda «yovvoyi sho`xlikka» xos bo`lish fikrini olg’a suradi. Shu
bilan u tartib buzgan o`quvchilar uchun jarima jurnalini tashkil etishni taklif etadi.
U tartib buzgan o`quvchilarni ovqatsiz qoldirish, burchakka turg’izib qo`yish,
kartserga qamash, jarimaga tortish kabi jazolashni turlarini joriy etadi.
Avtoritar tarbiyani birinchi bo`lib J.J.Russo tanqid qildi va o`zi erkin tarbiya
nazariyasini ilgari surdi.
O`zbek maktablarida ta`lim-tarbiya bir-biridan ajralmas deb hisoblanadi.
Sinfdagi har qanday ish doimo tarbiyaviy ishdir., biroq tarbiyaviy ishlarni ta`lim
berish bilan cheklash mumkin emas.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_10.png)
![Tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad yo`lida har tomonlama o`stirish,
uning ongi va xulq-atvorini tarkib toptirish jarayonidir.
Tarbiya – ma`naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlarini
nazarda tutgan holda, o`qituvchining o`quvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan
o`zaro amaliy va nazariy muloqotidir.
Tarbiya – tarbiyachi xohlagan sifatlarni tarbiyalanuvchiga singdirish uchun
tarbiyalanuvchining ruhiyatiga muayyan suratda ma`lum bir maqsadga qarata va
muntazam suratda ta`sir qilishdir. Bu xildagi ta`rif tarbiya tushunchasiga kiradigan
hamma narsani, chunonchi: muayyan dunyoqarash, ahloq, ijtimoiy xulq-atvor
qoidalarini singdirish, muayyan harakter va iroda, odat va ahloq yaratishni o`z
ichiga oladi.
Tarbiya – shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan
pedagogik jarayon bo`lib, tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta`sir
etish imkonini beradi.
Tarbiya jarayoni o`zaro bog’liq bo`lgan ikki faoliyatni – o`qituvchi va
o`quvchi faoliyatini o`z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida o`quvchining ongi
shakllana boradi, his va tuyg’ulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo`lgan
va ijtimoiy aloqalarga xizmat qiladigan xulqiy odatlari hosil bo`ladi.
Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan
to`g’ri uyushtirish g’oyat muhimdir.
Faoliyat jarayonida bola tashqaridan kelayotgan tarbiyaviy ta`sirga nisbatan
ma`lum munosabatda bo`ladi. Bu munosabat shaxsning ichki ehtiyoji va
hohishlarini ifodalaydi.
Psixologlar va pedagoglarning tadqiqotlari shaxsga tashqi omillarning (hoh
ijobiy, hoh salbiy) ta`siri bolaning ularga munosabatiga bog’liqligini ko`rsatadi.
Bolaning shaxsiy tajribasi ehtiyojlari tashqi ta`sirga munosabatini belgilab beradi
va uning xulqida aks etadi. Shuning uchun bola faoliyatini uyushtirishning o`zigina
kifoya qilmaydi. To`g’ri tarbiyalash uchun tarbiyalanuvchining bu faoliyatga
nisbatan qalbida paydo bo`layotgan munosabatni, turli xil kechinmalarni qanday
anglashni, baholashni, his qilishni hamda ulardan o`zi uchun nimalarni maqsad](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_11.png)
![qilib olayotganini bilish zarur. Yana shuni hisobga olish kerakki, bularning
barchasi turli kishilar bilan aloqa qilish, jamoadagi munosabatlar asosida ro`y
beradi. Bola ulg’aya borishi bilan bu xil aloqa va munosabatlar murakkablashib
boradi va bola shaxsning kamolga yetishida yo ijobiy yoki salbiy ta`sir etadi.
Shuning uchun tarbiya maqsadga muvofiq muntazam ta`sir etishni ko`zda tutadi,
zeroki shu yo`l bilan jamiyatning shaxsga qo`yadigan talablari tarbiyalanuvchining
hulqini idora qilib turuvchi ichki ehtiyojga aylanadi.
Tarbiya jarayonida o`quvchining onginigina emas, balki his-tuyg’ularini
ham o`stirib borish, unda jamiyatning shaxsga qo`yadigan axloqiy talablariga
muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlarni hosil qilish lozim. Bunga erishish
uchun o`quvchining ongiga (ta`lim jarayoni asosida), hissiyotiga (darsda va
sinfdan tashqari ishlarda) va irodasiga (faoliyatni uyushtirish, xulqni idora qilish
jaaryonida) muntazam ta`sir etib boriladi. Agar o`quvchini tarbiyalashda bulardan
birortasi (ongi, hissiyoti, irodasi) e`tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish
qiyinlashadi. Shuning uchun tarbiya jarayoni ko`p qirrali va murakkabdir.
Maktabdagi tarbiya jarayoni to`xtovsiz davom etadigan jarayon bo`lib, unga
o`qituvchi tarbiyachi rahbarlik qiladi va u tarbiyaning ayni vaqt uchun zarur
bo`lgan maqsadini, shu maqsadni hal qilishga xizmat etadigan faoliyatini
belgilaydi. O`quvchilarning shu faoliyatiga ishtirok etishini ta`minlab, ular
o`rtasida ijtimoiy, jamoa va o`rtoqlik aloqalari va munosabati uchun sharoit
yaratadi.
O`quvchilarni faoliyatda qatnashishlari orqali ularning mustaqilligi ijodiy
tashabbuskorligi o`sib borishiga erishiladi. Ana shu jarayonda bolaning qarashlari,
e`tiqodlari va voqea hodisalarga o`z nuqtai nazari vujudga keladi va
mustahkamlanib boradi. Bular bolaning atrof-muhitning ta`siriga nisbatan qanday
munosabatda bo`lishini belgilaydi.
Shunday qilib, maktabdagi tarbiya inson shaxsini tarkib toptirish va kamolga
etkazish jarayonidan iborat bo`lib, uning mazmuni ta`limdagidek alohida
predmetlarda emas, balki o`quvilarning hayot-faoliyatlari va o`zaro
munosabatlaridan tashkil topadi. Mana shulardan tarbiya jarayonining o`ziga xos](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_12.png)
![hususiyatlari kelib chiqadi.
Tarbiya qoidalari o’qituvchi, tarbiyachilarga yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi
qoidalar yig’indisi hisoblanadi. Yetuk, barkamol insonni shakllantirish vazifalari
va maqsadi bilan belgilanadi. Buni yanada tushunarliroq tarzda ifodalash mumkin.
Tarbiya jarayonlari o’qituvchining, o’quvchini hozirgi zamon uchun foydali
fazilatlarni shakllantirishga, tarbiyaning mazmuni, shakli, metodlariga
qo’yiladigan talablarni belgilab beradigan qoidalar yig’indisiga aytiladi. Tarbiya
qonunlari Sharq, G’arb, Markaziy Osiyo va boshqa xalqlar faylasuflari,
donishmandlari fikrlari hamda milliy pedagogikada erishgan yutuqlariga
asoslangan. Tarbiyaning har bir qoidasi mustaqil bir pedagogik maqsadni nazarda
tutmog’i, boshqa qoidalar bilan o’zaro aloqada yagona umumiy pedagogik
maqsadni amalga oshirishga, ya’ni barkamol, yetuk insonni shakllantirishi darkor.
Bu vazifani ro’yobga chiqarishda tarbiyaning xususiyatlarini hisobga olish va
qonuniyatlariga rioya qilishi talab etiladi. Tarbiya jarayonida bu qoidalarga amal
qilish uning samarasini oshiradi. Tarbiyaning mazmuni, tashkil etilishi, usullari va
ularga qo’yiladigan asosiy talablar tarbiya qonunlarida o’z aksini topadi.
Tarbiya qoidasi- pedagog ta`lim va tarbiya jarayonini yaxshiroq tashkil
etish maqsadida foydalanadigan boshlang’ich holat, rahbarlik asosidir.Tarbiya
qoidalari o`qituvchi, tarbiyachilarga yo`l-yo`riq ko`rsatuvchi qoidalar bo`lib
hisoblanadi, yangi kishini shakllantirish vazifalari bilan belgilanadi. Tarbiya
qoidalari Sharq va Markaziy Osiyo faylasuf-donishmandlarining fikrlari va
milliy pedagogika erishgan yutuqlarga asoslanadi. Tarbiya qoidalari mustaqil
harakterga ega bo`lib, u tarbiyaning o`ziga xos hususiyatlarini va qonuniyatlarini
aks ettiradi. Tarbiyaviy jarayonda bu tamoyillarga rioya qilish uning samarasini
oshiradi, yaxshi natijalarga olib keladi.
Tarbiyaning mazmuni, tashkil etilishi, metodlari va ularga qo`yiladigan
talablar shu qoidalarda o`z ifodasini topadi.
Tarbiyaning mohiyati, mazmuni, qoidalari mamlakatimizda yangicha
iqtisodiy munosabat sharoitlarining o`zgarganligi sababli kengayib bormoqda.
Tarbiyaviy jarayonni yaxshilash, uni davr talabiga javob beradigan holga](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_13.png)
![keltirish uchun deyarli barcha qoidalarni, metodlarni, g’oyalarni qaytadan ko`rib
chiqishimiz, bola shaxsiga e`tiborni qaratishimiz, yillar davomida to`plangan ijobiy
tajribadan unumli foydalanishimiz zarur.
Tarbiya qoidalariga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: Tarbiyaning
ma`lum maqsadga qaratilganligi, tarbiyaning insonparvarlik va demokratiya,
hayot bilan, mehnat bilan bog’liqligi, tarbiyada ilmiy-madaniy va umuminsoniy
qadriyatlarning ustivorligi, tarbiyada o`quvchilarning yosh va shaxsiy
hususiyatlarini hisobga olish, izchillik, tizimlilik, tarbiyaviy ta`sirlarning birligi va
uzluksizligi qoidalari va boshqalar.
Tarbiyaning mohiyati, mazmuni, qoidalari O’zbekiston Respublikasining
“Ta’lim to’g’risida”gi qonuni va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” talablaridan
kelib chiqadi. Ana shu kadrlar sifati, mahorati, milliy va umumbashariy
fazilatlarini shakllantirishga qaratilgan.
Tarbiyaning maqsadga qaratilganligi prinsip i
Tarbiyaning asosiy maqsadi, har tomonlama ma`naviy rivojlangan, aqliy va
axloqiy barkamol shaxsni shakllantirishdan iborat. Shunga ko`ra tarbiyaviy
faoliyatning mazmuni, tashkiliy shakllari va metodlari shu maqsadga erishishni
ko`zda tutadi.
Umumiy ta`lim maktabining asosiy vazifasi-shaxsning aqliy, axloqiy, his-
tuyg’uli va jismoniy rivojlanishi, qobiliyatlarini har tomonlama kamol toptirish
uchun imkoni boricha qulay sharoitlar yaratishdan iborat. Shuningdek,
o`quvchilarda milliy g’urur va milliy axloq odobni shakllantirishni ko`zda tutadi.
Tarbiyaviy ish ma`lum maqsadni ko`zlovchi va uzluksiz davom etadigan
jarayondir. Ko`pincha bir necha maqsad va vazifa birdaniga bajariladi, bu esa
ko`pincha o`quvchilar jamoasini aqliy va axloqiy o`sishini ta`minlaydi.
Maqsadga intilish va maqsad bir xil narsa emas. Yaxshi bir maqsad izhor
qilingan bo`lsada, ammo bu maqsadni amalga oshirish uchun hech qanday ish
qilinmagan bo`lishi mumkin. Shuning uchun aniq ravshan maqsadni amalga
oshirishga harakat qilish lozim.
Shaxsning shakllanish manfaatlari har bir pedagogik tadbirni tarbiyani](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_14.png)
![umumiy maqsadlari bilan ko`nikishni, uni rejali tarzda va qat`iy sur’atda amalga
oshirishga harakat qilishni talab etadi. Yoshlarda jamiyatimiz g’oyalarining
kuchiga ishontirish, yangi jamiyatni barpo etishda o`z hissalarini qo`shishga,
ijtimoiy-foydali mehnatda bevosita ishtirok etishga intilishni rag’batlantirish juda
muhimdir.
Tarbiyaning ma`lum maqsadga qaratilganlik qoidasi bolalar jamoasining
rivojlanish istiqbollarini ko`ra bilishga yordam beradi.
Har bir tarbiyaviy tadbir oldindan puxta o`ylangan, muayyan maqsadni
amalga oshirishga buysindirilgan bo`lsa, uning g’oyaviy-siyosiy darajasini
ko`taradi, tanlangan metod va vositalar maqsadga muvofiq keladi, ularning
tarbiyaviy ta`siri yuqori bo`ladi.
Tarbiyada insonparvarlik va demokratiya prinsip i
Umumiy ta`lim maktabi yangi pedagogik tafakkur egasi, munosib shaxs o`z
ishining ustasi bo`lgan o`qituvchiga muhtoj.
O`qituvchining bilim saviyasi, ma`naviyati jamiyatni harakatga keltiruvchi,
taraqiyotga eltuvchi etakchi omillardan biridir. O`qituvchi yurish-turishi, xatti-
harakati, kiyinishi, muomalasi bilan o`quvchi qalbiga kirishi, uni ezgulik sari
yo`naltirishi kerak.
Tarbiyani insonparvarlashtirish-bu maktabning, o`qituvchi-tarbiyachilarning
bola tomon yuz burishlari, uning shaxsini hurmat qilish uchun mumkin qadar
yetarli sharoitlar yaratib berish, turli yosh bosqichlari ruhiy-fiziologik
mustaqillikni hisobga olish demakdir.
Maktabda ruhiy xizmatdan foydalanish bolalar kayfiyatini, qiziqishini,
intilishini va qobiliyatlarini aniqlash, ta`lim-tarbiya jarayoniga ijodiy yondoshishga
imkon beradi.
Yoshlarni insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalashda muqaddas kitob «Qur`oni
karim», «Hadis»i sharifdan foydalanish juda muhim. Mahmud Qoshg’ariyning
«Devonu lug’atit turk», Kaykovusning «Qobusnoma», Ahmad Yassaviyning
«Hikmatlar»i, Sa`diy Sheroziyning «Guliston va Bo`ston», Abdurahmon
Jomiyning «Bahoriston», Alisher Navoiyning shoh asarlari, hikmatlari muhim](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_15.png)
![tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi.
Shunday ekan maktabda o`quvchilarga gumanitar-ijtimoiy fanlardan ta`lim
berishda tarbiyaga ko`proq e`tibor berish lozim. Ayniqsa, hozirgi sharoitda
O`zbekiston tarixi, adabiyoti, madaniyati va boshqalarni o`qitish jarayonida
bevosita tarbiyaga oid bo`lgan milliy ma`naviyatga, milliy ruh, urf-odat va
shuningdek umumbashariy qadriyatlarga alohida urg’u berish zarur.
O`qituvchi o`quvchi qalbiga yo`l topish uchun bilimi va ishi bilangina
emas, ayni paytda odob-axloq, madaniyati, rostgo`ylik va shirinsuxanligi bilan
namuna bo`lishi lozim. Shundagina o`qituvchi va o`quvchi o`rtasida haqiqiy
do`stona munosabat qaror topadi. Yaxshi o`qituvchi o`quvchilarning so`zini diqqat
bilan tinglaydi, ularga dalda beradi, tinchlantiradi, to`g’ri baho qo`yadi, hammani
teng ko`radi, bolalarni sevadi.
Tarbiyani demokratiyalash - bu ma`muriy ehtiyoj va qiziqishlardan
shaxsning ehtiyoj va qiziqishlarini yuqori qo`yish, demakdir. Bu tarbiyachi va
tarbiyalanuvchi o`rtasida o`zaro ishonch, hamkorlik asosida pedagogik
munosabatlar mohiyatini o`zgartirish demakdir. Bu tarbiya ishiga jamoatchilikni
jalb qilish, uning rivojlanishiga jamoat omilini kiritish demakdir.
Shaxslararo munosabatlarda insonparvarlik, pedagoglar va o`quvchilar
o`rtasidagi bir-biriga hurmat munosabatlari, bolalar fikriga e`tibor qilish, ularga
mehribonlarcha munosabatda bo`lish lozim. Maktab osoyishtalik, insonga mehr-
muhabbat beshigi bo`lishi lozim.
O`qituvchi o`quvchiga, avvalgidek, tarbiya ob`ekti emas, xuddi o`zi kabi
sub`ekt deb qarashi kerak. Ya`ni o`quvchiga faqat mening buyrug’imni
bajaruvchi emas, balki mening o`zim bilan teng huquqli, birga ishlovchi,
hamkorlik qiluvchi deb qarashi kerak.
Bola butun qalbini darsga bag’ishlasa, uni og’ir ahvolga solib qo`ygan
bo`lamiz, u faqat o`quvchigina emas, avvalo, rang-barang qiziqishlar, ehtiyojlar,
intilishlarga ega bo`lgan inson.
Yaralangan qushcha qancha azob tortsa, g’ildirakchasi singan o`yinchok
mashina ham xuddi shunday aziyat chekadi deb bilishi, bola ko`ngli bo`shligini](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_16.png)
![emas, uning ko`nglida shafqat, ezgulik, go`zallik va insonparvarlik borligining
nishonasidir.
Tarbiyaviy faoliyatni demokratiyalash va insonparvarlashtirish uning
mohiyati va mazmunini qayta tafakkur etishni ko`zda tutadi, shaxsning
rivojlanish va o`zligini anglash huquqini ta`minlaydi.
Tarbiyani hayot bilan, mehnat bilan bog’liqligi prinsip i
Qaysi davr, qaysi sharoitda bo`lmasin ota-bobolarimiz o`z avlodining har
tomonlama komil insonlar bo`lishi uchun qayg’urganlar. Chunki jismonan
baquvvat, aqlan sog’lom, ma`naviy yuksak, bilim va hunar sohibi, axloqan pok
farzandlargina avlodning chinakam davomchisi, yurtning egalari, millat boqiyligi
va boyligining ta`minlovchisi hisoblangan.
O`quvchilarni ona-Vatanni sevish, ardoqlash, uning farovonligi, gullab
yashnashi, taraqiyoti uchun sadoqat bilan xizmat qilish, ona-diyorning har bir
qarich yerini, boyliklarini, tabiati va hayvonot dunyosini avaylab asrash, kelgusi
avlodlarga qoldirish, ularni muqaddas, tabarruk deb bilish, ajdodlari tarixi,
madaniyati bilan g’ururlanish hissini tuyish, milliy urf-odatlar, an`analar,
qadriyatlar va udumlarni hurmat qilish ruhida tarbiyalash juda muhim.
Tarbiyani hayot va mehnat bilan bog’liqligi qoidasi o`quvchilarda jamoa
axloqi va turmush qoidalariga hurmat bilan qarashni, shaxsda fuqarolik va ijtimoiy
mas`uliyat hislarini rivojlantirishni, o`zi yashayotgan mamlakatning ravnaqi,
insoniyat taraqqiyotini barqaror saqlab qolish yo`lida g’amxo`rlikni, ekologik
tarbiyani shakllantirishni nazarda tutadi.
Maktabda o`quvchilarni ijtimoiy foydali faoliyatga jalb qilish, ularda
ijtimoiy faollikni rivojlantirishga imkon beradi. O`quvchilar jamiyatimiz
to`g’risida olgan bilimlarni amalda qo`llash, ijtimoiy o`z-o`zini boshqarish
organlarida faol qatnashish orqali hayotga tayyorlanib boradilar. Agar ular
tevarak-atrofdagi turmushga beparvo bo`lsalar, ijtimoiy ishlardan chetda turuvchi
tomoshabin deb his qilsalar, oqibat natijasida ularning ruhida bo`shanglik,
loqaydlik hosil bo`ladi.
Bu qoidaning amalga oshirilishi o`quvchilarni turmushga, mehnatga, ongli](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_17.png)
![ravishda kasb-hunar tanlashga har tomonlama tayyorlash uchun zamin yaratadi.
Bu qoida o`quvchilarni mamlakatimizdagi va chet ellardagi kundalik
voqealar bilan muntazam suratda tanishib borishlari zarur, degan talabni ham
bildiradi.
O`quvchilarning ishlab-chiqarish ilg’orlari, hurmatli kishilarni, mehnat
faxriylari bilan uchrashuvlari, ijtimoiy foydali va unumli mehnatda bevosita
ishtirok etishlari ularni atrof-muhit bilan, mustaqil jamiyat qurilishi amaliyoti bilan
tanishtirishda yaxshi yordam beradi.
O`quvchilarning qurilish maydonchalari, yig’im-terim guruhlari va
brigadalari saflarida, hunarmandchilik, xalq amaliy san`atida, bemorlarni
parvarishlash va nafaqaxo`rlarga xizmat ko`rsatish sharoitlarida, pochta (aloqa)
ko`rsatish bo`limlarida, hovlilarni va ko`chalarni tartibga keltirishda, sanoat
korxonalaridagi ishlarini alohida quvvatlamoq lozim.
O`quvchilar maktabda nafaqat katta hayotga tayyorgarlik ko`radilar, balki
ana shu haqiqiy hayot bilan yashaydilar. Tarbiyani hayot va mehnat bilan qo`shib
olib borish qoidasi o`quvchilarni tevarak-atrofdagi hayot bilan tanishtirib borishni
va o`zgartirishda o`quvchilarning qatnashishlarini talab qiladi.
Respublika bozor sharoiti shakllanayotgan hozirgi sharoitda o`quvchilarni
hayotga va mehnatga yangicha munosabatli, layoqatli qilib tayyorlash lozim.
Buning uchun o`quvchilarni davlat va jamoa xo`jaliklari dalalarida, tomorqa va
ijara olingan yer maydonlaridagi unumli mehnatlarini tashkil qilish kerak.
Insonni mehnat qoidalari asosida tarbiyalash tarbiyaning asosiy
qoidalaridandir. O’quvchini mehnat qoidasi asosida tarbiyalashning maqsadi
mehnatning mazmuni, mohiyatini anglatishdan iboratdir. O’quvchi o’zi
bajarayotgan mehnatning natijalarini ko’rsa, undan manfaat olsa, undan qoniqsa,
rohatlansagina mehnat tarbiyalaydi. Mehnat jarayonida odamda do’stlik, ahillik,
hamkorlik, o’zaro yordam, jamoa bo’lib ishlash, madaniyat, ma’naviyat singari
sifatlar shakllanadi. A.N.Farobiy "Har bir o’quvchiga bekitilgan ma’lum bir ish
bo’lishi kerak, toki u kishi o’ziga bekitilgan ishni kechiktirmasdan o’z vaqtida
bajarsin" degan talabni qo’yadi (Risolalar 117-bet). Eng muhimi mehnat kishini](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_18.png)
![muhtojlikdan, bekorchilikdan, yurak siqilishidan va axloqning buzulishidan
saqlaydi. A.R.Beruniy "Har bir insonning qadr-qimmati uning bajaradigan mehnati
bilan o’lchanadi", deb ta’kidlagan.
Tarbiyada milliy va umuminsoniy qadriyatlarning ustunligi prinsip i
O`quvchilarning umuminsoniy va Vatanimiz qadriyatlari, boy madaniyati
bilan tanishtirish, dunyoviy va diniy bilimlarni egallashga bo`lgan talablarini
shakllantirish malakalarini oshirish, ularni tobora boyitish, estetik tushunchalarini
shakllantirish juda muhimdir.
O`zbek xalqining madaniy merosini o`rganishda va rivojlantirishda milliy
o`ziga xosligi, ma`naviy hususiyatlari hisobga olinib, xalq pedagogikasi
an`analariga suyangan holda ish ko`rilishi maqsadga muvofiq. O`quvchilarda
kishilik jamiyatiga muhabbatni tarbiyalash, ularni tabiat muhofazasi, madaniy
yodgorliklarni saqlash ishlariga jalb qilish lozim.
Umuminsoniylik-bu barcha insonga xos bo`lgan, uning madaniy va milliy
ko`p qirraliligidir, ya`ni, turli millat vakillariga hurmat, turli dinlar va boshqa
madaniyatlarni o`ziga xosligini tan olish, qadriyatlarni hurmatlashni nazarda
tutadi.
O`quvchilarga eng avvalo, o`z xalqining milliy-madaniy merosiga, tiliga,
an`ana va urf-odatlariga, shuningdek, boshqa xalqlarning ma`naviy boyliklariga
bo`lgan qiziqishlarini tarbiyalash lozim. Bunda uning bilim doirasini
kengaytirishga, turli xalqlar madaniyati bilan tanishtirishga alohida ahamiyat
berishi zarur. Milliy qadriyatlardan: ona zamin tabiati, milliy xalq san`ati,
an`analarining milliy estetik manbalari, sharqning jumladan, O`zbekistonning
badiiy madaniyati, tarixi orqali o`quvchilarda milliy axloq an`analari ruhini
shakllantirishda, milliy o`z-o`zini anglatishda, baynalminallik va vatanparvarlik
tuyg’ularini rivojlantirishda foydalanish darkor.
Ma`naviy qadriyatlar va g’oyalar har xil millat o`quvchilarini
birlashtiradi, o`quv va mehnat faoliyatlarini uyushtirishga yordam beradi.
O`tmishga nazar tashlasak, xalq pedagogikasini bola tarbiyasidagi boy tajribalari
hayotga to`la tadbiq etilmaganligi, buyuk allomalarning pedagogik qarashlari,](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_19.png)
![sharqona urf-odatlar, boy an`analar, hayotga joriy etilmaganligi tarbiya borasida
talay qusurlarning yuzaga kelishiga sabab bo`ldi.
Xalqimizning ko`p asrlik qadriyatlarini, ulkan va boy madaniy merosini
chuqur bilmasdan, milliy o`zlikni anglash, milliy g’urur tuyg’usini qaror toptirish
mumkin emas.
O`zbek xalqi ko`p asrlik tarixiy taraqiyotida katta madaniyatni yaratdi. U
yaratgan boyliklar yoshlar tarbiyasida muhim vosita bo`lib xizmat qiladi. Ismoil-
al-Buxoriy, Al-Xorazmiy, Beruniy, Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib,
Ahmad Yugnakiy, Sa`diy Sheroziy, Ahmad Yassaviy, Nizomiy Ganjaviy,
Fariddin Attor, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy va boshqa buyuk
mutafakkirlarning asarlari orqali o`quvchilari go`zal axloq, baxt, insof, poklik,
iffat, sabr-matonat, mehr-shafqat, sihat-salomatlik, ota- onani hurmat qilish
qoidalari haqida keng tasavvurga ega bo`ladilar. Insoniylik o`z tarkibiga insonning
eng yaxshi axloqiy hususiyatlarini ya`ni, odamlar o`rtasida o`zaro yaxshi
munosabatda bo`lish, do`stlik, ota-onaga sadoqatlilik, mehnatsevarlik, diyonatlilik
kabi fazilatlarni qamrab oladi. Xalqimiz bolalarning yoshligidan ana shu go`zal
fazilatlarini tarbiyalashga ahamiyat berib keladi.
Maktablarimizdagi tarbiyaning mazmunini milliy va umuminsoniy
qadriyatlar belgilashi lozim, ya`ni ta`lim-tarbiya mazmunida insonparvarlik,
tenglik, xalqparvarlik, demokratiya g’oyalari ustivor bo`lishi lozim. Masalan,
Oybekning «Navoiy», Abdulla qodiriyning «O`tgan kunlar», Abdulla
Qaxxorning «Sinchalak» kabi asarlari milliy va ummuminsoniy demokratik va
gumanistik qadriyatlar nuqtai nazaridan o`rganilishi maqsadga muvofiqdir.
Odob haqida Islomda ham ko`p ibratli gaplar aytilgan. Islomda tarbiya so`zi
tabib so`zidan olingan. Bu degani odam o`ziga, qarindosh urug’lariga va umuman
ta`sir doirasi etadigan jamiki kishilarga tabiblik, ahillik qilishi lozim. Islom
odobida faqat insonni ezgulikka, xalollikka, axloqqa chaqiruvchi da`vatlar bor.
Islom odobini esdan chiqarish, unga amal qilmaslikning oqibati nimalarga olib
kelishini hayotning o`zi ko`rsatyapti. Millatning saodati, davlatning tinchligi va
farovonligi avvalo yoshlarning tarbiyasiga bog’liq. Shuning uchun unutilayozgan](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_20.png)
![ma`naviy qadriyatlarimizni tiklash va kelgusi avlodlarga etkazish bugungi
kunning dolzarb vazifasidir.
O’quvchilarni tarbiyalashning muhim qoidalaridan biri bolalarga nisbatan
qattaq talabchan bo’lish va ular shaxsini hurmat qilishdir. Ajoyib pedagog
A.S.Makarenko: “Mening asosiy pedagogik prinsipim hamisha odamga mumkin
qadar ko’proq talab qo’yish, shu bilan birga uni mumkin qadar ko’proq hurmat
qilish bo’lib qolsin" – deb ta’kidlagan.
O’quvchilar g’amxo’r, mehribon va talabchan o’qituvchini sevadilar, hurmat
qiladilar va unga to’liq ishonadilar. Mana shunday o’qituvchilarning bolalarga
tarbiyaviy ta’siri ko’proq bo’ladi. O’qituvchi o’quvchiga nisbatan qattiq talabchan
bo’lishi va qo’ygan talablarining o’quvchilar tomonidan so’zsiz bajarilishiga
erishilmog’i lozim.
Tarbiyada o`quvchilarning yosh va individual hususiyatlarini
hisobga olish prinsip i
Tarbiyaning mazmunini tashkil qiluvchi g’oyalar, talablar, maqsad va
vazifalar ichidan o`quvchilarning yosh va individual hususiyatlariga muvofiq
keladiganlarinigina tanlab olish juda muhimdir. Boshqacha qilib aytganda,
tarbiyachilar bola shaxsiyatiga monand metod topishlari, uning shaxsini
shakllantirish uchun kerakli sharoit yaratishlari lozim.
Odamlarning qobiliyati va shaxsiy hususiyatlarini, individual harakterini
oila, muhit, turmush sharoiti oldindan belgilaydi.
O`qituvchi bolalarni, ularning har birini tushunish mahoratiga ega bo`lishi
kerak. O`z o`quvchilarini bilish va ular bilgan narsalarni bilish va har biri alohida
va hammasi birgalikda bilishi mumkin bo`lgan narsalarni bilish o`qituvchi uchun
zarur shartlardan biridir.
Tajribali o`qituvchilar o`quvchilarni kuzatadilar, ularni har tomonlama
o`rganadilar, o`quvchini boshqalardan ajratadigan sifatlarni izlab topadilar va u
boshqalarga qanday naf keltirishi mumkinligini aniqlaydilar.
Tarbiyaning mazmuni, shakli va metodlari bolalar yoshi va saviyasiga qarab
turli sinfda turlicha bo`ladi. Masalan, boshlang’ich ta`limning asosiy vazifasi](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_21.png)
![o`quvchilarda o`qish, chizish, hisoblash malakalarini shakllantirish bilan birga
ularning ongi, qalbiga tabiatni muhofaza qilish, yaxshilik- yomonlik, adolat-
adolatsizlik, halollik-haromlik, go`zallik-xunuklik, mehribonlik-shafqatsizlik
kabi tuyg’ularning oddiy qonun-qoidalari singdiriladi. Buning uchun ularni tez-
tez tabiat qo`yniga olib chiqish, ularning o`zlari kuzatishlar olib borishlari kabi
imkoniyatlar yaratish lozim.
Yuqori sinflarda esa shaxsning rivojlanishi va shakllanishi, uning ijtimoiy
o`zligini anglashga bo`lgan istagi, qiziqishi va qobiliyatini ta`minlash uchun shart-
sharoitlar yaratiladi, kasbga yo`naltirishga e`tibor beriladi. O`quvchilar jamoasi
ayrim shaxslardan iborat, Shuning uchun har bir bolaning o`ziga alohida
pedagogik ta`sir ko`rsatilishi kerak. Buning uchun pedagog bolaning qanday
oilada tarbiyalanganligi, u tarbiyalangan muhit ta`sirini, tengdoshlari, o`rtoqlari
va kattalar qanday ta`sir ko`rsatayotganlarini, uning ijobiy va salbiy odatlarini,
nimalarga qiziqishini va qobiliyati borligi va hokazolarni yaxshi bilishi kerak.
Har bir bolaning o`zigagina xos hususiyatlarini aniq bilmay turib bolaga rejaviy
ravishda, maqsadga muvofiq ta`sir ko`rsatish mumkin emas.
Pedagogning bu qoidaga amal qilishi o`quvchilarning tushunishiga, ularning
his-tuyg’ularini, tashvishlarini jiddiy qabul qilish va qadrlashga, ijobiy insoniy
fazilatlarni tarbiyalashga yordam beradi. O`quvchilar ham o`z o`rnida o`zlarini
inson sifatida anglaydilar va o`qituvchilarga hurmat bilan qaraydilar.
Pedagog tarbiya jarayonida bolalarning ijodkorligiga, ziyrakligiga,
mustaqilligiga, bilish va ijtimoiy faolligiga keng yo`l berish kerak. Bolalar
jamoasiga singdirilgan muomala harakteri har bir o`quvchiga haqiqiy insoniy
tabiatni rivojlantirishga yordam berishi lozim.
Bu qoidani amalga oshirish bolalar faoliyatini mazmuni va shakllarini
ularning yoshiga, hayotiy tajribasiga va imkoniyatlariga muvofiqlashtirishni talab
qiladi. O`qituvchi o`z o`quvchilarida insoniy fazilatlarni tarbiyalash jarayonida
ularning har biriga xos ravishda muomala qilish yo`lini topishi lozim.
O’quvchilarni tarbiyalashda ularnnng yosh va individual xususiyatlarini
hisobga olish muhim ahamiyatga aga. Tarbiyaning mazmuni, shakli hamma](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_22.png)
![yoshdagi bolalar uchun bir xilda bo’lavermaydi. Turli sinfdagi bolalarning yoshi
va saviyasini hisobga olish asosida tarbiyaning vazifalari amalga oshirilib boriladi.
Bolalarga beriladigan tarbiya mazmuni ularning yoshiga, kuchiga, tushunchasiga
va imkoniyatlariga mos bo’lishi lozim. Tarbiyada bolalarning yosh xususiyatlarini
hisobga olishdan tashqari ularning individual xususiyatlarini hisobga olishni
taqozo etadi. Chunki ma’lum yoshdagi bolalar xususiyatida umumiylik bo’lishi
bilan birga har qaysi bolaning o’ziga xos xususiyati ham bor.
Tarbiyada izchillik, tizimlilik tarbiyaviy ta`sirlarning uyg’unligi va
uzluksizligi prinsip i .
Tarbiyaga yaxlit tizimli yondashish tarbiyaning pedagogik harakatning
pirovard natijasiga yo`naltirilganlik darajasini belgilab beradi. Bunda pedagogik
maqsad va vazifalar, uning mazmuni tarbiyaviy jarayonning barcha qatnashchilari
tomonidan tan olinishi shart.
Shunga ahamiyat berish lozimki, amalda tarbiyaviy jarayon umumning ishi
va uzluksiz bo`lsin. Tarbiyaning barcha tomonlari hamoxang bo`lsin.
Tarbiya ishida izchillik juda muhimdir. Tarbiyachi avvaliga bolalardan biror
narsani talab qilib, so`ngra o`zining talabini unutib qo`ysa, yoki o`zi bu talabga
xilof ish tutsa, bu hol tarbiyaga juda yomon ta`sir qiladi. O`qituvchi subutli; o`z
lafziga sobit bo`lmog’i kerak. Masalan, «Ertaga kundaliklaringizni tekshiraman»,
«Oyoq kiyimlaringizni moylanganligini ko`raman» deb va`da berdingizmi, ijrosini
unutmang. Pedagog biror tarbiyaviy tadbir uyushtirishni bolalarga va`da qilib, sal
orada va`dasini esdan chiqarib qo`ysa, o`quvchilar bunday o`qituvchiga ishonmay
qo`yadilar. Har bir pedagogning ishi bilan so`zi bir bo`lishi lozim.
Bolalarga birdaniga juda ko`p talab va qoidalarni takdim qilish mumkin
emas. Bolalarga tarbiya va ta`lim berishda uzluksizlik va tizimlilikka rioya qilish
kerak.
Hamma tarbiyachilar o`quvchiga bo`lgan munosabatlarida bir-birlariga zid
harakatda bo`lmasliklari, bir xil, yagona talab qo`yishlari lozim. Tarbiyaviy ishda
bunday izchillikka rioya etish juda ham muhimdir.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_23.png)
![O`quvchilarga tarbiyaviy ta`sir ko`rsatishda izchillikka rioya qilish,
muomalani avvaligicha davom ettirish va bir xil talab qo`ish muvaffaqiyat
qozonishning eng muhim shartlaridan biridir. Afsuski, amalda ba`zan oila
maktabning talablarini qo`llab-quvvatlamaydigina emas, balki teskari ta`sir
ko`rsatadi. O`qituvchilar orasida ham talablarning bir xilligi hamisha
ta`minlanavermaydi. Tarbiya uzoq muddatli, murakkab jarayon, unda ota-ona,
o`qituvchi, jamoatchilik va boshqalar qatnashadilar. Shu sababli ularning ishida
izchillik va davomiylik bo`lishiga rioya etish, o`quvchilarning tarbiyalanganlik
darajasini, tarbiya metodlari va shakllarini o`z vaqtida aniqlab olish juda
muhimdir. Bu qoida tarbiya ishida tarbiyani amalga oshiradigan barcha
bo`g’inlarning oila va maktab o`quvchilar va yoshlar tashkilotlari, maktabdan
tashqari tarbiya muassasalari va ishlab chiqarish jamoalarining, keng
jamoatchilikning hamjihatlik va bamaslahat ish ko`rishini ko`zda tutadi. Chunki,
tarbiyaviy ta`sirdagi tizimlilik faqat yoshlarni emas, balki aholining barcha
qatlamini qamrab olishi kerak. Aholi qatlamlarining tarbiya tizimiga jalb
qilishdagi rang-barang shakl va metodlar ham ijtimoiy- iqtisodiy ham pedagogik
jihatdan, nafaqat tub aholi, balki Respublikada istiqomat qilayotgan boshqa
millatlar va elatlarning etpopedagogikasi sohasi jihatdan ham ta`minlanishi
kerak.
Bolalarga bilim berishda ma’lum tartib, muntazamlilik qanchalik muhim
bo’lsa, tarbiya ishlarida ham shunchalik muhimdir. Bolalarga insoniylik
fazilatlarining hammasini birdaniga, bir yo’la va bir vaqtda singdirib bo’lmaydi.
Shuning uchun bolalarda insoniylik fazilatlarini tarbiyalash ishida muntazamlilik
juda muhimdir. Maktabning bir sinfida do’stlik, ikkinchi bir sinfda boshqa tarbiya
amalga oshirilmaydi.
Tarbiya jarayonidagi ziddiyatlar va uni harakatlantiruvchi kuchlar
Ichki qarama-qarshiliklar, masalan: o’quvchiga qo’yiladigan talablar bilan
uning yetukliligi, boodobliligi o’rtasidagi qarama-qarshiliklar yoki tashqi ta’sirlar
bilan tarbiyalanuvchining ichki pozisiyasi, ya’ni uning bu ta’sirlarga bo’lgan](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_24.png)
![munosabati o’rtasidagi qarama-qarshilik tarbiya jarayonining manbai,
harakatlantiruvchi kuchi bo’ladi. Masalan: agar tarbiyachi bolalarga yangi faoliyat
turini tavsiya qilgan taqdirda uning odobliligi, bu ishga kirishib ketishga
tayyorgarligini hisobga olmagan bo’lsa, u qanchalik ko’p harakat qilmasin,
tarbiyalanuvchilar passiv bo’ladilar, shuning uchun bu ishning o’quvchilarga ta’sir
etish darajasi samarali bo’lmaydi.
Tarbiya jarayonining dialektikasi uning ziddiyatli ekanligida namoyon
bo’ladi. Aslida bu narsa tarbiyalanuvchilarga nisbatan qo’yiladigan talablar bilan
ularning tayyorgarlik darajasi, rivojlanish darajasi o’rtasidagi qarama-qarshilikni
hal etishga qaratilgandir.
Tashqi ziddiyatlar obyektiv mavjud bo’lgan normalar bilan atrofdagi kishilar
yurish-turishi o’rtasidagi nomuvofiqlikda tafovvutda namoyon bo’ladi. Tashqi
ziddiyatdlardan biri - tashqi talablar bilan o’quvchining xulq-atvori o’rtasidagi
ziddiyatdir.
Maktab o’quvchilarining da’volari bilan uning shaxsiy imkoniyatlari
o’rtasidagi ziddiyat ham ichki ziddiyatlar jumlasiga kiradi. Bu ziddiyatlar xylq-
atvorda ravshan ifodalanadi. Va’da berib - va’dasini bajarmaydi, biror ishni
boshlab qo’yib, oxiriga yetkazmaydi.
Insonnning shaxs sifatida kamol topishidagi asosiy manbalardan biri:
talablar bilan ularni qondirish usullari (sharoitlari) o’rtasidagi ziddiyatlardir. Agar
maktab o’quvchisining talablari tegishli ashyo yoki harakat bilan va zarur xajmda
kondirilsa, ziddiyat ilk bosqichdayoq bartaraf etiladi.
Yosh avlodni tarbiyalash kishilik jamiyatining yashashi va davom etishining
eng zarur shartidir. Jamiyatning odamga tarbiviy ta’siri uning ilk bolalik davridan
boshlanadi. Bu ta’sir oila, maktab, jamoatchilik va xalq ta’limi tizimi orqali amalga
oshiriladi. Tarbaya jarayoni tarbiyachilarining sistemali va rejali ta’sirini hamda
tarbiyalanuvchilarning xilma-xil faoliyatini o’z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida
bolalarning hayot va faoliyatini padagogik jixatdan to’g’ri uyushtirish juda
muximdir.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_25.png)
![Tarbiya jarayonining muhim xususiyatlaridan biri uning sistamali olib
borilishi va bir maqsadga qaratilganlipdir. Masalan: mamlakatimizda komil
insonni tarbiyalash uchun barcha imkoniyat va sharoit vujudga keltirilgan bo’lib,
yosh avlod ilk bolalikdan to voyaga yetgungacha yasli, bog’cha hamda
maktablarda mohir tarbiyachi va o’qituvchilar qo’lida tarbiyalanadi. Tarbiya
jarayonining samarasi ham tarbiyachiga, ham tarbiyalanuvchiga bog’liqdir.
O’z-o’zini tarbiyalash va qayta tarbiyalash
Tarbiya jarayoni faqat o’qituvchi va tarbiyachi rahbarligida amalga
oshirilmaydi. Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchilarning o’zlari ham ishtirok
etdilar, ya’ni ular o’zlarini-o’zlari tarbiyalaydilar. O’z-o’zini tarbiyalash insonning
o’zida ma’lum fazilatlarni ustirishga qaratilgan ongli intilish va iroda kuchidir.
"O’z-o’zini tarbiyalashga undovchi tarbiya ishonchim komilki, bu haqiqiy
tarbiyadir”. V.A.Suxomlinsxiy "Tarbiya to’g’risida (32 – bet)
Har bir shaxs ijtimoiy muhit ta’sirida, jamiyat ta’sirida bir qator sifatlarni
orttiradi. Odamda o’z-o’zini tarbiyalash faoliyat elementlari kichik yoshdan
boshlanadi, bu ishga o’smirlik davrida ongli ravishda kirishadi va yigitlik davrida
yanada rivojlanadi, chunki odamda o’z-o’zini tarbiyalashga intilish, o’z hatti-
harakatini idora etish va baho berish qobiliyati vujudga kelgan vaqtda paydo
bo’ladi.
Bolalardagi o’z-o’zini tarbiyalash faoliyatiga albatta o’qituvchilar,
tarbiyachilar va ota-onalar rahbarlik qilishi, ularning o’z-o’zini tarbiyalashini
ko’zdan qochirmasligi va muayyan maqsad yo’liga solib yuborishi lozim.
Bolalarning o’z-o’zini tarbiyalash ishida o’quvchilar jamoasi, jamoatchilix fikri
ham katta ahamiyatga ega. Bolalar o’z-o’zini tarbiyalashda o’zlariga na’muna deb
bilgan sifatlarni tanlaydilar va tahlil qiladilar.
Bola bilim olishdan avval taqlid qilishni o’rganadi (Komenskiy) bunday
holatda kattalar albatta yordam berishlari kerak.
Agar o’qituvchilar, tarbiyachilar, ota-onalar bolalarning o’z-o’zini
tarbiyalashda qo’z-quloq bo’lib turmasalar, bolalar salbiy sifatlarni singdirib
olishlari mumkin.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_26.png)
![Tarbiya ishining yana bir tomoni, ya’ni ba’zi bir bolalarni qayta tarbiyalash
masalasiga alohida e’tibor berishdir.
Ayrim oilalarda bolalarga yoshlikdan noto’g’ri tarbiya berish natijasida ular
g’oyatda intizomsiz, erka-tantiq, ish yoqmas, qaysar bo’lib qoladilar. Ular qayta
tarbiyalashga muhtoj bo’ladilar.
Ba’zi tajribasiz, pedagogik mahoratga ega bo’lmagan o’qituvchilar bolalarga
ta’lim va tarbiya berishda bir qator xatoliklarga yul qo’yadilar. Bunday xato va
nuqsonlar oqibatida o’zlashtirmovchilik, intizomsizlik kabi hollap kelib chiqadi.
Atoqli mashhur pedagog A.S.Makarenko bolalarga mumkin qadar juda
kichik yoshidan boshlab to’g’ri tarbiya berishga kirishish kerakligini, aks holda
keyinchalik qayta tarbiyalash og’ir ekanini, bu ish ko’p kuch va bilim talab etishini
ko’rsatib: "bolani qayta tarbiyalashga nisbatan uni to’g’ri va normal tarbiyalash
ancha osondir" degan edi. Misol: bolalarning salom berishlari yoki kattalarning
salom bermasliklari.
Yosh avlodni ijodkor, faol va fidoiy komil insonlar qilib voyaga yetkazish,
ularni har tomonlama ma’lumotli va yuksak axloqiy fazilatli qilib tarbiyalash
ishlari maktabda ta’lim-tarbiya jarayonida amalga oshiriladi. By jarayonda asosiy
masala - o’quvchilar faoliyatidir.
Tarbiya jarayoni odatda qayta tarbiyalash, bolaning atrof-muhitdagi u yoki
bu hodisalar bilan salbiy aloqasi natijasida vujudga keladigan munosabatlar va o’z
xususiyatlarini bartaraf etish bilan qo’shib olib boriladi. Eng yuqori darajaga
erishadigan tarbiya jarayoni o’z-o’zini tarbiyalashga muvofiq bo’lishdir.
Tarbiya uzoq davom etadigan va aslida uzluksiz jarayon bo’lib, bu jarayon
bola maktabga kelishidan ilgariyoq boshlanadi va butun umr buyi davom etadi.
Tarbaya ko’pgina sabablarga. o’quvchilarning individual – tipologik
tasavvurlariga, ularning hayotiy va ma’naviy tajribasi, shaxsiy pozisiyasiga
bog’liqdir.
"Insonning shunday yuksak va qimmatli hislatlari bo’ladiki, ...aql kuchi
moddiy manfaat kuchidan ustunlik qiladi, ana o’shandagina inson yaxshilikka
intiladi. Ammo jamiyatda bunday kishilar juda ham kam, mabodo kishilar orsida](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_27.png)
![bundaylari topilsa ham, ular yolg’izdirlar. Bordiyu manfaat aqlni zabt etib olsa,
unda insonni albatta yomonlikka chorlaydi. Bunday odamni qayta tarbiyalamoq
lozim"', degan A.Navoiy va yana ..."Odobli va go’zal xulqli odamlar ko’payaversa,
xalqning do’stligi, ularning bir-biriga nisbatan bo’lgan mehr-muhabbati borgan
sari rivoj topadi. Agar kishi odob va tavoze’ (xokisor. bezavol) kabi xulqqa ega
bo’lsa, o’zi ham xalqning izzat-hurmatiga sazovor bo’ladi", degan Maxbub ul-
qulub asarida (48-bet).
Bolalar jamoasi - pedagogik ta’sirning asosiy shakli
Ijtimoiy munosabatlar ko‘lamining kengayishi o‘sib kelayotgan avlodni o‘ta
murakkab xususiyatga ega munosabatlar jarayoniga har tomonlama etuk etib
tayyorlash vazifasini qo‘ymoqda. Psixologik, intellektual va fiziologik jihatdan
etuk inson hayotiy qarama-qarshilik, xususan, turli buzg‘unchi g‘oyalar ta’siriga
tushib qolish, nosog‘lom turmush kechirish va noqonuniy xatti-harakatlarni sodir
etishdan o‘zini saqlab qola oladi. SHuningdek, shaxsning aqliy salohiyatga egaligi
jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlovchi asosiy omildir. O‘zbekiston
Respublikasida, demokratik va huquqiy jamiyat barpo etilayotgan mavjud
sharoitda yosh avlodning mustaqil va erkin fikrlay olishi ro‘y berayotgan voqea-
hodisalarga shaxsiy munosabtini bildirishga imkon beradi. Ijtimoiy borliqda
kechayotgan o‘zgarishlarga nisbatan shaxsiy nuqtai nazarning shakllanishi shaxs
faolligini ko‘rsatuvchi muhim jihatlardan biridir. Qolaversa, mustaqil fikr egasi
bo‘lgan shaxs o‘z imkoniyatlari, qobiliyatini erkin namoyon eta oladi.
Muvaffaqiyatli ravishda olib borilayotgan ta’limiy islohotlarning ham asosiy
maqsadi erkin, mustaqil fikriga ega barkamol shaxs va malakali mutaxassisni
tarbiyalab voyaga etkazishdan iboratdir Komil insonni shakllanirish masalasi
barcha davrda, ham muhim ijtimoiy vazifa sifatida kun tartibiga qo‘yilgan.
Xususan, zardushtiylik dinida komillikning asosi ezgu fikr, ezgu so‘z va ezgu amal
(harakat)dan iborat ekanligi ta’kidlansa, islom ta’limoti g‘oyalariga ko‘ra
etuklikning bosh mezoni – ilmlilik, bilimli bo‘lishdir.
SHarq mutafakkirlarining asarlarida ham komil inson qiyofasining yoritilishiga](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_28.png)
![alohida ahamiyat berilgan. Xususan, Abu Nasr Forobiy komil insonni
shakllantirish va fozil jamoa (etuk jamiyat)ni shakllantirish tarbiyaning bir butun,
yaxlit ikki yo‘nalishi ekanligiga urg‘u beradi. Allomaning fikricha, fozil jamiyat
komil inson sa’yi-harakati bilan barpo etilishi mumkin. SHu bois mamlakatni
boshqaruvchi shaxs o‘zida eng oliy insoniy fazilatlarni mujassam eta olishi zarur,
deb hisoblaydi. «Aql to‘g‘risidagi» risolasida Abu Nasr Forobiy rahbar shaxs
qiyofasida namoyon bo‘lishi lozim bo‘lgan o‘n ikki fazilat ni keltirib o‘tadi.
Bizning fikrimizcha, mazkur fazilatlar har bir zamonaviy shaxsda o‘z aksini topa
olishi kerak, zero, ular inson hayotini mo‘‘tadil kechishi hamda muayyan kasbiy
faoliyatlarni tashkil etishda muvaffaqiyatlarga erishishni kafolatlaydi.
Abu Rayhon Beruniy ham komillikning asosini ilmli bo‘lish da deb hisoblaydi va
barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikdir, deya urg‘u beradi. Allomaning
fikricha, axloqiylik, to‘g‘rilik, odillik, tadbirkorlik, o‘zini vazmin tutish, kamtarlik,
insof, ehtiyotkorlik, shuningdek, aadolatli va vijdonli bo‘lish komil inson
qiyofasida aks etishi zarur bo‘lgan eng asosiy sifatlardir.
Abu Ali ibn Sino ham kamolotga erishishning birinchi mezon sifatida bilimli
bo‘lish ni alohida qayd etadi. Bilimli insonning adolatli bo‘lishi esa uning yanada
yuksalishini ta’minlaydi, deya baholab alloma, adolatni ruhiy lazzat (ruhiy
xotirjamlik)ning muhim ko‘rsatkichi ekanligini uqtiradi.
Alisher Navoiy asarlarida komil inson muammosi markaziy o‘rinni egallaydi va
o‘z orzusidagi komil inson shaxsini asarlarining qahramonlari timsolida
gavdalantirishga urinadi. Mutafakkir qarashlarida komil inson quyidagi sifatlarga
ega bo‘lishi borasidagi g‘oya ilgari suriladi: aqlli, axloqli, bilimli, ijodkor,
qobiliyatli, dono, kamtar, insonparvar, saxovatli, sabr-qanoatli, adolatli,
muruvvatli, sog‘lom, jismonan baquvvat, mard va jasur 1
.
Abdulla Avloniy komil insonni tarbiyalash borasidagi qarashlari bilan SHarq
mutafakkirlarining fikrlarini boyitar ekan, komil inson qiyofasida, yana
shuningdek, vatanparvarlik, hamda intizomlilik sifatlari ham namoyon bo‘lishi
1 1
Ҳошимов К. ва бошқалар. Педагогика тарихи // Олий ўқув юртлари ва
унив ерситет талабалари учун ўқув қўлл. – Тошкент, Ўқитувчи, 1996, - 191-бет.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_29.png)
![kerak, deb hisoblaydi. Alloma millat taqdirining jonkuyari sifatida milliy til
taraqqiyoti jamiyat ma’naviy rivojini ta’minlovchi asosiy omil, deya baholaydi.
Shaxsning jamoada qaror topishi. SHaxs psixologik jihatdan taraqqiy etgan,
shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi
muayyan jamiyat a’zosi bo‘lib, uning shakllanishi ijtimoiy munosabatlar
jarayonida kechadi. Mazkur jarayonda qatnashish asosida u jamiyat tomonidan tan
olingan ma’naviy-axloqiy, shuningdek, huquqiy me’yorlar mohiyatini
o‘zlashtiradi. Jamiyatning a’zosi sifatida uning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotini
ta’minlovchi mehnat faoliyatini yo‘lga qo‘yadi. SHuningdek, shaxsiy ehtiyojlari,
manfaatlarini qondirish yo‘lida ham atrofdagilar bilan munosabatga kirishadi.
SHaxs ijtimoiy muhitdan uzilgan holda mavjud bo‘la olmaydi. Buning misoli
sifatida R.Kipling tomonidan yaratilgan asardagi Mauglini keltirish mumkin.
Garchi, inson bolasi bo‘lsada, ijtimoiy munosabatlar jarayonida ishtirok etish
ko‘nikma va malakalari shakllanmaganligi bois odamlar hayotiga moslasha
olmaydi.
Bola yoshligidan o‘yin, mehnat va o‘qish faoliyatlarini tengdoshlari bilan
birgalikda tashkil etish asosida ijtimoiy muhitga moslasha boradi. Ijtimoiy muhit
bolaga borliqni anglash uchungina emas, balki o‘zligini anglash uchun ham
imkoniyat yaratadi. Bolaning doimiy ravishda jamoa orasida bo‘lishi, uning jamoa
ta’sirida shakllanishi unda ijtimoiy faollikni yuzaga keltiradi.
SHarq mutafakkirlari jamoaning shaxs kamolotini ta’minlashdagi o‘rni va roliga
alohida e’tibor berganlar. Xususan, Abu Ali ibn Sino ijtimoiy muhitning shaxsni
shakllantirishdagi rolini yuqori baholaydi. Tashqi muhit va odamlar insonning
borliq, unda kechayotgan o‘zgarishlar, jarayonlar mohiyatini anglashgagina emas,
balki uning xulqida yaxshi va yomon sifatlarning shakllanishiga ham sezilarli ta’sir
etishi, shu bois bolalarni tarbiyalashda u mansub bo‘lgan mikromuhit xususiyatini
inobatga olishni ta’kidlaydi. Bolani yomon ta’sirlardan saqlash zarurligini uqtiradi.
SHuningdek, alloma o‘qitish samaradorligini ta’minlashda bolalarga jamoa asosida
bilimlarni berishni maqsadga muvofiqligini ta’kidlaydi.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_30.png)
![Abu Nasr Forobiyning uqtirishicha, inson blshqalar bilan munosabatda bo‘lish,
ularning yordami va qo‘llab-quvvatlashlarini his etish ehtiyojiga ega. Ana shu
ehtiyojni qondirish yo‘lidagi amaliy harakatlar insonni kamolotga etaklaydi, deb
hisoblaydi. Abu Rayhon Beruniy esa shaxsning rivojlanishida o‘zaro yordam,
hamkorlik, odamlarga nisbatan xayrihohlik uning ijtimoiy muhitdagi roli va o‘rnini
belgilab beradi.
Jamoa haqida tushuncha . Jamoa ( lotincha «kollektivus» so‘zining tarjimasi
bo‘lib, yig‘ilma, omma, birgalikdagi majlis, birlashma, guruh) bir necha a’zo
(kishi)lardan iborat bo‘lib, ijtimoiy ahamiyatga ega umumiy maqsad asosida
tashkil topgan guruh demakdir. Zamonaviy talqinda «jamoa» tushunchasi ikki xil
ma’noda ishlatiladi. Birinchidan, jamoa deganda bir necha kishilarning muayyan
maqsad yo‘lida birlashuvidan iborat tashkiliy guruhi tushuniladi (masalan ishlab
chiqarish jamoasi, zavod jamoasi, o‘quv yurti jamoasi, xo‘jalik jamosi va hokazo).
Ikkinchidan, jamoa deganda yuqori darajada uyushtirilgan guruh tushuniladi.
CHunonchi, o‘quvchilar jamoasi yuqori darajada uyushtirilgan birlashma
hisoblanadi.
Jamoada va jamoa yordamida tarbiyalash - tarbiya
tizimida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan tamoyillardan
biridir. SHaxsni shakllantirishda jamoaning etakchi rol
o‘ynashi to‘g‘risidagi fikrlar pedagogika fanining ilk
rivojlanish davrlaridayoq bildirilgan. Jamoada uning
a’zolari o‘rtasidagi munosabatning alohida shakli
yuzaga keladi, bu esa shaxsning jamoa bilan birgalikda
rivojlanshini ta’minlaydi. Lekin har qanday guruhni ham
jamoa deb hisoblab bo‘lmaydi. Jamoa bir qator
belgilarga egadirki, mazkur belgilar jamoani
kishilarning etarli darajada uyushgan har qanday
guruhdan ajratib turadi.
O‘quvchilar jamoasi o‘ziga xoslik kasb etuvchi muhim belgilarga egadir. Quyida
jamoa va uning xususiyatlari (belgilari) borasida so‘z yuritamiz.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_31.png)
![Jamoa ijtimoiy jamiyatning bir qismi hisoblanadi,
unda ijtimoiy hayot va kishilik munosabatlarining
barcha me’yorlari o‘z ifodasini topadi. Zero, jamoa
jamiyatdagi mavjud munosabatlar tizimida namoyon bo‘lar
ekan, jamoa va ijtimoiy jamiyat maqsadi, intilishida
o‘zaro birlik, uzviylik, aloqadorlik yuzaga keladi.
SHu bois jamoa hayotining aniq (yagona) maqsadga qaratilganligi va ijtimoiy-
g‘oyaviy xususiyat kasb etishi uning etakchi belgisi sanaladi.
Har bir jamoa boshqa jamoalar bilan uzviy
aloqadorlikda mavjud bo‘ladi. Muayyan jamoaning har bir
a’zosi jamiyat ijtimoiy faoliyatini tashkil etish
jarayonida o‘z jaomasi bilan birgalikda ishtirok etadi.
Jamoa a’zolarini intilishlarini tushunish, jamoa oldiga
qo‘yilgan maqsad mohiyatini chuqur his etish hamda
uning shaxsni shakllantirishdagi o‘rni va rolini
to‘g‘ri baholay olish jamoa a’zolarining umumiy va
xususiy (shaxsiy) maqsad, qiziqishi, ehtiyoj va
faoliyatlari o‘rtasidagi birlikni namoyon etadi hamda
jamoaning bo‘linishga yo‘l qo‘ymaydi.
Har bir jamoa o‘z-o‘zini boshqarish organi ga ega
va umumiy jamoaning uzviy qismi sanaladi. SHuningdek, u
maqsadning birligi va tashkil qilish xususiyatlari
orqali umummilliy jamoa bilan bog‘lanadi. Ijtimoiy
jamiyat ehtiyojini qondirishga yo‘naltirilgan
birgalikdagi faoliyat jamoaning navbatdagi muhim
xususiyatidir. Jamoa faoliyatining ijtimoiy-g‘oyaviy
yo‘nalishi ham jamoaning faoliyati mazmunida o‘z aksini
topishi muhim ahamiyatga egadir.
Jamoa xususiyatini aniqlashda kishilar guruhining
yagona ijtimoiy tizimini o‘rnata olishdagi usuli,](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_32.png)
![ya’ni, jamoani tashkil qilish usuli ham muhim
hisoblandi.
Pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tashkil
etilgan jamoa, xususan, uning a’zolari o‘rtasida o‘zaro
ruhiy yaqinlik, ishchanlik, bir-biri uchun g‘amxo‘rlik,
o‘zaro yordam, jamoa manfaati uchun qayg‘urish, mazkur
yo‘lda amaliy harakatlarni tashkil etish hamda
javobgarlik hissi qaror topadi.
Demak, jamoa o‘zida quyidagi xususiyatlarni
namoyon etadi:
Birgalikdagi faoliyat umumjamiyat ishi uchun
ma’suliyat hissini uyg‘ota borib, jamoa a’zolarini bir-
biriga yaqinlashtiradi, a’zolarda jamoaga mansublik
hissini paydo bo‘lishiga ko‘maklashadi, jamoa bilan
munosabatda bo‘lish ehtiyojini oshiradi. Jamoa a’zolari
orasida o‘zaro hissiy birlik (bir-birini yoqtirish
hissi) yuzaga keladi. Ushbu munosabat ko‘pincha o‘z-
o‘zidan paydo bo‘ladi hamda ular o‘qituvchiik ta’sir
ko‘rsatish uchun qo‘l keladi. Jamoa a’zolari 23 - чизма. Жамоанинг ўзига хос хусусиятлариИжтимоий
ащамиятга эга
ягона ма қсаднинг
мавжудлиги Биргаликдаги
умумий
фаолиятнинг
ташкил этилиши Мажбурий,
масъулиятли
муносабат
нинг йылга
=ыйилиши Сайланган
умумий
ращбарий
органга эгаликЖамоа](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_33.png)
![o‘rtasidagi ruhiy birlik mazmuni ular orasida hosil
bo‘lgan ishchanlik faoliyatining xarakteriga bevosita
bog‘liqdir.
Jamoaning rasmiy (ishchanlik) va norasmiy (hissiy)
tuzilishi ni bir-biridan farqlash lozim. Jamoaning
rasmiy tuzilishi deganda jamoa faoliyatining turli
ko‘rinishlarini amalga oshirish uchun zarur bo‘ladigan
tashkiliy jihatlari ko‘zda tutiladi. Mazkur jihat bir
tomondan jamoa a’zolari o‘rtasida yuzaga kelgan
ishchanlik munosabati mazmunini ifoda etsa, ikkinchi
tomondan, rahbarlik vazifasini bajaruvchi shaxslar
tomonidan jamoa a’zolarining xatti-harakatlari va
intilishlarini muvofiqlashtirish yo‘lida tashkil
etilayotgan boshqaruv faoliyati mohiyatini yoritishga
xizmat qiladi.
Norasmiy tuzilma jamoaning barcha a’zolari
o‘rtasidagi shaxslararo ma’naviy-psixologik
munosabatlarning umumiy tizimi va mikroguruhni tashqil
qiluvchi ayrim a’zolar o‘rtasidagi tanlash
munosabatlari mazmunini ifodalaydi. Jamoaning har bir
a’zosi mavjud munosabatlar tizimida u yoki bu o‘rinni
egallaydi. O‘quvchining jamoadagi o‘rni uning shaxs
sifatida shakllanishi va kamolotga erishishiga muhim
ta’sir ko‘rsatadi. Maktab yoki sinfdagi rasmiy va
norasmiy tuzilmalar bir-biriga muvofiq bo‘lganda,
jamoaning rasmiy etakchilari norasmiy munosabatlar
tizimida ko‘zga ko‘ringan o‘rinni egallagan holdagina u
chinakam jamoa bo‘la oladi. SHuningdek, norasmiy
guruhlar (mikroguruhlar) umumjamoa ijtimoiy manfatlari
uchun kurashuvchi guruhlar bo‘lgandagina jamoa o‘zini
chinakam jamoa tarzida namoyon etishi mumkin.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_34.png)
![YAshash joylarida o‘zaro birikkan bolalar guruhlari qanchalik ahil va inoq
munosabat asosida tashkil topgan bo‘lmasin haqiqiy jamoa bo‘la olmaydi.
CHinakam jamoa ijtimoiy ahamiyatga moyillik faoliyatini tashkil eta olishi, jamoa
a’zolari o‘rtasida o‘zaro hamkorlik va ishchanlik xarakteridagi aloqa va
munosabalarni qaror toptirishi lozim. Jamoaning majburiylik belgisi unga
o‘qituvchiik rahbarlikning yo‘lga qo‘yilishidir.
SHunday qilib, jamoa bir necha (a’zo) kishidan
iborat guruh bo‘lib, u ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan
umumiy maqsad asosida tashkil topadi. Jamoa tomonidan
amalga oshirilayotgan faoliyat uning oldiga qo‘yilgan
maqsad mazmunini ifoda etadi. Jamoa a’zolari o‘rtasida
qaror topgan o‘zaro birlik, shuningdek, ular o‘rtasida
tashkil etiluvchi munosabat jarayonidagi tenglik
jamoaga rahbarlik qilish, jamoa a’zolarining guruh
etakchilariga bo‘ysunishlari, shuningdek, ular
tomonidan jamoa oldidagi javobgarlik hissini
anglashlari uchun zamin yaratadi.
Jamoa va uni shakllantirish o‘qituvchiik
faoliyatining maqsadi hisoblanidi. Muhim tarbiyaviy
ta’sir kuchiga ega bo‘lgan sub’ektlarning alohida
namuna ko‘rsatishlari jamoani shakllantirishning muhim
vositasi bo‘lib, ushbu vosita yordamida jamoaning
barcha yoki muayyan a’zosini tarbiyalash ijobiy
samaralar beradi.
Jamoa tomonidan hal etilishi ko‘zda tutilgan
etakchi tarbiyaviy vazifa shaxsni har tomonlama
tarbiyalash, unda ijobiy sifatlarni tarbiyalash hamda
mustahkam hayotiy pozitsiyani qaror toptirishdan
iboratdir.
Umumiy o‘rta ta’lim hamda o‘rta maxsus kasb-hunar](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_35.png)
![ta’limi muassasalarida jamoani shakllantirish
mas’uliyatli vazifa sanaladi.
Maktab jamoasi tarkibida eng barqaror bo‘g‘in - bu
muayyan sinflar negizida shakllangan jamoalar sanaladi.
Sinf jamoasi tarkibida o‘quvchilar tomonidan amalga
oshiriluvchi asosiy faoliyat o‘qish faoliyati sanaladi.
Aynan sinf jamoasida shaxslararo aloqa va munosabatlar
tarkib topadi. SHuningdek, sinflar jamoalari negizida
maktab jamoasi shakllanadi. Maktab jamoasi ikki muhim
bo‘g‘in – o‘qituvchilar jamoasi hamda o‘quvchilar
jamoasi asosida tarkib topadi. O‘quv yurtlari jamoasi
tarkibida o‘quvchilar jamoasi asosiy qismni tashkil
etadi. O‘quvchilar jamoasi - bu ijtimoiy ahvoli
shuningdek, umumiy saylov organlari oldidagi umumiy
javobgarlik, barcha a’zolarning huquq va burchlari
tengligi asosidagi o‘zaro birlikka ega o‘quvchilar
guruhidir.
O‘quvchilar jamoasi unga rahbarlikni olib boruvchi
o‘qituvchilar hamda bolalardan iborat jamoaning
murakkab birlashmasi bo‘lib, o‘z-o‘zini nazorat qilish
hamda o‘z-o‘zini boshqarish huquqi, shuningdek, o‘ziga
xos psixologik muhit va an’analariga ega bo‘ladi.
Jamoani shakllantirish muayyan qonuniyatlarga
bo‘ysunadigan uzoq muddatli murakkab jarayon dir.
Bolalar jamoasining shakllanish bosqichlari .
Jamoaning vujudga kelish uchun to‘rt bosqich zarur .
Jamoaning shakllanish bosqichlarida dastlab o‘qituvchi
butun guruhga talab qo‘yadi hamda mazkur jarayonda
jamoa faollarining shakllanishiga alohida e’tibor
qaratadi. Navbatdagi bosqichda muayyan darajada
shakllangan jamoa faollari (aktivi) jamoa a’zolari](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_36.png)
![oldiga ma’lum talablarni qo‘yadi. Uchinchi bosqichda
esa jamoa umumiy holda jamoaning har a’zosidan muayyan
tarzdagi faoliyatni olib borishni talab qiladi. So‘nggi
(to‘rtinchi) bosqichda esa jamoaning har bir a’zosi o‘z
oldiga mustaqil ravishda jamoa manfaatlarini ifoda
etuvchi talabni qo‘yish layoqatiga ega bo‘ladi. Ushbu
jarayon mohiyatini qo‘yidagicha bayon etish mumkin:](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_37.png)
![Jamoaga qo‘yilayotgan talablar mazmunidagi farq
jamoa rivojlanishi bosqichini aniqlovchi yorqin
tashkiliy ko‘rsatkich sanaladi. Jamoaning amaliy
faoliyati mazmuni, jamoa a’zolarining jamoa oldidagi
javobgarligi, ular o‘rtasidagi ijodiy hamkorlik,
shuningdek, ularning xulq-atvori axloqiy kamolot
darajalarini ko‘rsatuvchi muhim belgilar sifatida
namoyon bo‘ladi. Jamoani shakllantirishda uning
hayotini belgilovchi ichki jarayonining mohiyatini
inobatga olish zarur.
Jamoaning shakllanish bosqichlari ni belgilash
shartli hisoblanadi, zero, jamoaning shakllanishi
muayyan chegara yoki oraliqqa ega emas. SHunga qaramay
o‘qituvchiik nuqtai nazardan jamoaning shakllanishini
muayyan bosqichlarga ajratish juda muhimdir. Bolalar
jamoasini ma’lum rivojlanish bosqichlarga ajratish
alohida ahamiyat kasb etadi. Bolalar jamoasi
rivojlanishining har bir bosqichi jamoa a’zolariga
nisbatan samarali o‘qituvchiik ta’sir ko‘rsatishning Биринчи бос қич
Иккинчи бос қич
Т ўртинчи босқич Учинчи бос қичўқитувч
и талаб жамоа фаол талаб жамоа
шахс талаб шахс жамоа талаб шахс](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_38.png)
![maqbul shakl va metodlarini tanlash imkonini beradi.
Jamoa rivojlanishining birinchi bosqichi. Mazkur bosqichda talab faqat
o‘qituvchilar tomonidan qo‘yiladi. Bu jamoa rivojlanishining boshlang‘ich
nuqtasidir. Ushbu davrdagi jammoa hali tarbiyalovchi jamoa bo‘lmay, balki
«tashkil etuvchi birlik» (sinf yoki guruh) hisoblanadi. Ushbu bosqichda
o‘quvchilar o‘qituvchi tomonidan talablarning qo‘yilishiga e’tiborsiz qaraydilar.
Jamoa a’zolarining uzluksiz ijodiy faoliyatini tashkil qilish va ularni muayyan
(yagona) maqsad atrofida birlashtirishga erishish orqaligina jamoa qaror topadi.
O‘quvchilarning jamoa faoliyatida ishtirok etishi tufayli asta sekin boyib boradigan
tajriba, faoliyat natijasini birgalikda muhokama qilish, qilinajak ishlarni
rejalashtirish jamoa a’zolarida mas’uliyat, javobgarlik, faoliyat biriligi,
shuningdek, ishchanlik munosabatining paydo bo‘lishi, shuningdek, o‘quvchilarda
jamoa faoliyatiga nisbatan qiziqishni paydo bo‘lishiga olib keladi. Bolalarning
jamoa faoliyatini tashkil etish borasdagi tajribaga ega emasliklari bois so‘z
yuritilayotgan bosqichda o‘qituvchining asosiy maqsadi jamoa a’zolarini oddiy
tarzda uyushtirishdan iborat bo‘ladi.
Ushbu bosqichda o‘qituvchining talabchanligi,
jamoaning barcha a’zolariga birday talabni qo‘ya
olishi, u tomonidan qo‘yilayotgan talabning qat’iyligi,
izchilligi hamda murosasizligi muhim omil hisoblanadi.
Bu vaziyatda o‘qituvchining «hukmdorlik» davri uzoq
davom etishi mumkin emasligi, bir qarashda intizomning
vujudga kelganligi ma’lum bo‘lsada, ayni vaqtda guruh
a’zolarining faolliklarini rivojlantirish uchun zarur
bo‘luvchi sharoitning hali mavjud bo‘la olmaganligini
hisobga olish zarur.
Jamoa hayotining birinchi bosqichi da jamoa
faolining paydo bo‘lishi ushbu davr uchun xarakterli
hodisadir. Jamoa faoli (aktivi) muayyan guruhning
shunday a’zolaridirki, ular jamoa manfaatiga muvofiq](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_39.png)
![tarzda harakat qiladilar, o‘qituvchi faoliyati va
talabiga nisbatan xayrixohlik bilan munosabatda
bo‘ladilar. Faollar o‘qituvchining yaqin yordamchilari
sifatida ish olib boradilar.
Jamoa rivojlanishining ikkinchi bosqichi . Ushbu
bosqich jamoa faolining o‘qituvchi talabini qo‘llab-
quvvatlash hamda o‘z navbatida uning o‘zi bu talablarni
jamoa a’zolari zimmasiga qo‘yishi bilan tafsiflanadi.
Endilikda o‘qituvchi jamoada paydo bo‘lgan va u bilan
bog‘liq muammo, masalalarni yolg‘iz o‘zi hal qilmaydi.
Jamoa faoli bilan maxsus tarbiyaviy ish olib borish
orqali bu ishga uni jalb etadi. Ushbu bosqichda jamoa
hayotini tashkil qilish usuli murakkablashib boradi,
ya’ni, jamoa o‘z-o‘zini boshqarishga o‘tadi.
O‘quvchilar amaliy faoliyatining doimiy ravishda
murakkablashib borishi mazkur davrining muhim
xususiyati sanaladi. Ikkinchi bosqichda jamoaning muhim
ishlarini o‘quvchilar tomonidan mustaqil
rejalashtirilishi, tadbirlarni o‘tkazishga
tiyyorgarlik, uni o‘tkazish hamda faoliyat natijalarini
muhokama qilish jamoa faoliyatining ijodiy xususyat
kasb etishini ko‘rsatuvchi omillar sanaladi.
Jamoaning ijobiy rivojlanishi uning a’zolarida
motiv (rag‘bat)larning paydo bo‘lishi, ijodiy hamkorlik
va o‘zaro yordam munosabatlarining tez sur’atlar bilan
rivojlanishiga olib keladi.
Jamoada mustaqil faoliyatning yuzaga kelshida
jamoa faolining roli beqiyosdir. Ammo jamoa faolining
jamoa a’zolari orasida hurmat qozona olishi, ularga
namuna bo‘lishi, o‘z burchlarini aniq va puxta
bajarishi hamda o‘z mavqelaridan noo‘rin](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_40.png)
![foydalanmasliklari juda muhimdir. Bu o‘rinda
A.S.Makarenkoning jamoa faoliga nisbatan «jamoa
vijdoni» deya bergan ta’rifini eslab o‘tish joizdir.
Jamoa faoli birmuncha imtiyozlar (huquqlar)ga ega
bo‘lsada, ayni paytda uning o‘ziga ham oshirilgan
talablarning qo‘yilishi maqsadga muvofiqdir.
Jamoaning rivojlanishi bu bosqichda to‘xtab
qolishi mumkin emas, chunki faoliyat ko‘rsatayotgan
kuch jamoaning bir qismigina xolos. Bordi-yu, jamoaning
rivojlanishi ushbu bosqichda to‘xtatib qolinsa, jamoa
faolining guruhning boshqa a’zolari bilan qarama-qarshi
qo‘yish xavfli tug‘ilishi mumkin. Bu bosqichda
jamoaning barcha a’zolarining alohida faollik
ko‘rsatishga erishishlari zarur sanaladi.
Jamoa rivojlanishining uchinchi bosqichi . Jamoa
faliyatida bu bosqich anchagina sermahsul hisoblanadi.
A.S.Makarenkoning aniqlashiga ko‘ra, bu davrda butun
jamoa «ayrim o‘zini chetga olib qoluvchi, injiq
shaxs»larga talab qo‘ya boshlaydi.
Jamoa ishiga ushbu bosqichda faqat faolgina emas,
balki uning butun a’zolari qiziqadi. Jamoa hayotidagi
uchinchi bosqich, ijtimoiy fikr mavjudligi bilan
ifodalanadi. O‘qituvchi mazkur yo‘nalishda maqsadga
muvofiq va izchil ish olib borgan sharoitdagina
ijtimoiy fikrni shakllantirishga erishishi mumkin. SHu
maqsadda u yoki bu tadbir rejasi, jamoaning
birgalikdagi faoliyati va uning a’zolari xatti-harakati
jamoa bo‘lib muhokama qilinadi, turli mavzularda
suhbatlar va ma’ruzalar uyushtiriladi, o‘quvchilar
o‘rtasida samarali axborot vositalari yordamida
ijtimoiy-g‘oyaviy, axloqiy, estetik, ekologik, huquqiy,](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_41.png)
![iqtisodiy va hokazo bilimlarning targ‘iboti tashkil
etiladi. O‘qituvchi jamoa a’zolarining birgalikdagi
faoliyatini tashkil etar ekan, jamoa a’zolarining
ijodiy tajribasiga hissa qo‘shish imkonini beradigan
o‘zaro munosabatlarini shakllantirishga ta’sir
ko‘rsatadigan shakl va metodlardan foydalanadi.
Jamoaning har bir a’zosida, ijtimoiy ahamiyatli
faoliyatni maqsadga muvofiq ravishda tashkil etish
ko‘nikmasini hosil qila olishi jamoa a’zolari orasida
barqaror insoniy munosabatlarning tarkib topishiga
yordam beradi.
Jamoada barqaror insoniy munosabatlarning yuzaga
kelishining sababi - uning a’zolarini ijobiy, madaniy-
ma’rifiy mazmunga ega bo‘lgan ishlarni tashkil etishda
faol ishtirok etishlaridir.
Jamoa rivojlanishining uchinchi bosqichda ko‘rsatib o‘tilgan xususiyatlar
shundan dalolat beradiki, ushbu bosqichda jamoa faoligina emas, balki
jamoaning har bir a’zosi bir-birlariga nisbatan axloqiy mazmundagi talablarni
qo‘ya boshlaydilar.
Jamoa rivojlanishining to‘rtinchi bosqichi . Bu
bosqich uning barcha a’zolari jamoa oldida turgan
vazifalar asosida o‘z-o‘zlariga talablar qo‘ya
olishlari bilan tavsiflanadi. SHuni aytish joizki, har
bir bosqich jamoa a’zolarining o‘ziga nisbatan muayyan
talab qo‘yishi bilan tavsiflanadi, ammo qo‘yilgan har
bir talab o‘ziga xos yo‘nalishi (masalan o‘yindan
umuminsoniyat baxti yo‘lida kurashishiga intilish
o‘rtasidagi farq) bilan ajralib turadi.
To‘rtinchi bosqich jamoa a’zolarining o‘ziga
nisbatan yuksak axloqiy talablar qo‘ya olishlari bilan](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_42.png)
![ahamiyatlidir. Jamoaning hayoti va faoliyati mazmuni
jamoa a’zolarining har biri uchun shaxsiy ehtiyojga
aylanadi. Jamoadagi tarbiya jarayoni o‘z-o‘zini
tarbiyalash jarayoniga aylanadi. Biroq bu holat
jamoaning muayyan shaxsni yanada rivojlantirishdagi
roli va o‘rnini pasaytirmaydi. To‘rtinchi bosqichda
amalga oshiriladigan vazifalar ancha murakkab va
mas’uliyatlidir. Mazkur bosqichda jamoa oldiga
istiqbolli, yuksak va murakkab talablarni qo‘yish uchun
mutlaqo qulay sharoit yaratiladi.
Bugungi kunda o‘qituvchi-olimlar (L.I.Nikova va
boshqalar) bolalar jamoasining rivojlanish jarayonining
mohiyatini tahlil qilar ekanlar, uni qo‘yidagi uch
bosqichga bo‘ladilar:
a) jamoani dastlabki jipslashtirish;
b) jamoani shakllantirish asosida uning har bir
a’zosini individual rivojlantirish;
v) jamoaning umumiy faoliyatini yo‘lga qo‘yish.
Jamoa hayotida muhim o‘rin tutuvchi har bir
bosqichni ajratib ko‘rsatish yuqorida bayon etilgan
fikrlarga zid emas, balki shaxsning rivojlanishida
jamoaning etakchi ahamiyatini ta’kidlaydi.
A.S.Makarenko jamoa a’zolari o‘rtasida yuzaga
keluvchi munosabatlarining ichki xususiyatlariga katta
ahamiyat bergan edi. Pedagog jamoada shakllangan eng
muhim quyidagi belgilarni ajratib ko‘rsatgan edi:
1) major - doimiy tetiklik, o‘quvchilarning
faoliyat (harakat)ga tayyorliklari;
2) o‘z jamoasining qadriyatlari mohiyatini
tushunish, uning uchun g‘ururlanish asosida o‘z qadr-
qimmatini anglash;](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_43.png)
![3) jamoa a’zolari o‘rtasidagi do‘stona birlik;
4) jamoaning har bir a’zosida qaror topgan
do‘stona birlik;
5) tarbiyali, ishchan harakatga yo‘llovchi
faollik;
6) hissiyotni boshqara olish hamda muloqot odobiga
amal qilish ko‘nikmasi.
Jamoani shakllantirishda jamoa a’zolari va
ularning faoliyatlariga qo‘yiladigan yagona talablar
muhim ahamiyat kasb etadi.
YAgona talab o‘quvchilarning dars jarayonidagi,
tanaffus, sinfdan tashqari ishlar vaqtidagi,
shuningdek, jamoat joylari hamda oiladagi xulq-atvor
qoidalarni o‘z ichiga oladi.
Puxta o‘ylab qo‘yilgan talablar tizimining
muntazam amalga oshirilishi maktabda muayyan tartibning
o‘rnatilishini ta’minlaydi.
O‘qituvchilar tomonidan qo‘yilgan talablar
quyidagi sharoitlarda ijobiy natija beradi:
1. Qo‘yilayotgan talablar o‘quvchi shaxsini hurmat
qilish tuyg‘usi bilan uyg‘unlashgan bo‘lishi kerak.
2. Talablar muayyan maktab yoki sinfdagi mavjud
sharoitni hisobga olgan holda qo‘yilishi lozim.
3. Jamoaga nisbatan qo‘yilayotgan talablar aniq
bo‘lishi lozim.
4. O‘quvchilarning tashqi qiyofasi, kiyinishi,
yurish-turishi hamda muomalasiga nisbatan qo‘yilayotgan
talablar, ularda ma’naviy madaniyatni shakllantirishga
xizmat qilishi shart.
O‘quvchi qo‘yilayotgan talablar hajmi va tizimini
bilibgina qolmasdan, talab qo‘yish metodikasini ham](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_44.png)
![o‘zlashtira olgan bo‘lishi kerak.
O‘quvchilar jamoasiga nisbatan talablarni qo‘yish
metodikasi bolalarni talablar mazmuni bilan
tanishtirish, talablarning ahamiyatini tushuntirish,
tajriba orttirish hamda o‘quvchilar faoliyat,
shuningdek, qo‘yilayotgan talablarning bajarilish
holatini muntazam suratda nazorat qilib turishdan
iborat.
O‘quvchilarni talablar bilan tanishtirish
ko‘pincha umumiy majlislarda amalga oshiriladi, bunda
ta’lim muassasasining direktori yoki o‘quv ishlari
bo‘yicha direktr o‘rinbosari istiqbol rejalari va
ularni amalga oshirish jarayonidagi talablar mazmuni
bilan o‘quvchilarni tanishtiradi. Batafsil tanishtirish
ayrim hollarda amalda ko‘rsatish, keyinroq sinflar
bo‘yicha sinf majlislari yoki maxsus suhbatlarni
uyushtirish asosida amalga oshiriladi.
Xulq-atvorni tarkib toptirishga yo‘naltirilgan
talablar bilan tanishtirish mazkur talablar ustida
mashq qildirish bilan qo‘shib olib borilishi kerak.
Xulq-atvorni tarbiyalash ongni tarbiyalashga qaraganda
ancha murakkab ish. O‘quvchilar talablar mohiyatini
yaxshi anglashlari mumkin, biroq aksariyat hollarda
ularga rioya qilmaydilar. SHu bois muntazam ravishda
mashq qildirish madaniy xulq-atvorni odatga
aylantiradi.
Talablarning qo‘yilishi jarayonida ularga
o‘quvchilarning amal qilishi ustidan nazorat o‘rnatish
lozim. Nazorat qilib borish turli shakllar yordamida
amalga oshiriladi, chunonchi, xulq-atvor jurnalini
yuritish, sinfdagi navbatchilik uchun stendda baholarni](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_45.png)
![qayd etib borish va boshqalar. Qo‘yilayotgan
talablarning bajarilishi yuzasidan olib borilayotgan
nazorat muntazam ravishda, izchil olib borilishi va
haqqoniy bo‘lishi zarur. Olib borilgan nazorat
natijalaridan o‘quvchilarni ogoh etib borish maqsadga
muvofiq hisoblanadi.
Jamoani uyushtirish va jipslashtirish unda faol
(aktiv)ni tarbiyalash bilan chambarchas bog‘liq. Har
bir o‘qituvchining jamoani shakllantirish borasidagi
harakti jamoaning tayanch yadrosini tanlashdan
boshlanadi.
Jamoa faolini shakllantirish jamoaning u yoki bu
faoliyatiga nisbatan ehtiyoji mazmunidan kelib chiqadi.
Ishonchli, ishchan jamoa faolini yaratish uchun
o‘qituvchi o‘quvchilar faoliyatini ularning jamoa
ishlaridagi ishtiroki, xulq-atvorini kuzatib borishi
har bir o‘quvchining ijtimoiy faoliyatni tashkil etish
layoqatini aniqlash zarur.
Jamoa faolini shakllantirishda o‘quvchilarning
jamoadagi obro‘sini ham inobatga olish lozim. Jamoa
faoli tarkibini bolalarning o‘zlari, albatta,
o‘qituvchi ishtirokida va rahbarligida tanlasa maqsadga
muvofiq bo‘ladi. O‘qituvchi jamoa faoli bilan
maslahatlashish asosida tarbiyaviy faoliyatni tashkil
etadi.
Jamoa faolining har bir a’zosi zimmasiga muayyan
vazifani yuklash, ularning ma’lum davrda ana shu
vazifalar yuzasidan hisobot berib borishlariga erishish
maqsadga muvofiq. O‘qituvchi aynan faolga oshirilgan
talab qo‘yadi. O‘quvchilar jamoasida faol rahbarligida
o‘z-o‘zini boshqarish jamoa a’zolaridan ayrimlarining](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_46.png)
![boshqasi ustidan ustun kelishiga olib kelmasligi kerak.
SHu bois o‘qituvchi faolni maqsadga muvofiq
faoliyat yuritishini nazorat qilib borishi lozim.
O‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqarishi bu
o‘qituvchilar tomonidan tashkil qilinadigan jamoa
ishini uyushtirish va boshqarishda o‘quvchilarning faol
ishtirok etishidir. O‘z-o‘zini boshqarishning shakllari
orasida jamoa a’zolarining yig‘ilishi, konferensiyasi
hamda turli komissiyalar (masalan, o‘quv komissiyasi
yoki tozalik komissiyasi) faoliyati muhim o‘rin tutadi.
O‘quvchilar jamoasini shakllantirishda an’analar
muhim o‘rin tutadi. Jamoa an’analari jamoa a’zolari
tomonidan birdek qo‘llab-quvvatlanuvchi barqarorlashgan
odatlar bo‘lib, ularning mazmunida munosabatlar
xususiyati hamda jamoaning ijtimoiy fikri yorqin
ifodalanadi.
Jamoa an’analari shartli ravishda ikkiga
bo‘linadi:
a) kundalik faoliyat an’analari;
b) bayram an’analari.
Kundalik faoliyat an’analari o‘quvchilarning o‘quv
faoliyati (o‘zaro yordam turlari), va mehnat faoliyati
(ko‘chatlar o‘tkazish, hasharlar uyushtirish va
boshqalar)ni o‘z ichiga oladi.
Bayram an’analariga ijtimoiy ahamiyatga ega turli
voqea hamda hodisalar bilan bog‘liq sanalar (xususan,
«Alifbe bayrami», «Mustaqillik bayrami», «Navro‘z
bayrami», «Xotira va qadrlash kuni» va boshqalar)ni
nishonlash maqsadida tashkil etilgan faoliyat kiradi.
An’anaviy bayramlar o‘quv muassasalarida turlicha
o‘tkaziladi. O‘quvchilar an’analar mohiyatini](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_47.png)
![anglasalar, ularga nisbatan ongli munosabatda
bo‘lsalargina uning ta’sir kuchi yuqori bo‘ladi.
An’analarning yuzaga kelishida o‘quvchilarning
unga nisbatan munosabati katta ahamiyatga ega. Maktab
rahbariyati va o‘qituvchilar o‘quvchilar jamoasiga
muayyan sanalarga bag‘ishlab haddan ziyod ortiqcha
tadbirni uyushtirish talabini qo‘ymasligi zarur.
Tadbirlarni tashkil etish va o‘tkazishda
o‘qituvchilar jamoasi yoki o‘qituvchi tomonidan ushbu
jarayonda o‘quvchilar jamoasi bilan birgalikda ish olib
borish, ularni an’analarni davom ettirishga o‘rgatish
masalasiga alohida e’tibor qaratishlari pedagogik
jihatdan ijobiy natijalarni beradi.
O‘quvchilar jamoasi ijtimoiy-foydali ahamiyat kasb
etuvchi umumiy maqsad va birgalikdagi faoliyatga asosan
jipslashgan o‘quvchilar birlashmasi, guruhidir.
O‘quvchilar
jamoasi (shuningdek, akademik litsey va kasb-hunar
kollejlari o‘quvchilari jamoasi)ga rasmiy saylangan
(tayinlangan) o‘quvchi hamda o‘qituvchilar
yo‘lboshchilik qiladi. Ular sirasiga guruh rahbari,
guruh faollari (xususan, guruh etakchisi (starosta),
«Kamolot» tashkilotining guruh bo‘limi raisi, tozalik
komissiyasi raisi, devoriy gazeta muharriri va
boshqalar).
Bolalar jamoalarida rasmiy etakchilar bilan birga
norasmiy yo‘lboshchilarning mavjudligi ko‘zga
tashlanadi. Odatda rasmiy yo‘lboshchilar tarkibini a’lo
baholarga o‘qiydigan, jamoa ishlarida faol ishtirok
etuvchi o‘quvchilar tashkil etsa, norasmiy liderlar
garchi bu kabi sifatlarni namoyon etmasalarda, ayrim](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_48.png)
![sifatlariga ko‘ra tengdoshlarini o‘z ortlaridan
ergashtira oladilar. Bunday o‘quvchilar boshqalardan
jismonan kuchliligi, qat’iyatliligi, hech narsadan
cho‘chimasligi, o‘ziga bo‘lgan ishonchi bilan ajralib
turadilar. Norasmiy liderlarning ma’naviy-axloqiy
qiyofasi boshqa o‘quvchilarga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.
Shu bois sinf rahbari hamda maktab pedagogik jamoasi
bunday liderlarning faoliyatini bevosita va bilvosita
nazorat qilib borishlari zarur.
O‘quvchilar uyushmasiga pedagogik rahbarlik,
yuqorida qayd etilganidek, aksariyat holatlarda sinf
rahbari tomonidan amalga oshiriladi. SHu sababli sinf
rahbari guruhning umumiy hamda har bir a’zosining
individual xususiyatlarini bilishi, ularni inobatga
olgan holda jamoaga yondashishi zarur. Sinf rahbarining
norasmiy liderlar va ularning shaxsi haqida to‘laqonli
ma’lumotlarga ega bo‘lishi pedagogik faoliyatni
samarali tashkil etishga yordam beradi.
YUqorida bildirilgan fikrlardan quyidagi
xulosalarga kelish mumkin.
1. Jamoa bir necha a’zo (kishi)lardan tashkil
topgan muayyan guruh bo‘lib, u ijtimoiy ahamiyatga ega
bo‘lgan umumiy maqsad asosida birlashadi hamda mazkur
maqsadni amalga oshirish uchun yo‘naltirilgan
faoliyatni tashkil etadi.
2. Jamoa o‘zida bir necha xususiyat (belgi)larni
namoyon etadi.
3. Jamoani shakllantirish muayyan qonuniyatlarga
bo‘ysunadigan uzoq muddatli, murakkab jarayon bo‘lib, u
ko‘pchilik tadqiqotchilarning e’tirof etishlariga ko‘ra
to‘rt bosqichdan iborat bo‘ladi.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_49.png)
![4. Jamoani shakllantirish o‘ziga xos metodika
asosida amalga oshriladi. Ushbu metodika doirasida
jamoaga nisbatan talablarning qo‘yilishi, jamoa faoli
(aktivi)ni tarbiyalash masalasi alohida ahamiyatga
egadir.
5. Jamoaning mustahkam bo‘lishi, uning a’zolari
o‘rtasida o‘zaro yordam hamda hamkorlikning qaror
topishida jamoa an’analari muhim ahamiyat kasb etadi.
Tarbiya metodlari haqida tushuncha . Maqsad,
mazmun, shakl, metod va vositalar kabi tushunchalar
tarbiya jarayonining mohiyatini ochib beradi. Biroq,
tarbiya mohiyatini yoritishda o‘ziga xos ahamiyatga ega
bo‘lgan yana bir tushuncha ham mavjud, bu tarbiya
metodlari tushunchasidir.
Tarbiya metodi (yunoncha «metodos» – yo‘l) tarbiya
maqsadiga erishishning yo‘li; tarbiyalanuvchilarning
ongi, irodasi, tuyg‘ulari va xulqiga ta’sir etish
usullari. Maktab amaliyotiga tatbiq etilganda, metodlar
– bu tarbiyalanuvchilarning ongi, irodasi, tuyg‘ulari
va xulqiga ta’sir etish usullaridir.
Tarbiyaning mutlaqo yangi metodlarini yaratishga
bironta tarbiyachining kuchi etmaydi. Metodlarni
takomillashtirish muammosi doimo mavjud, har bir
tarbiyachi o‘zining imkoniyatiga ko‘ra uni hal qiladi,
tarbiya jarayonining aniq shart-sharoitlariga mos
ravishda o‘zining xususiy qarashlarini ifoda etish
asosida umumiy metodikani boyitadi.
Metodning ijobiy va salbiysi bo‘lmaydi, tarbiya
jarayonida ma’lum yo‘lni yuqori darajadagi samarali va
samarasiz deya baholash mumkin emas. Metodning
samaradorligini u qo‘llanilayotgan sharoit nuqati](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_50.png)
![nazaridan baholash mumkin.
Tarbiya metodlarini maqsadga muvofiq tanlash bir
qator omillarga bog‘liq.
Tarbiyaning maqsad va vazifalari . Tarbiya maqsadi
va mazmuni metodlarni to‘g‘ri tanlashga imkon beradi.
Maqsad qanday bo‘lsa, unga erishish metodlari unga
muvofiq bo‘lishi zarur.
Tarbiyaning mazmuni shaxsning shakllanishiga
qo‘yiluvchi ijtimoiy talablar mohiyati dan iborat.
Unutmaslik kerakki, aynan bitta vazifa turli xil
fikrlar bilan to‘ldirilgan bo‘lishi mumkin. SHuning
uchun metodlarni umuman mazmun bilan emas, balki aniq
fikr bilan bog‘lash g‘oyat muhimdir.
Tarbiyalanuvchilarning yosh xususiyatlari. Tarbiya jarayonida
tarbiyalanuvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga olish maqsadga muvofiqdir.
Yosh xususiyatlari muayyan bir yosh davriga xos bo‘lgan anatomik, fiziologik
(jismoniy) va psixologik xususiyatlardir. Aytaylik, mas’uliyat tuyg‘usini
boshlang‘ich ta’lim, o‘rta ta’lim va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi
muassasalarida ta’lim olayotgan o‘quvchilarda ham shakllantirish mumkin. Biroq
har bir bosqichda mazkur sifatni shakllantirish borasida turli metodlar qo‘llaniladi.
Xalq pedagogikasida tarbiya metodlari . Xalq
pedagogikasi o‘zbekona axloq, odob va tarbiyaning
barcha qirralarini o‘zida mujassamlashtirgan. Xalq
pedagogikasida turlicha tarbiya metodlari hamda
vositalaridan foydalaniladi. Bu metod va vositalar
nihoyatda rang-barang bo‘lib, ko‘p jihatlari bilan
ilmiy pedagogikadan ustunlik qiladi. Binobarin, ushbu
metodlar ilmiy pedagogikaning shakllanishiga ham o‘z
ta’sirini o‘tkazgan. Xalq pedagogikasida qo‘llanilgan
xilma-xil tarbiya metodlarini quyidagi tarzda](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_51.png)
![umumlashtirish mumkin.
1. Tushuntirish (hikoya qilish, o‘rgatish).
2. Mashqlantirish (odatlantirish, mashq qildirish).
3. Namuna (maslahat berish, uzr so‘rash, yaxshiliklar
haqida so‘rash, o‘rnak bo‘lish).
4. Nasihat qilish, o‘git (undash, ko‘ndirish, iltimos
qilish, yolvorish, tilak-istak bildirish, ma’qullash,
rahmat aytish, duo qilish, oq yo‘l tilash va
hokazolar).
5. Qoralash va jazo (ta’kidlash, ta’na, gina,
tanbeh berish, majbur qilish, koyish, ayblash,
uyaltirish, qo‘rqitish, nafratlanish, ont-qasam
ichirish, urish, kaltaklash va hokazolar).
Agar e’tibor berilsa, yuqoridagi beshta metod umumiy yaxlitlikni ifodalaydi.
Oldin bolaga umumiy jarayonning mohiyati tushuntiriladi. Bolalar narsa, hodisa va
jarayonlarning mohiyatiga tushunmaganlarida tarbiyachi namuna vositasidan
foydalanadi, ya’ni, yoshlarning mustaqil kuzatuvchanligiga e’tibor beriladi. Bu
holatda ham tushunmaganlar kattalarning nasihati, o‘g‘iti asosida narsa, hodisa
yoki jarayonlarning mohiyatini anglaydilar. Bordiyu, bu holatda ham kutilgan
natijaga erishilmasa yoki bolalar e’tibor qaratilgan holatning mohiyatini
tushunishni istamasalar, eng so‘nggi chora sifatida qoralash va jazo metodida
foydalanishga to‘g‘ri keladi. Biroq, bu eng so‘nggi chora. Zamonaviy pedagogika
g‘oyalariga ko‘ra qoralash va jazo metodlarini so‘nggi, aniqrog‘i kam samara
beradigan chora ekanligini isbotlangan.
Xalq pedagogikasi namunalari, tarbiya metodlari va tarbiyaviy ta’sirlar
muayyan vositalar yordamida qo‘llanilgan. Mehmon kutish, mehmonga borish,
turli mehnat jarayonlari, hasharlar, turli gurunglar (choyxona, to‘y marosimlari),
sayillar, oilaviy an’analar (tug‘ilgan kun, fuqarolik pasporti, umumiy o‘rta, o‘rta
maxsus hamda oliy ma’lumotga egalik to‘g‘risidagi attestat va diplom,
shuningdek, davlat mukofotlarini olish kabi holatlarni nishonlash) va musobaqalar](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_52.png)
![o‘ziga xos tarbiya vositasisanaladi.
Ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar o‘quvchilarda ma’naviy-axloqiy
sifatlar, e’tiqod hamda dunyoqarashni shakllantirish maqsadida ularning ongi, his-
tuyg‘usi va irodasiga ta’sir ko‘rsatish usullari sanaladi.
Bu guruh usullarining mohiyati shundaki, ular orqali o‘quvchilar ongiga
jamiyatda ustuvor o‘rin tutuvchi ijtimoiy g‘oya va maqsadlar singdiriladi. YOshlar
dunyoqarashini shakllantirish, ularning hayot mazmunini tushunib olishlariga
ko‘maklashish uchun ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar qo‘llaniladi.
O‘quvchilarda g‘oyaviy onglilik va ijtimoiy faollik, ya’ni, davlatning ichik va
xalqaro siyosati mazmunini tushunish va idrok qilish ko‘nikmalarini tarbiyalash
lozim. Tushuntirish ijtimoiy ongni shakllantirishda eng ko‘p ishlatiladigan usuldir.
Tushuntirishning vazifasi o‘quvchilarni yuksak madaniyatli, milliy g‘urur
tuyg‘usiga ega bo‘lib voyaga etishlarini tarbiyalashga yordam berishdan iborat.
Tushuntirishda o‘quvchilarga mamlakat fuqarosining davlatga nisbatan
muayyan huquq va burchlar asosida bog‘langanligi borasida ma’lumotlar beriladi.
Bunda davlat bayrog‘i, gerbi, madhiyasi hamda Konstitutsiyasiga sadoqat ruhida
tarbiya berishning ahamiyati katta. SHu sababli davlat bayrog‘i, gerbi, madhiyasi
hamda Konstitutsiyasining mohiyati tushuntirialdi.
Suhbat . O‘quvchi shaxsini g‘oyaviy va ma’naviy-axloqiy jihatdan
shakllantirishda o‘qituvchining jonli so‘zi eng ta’sirchan usul hisoblanadi. Suhbat
uchun mavzu tanlashda uning mazkur sinf o‘quvchilari uchun dolzarbligi,
o‘quvchilarda ma’naviy-axloqiy ishonch uyg‘otishning suhbat mazmuniga bo‘lgan
munosabatlari va suhbatdan kutilayotgan natijani hisobga olish zarur. Suhbat
quyidagi mavzularda uyushtirilishi mumkin:
a) etik mavzular (ijtimoiy ma’naviy-axloqiy me’yorlar, jamiyatda ustuvor
o‘rin tutuvchi ijtimoiy munosabatlar, jamoa orasida o‘zini tutish qoidalari va
boshqalar);
b) estetik mavzular (tabiat go‘zalligi, shaxslararo munosabatlar, inson
go‘zalligi);
v) siyosiy mavzular (davlatning ichki va tashqi siyosati, dunyo voqealari,](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_53.png)
![xalqaro munosabatlar va boshqalar);
g) ta’lim va bilishga oid mavzular (koinot, hayvonot va o‘simliklar dunyosi,
elektronika va boshqalar).
Suhbatlarning, shuningdek, ijtimoiy-foydali mehnatni tashkil etish, huquqiy,
ekologik, iqtisodiy va gigienik mavzularda ham tashkil etilishi o‘zining ijobiy
natijalarini beradi.
Suhbat davomida o‘quvchilarga ularning o‘z fikrlarini erkin ifoda etishlari
hamda mustaqil fikrlashlariga imkon beruvchi savollar bilan murojaat qilish juda
muhimdir. Bu borada bahs-munoazaralarning ahamiyati katta.
Hikoya . O‘quvchilar odatda hayot va turli adabiyotlardan olingan aniq
misollar bilan boyitilgan hikoyalarni katta qiziqish bilan tinglaydilar. Ularga axloq
me’yorlari, xalq o‘tmishi, tabiiy boylar, qahramonlar hayoti va jasorati,
shuningdek, tarix, adabiyot va san’at haqida hikoya qilib berish mumkin. Badiiy
adabiyot namunalari, shuningdek, ommaviy axborot vositalari - radio, televidenie,
gazeta va jurnallar sahifalarida e’lon qilingan ma’lumotlar ham o‘quvchilar uchun
qimmatli material bo‘ladi. Suhbat ham, hikoya ham o‘quvchilarning yoshiga mos
mavzularda ular tushunadigan so‘zlar vositasida adabiy tilda o‘tkazilishi maqsadga
muvofiqdir. Suhbat yoki hikoya mavzusining o‘quvchilar tomonidan belgilanishi,
ularning samarali kechishini ta’minlaydi, buning natijasida o‘quvchilar ilgari
surilayotgan mavzuga befarq qaramaydilar.
Namuna . O‘quvchilar o‘z atrofidagi kishilarda hamma yaxshi axloqiy
sifatlarni ko‘rishlari va ibrat olishlari nihoyatda muhim.
O‘qituvchining shaxsan o‘zi namuna bo‘lishi, ayniqsa, yoshlarga katta ta’sir
ko‘rsatadi. Ular o‘qituvchining darsda va hayotda o‘zini qanday tutishini, atrofdagi
kishilar bilan qanday muomala qilishini, o‘z vazifalarini qanday bajarishini kuzatib
yuradilar.
O‘quvchilar o‘zlariga yaqin kishilarning xulq-atvoriga taqlid qiladilar, Xulq-
atvorlar bolalarda yaxshi sifatlarning, ba’zan esa yomon sifatlarning ham tarkib
topishiga ta’sir ko‘rsatadi. SHuning uchun o‘qituvchi va ota-onalar har qanday
holatda ham o‘zlarini tuta bilishlari kerak. Ular qaerda bo‘lishmasin, atroflarida](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_54.png)
![bolalar borligini his etishlari lozim. Kattalarning so‘zi bilan yurish-turishi va xatti-
harakatlarida tafovut bo‘lmasligi kerak.
Ilg‘or kishilarning hayoti va faoliyatidan olingan ma’lumotlar, adabiy asar,
kinofilm va spektakllar qahramonlarining xatti-harakatidagi yaxshi namunalar
bolalarning ongiga kuchli ta’sir qiladi.
Maktablarda ishlab chiqarish ilg‘orlari bilan uchrashuvlar o‘tkaziladi.
O‘quvchilar o‘z ota-onalarining ishlab chiqarishdagi muvaffaqiyatlari bilan
faxrlanadilar, ularga taqlid qilishga intiladilar.
Namunada xalq pedagogikasi g‘oyalaridan ham foydalaniladi. Ota-onalar o‘z
farzandlarini hamisha katta hayotiy tajribaga ega, dunyoqarashi va bilim doirasi
keng kishilardan ibrat olishga da’vat qilib kelganlar. Masalan, «Qush uyasida
ko‘rganini qiladi». Juda oddiy xulosa. SHu oddiy xulosa ostida qancha fikrlar
jamlanib yotgavnligini hamisha ham fahmiga boravermaymiz. Bu bilan xalq xalq
«uyingda tartibli bo‘l, aks holda bolang ko‘chada tartibsiz bo‘ladi», «bola oldida
birovlarning g‘iybatini qilma, bolang g‘iybatchi bo‘ladi», demoqchi.
O‘z-o‘zini tarbiyalash metodlari . O‘quvchida o‘z-o‘zini tarbiyalashga,
ya’ni, o‘z ustida ongli, bartartib ishlashga ehtiyoj paydo bo‘lgandagina tarbiya
jarayonini samarali deb hisoblash mumkin. Tarbiya jarayonida o‘z-o‘zini
tarbiyalash metodlaridan foydalanish samarali hisoblanadi. O‘z-o‘zini tarbiyalash
metodlari o‘quvchilarning o‘zini o‘zi idora qilishlari, turli o‘quvchilar organlari
faoliyatida faol ishtirok etishlarini ta’minlash, ularning ijtimoiy mavqelarini
oshirish maqsadida qo‘llaniluvchi usullardir.
O‘z-o‘zini tarbiyalash o‘quvchilarning o‘zini o‘zi idora qilish va
o‘quvchilarning turli organlari faoliyatida faol ishtirok etishni ta’minlash, ularning
ijtimoiy mavqeini oshirishning ta’sirchan vositasidir. O‘quvchilar o‘qish, tarbiya va
dam olishda o‘z-o‘zini tarbiyalash usullaridan foydalanadilar, bu usullar
o‘quvchilarni o‘z-o‘zini tarbiyalash tashabbuskorlik va mustaqillikka undaydi.
O‘z-o‘zini tahlil (nazorat) qilish o‘z shaxsi,
mavjud fazilatlari, xatti-harakati, xulq-atvorini
tahlil qilish, mavjud sifatlarni boyitish yoki salbiy](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_55.png)
![odatlarni bartaraf etishga qaratilgan faoliyat usuli.
O‘z-o‘zini tahlil (nazorat) qilish uchun o‘quvchi o‘zining yurish-turishi,
intizomi, ijobiy fazilatlarining ortib borishi va aksincha, salbiy odatlarining
kamayib borishi haqida muntazam ravishda kundaligiga yozib boradi.
O‘z-o‘zini baholash mavjud fazilatlari, xatti-
harakati, xulq-atvorini tahlil qilish asosida o‘z
shaxsiga baho berishga yo‘naltirilgan faoliyat usuli.
O‘quvchining qobiliyatini o‘z kuchi bilan yuzaga
chiqishiga yordamlashish zarur. O‘z-o‘zini baholash
qiyin, lekin o‘quvchini bunga etarli tayyorlash mumkin.
SHu bois o‘quvchi irodali bo‘lishi, o‘z burchini
tushunishi, tahsil va tarbiya olish uchun sababli asos
bo‘lishi, ya’ni, tarbiyalanishni xohlashi, o‘zini
o‘rtoqlari, atrofdagilarning ko‘zi bilan ko‘rish va
o‘z-o‘zini takomillashtirishga intilishi lozim.
O‘z-o‘zini baholash o‘quvchi uchun shaxsiy
imkoniyatlarini hisob-kitob qilish, o‘ziga chetdan
turib xolisona baho berish, o‘zidan qoniqish hosil
qilishda yordam beradi.
Izohlash – tarbiyalanuvchiga hissiy-og‘zaki ta’sir
etish usuli. Izohlashning hikoya va tushuntirishdan
farqlanadigan muhim belgisi muayyan guruh yoki alohida
shaxsga yo‘naltirilganligidir. Ushbu metodni qo‘llash
sinfning o‘quvchilarining umumiy yoki jamoa
a’zolarining shaxsiy xususiyatlarini bilishga
asoslanadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan ish
olib borishda izohlashning elementar usul va vositalari
qo‘llaniladi: «SHunday harakat qilish kerak», «Hamma
shunday qiladi». O‘smirlar bilan ishlaganda ma’naviy-
axloqiy tushunchalarning ijtimoiy ahamiyati va](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_56.png)
![ma’nosini izohlash zarur. Izohlash quyidagi holatlarni
yuzaga keltirish uchun qo‘llaniladi:
1) yangi ma’naviy-axloqiy sifatlar yoki xulq
ko‘nikmalarini tarkib toptirish va mustahkamlash;
2) tarbiyalanuvchilarning sodir etilgan muayyan
hodisa (masalan, sinf o‘quvchilari ommaviy ravishda
darsga kelmaganlari)ga to‘g‘ri, ongli munosabatni hosil
qilish.
Maktab amaliyotida izohlash ishontirishga
tayanadi. Ishontirish vositasida o‘quvchi ruhiyatiga
sezilarsiz holda ta’sir etiladi. Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari hamda o‘smirlar ishonuvchan bo‘lishadi.
Pedagog ishontirishdan tarbiyalanuvchi ma’lum
ko‘rsatmani qabul qilishi zarur bo‘lgan vaziyatlarda
foydalanadi. Mazkur metoddan boshqa metodlarning
ta’sirini kuchaytirish uchun ham foydalaniladi.
Munozara tarbiyalanuvchilarga hissiy-og‘zaki
ta’sir ko‘rsatish asosida ularda ma’naviy-axloqiy
sifatlarni shakllantirishga yo‘naltirilgan bahs-
munozara usuli bo‘lib, siyosiy, iqtisodiy, madaniy,
estetik va huquqiy mavzular («Did haqida bahs»,
«Mashhur bo‘lish yo‘llari», «Biz madaniyatli
kishilarmizmi?» va hokazolar)da o‘tkaziladi. Munozara
turli nuqtai nazarlar to‘qnashgan vaziyatda
o‘quvchilarda ma’lum hodisaga nisbatan ishonch hosil
qilishga yordam beradi.
Munozara asosida turli qarashlar yotadi. Bahs
ijobiy natija berishi uchun puxta tayyorgarlik ko‘rish
maqsadga muvofiq. Munozara uchun mustaqil mulohaza va
qarashni yuzaga keltiruvchi 5-6 ta savol tayyorlanadi.
Ushbu savollar bilan munozara ishtirokchilari oldindan](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_57.png)
![tanishtiriladilar. Ba’zan tarbiyachi munozara
ishtirokchilarini o‘zi tayinlashi ham mumkin.
CHiqishlar jonli, erkin va qisq bo‘lishi zarur. Matnni
yozish kerak emas, agar shunday holat yuz bersa
munozara zerikarli tus oladi. Pedagog munozara
ishtirokchilariga fikrlarini ixcham, asosli va dalillar
asosida bayon etishga yordam beradi.
Mashq va o‘rgatish (faoliyatda mashqlantirish)
metodlari muayyan mashqyordamida bolalar faoliyatini
oqilona, maqsadga muvofiq va har tomonlama puxta
tashkil qilish, ularni axloq me’yorlari va xulq-atvor
qoidalarini bajarishga odatlantirishdir. Odatlar
bolalikdan tarkib topadi va shaxs rivojlanishining
keyingi bosqichlarida mustahkamlanib boradi.
O‘qituvchi hamda ota-onalar bolalarda ijobiy
odatlarning tarbiyalanib borayotganligini kuzatib
borishlari kerak. O‘quvchilar odatlarni o‘z
yaqinlaridan meros qilib olmaydi, balki ular
atrofdagilar bilan faol muloqotga kirishishlari tufayli
taqlid qilish, uzluksiz tarbiyani yo‘lga qo‘yish
asosida tarkib toptiriladi. Natijada odat xarakterga
aylanadi.
Mashq muayyan xatti-harakatlarni ko‘p marotaba takrorlashni o‘z ichiga oladi.
Mashq va odatlantirish o‘quvchi uchun ongli, tjobiy jarayondir. Mashq natijasini
ko‘nikma, odat, yangi bilimlar hosil qilinadi, o‘quvchining aqliy qobiliyati
rivojlanadi, ma’naviy-axloqiy sifatlari boyiydi, hayotiy tajribasi ortadi.
O‘rgatish tarbiyalanuvchilar ijtimoiy xulq-atvor
ko‘nikmalari, odatlarini shakllantirish maqsadida
rejali va izchil tashkil qilinadigan turli harakatlar,
amaliy ishlardir.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_58.png)
![O‘rgatish bir necha izchil harakatlar
yig‘indisidir. O‘qituvchi bu harakatlarni ko‘rsatib
berishi, tushuntirishi, kuzatishi lozim.
Tarbiya amaliyotida mashq qilishning turli xili
mavjud:
1) faoliyatda mashq qilish;
2) kun tartibi mashqlari;
3) maxsus mashqlar.
Faoliyatda mashq qilish mehnat, ijtimoiy hamda jamoa faoliyatini tashkil etish va
o‘zaro munosabatni yo‘lga qo‘yish odatlarini tarbiyalashga qaratilgandir. Kun
tartibi mashqlari belgilangan kun tartibiga amal qilish, shu bilan bog‘liq istak va
harakatlarni boshqarish, ish va bo‘sh vaqtdan to‘g‘ri foydalanish odatiga o‘rgatadi.
Maxsus mashqlar madaniy xulq ko‘nikma va malakalarini hosil qiladi,
mustahkamlaydi.
Т opshiriq o‘quvchilarda mehnat, ijtimoiy xulq va hayotiy tajriba ko‘nikmalarini
shakllantirish maqsadida qo‘llaniladigan usul. o‘quvchilarning topshiriqlarni jamoa
bo‘lib bajarishlari ularda ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirishda alohida
ahamiyatga ega. o‘quvchilar o‘z kuchlarini umum ishiga sarflashga, jamoa uchun
mas’uliyatni his etishga o‘rganadilar, mehnat qilish o‘quvchilarning harakatlarini
shakllantiradi, mustahkamlaydi.
pedagogik talab turli xatti-harakatlarni bajarish hamda faoliyatda ishtirok etish
jarayonida o‘quvchi tomonidan amal qilinishi zarur bo‘lgan ijtimoiy xulq-atvor
me’yorlari. pedagogik talab tarbiyaning eng muhim usullaridan biridir. pedagogik
talab ma’lum harakatlarni rag‘batlantiruvchi yoki to‘xtatuvchi hamda o‘quvchini
oqilona harakatlarni bajarishga undovchi xarakterga ega bo‘lishi mumkin.
Rag‘batlantirish tarbiyalanuvchining xatti-
harakati va faoliyatiga ijobiy baho berish asosida unga
ishonch bildirish, ko‘ngilini ko‘tarish va uni qo‘llab-
quvvatlash usulidir. O‘qituvchi har bir o‘quvchi
shaxsida ro‘y berayotgan ijobiy o‘zgarishlarni anglash](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_59.png)
![olishi zarur. SHundagina o‘quvchi o‘zining kamolga
etayotganligini his qiladi, unda o‘z kuchiga nisbatan
ishonch paydo bo‘ladi. Uni hurmat qilishadi, unga
ishonishadi, uning fikrlari bilan qiziqishadi, unga
quloq solishadi, demak, u jamoada o‘z o‘rniga ega.
O‘qituvchi ana shunday holatning yuzaga kelishi uchun
rag‘batlantiruvchi usullardan foydalanadi. O‘quvchining
yanada ijobiy sifatlarga ega bo‘lishga intilishiga
yordam beradi. Maktablar tajribasida
rag‘batlantirishning quyidagi turlari qo‘llaniladi:
Rag’batlantirish:
O’quvchining zimmasiga mas’uliyatli vazifa
yuklash
Estalik sovg’alarini berish (badiiy kitob va
o’quv qurollari)
Maxsus stipendiyalar
Qo’llab-quvvatlash
Safda birinchio’ringa qo’yish
Maqtash(ota-onalar hamda o’quvchilar jamoasi
oldida)
Maqtov yorlig’I bilan mukofotlash
Fotosuratni hurmat taxtasiga ilish
Jamoa nomidan minnatdorchilk bildirish
Musobaqalarda bayroqdor bo’lish
Maktab devoriy gazetasi yoki radiosi orqali
nomini qayd etish
Har qanday rag‘batlantirish mavjud pedagogik
talablarga muvofiq bo‘lishi, ketma-ket bo‘lmasligi
zarur, shuningdek, o‘quvchini yoki uning xatti-
harakatlarini haddan oshirib maqtash, boshqa](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_60.png)
![o‘quvchilarga taqqoslash, ularni kamsitmaslik,
talabchanlikni bo‘shashtirmaslik kabi shartlarga
muvofiq qo‘llaniladi.
Jazolash tarbiyalanuvchining xatti-harakati va
faoliyatiga salbiy baho berishdir.
Jazo ham o‘quvchining individual xatti-harakatlari
va umumjamoaning faoliyati uchun qo‘llaniladigan eng
so‘nggi tarbiya usuli. Jazo choralarini qo‘llashda
jismoniy jazo, urish, kaltaklash kabi usullardan
foydlanish mumkin emas, o‘quvchini qo‘rqitish,
g‘azablantirish ham ijobiy natija bermaydi. Aksincha,
o‘quvchi qo‘rqqanda yolg‘on gapirishni o‘rganadi, ikki
yuzlamachi bo‘lib qoladi.
Maktablarda qo‘llash mumkin bo‘lgan jazo
choralariga quyidagilar kiradi:
Jazolash:
Tanbeh berish
Ogohlantirish
Hayfsan berish
Uyaltirish
Tanbeh berish – eng muhim jazo chorasi. O‘qituvchi
o‘qituvchiga yuzma-yuz turib tanbeh beradi, buni
kundaligiga yozib qo‘yish mumkin.
Ogohlantirish – sodir etilishi mumkin bo‘lgan
muayyan xatti-harakatlarning oldini olish maqsadida
qo‘llaniladi.
Hayfsan berish – o‘quvchining ma’lum xatti-
harakatlarini qat’iy choralar asosida baholash. Agar
tanbeh va ogohlantirish kutilgan natijani bermasa,
o‘quvchi belgilangan intizomni buzaversa, uning aybi](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_61.png)
![qay darajada bo‘lishi va intizomni qanday sharoitda
buzganligini inobatga olib unga hayfsan e’lon qilish
mumkin.
Uyaltirish - o‘quvchining ma’lum xatti-
harakatlariga jamoa yoki uning tarbiyasi uchun mas’ul
bo‘lgan sub’ektlar (ota-onalar, vasiylar, jamoatchilik
vakillari va boshqalar) oldida baho berish. Odamning
eng nozik sezgilaridan biri uyat, or-nomus va sharm-
hayodir. Odamda insonda izzat-nafs, odamiylik qancha
kuchli bo‘lsa, avvalo, o‘zini hurmat qilsa, unda or-
nomus, uyat shunchalik kuchli bo‘ladi. Bolalarni
tarbiyalashda shu his-tuyg‘ularni ehtiyotkorlik bilan
o‘stirish lozim, lekin hadeb uyaltiraverish va
qizirtiraverish yaramaydi. Bundan oqilona va o‘z
o‘rnida foydalanish kerak, shundagina ijobiy natijaga
umid qilish mumkin.
Jazo puxta o‘ylab qo‘llanilishi lozim, aksincha,
jahl ustida jazolash mumkin emas. Jazolar yakka
xarakterda, ya’ni, birgina usulni qo‘llash asosida
bo‘lsin, o‘quvchining aybiga mos, muvofiq bo‘lishi,
tez-tez qo‘llanilmasligi, jazolanuvchida jazoning
to‘g‘ri belgilanganligiga nisbatan shubha tug‘ilmasin
va ular o‘z ayblarini sezsin. Jamoada muhokama qilish
va jamoa tomonidan qo‘llab-quvvatlangan jazo berilsa,
uning ta’sir kuchi yanada oshadi. Barcha holatlarda ham
jazo tarbiyalanuvchining jismoniy va ruhiy azob-
uqibatlariga solmasligi, uni tahqirlamasligi, sha’nini
erga urmasligi kerak.
Xulosa qilib aytganda yuqorida ta’riflangan
tarbiyaning umumiy metodlari o‘quvchilarga pedagogik
ta’sir ko‘rsatish sohalarini qamrab olmaydi.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_62.png)
![Pedagogika fani va amaliyoti har doim rivojlanib
borar ekan, unga muvofiq ravishda tarbiya jarayoni ham
takomillashib boraveradi.
Tarbiya jarayonining umumiy holatidan kelib chiqqan holda tarbiya metodlarini
quyidagi uch guruhga bo‘lish mumkin:
Tarbiya metodlari:
Shaxs ongini shakllantiruvchi metodlar;
Faoliyatnitashkil etish va ijtimoiy xulqni shakllantirish metodlari;
Xulq va faoliyatni rag’batlantirish metodlar.
Bu guruhlar o‘z navbatida bir qator tarbiya
elementlarini tashkil etadi. CHunonchi, shaxs ongini
shakllantirish metodlariga: hikoya, tushuntirish,
izohlash, ma’ruza, etik suhbat, ishontirish, nasihat,
yo‘riqnoma, munozara, ma’ruza, namuna; faoliyatni
tashkil etish va ijtimoiy xulqni shakllantirish
metodlariga mashqlantirish, odatlantirish, pedagogik
talablar, jamoat fikri, topshiriq, tarbiyalovchi
vaziyat; xulq va faoliyatni rag‘batlantirish
metodlariga: musobaqa, rag‘batlantirish va jazolash
kiradi.
Tarbiya turlari (ma’naviy-axloqiy, iqtisodiy, mehnat,
ekologik, estetik, aqliy, jismoniy)
AQLIY TARBIYA
Yosh avlodda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish hamma
davrlarda millatning ilg ’ or kishilari diqqat markazida
bo ’ lib kelgan . Insoniyat boshidan kechirgan barcha
tuzumlarda davrning o ’ qimishli , ziyoli , bilimdon](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_63.png)
![kishilari dunyo ilm faniga umuminsoniy madaniyatiga
salmoqli hissalarini qo ’ shganlar . Bilim ilmiy
dunyoqarashning asosi bo ’ lib hisoblanadi . Bilim olish
albatta yoshlikdan boshlanadi . « Yoshlikda olingan ilm
toshga o ’ yilgan naqshdir »,- deydi dono xalqimiz .
Bilimli kishi hech qachon tarix sahifalaridan ,
xalqimizning qalbidan o ’ chmaydi . Shunday kishilar
qatorida Sharq musulmon dunyosi mutafakkirlaridan al -
Kindiy , G ` azzoliy , Beruniy , Xorazmiy , Naqshbandiy ,
Yassaviylarni , G ` arb allomalari I . Kant , F . Gegel , L .
Feyerbax , A . Shopengauerlarning nomlarini tilga
olmasdan bo ’ lmaydi . Eng buyuk allomalaru
donishmandlar , o ’ zlarining noyob asarlari , ta ’ limotlari
bilan insoniyat rivojiga ulkan hissa qo ’ shganlar . Ular
umrlarini ilmu fanga bag ’ ishlab , bu yorug ’ olamdan
ketar chog ’ i hayot ilmini chuqur egalladingizmi ? degan
savolga hech narsa bilmay ketyapman degan ekanlar . Ne
ajab , hayot ilmi sirli va murakkabki , anglab yetmoqqa
butun insoniyat umri ham yetmaydi .
Bilim ilmiy dunyoqarashning asosi deb aytib o ’ tdik ,
shunday ekan dunyoqarashning o ’ zi nima ? Uning qanday
shakllari bor ?
Dunyoqarash - faqat insongagina xos xususiyat bo ’ lib ,
hayvonot dunyosi boshqa narsa , buyumlar va mavjudodlar
uchun bu hol yotdir . Ularda dunyoqarash kishilarning
olam va uning o ’ zgarishi , rivojlanishi haqidagi ilmiy
falsafiy , siyosiy , huquqiy , axloqiy , estetik diniy ,
qarashlari va tasavvurlari tizimidan iborat . Demak ,
dunyoqarash bu olam haqidagi yaxlit umumiylashtirilgan
bilimlar to ’ plamidir . Kishilar tevarak - atrofdagi narsa
va hodisalar to ’ g ’ risida qancha ko ’ p ma ’ lumotlarga ,](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_64.png)
![bilimga ega bo ’ lsa , ularning dunyoqarashi ham shu
darajada mukammal va puxta bo ’ ladi . Avvalo ta ’ kidlash
lozimki , ilmiy dunyoqarash turlicha buladi . Turli kasb
egalari turli xil dunyoqarashga ega bo ’ ladi .
Dunyoqarash kishilarda olam haqida yaxlit
umumlashtirilgan bilimlar , g ’ oyalar turkumini hosil
qiladigan ularni muayyan ijtimoiy guruhlar , sinflar ,
siyosiy partiyalar , ommaviy harakatlar , davlatlar
maqsadidan kelib chiqib , baholaydigan va shunga qarab
hayotdagi o ’ z o ’ rnini , amaliy faoliyat yo ’ nalishlarini ,
maqsadlarini aniqlab olishga imkoniyat beradigan ko ’ p
qirrali va sermazmun tushunchadir .
Dunyoqarashning ikkita darajasi mavjud . Birinchisini ,
kishilarning kundalik hayotiy amaliy tajribasi hamda
kasbiy faoliyati asosida to ’ plangan bilimlar ,
tasavvurlar , qarashlar tashkil qilsa , ikkinchisini ilm -
fan tufayli to ’ plangan nazariy bilimlar , g ’ oyalar
yig ’ indisi tashkil etadi . Ularning ikkalasi bir - biri
bilan uzviy bog ’ langan bulib , bir - birini to ’ ldiradi .
Dunyoqarash ijtimoiy borliqning in ’ ikosidir . Unda
ijtimoiy turmush aks etadi va u ijtimoiy tuzumga
bog ’ liq bo ’ ladi .
Dunyoqarashning doimo o ’ zgarib , rivojlanib turishi
uning tarixiy turlarining almashuvida yaqqol namoyon
bo ’ ladi .
Diniy
FalsafiyMifologik
Dunyoqarash
turlari](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_65.png)
![2-27. chizma
Mifologik ( yunoncha - mifos - naql , rivoyat , logos -
tushuncha , ta ’ limot ) dunyoqarash - ijtimoiy
taraqqiyotning eng boshlang ’ ich davriga xos bo ’ lgan
xalq og ’ zaki ijodi - naql va afsonalarda
gavdalantirilgan ijtimoiy ongning asosiy shaklidir .
« Olam qanday paydo bo ’ lgan ? Quyosh , oy va yulduzlarni kim yaratgan ? Bu
sir - sinoatga to ’ la borliqning so ’ ngi qayerda ?» degan savollar odamzotni azaldan
qiziqtirib kelgan .
Ushbu savollarga odamzot topgan dastlabki javoblar
miflarda ifodalangan va ular butun bir mifologik
tizimni hosil etgan .
Qadimiy turkiy xalqlarda ham shunday mifologik
tizim mavjud bo ’ lgan . Misol tariqasida yer , osmon ,
yulduzlarning paydo bo ’ lishi , tuzilishi va o ’ zaro
munosabati haqidagi mifologik naqllarni keltiramiz :
1. Yer(ning) ustidan osmon do’ppiday yopib turadi.
Eng balandda, o’rtada Temir qoziq yulduzi turadi. Jami
yulduz yer bilan temir qoziqning (atrofida) chir
aylanadi. Yerning ostidayam bir temir qoziq yulduzi
bor. Ikki temir qoziq tortishib, yer qimirlamay turadi.
2. Hulkar avval yetti yulduz bo’lgan. Birovini
Yetti qaroqchi olib, oltitasi qolgan. Yetti qaroqchi
Hulkar bilan Qambarning o’rtasia tushib, ularni yuz
ko’rmas qilib qo’ygan. Avval ular bir-birini yaxshi](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_66.png)
![ko’rishgan. Hozir Hulkar botsa, Qambar chiqadi. Qambar
botsa, Hulkar tug’adi. Hulkar- qiz, Qambar- yigit
deyishadi. Oxiri qiyomatda Hulkar bilan Qambar
ko’risharmish.
3. Osmon qavat-qavat bo’lar ekan. Nechanchidir
qavatida bir daraxt bor ekan. Har bir odamning oti
yozilgan barg shu daraxtda bo’lar ekan. Odam o’lsa,
barg so’lib, uzilib tushar ekan. Barg yerga
tushayotganda, biror odamga tegib ketsa, shu odamning
qulog’i chimirlar ekan. Shunday vaqtda kalima
qaytarishi kerak ekan.
Diniy dunyoqarash mifologiya (afsona)negizida
shakllangan va rivojlangan, voqelikning kelib chiqishi,
rivojlanishi, istiqbolini xayoliy obrazlar, tasavvurlar
va tushunchalarda aks ettiruvchi dunyoqarashdir. Diniy
dunyoqarashning xalq ongiga singib, qalbida chuqur
ildiz otib ketishining boisi shundan iboratki, ular
oddiy kishilarning ruhiyatiga moslab, ularning
hissiyoti, tafakkuriga ta’sir etadigan va ko’p
vaqtgacha esda saqlanib qoladigan yorqin obrazlar,
afsona va rivoyatlar shaklida izhor qilinishidadir.
Islom ta’limotidagi har bir afsona va rivoyatlarda
katta hikmat, falsafiy fikr, ma’no mavjuddir. Shuning
uchun ham ular barhayot bo’lib, avloddan-avlodga o’tib,
bizning
davrimizgacha yetib keldi. Bunday ma’naviy
boylikni ehtiyot qilishimiz lozim.
Falsafiy dunyoqarash - bu olam haqidagi yaxlit va
tizimlashtirilgan bilimlar yig’indisidir. Mifologik va
diniy dunyoqarash hissiy a’zolarimiz orqali erishilgan
ma’lumotlar asosida shakllansa, falsafiy dunyoqarash](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_67.png)
![hissiy va aqliy a’zolarimiz tufayli ilm-fan
yordamida to’plagan bilimlar yig’indisidir. Falsafiy
dunyoqarash kishilarga tabiat, jamiyat, inson tafakkuri
rivojlanishining umumiy qonuniyatlari haqida ma’lumot
beradi. Shu bilan birga u insonni qurshab turgan
olamni, dunyoni va uning taraqqiyot qonunlarini bilish
mumkinligini, bilish esa murakkab, ziddiyatli
jarayondan iboratligini ta’kidlaydi.
Aqliy tarbiya shaxsni har tomonlama tarahhiy
ettirishda alohida va muhim o`rin egallaydi. Ahliy
tarbiyaga o`z vahtida Forobiy, B е runiy, Ibn Sino, al-
Xorozmiy va Ulug`b е k kabi allomalarimiz juda kata
e'tibor bilan qarashgan. «Aqlli d е b shunday kishiga
aytiladi, -d е b yozadi Forobiy,- unda o`tkir z е hn-idrok
bo`lish bilan birga, fazilati ham bo`lsin. Bunday kishi
o`zining butun hobiliyati va idrokiga yaxshi ishlarni
amalga oshirishga, yomon ishlardan o`zini saqlashga va
tortishga qaratgan bo`lmog`i lozim. Shunday odamnigina
aqlli va to`g`ri fikr yurituvchi d е b atash mumkin» 2
Sh а rq mut а f а kkirl а ri o`z а s а rl а rid а bilish h а md а
ins о n а qliy t а f а kkuri m а s а l а l а rig а а l о hid а o`rin
b е rg а n. Х usus а n, А bu N а sr F о rbiy ins о n t о m о nid а n
b о rliqni а ngl а nishi, t а bi а t sirl а rini а ngl а shid а ilm-
f а nning r о lini h а l qiluvchi о mil sif а tid а b а h о l а ydi.
А ll о m а ning fikrch а , ins о n t а n а si, miyasi, s е zgi
о rg а nl а ri u tug`ilg а nd а m а vjud bo`lg а n bo`ls а , а qliy
bilimi, m а ’n а viyati, ruhiyati, int е ll е ktu а l v а ах l о qiy
sif а tl а ri, ха r а kt е ri, dini, urf- о d а tl а ri, m а ’lum о ti
t а shqi о l а m, ijtim о iy muhit t а ’sirid а , о d а ml а r bil а n
2
Forobiy . Aql to ` g ` risida risola . O ` zb е k p е dagogikasi antologiyasi . T ., 1997 y , 109-
b е t](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_68.png)
![t а shkil et а yotg а n mun о s а b а tl а ri j а r а yonid а sh а kll а n а di.
А bu N а sr F о r о biyning e’tir о fch а , ins о n а qli, fikri
uning ruhiy jih а td а n yuks а lishining m а hsulidir. Ins о n
biliml а rni o`zl а shtir а r ek а n, b о rliqd а tirik
m а vjud о tning yar а tilish t а ri х ig а ch а bo`lg а n
m а ’lum о tl а rni o`zl а shtir а о l а di, ul а rni yar а t а di, ilmiy
jih а td а n а s о sl а ydi.
А ll о m а ning m а zkur fikrl а rini d а v о m ettirg а n h о ld а
А bu R а yh о n B е runiy quyid а gil а rni ilg а ri sur а di: «Ins о n
n а rs а v а h о dis а l а rning f а q а t t а shqi sif а ti h а md а
х ususiyatl а ri h а qid а bilim о lm а y, b а lki t а f а kkuri, а qli
tuf а yli n а rs а v а h о dis а l а rni t а qq о sl а ydi, bir-biri-
bil а n s о lishtirib ko`r а di, o`z biliml а rining chinligini
а niql а ydi» 2
. Mut а f а kkir, shuningd е k, о d а ml а r t о m о nid а n
biliml а rni o`zl а shtirilib b о rishi yangi biliml а rning
yar а tilishig а о lib k е lishini а yt а di: «Ilml а r ko`pdir.
Ul а r z а m о ni iqb о lli bo`lib, turli fikr v а хо tir а l а r
ul а rg а qo`shilib b о rs а , ko`p а yadi. О d а ml а rning ilml а rg а
r а g`b а t qilishi, ilml а rni v а ilm а hll а rini hurm а tl а shi
o`sh а iqb о lning b е lgisidir. ( А yniqs а ) hukmr о n
kishil а rning ilm а hlini hurm а t qilishi turli ilml а rning
ko`p а yishig а s а b а b bo`l а di» 1
.
А bu А li ibn Sin о o`z а s а rl а rid а bilim
tushunch а sig а sh а rh b е rish bil а n birg а bilimning chuqur
o`zl а shtirilishi d о nishm а ndlik ek а nligini а l о hid а q а yd
et а di: «Ilm n а rs а l а rning ins о n а qli yord а mi bil а n
o`rg а nilishidir. Bilim d е b es а , n а rs а l а rni idr о k
qilishg а а ytil а di. Bu shund а yki, ins о n а qli uni ха t о v а
yo`ld а n t о ym а sd а n turib ung а erishishi k е r а k bo`l а dig а n
2
2
Беруний Абу Райҳон. Танланган асарлар. III жилд. – Тошкент, Давлат нашриёти, 1966. – 7-бет.
1
1
Беруний Абу Райҳон. Танланган асарлар. II жилд. – Тошкент, Давлат нашриёти, 1965. – 125-бет.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_69.png)
![n а rs а dir. B о rdiyu, bu d а lill а r о chiq- о ydin bo`ls а yu,
isb о tl а r chin а k а mig а bo`ls а , u h о ld а bung а hikm а t –
d о nishm а nlik d е yildi» 2
.
Yusuf Хо s H о jibning «qut а dg`u bilig» («S ао d а tg а
b о shl о vchi bilim») а s а ri t а ’bir j о iz bo`ls а , bilimning
m о hiyati, uning ijtim о iy h а yotd а gi а h а miyati, ins о n
k а m о l о tini t а ’minl а shd а gi r о li, yozuvlikl а rni b а rt а r а f
etuvchi v о sit а ek а nligi to`g`risid а gi q о mus s а n а l а di.
А ll о m а ning fikrch а , bilimli bo`lish ezgu ishl а r
t а nt а n а sini t а ’minl о vchi g а r о v bo`lib, uning yord а mid а
h а tt о о sm о n s а ri yo`l о chil а di:
H а mm а ezgulikl а r bilim n а fi tuf а ylidur,
Bilim tuf а yli, go`yo ko`kk а yo`l t о pil а di.
Ushbu fikrl а rni if о d а etg а nd а а ll о m а n а q а d а r h а q
edi. Z е r о , о r а d а n to`qqiz-o`n а sr v а qt o`tg а ch, ins о n
n а f а q а t о sm о ng а uch а о ldi, b а lki k о in о tni h а m z а bt
etishg а muv а ff а q bo`ldi.
B а h о vuddin N а qshb а ndiy t а riq а tid а а vliyolik kuch-
quvv а tini ezgulikk а , ilm-m а ’rif а tni riv о jl а ntirishg а
yo`n а ltirish е t а kchi o`rin tut а di. Bin о b а rin, ilm-
m а ’rif а t zulm v а bid’ а td а n f о rig` bo`lish yo`lidir.
А ll о m а t о m о nid а n ilg а ri surilg а n « Х ilv а t d а r а njum а n»,
«S а f а r d а r v а t а n» g` о yal а ri m а vjud biliml а rni suhb а t
h а md а а m а liyot yord а mid а o`zl а shtirish m а qs а dg а
muv о fiqligig а ish о r а dir. Z е r о , b а hs-mun о z а r а l а rd а ,
d о imiy izl а nishl а rd а h о sil bo`lg а n ilm pu х t а v а
must а hk а m bo`l а di.
А lish е r N а v о iy biliml а rni izchil, uzluksiz
o`zl а shtirish z а rurligini uqtir а di. SHuningd е k, ilm
2
2
Ўзбек педагогикаси антологияси //Тузувчи-муаллифлар: Ҳошимов К., Сафо Очил. – Тошкент, Ўқитувчи, 1995. – 137-
бет.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_70.png)
![o`rg а nish m а sh а qq а tli yumush bo`lib, uni o`rg а nishd а
а yrim qiyinchilikl а rni е ngib o`tishg а to`g`ri k е lishi,
bu yo`ld а chid а mli, q а n оа tli, b а rd о shli bo`lish
о rq а ligin а muk а mm а l bilimg а eg а bo`lish mumkinligini
t а ’kidl а ydi.
А bdull а А vl о niy es а ins о n а qliy k а m о l о ti х ususid а
to` х t а l а r ek а n, quyid а gil а rni b а yon et а di: «Ilm
dunyoning izz а ti, ох ir а tning sh а r о f а tidir. Ilm ins о n
uchun g` о yat muq а dd а s bir f а zil а tdur, z е r о ki, ilm bizg а
o`z а hv о limizni, h а r а k а timizni о yn а k а bi ko`rs а tur,
z е hnimizni, fikrimizni qilch k а bi o`tkir qilur, ilmsiz
о d а m m е v а siz d а r ах t k а bidur» 1
. А ll о m а bilim ins о nni
j а h о l а td а n qutq а rishning eng s а m а r а li v о sit а si
ek а nligig а h а m urg`u b е r а di: «Ilm bizni j а h о l а t
q о r о ng`usid а n qutq а rur, m а d а niyat, m а ’rif а t dunyosig а
chiq а rur, yom о n f е ’ll а rd а n, buzuq ishl а rd а n q а yt а rur,
ya х shi х ulq, о d о b s о hibi qilur. Bugun h а yotimiz,
s а l о m а tligimiz, s ао d а timiz, s а rv а timiz, m а ish а timiz,
himm а timiz, g` а yr а timiz, dunyo v а ох ir а timiz ilmg а
b о g`liqdur» 2
.
O`quvchi dunyoq а r а shini sh а kll а ntirishning bir
n е ch а m а qbul sh а kl, m е t о d v а v о sit а l а ri bo`lib, ul а r
sir а sid а m а ’n а viy- ах l о qiy, ijtim о iy-g` о yaviy,
iqtis о diy, huquqiy, est е tik v а ek о l о gik m а vzul а rd а
t а shkil etiluvchi suhb а tl а r, b а hs-mun о z а r а l а r,
m а ’ruz а l а r, mu а mm о li v а ziyatl а rni yar а tish а s о sid а
o`quvchil а rni fikrl а shg а und о vchi а m а liy tr е ningl а r,
d е b а tl а r, must а qil ishl а r, shuningd е k, ishch а nlik
o`yinl а ri yan а d а s а m а r а li s а n а l а di.
1
1
Авлоний А. Одоб бўстони ва ахлоқ гулистони. – Тошкент, Ўқитувчи, 1994. – 10-бет.
2
2
Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. – Тошкент, Ўқитувчи, 1992. – 22-23-бетлар.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_71.png)
![Fazilatdan ajralgan holdagi aqliy rivojlanish
kishini aqlli, komil inson qilolmaydi. Maktabda aqliy
tarbiya o`quvchilarni bilim bilan qurollantirishni,
ularda ilmiy dunyoqarashning asosini shakllantirishni,
tafakkurini va ijodiy qobiliyatlarini o`stirishni,
aqliy m е hnat madaniyatini hosil etishni nazarda
tutadi. Aqliy tarbiyaning vazifasi o`quvchilarning
aqliy va bilim qobiliyatlari ustidan rahbarlik
qilishdan iboratdir.
А qliy t а rbiya j а r а yonid а quyidgi v а zif а l а r h а l
etil а di:
1. Tаrbiyalаnuvchilаrgа ilmiy bilimlаrni bеrish.
2. Ulаrdа ilmiy bilimlаrni o`zlаshtirishgа
nisbаtаn оngli munоsаbаtni qаrоr tоptirish.
3. Mаvjud bilimlаrdаn аmаliyotdа fоydаlаnish
ko`nikmа vа mаlаkаlаrini tаrkib tоptirish.
4. Bilimlаrini dоimiy rаvishdа bоyitib bоrishgа
intilish tuyg`usini shаkllаntirish.
5. Bilimlаrni o`zlаshtirishgа yordаm bеrаdigаn
psiхоlоgik qоbiliyatlаr (nutq, diqqаt, хоtirа,
tаfаkkur, ijоdiy хаyol) vа хususiyatlаr (аniq mаqsаdgа
intilish, qiziquvchаnlik, kuzаtuvchаnlik, mustаqil
fikrlаsh, ijоdiy tаfаkur yuritish, o`z fikrini
аsоslаsh, mаvjud mа’lumоtlаrni umumlаshtirish,
guruhlаshtirish, mаntiqiy хulоsаlаr chiqаrish vа
hоkаzоlаr)ni rivоjlаntirish.
Aqliy tarbiya avvalo ta ' lim jarayonida amalga
oshiriladi . Ta'lim jarayonining mazmunini esa bilim,
ko`nikma va malakalar tashkil qiladi. ta'limning
asosiy vazifasi yosh avlodni ilmiy bilimlar, ko`nikma
va malakalar tizimi bilan qurollantirishdan iboratdir.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_72.png)
![Bilimlar- insonlarnin itimoiy-tarixiy amaliyot
jarayonida to`plagan umumlashgan tajribasidir. Ilmiy
bilimlar ob' е ktiv olamni ancha to`g`ri aks ettiradi.
Ilmiy bilimlar doimiy emas, ular hamisha o`zgarib va
takomillashib boradi. Bilimlar asosida o`quvchilarning
kuzatuvchanlik, tafakkur, xotira singari bilish
qobiliyatlari rivojlanadi, ularda e'tiqod hosil
bo`ladi, ilmiy dunyoqarashni shakllantiruvchi g`oyalar
tizimi tarkib topadi.
Aqliy tarbiya mazmuniga quyidagilarni kiritish
mumkin:
jamiyat va har bir kishining hayoti uchun ta'limning
ijtimoiy ahamiyatini, o`z vaqtida ma'lumot olish,
chuqur va puxta bilim egallash zarurligini
o`quvchilarga tushuntirish;
o`zining asosiy ijtimoiy vazifasi sifatida o`qishga
ongli va mas'uliyatni s е zib munosabatda bo`lishni,
maktab va o`quvchi talablarini bajarishda ongli
intizomni tarbiyalash;
a'lochi o`quvchilar kuchi bilan o`qishda orqada
qoluvchi bolalarga yordamni kuchaytirish;
o`z bilimlarini to`xtovsiz takomillashtirib borishga
intilish uyg`otish, mustaqil ravishda bilim olish yo`li
bilan dunyoqarashni o`stirish;
hozirgi zamon fan va t е xnikasi yutuqlari bilan doimo
tanishishga bo`lgan intilishni rivojlantirish;
olgan bilimlarni ijtimoiy-foydali ishlarda qo`llay
bilish malakasini hosil qilish, o`quvchilar jamoasining
chuqur va mustahkam bilim olish uchun kurashdagi faol
harakatini rivojlantirish;
o`quv m е hnatini tashkil etishning qulay usullarini](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_73.png)
![tushuntirish, o`quvchilarning bilish qobiliyatlarini,
turli-tuman narsalar yasash, loyihalash, tajribalar
qilib ko`rish ishtiyoqini rivojlantirish;
o`quvchilarga o`quv intizomini buzuvchilarga, dangasa
va ishyohmaslarga nisbatan murosasizlik hissini
tarbiyalash.
O`quvchining bilimi- tabiat va jamiyatning
rivojlanish qonuniyatlarini aks ettirgan fan
o`onunlari, tushunchalar, ashyoviy dalillarni
o`zlashtirishga yo`naltirilgan p е dagogik faoliyatning
natijasidir. Ta'lim jarayonida biror fan sohasida
insoniyat tomonidan erishilgan hamma narsalarni
o`rganib bo`lmaydi. O`quv jarayonida eng asosiy, eng
muhim narsalar- fanlarning asoslari o`rganiladi.
Ta ' lim jarayonida o ` quvchilar bilimlar
tiziminigina egallab qolmaydilar , balki bir qancha
ko ` nikma va malakalar ham hosil qiladilar .
Ko ` nikmalar maktab o ` quvchilarining olgan
bilimlariga asoslanib qo ` yilgan vazifalar va
shartlarga binoan bajaradigan harakatlarining
yig ` indisidir . Ko`nikma hosil qilish m е hnat qilish
yo`llari va usullarini bilib olish, o`z bilimlarini
amalda qo`llay bilish d е makdir. Ko`nikmalar muayyan
vaziyatdagina emas, balki dastlabki shart-sharoitlar
o`zgargan vaqtda ham ma'lum hatti-harakatlar qilish
(ilgari hosil bo`lgan tajriba asosida) qobiliyati bilan
xarakt е rlanadi.
O’QUVCHILARNI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYALASH.
OILA TARBIYASI, UNING MAQSADI, VAZIFALARI, MAZMUNI](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_74.png)
![Ma’ruzani boshlashdan oldin, axloq tushunchasiga
Klaster tuzib olaylik. «Axloq» deganda xayolingizga
qanday fikrlar keladi?
Talabalar guruhlarga bo’linish qoidalari asosida
kichik guruhlarga bo’linadilar. Har bir guruh o’zaro
hamkorlikda «Axloq» tushunchasiga klaster tuzib,
taqdimotni o’tkazishadi (10 minut). Klaster tuzish
qoidalari doskada ko’rsatib qo’yiladi (Bu qoidalar
oldingi mavzularda berilgan).
Ularga yordam tariqasida quyidagi sxemani taqdim
qilish mumkin.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_75.png)
![2-30-chizma
Axloq o’zi nima?
Axloq , xulq va atvor so’zlari arabcha bo’lib, ular o’zbek tilida ham o’z
ma’nosida ishlatiladi. Axloq ijtimoiy ong shakllaridan biri, ijtimoiy qoida bo’lib,
bu tartib-qoida ijtimoiy hayotning istisnosiz hamma sohalarida kishilarning xatti-
harakatlarini tartibga solish funksiyasini bajaradi. Axloq- ijtimoiy ong shakllaridan
biri hisoblanib, har bir kishining jamiyat va oiladagi yurish-turishi, tartib-
qoidalarining yig’indisi sifatida gavdalanadi. Demak, jamiyatga, oilaga, mehnatga
bo’lgan munosabatlarda axloq namoyon bo’ladi.
Quyidagi donolarimiz bisotidan keltirilgan
jumlalarni o’qing va mushohada qiling.
«Axloq ilmi insonlarni yaxshi xulqlarga chaqirub,
yomon xulqlardan qaytarmoq uchun yaxshi xulqlarning
yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini bayon
qiladurgan, bildiradurgan bir ilmdir»
«Har kim axloq ilmini bilib amal qilsa, bu dunyoda
aziz, oxiratda sharofatlik bo’lur»
«Agar bir kishining o’zidan, ishidan, so’zidan
boshqa kishilar ozor topmasalar, yaxshi xulq deyulur.
Agar ozor topadurgan bulsalar yomon xulq deb atalur» 3
«Axloq- insonlarni yaxshilikka chaqirguvchi,
3
Q о р и Н и з о м и д д и н б и н м у л л а H а с а н . « И л м и а х л о q » . То ш к е н т : « Ё з у в ч и » , 1 9 9 4 . 3 - б е т . Axloq katеgoriyalari
Odob
Xulq Madaniyaт
Ma'naviyatNazokat](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_76.png)
![yomonlikdan qaytarguvchi bir ilmdir. Yaxshi xulqlarning
yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va
misollar ila bayon qiladurgan kitobni axloq deyilur»
«Agar nafs tarbiyat topib, yaxshi ishlarni qilurga
odat qilsa, yaxshilikka tavsif bo’lib, «yaxshi
xulqlar», agar tartibsiz o’sib, yomon ishlar
qiladurg’on bo’lib ketsa, yomonlikka tavsif bo’lib,
«yomon xulqlar» deb atalur» 4
«Axloq tarbiyasi insonni axloqiy barkamollikka yetkazish va uning bashariyat
jamiyatiga foydali inson qilib tarbiyalashdan iboratdir...
Bolalar suvga o’xshaydilar. Suv qaysi rangdagi
idishda bo’lsa, o’sha rangda tovlangani kabi, bolalar
ham qanday muhitda bo’lsalar o’sha muhitning shunday
odat va axloqini qabul qiladilar. Axloqiy tarbiyaning
eng buyuk sharti shundan iboratki, bolalar ko’proq
yaxshi va yomon axloqni o’z uylaridan, ko’chadagi
o’rtoqlaridan, maktabdagi o’quvchilardan qabul
qiladilar» 5
.
Axloq, axloqiy sifatlar haqida gapirdik, endi
axloqiy tarbiyaning mazmuni nimadan iborat? degan
savolga javob bersak.
Axloqiy tarbiya mazmuni asosan quyidagilarda o’z
ifodasini topadi:
1.Jamiyatga, Vatanga muhabbat va sadoqatni tarbiyalash.
Bu xildagi munosabatlar shaxsning vatanparvarligi,
fuqaro yetukligi, baynalminallik kabi fazilatlarda aks
etadi, uning maqsadlarida Vatan boyliklarini
ko’paytirish, mustahkamlash va himoya qilishga
4
Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёhуд ахлоq. Тошкент, 1994. 5-бет.
5
Ахатова Д. Абдурауф Фитрат. Ўзбек педагогикаси антологияси. Тузувчилар: С.Очил,
К.Hошимов. -Т., «Ўqитувчи», 1999. 55- бет .](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_77.png)
![qaratilgan amaliy ishlarida namoyon bo’ladi.
2.Mehnatga axloqiy munosabatni tarbiyalash. Bu axloqiy
munosabat shaxsning mehnat jarayonida namoyon
bo’ladigan yuksak ongida, mehnatning hayotdagi rolini
anglashida, xususiy va jamoa mehnatiga tayyorlik,
mehnatsevarlikda ifodalandi.
3.Atrofdagi kishilarga axloqiy munosabat. Shaxsning
jamoatchilik, ko’pchilik manfaatini o’z shaxsiy
manfaatidan ustun qo’yishidir.
4.Shaxsning o’ziga, o’z xulqiga axloqiy munosabatni
tarbiyalashi - bu o’quvchini ongli intizom ruhida
tarbiyalashdan iboratdir.
Axloqiy tarbiyani qanday yo’llar bilan amalga
oshirish mumkin?
Maktabda o’quvchilarga axloqiy tarbiya berishda
xilma-xil usullar qo’llaniladi:
- dars, ta’lim jarayonida axloqiy tarbiyani qo’shib olib
borish;
- ahil, inoq uyushtirilgan intizomli jamoa orqali axloqiy
tarbiya berish;
- to’g’ri rejalashtirilgan tarbiyaviy tadbirlarni tashkil
etish orqali;
- Maktabda ijobiy emotsional sharoit yaratish orqali.
Masalan, Mustaqillik kuni, navro’z bayrami;
- Barcha o’quvchilarning maktabdagi umumiy va yagona
tartib qoidaga rioya qildirish orqali;
- Turli tushuntirish, uqtirish, suhbat, munozara,
rag’batlantirish, jazolash usullaridan foydalanish
orqali;
- Tarbiyaviy soatlar, «Odobnoma» darslari saviyasini](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_78.png)
![oshirish orqali;
- Mehnat ilg’orlari, ilm-fan xodimlari, mehnat
faxriylari, hojilar bilan uchrashuvlar uyushtirish
orqali;
- Maktabda turli kechalar, olimpiada, festival,
musobaqalar o’tkazish, turli axloqiy-ma’rifiy tele-
radio eshittirishlaridan foydalanish;
- Dars va tarbiyaviy tadbirlar jarayonida milliy qadriyat
va an’analarimiz aks etgan asarlarni o’qib-o’rganish
orqali.
«Odob-axloq inson ko’rki» mavzusida qisqa (10
minutlik) munozara o’tkazing.
Munozara davrida qator insoniy sifatlarni ham
ko’rib chiqamiz. Eng avvalo inson fazilatlarining
o’zaro munosabatlarini va o’rnini aniqlab olmog’imiz
lozim. Insonning ma’naviyati uning odobi, xulqi,
madaniyatidan tashkil topadi. Ma’naviyat esa aqliy,
axloqiy, huquqiy, iqtisodiy va siyosiy bilimlar
zamirida shakllanadi.
Sifat alohida bir shaxsning muayyan bir xislatini
ifodalovchi kategoriyadir.
Fazilat - alohida shaxs, el, elat, xalq ulusga
taalluqli bo’lgan ijobiy axloqiy sifat majmui.
Odamning inson sifatida shakllana borishi jarayonida
uning kamolat darajasi odob, axloq, madaniyat,
ma’naviyat elementlarining unda qanchalik
mujassamlashganligi bilan belgilanadi. Shu o’rinda bu
kategoriyalarning mohiyati ustida to’xtalib o’tish
joizdir.
Odob - har bir insonning o’zi bir inson yoki jamoa](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_79.png)
![bilan bo’lgan muloqotida hamda yurish - turishida
o’zini tuta bilishidir.
Axloq - jamiyatda qabul qilingan, jamoatchilik fikri
bilan ma’qullangan xulq - odob normalari majmui.
Madaniyat - jamiyat va unda yashovchi fuqarolarning
faoliyati jarayonida to’plangan barcha ijobiy yutuqlar
majmuasi.
Ma’naviyat - inson ongini aks ettiruvchi barcha
ijobiy, ruhiy, intellektual fazilatlar majmuasi.
Mushohada qilish aqlning peshlanishiga olib keladi.
Aql ongni sayqallaydi, ong esa moddiy va ma’naviy
manbaga aylanadi. Shu tarzda inson sekin - asta
takomillashib, komillikka erishib boradi.
Musulmon axloqining asoslari mazmunan boy va rang - barang ko’rinishlarda
namoyon etadi. Qur’oni Karimdagi, Hadisi Sharifdagi asrlar davomida ota -
bobolarimiz hayotida tarkib topgan milliy urf - odatlar, ma’naviyatimiz
sarchashmalari Forobiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy va boshqa olimu
yozuvchilarning axloq haqidagi fikr-mulohazalari hozirgacha o’z qadr- qimmatini
yo’qotmagan.
Milliy istiqlol mafkurasining ma’naviy, madaniy va
yuksak axloqiy - ruhiy qadriyati shundaki, u hamma vaqt
har qanday sharoitda kishini halollikka da’vat etadi.
Zotan, uning siyosiy ahamiyati va ma’naviy qadriyati
ham xuddi shu bilan belgilanadi.
Ma’naviy-axloqiy tarbiyada vijdonning o’rnini qanday
tushunasiz?
Tarbiyada vijdon eng oliy ma’naviy - insoniy
sifatdir. Vijdon tushunchasi, insonning vijdoniy
sifati, uning ongi, qalbi, aqli va irodasiga
bog’liqdir. Chunki insonning ichki ruhiy kechinmalarida](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_80.png)
![yaxshilik va yomonlik doimo kurashda bo’ladi. Agar
inson biror ma’naviy vaziyatda o’z qalbiga quloq solib,
irodasini ishga solsa, g’arazgo’ylik, mansabparastlik,
molparastlik kabi g’ayri insoniy illatlardan ustun
chiqib oqilona ish ko’rsa uning vijdoniy sifati
yuqoriligini ko’rsatadi. Inson qalbida g’ayri insoniy
illatlarning ustun bo’lishi aslida ma’naviy
kasallikdir. "Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha
va tamoyillar" risolasida shunday deyiladi: «Milliy
mafkura insonga faqat moddiy boyliklar va ne’matlar
uchun emas, avvalo, Alloh taolo ato etgan aql -
zakovat, iymon - e’tiqod tufayli yuksak ma’naviyatga
erishish uchun intilib yashash lozimligini
anglatadigan, bu murakkab va tahlikali dunyoda uning
taraqqiyot yo’lini yoritadigan mayoqdir» 6
.
Har bir kishi o’z - o’ziga, kasbiga, davlatiga,
xalqiga, insoniyatga, olamga vijdoniy munosabatda
bo’lishi lozim.
Jamiyat mafkurasi - milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda katta rol
o’ynaydi.
Ularning merosini o’rganish talabalarni ruhiy - ma’naviy barkamol inson etib
tarbiyalashga katta yordam beradi.
«Komillikning asosiy belgilari» mavzusida
kichik munozara tashkil eting. «Aqliy hujum» usulidan
foydalangan holda mazkur muammoga javob izlanadi.
Bunda M. Mahmudovning fikrlarini e’tiborga
olishingiz lozim. U Islom Karimovning «Jamiyatimiz
6
Миллu исти қ лол ғ ояси: асосu тушунча ва тамойиллар. –Тошкент: «Ўзбекистон», 2000.
6-бет.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_81.png)
![mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat
qilsin» asarida komil inson shaxsi kontekstida
qaraladigan yuzdan ortiq deskriptor 7
mavjudligini aytib,
ularni qisqartirilgan holda keltiradi. Bular: 1) o’zini
anglash; 2) o’zligini anglash; 3) an’analarini anglash;
4) xalqning orzu-istaklarini bilish; 5) jamiyat
oldidagi maqsadni tushunish; 6) yagona milliy bayroq
ostida birlashish; 7) xalq va davlat xavfsizligi
to’g’risida qayg’urish; 8) vatanni sevish; 9) el-yurtga
sadoqat; 10) insonparvarlik hissi; 11) odamiylik
fazilatlari; 12) o’tmish va kelajak o’rtasidagi
vorislik; ulug’ ajdodlar merosini egallash; 14) milliy
qadriyatlarni bilish; 15) umumbashariy qadriyatlarni
egallash; 16) yurt birligi to’g’risida qayg’urish; 17)
o’z oldiga maqsad qo’ya bilish; 18) ta’lim-tarbiya
birligi; 19) ta’lim-tarbiyaning ongni o’zgartirishi;
20) ong, tafakkurning jamiyatni o’zgartirishi; 21)
mustaqil fikrlash; 22)ijtimoiy-siyosiy iqlim
o’zgarishi; 23) insonning hayotda o’z o’rnini topishi;
24) iymoni butunlik, 25) sog’lom fikrlilik; 26) zehn-
zakovatli yoshlarni tarbiyalash va shakllantirish 8
.
«Komillik- mehr-muruvvat, adolat, to’g’rilik, vijdon,
or-nomus, iroda, tadbirkorlik, matonat kabi ko’plab
asl insoniy xislat va fazilatlarning majmuidir» 9
.
Komillikni orzu qilmagan, barkamol avlodni voyaga yetkazish haqida
qayg’urmagan xalqning, millatning kelajagi bo’lmaydi. Komil inson g’oyasi azal-
azaldan o’zbek xalqimizning ezgu orzusi, millat ma’naviyatining uzviy bir qismi
bo’lib kelgan.
7
Дескриптор-(лотинча « descripto ») ёзаман, тавсифлайман
8
Миллий истиqлол g’ояси: асосий тушунча ва тамойиллар.-Тошкент:«Янги аср авлоди», 2001.. 131- бет.
9
Маhмудt М. Комил инсон шахси ва ижтимоий тажриба.// «Педагогик ма ҳ орат».2002, 4-сон, 6-10- бетлар.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_82.png)
![Oila murakkab ijtimoiy guruh bo’lib, biologik ijtimoiy, axloqiy, mafkuraviy
va ruhiy munosabatlarning birlashuvi natijasida vujudga keladi.
Oila tor maishiy tushuncha emas, balki u ijtimoiy
jamoadir. Shu sababli oilalar birlashib jamiyatni
tashkil qiladi. Oila jamiyatning boshlang’ich ijtimoiy
bo’g’ini bo’lib, o’zida oila a’zolarining ehtiyojlari,
qiziqishlari, mayllari, tarbiyasi va boshqa ijtimoiy
faoliyat turlarini aks ettiradi.
Bu muqaddas dargohda kelajak kishisi kamolga
yetadi. Keksalar ko’pincha «Bug’doy eksang bug’doy
olasan, arpa eksang- arpa olasan» deyishadi. Shuning
uchun ham kelajagimizning qanday bo’lishi bugun qanday
hayot kechirayotganimizga, bolalarimizga qanday tarbiya
berayotganimizga, ular qalbini qanday tuyg’ular,
orzular bilan to’ldirayotganimizga bog’liq.
Oilaviy tarbiya doimo o’zining murakkab va ko’p
qirraliligi, ajoyib va serjiloligi bilan ajralib
turadi. Bu shu bilan izohlanadiki, har bir oila o’ziga
xos bir olam, olam ichidagi olam, shu bilan birga
olamga sig’magan olam, u tarbiya ishida o’ziga xos,
takrorlanmas xususiyatlarni o’zida namoyon qiladi.
Biz oila haqida gapirar ekanmiz, unga qanday vazifa
(funksiya)lar yuklatilgan ligini bilishga qiziqishimiz
ham shubhasiz.
Oilaning asosiy vazifalari, funksiyalari
quyidagilardan iborat:](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_83.png)
![2-32 chizma
Oilaning iqtisodiy funksiyasi uning asosiy
tarbiyaviy funksiyasidir . Bolalarning aqliy, jismoniy,
axloqiy estetik tarbiyasiga oilada asos solinadi. Oila
inson deb ataluvchi binoning faqat poydevorini qo’yish
bilan cheklanmasdan, balki uning so’nggi g’ishti
qo’yilguncha javobgardir. Jamiyatning komil fuqarosini
shakllantirish, tarbiyalash hozirgi zamon oilasining
muhim funksiyasi darajasiga kiradi. Chunki shaxsning
ijtimoiylashuvi dastavval oilada amalga oshadi.
Oilaning kommunnikativ funksiyasi oila a’zolarining
o’zaro muloqot va o’zaro tushunishga bo’lgan ehtiyojini
qondirishga xizmat qiladi. Psixologik tadqiqotlarda
ta’kidlanishicha, turli ijtimoiy oriyentatsiyalar,
«ustanovka»lar, hissiy madaniyat, odamning axloqiy,
ma’naviy va psixologik salomatligi- oilada o’zaro,
ichki muloqot xarakteri, xonadondagi yoshi kattalarningOilaning funksiyalari
Tarbiyaviy
Felisitologik
Kommunikativ
Relaksatsiya
Regulyativ
Rekreativ
Reproduktiv
Iqtisodiy](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_84.png)
![o’zaro, munosabatlarida psixologik «ustanovka»larni
namoyon qilishlari oiladagi axloqiy psixologik iqlimga
to’g’ridan- to’g’ri bog’liqdir.
Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida fan
texnika taraqqiyotining yuksalib, odamlarning kundalik
hayotning urbanizatsiya-lashuvining
(radio,televideniye, video, kompyuter va boshqalar)
ortib borishi, oilalarning tobora nuklearlashib 10
borayotganligi bilan oilaning kommunikativ
funksiyasining ahamiyati tobora ortib bormoqda.
Oilaning rekreativ funksiyasi nimadan iborat ?
Nikoh-oila munosabatlari yuzaga kelgan dastlabki,
ibtidoiy zamonlardan buyon unga xarakterli bo’lgan
xususiyatlardan biri, oila a’zolarining axloqiy-
psixologik himoyalanishini ta’minlash, yosh bolalarga
va mehnatga yaroqsiz kishilar yoki keksa qarindoshlarga
moddiy-ma’naviy va jismoniy yordam ko’rsatish
kabilardan iborat bo’lib kelgan 11
.
Bu holat oilaning rekreativ funksiyasini- tashkil
qiladi. Oilaning rekreativ funksiyasi- o’zaro jismoniy,
moddiy, ma’naviy va psixologik yordam ko’rsatish
funksiyalaridan biri hisoblanadi.Oila iqtisodi,
byudjeti, daromadini rejali sarflash, kundalik
xarajatga, zarur buyumlarga pul ajratish, bir necha
yildan so’ng olinadigan narsalarga mablag’ yig’ish,
tejamli ro’zg’or yuritish er-xotinning katta tajriba,
malakaga ega bo’lishiga bog’liq. Shuningdek, oilada
o’sayotgan farzand ham mana shu malaka va ko’nikmalarga
10
Нуклеар ( nucleus )- ядро деган маънони англатиб, нуклеар оила- ота-она ва болалардан иборат бўлиши тушунилади.
11
1001 саволга психологнинг 1001 жавоби.Ғ.Б. Шоумарt таhрири остида. –Тошкент: «Меhнат», 2000. 38-39-бетлар.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_85.png)
![ega bo’lib borishi zarurligini unutmagan holda o’g’il-
qizga iqtisodiy masalalarni hal etishni o’rgata borish
lozim. Keyingi yillarda ro’zg’orda yuzaga kelayotgan
iqtisodiy muommalar oiladagi shaxslararo munosabatlarga
salbiy ta’sir etishi bilan saviyasining pasayishiga ham
olib kelmoqda. Bunday noxush holatlarning oldini olish
maqsadida moddiy qiyinchiliklar tufayli hosil
bo’ladigan muammolarni bartaraf etishda odamlarga
psixologik yordam ko’rsatish lozim.
Shuni ham ta’kidlab o’tish joizki, hozirgi vaqtda
oilaning rekreativ funksiyasini ko’p hollarda davlat
va ijtimoiy tashkilotlar o’z zimmasiga olmoqda. Jamiyat
a’zolarining xavfsizligini ta’minlash, qariyalarga
bepul tibbiy yordam ko’rsatish odamlar dam olishlari va
o’z sog’liqlarini tiklab olish imkoniyatlarini
beradigan dam olish uylari va sanatoriylarning
ochilishi shular jumlasidandir.
Oilaning muhim bo’lgan funksiyalaridan yana biri-
bu uning reproduktiv ( jamiyatning biologik
uzluksizligini ta’minlash, bolalarni dunyoga
keltirish) funksiyasidir. Bu funksiyaning asosiy
mohiyati inson naslini davom ettirishdan iboratdir.
Oilaning vazifasi faqatgina yangi avlodni dunyoga
keltiribgina qolmasdan, insoniyat paydo bo’lgan davrdan
boshlab yashab kelayotgan ilmiy va madaniy yutuqlari
bilan tanishtirgan holda, ularning salomatligini saqlab
turishdan ham iboratdir. Tabiatan berilgan avlod
qoldirish instinkti insonda farzand ko’rishga ularni
o’stirishga va tarbiyalashga bo’lgan ehtiyojga
aylanadi. Bu ehtiyojlarni qondirmasdan turib, kishi
odatda o’zini baxtiyor his eta olmaydi.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_86.png)
![Oilaning jamiyat oldidagi reprokduktiv funksiyasi
va uning bajarilishi deyilganda aholi sonining qayta
tiklanishi uchun har bir oilada nechtadan farzand
bo’lishi lozimligi nazarda tutiladi.
Statistik ma’lumotlarga ko’ra, agar har bir oilada
bittadan farzand bo’ladigan bo’lsa, bunday xalq
sakkizinchi avloddan keyin yo’q bo’lib ketishi mumkin
ekan.
Albatta, faqat oilagina jamiyat oldidagi funksiyalarini bajarib qolmasdan, balki
jamiyat ham oilalarga funksiyalarini muvaffaqiyatli uddalashlari uchun zarur
bo’lgan shart- sharoitlarni yaratib berishi lozim. Bu o’rinda hukumatimiz
tomonidan yuritilayotgan demografik siyosat, iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy
tadbirlar bunga yaqqol misol bo’la oladi.
Oilaning felitsitologik funksiyasi nima? Hozirgi
zamon oilasining tobora ahamiyati ortib borayotgan
funksiyalaridan biri uning felitsitologik funksiyasidir
(italyancha «felitsite»- baxt degani). «Shaxsiy
farovonlikka erishishga intilish oilaviy munosabatlar
tizimida ko’p jihatdan hal qiluvchi omil bo’lib
bormoqda. Oilada er-xotining bir-birini to’liq
tushunishi- ularning o’zlarini baxtli his qilishlarini
ta’minlaydi. Shuningdek, o’zidagi mavjud tabiiy-
ijodiy imkoniyatlar (iqtidorni) ro’yobga chiqarish,
jamiyat va oila doirasida sarflash ham insonga o’zini
baxtli his qilish imkonini beradi» 12
. Keyingi vaqtlarda
insonning imkoniyatlari ortgan sari uning baxtga
intilish darajasi ham ortib bormoqda.
Oilaning regulyativ funksiyasi oila a’zolari
o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni boshqarish tizimini,
12
1001 саволга психологнинг 1001 жавоби.Ғ.Б. Шоумарt та ҳ рири остида.-Т.: «Ме ҳ нат», 2000. 40-41 бетлар.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_87.png)
![shuningdek birlamchi ijtimoiy nazoratni, oilada
ustunlik va obro’ni amalga oshirishni ifodalaydi.
Bunda kattalar tomonidan yosh avlodi nazorat qilish va
ularni moddiy hamda ma’naviy tomondan qo’llab-
quvvatlash nazarda tutiladi.
Oilaning relaksatsiya funksiyasi uning eng asosiy
funksiyalaridan biridir. Bu degani oila a’zolarining
jinsiy, emotsional faoliyatini, ruhiy-jismoniy
quvvatini, mehnat qobiliyatini yana qayta tiklash
demakdir 13
.
Oila funksiyalarining muvaffaqiyatli bajarilishi
har qanday oila baxtini ta’minlovchi mezon
hisoblanadi. Shuning uchun oilaning o’z funksiyalarini
muvaffaqiyatli bajarishi nafaqat uning ichki holatiga,
shu bilan birga jamiyatning ijtimoiy sog’lomligiga ham
ta’sir etadi.
(Har bir funksiya mohiyati tushuntirilgandan so’ng
kichik munozara tashkil etiladi)
Oilashunos olimlar: G’.B.Shoumarov, N. Sog’inov,E.
Sattorovlar oilaning maqsadi: barkamol avlodni voyaga
yetkazish va jamiyat ravnaqiga hissa qo’shish, deb
ta’kidlaydilar.
Demak, oilaning asosiy maqsadi ham ma’naviy, ham iqtisodiy jihatdan oilaviy
ahvolni rivojlantirish, jamiyatga sog’lom, aqlli, har tomonlama barkamol farzand
tarbiyalash. Jamiyatdagi barcha yutuqlardan foydalangan holda, undagi illatlarni
tag-tomiri bilan yo’q qilishda faol ishtirok etish. Oila qal’a ekan, bu qal’ada
bekinmachoq o’ynamaslikni, yoshlikdan o’yinqaroqlik, beboshlik, erkalik,
beparvolik o’rnini sezgirlik, mas’uliyat, andisha, javobgarlikni sezish kabi
13
1001 саволга психологнинг 1001 жавоби.Ғ.Б. Шоумарt та ҳ рири остида. -Т., «Ме ҳ нат», 2000. 42-бет.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_88.png)
![fazilatlar egallashi lozimligini tushunish kerak. Buning uchun o’zimizda ma’suliyat
hissi ko’nikmasini his qilishimiz zarur.
Yosh avlodning hayotdagi ko’p qismi oilada o’tadi.
Shu boisdan turmushning murakkab muammolari bilan
oilada tanishadilar.
Oiladagi mavjud an’analar, urf-odatlar, rasm-
rusmlar va marosimlarning ijobiy ta’sirida yigit-qizlar
asta-sekin kamol topib boradilar. An’ana va marosimlar
tarbiyaning qudratli quroliga aylanadi.
Oilaviy tarbiya ijtimoiy tarbiya bilan uzviy
aloqada bo’lsagina o’sib kelayotgan yosh avlod
farovonligini ta’minlashi mumkin. Oila tarbiyasidagi
yutuqlar ota-onalarga pedagogik bilimlar berish,
oilaviy tarbiya bo’yicha tajribalar almashish, ota-
onalarni tarbiyaviy ishlarga qizg’in jalb qilishga ham
bog’liqdir. Har bir ota-ona o’z farzandini tarbiyalash
borasidagi burch va mas’uliyatlarini chuqur anglashiga
bog’liq.
Bundan tashqari normal oilaviy muhit, ota-onaning
obro’si, to’g’ri kundalik rejim, bolani kitobga va
o’qishga, mehnat qilishga o’z vaqtida jalb qilishlari
ham muvoffaqqiyat garovidir.
Shunday qilib, oilaning jamoatchilik bilan
hamkorligining o’rni beqiyosdir. O’zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasida «Oila jamiyatning
asosiy bo’g’ini ekanligi (3-bo’lim, 14-bob, 63-modda) 14
qayd etilgan. Mustaqillik izohli ilmiy ommabop lugatida
«Oila- kishilar hayotining eng muhim qismi, jamiyatning
kichik hujayrasi, ijtimoiy-madaniy organizm» 15
ekanligi
14
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Тошкент: 1992 . 63- модда, 14 бет.
15
.Мустаqиллик. Изоhли илмu-оммабоп луg’ат. Тошкент: «Шарq».177- бет.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_89.png)
![qayd etilgan.
Mustaqillik munosabati bilan o’zbeklarning oilaviy hayotida urf-odatlar, an’analar
qayta tiklandi( beshik to’ylari, to’y-aza munosabatlari va h.k). Bunday urf-odatlar
oilani mustahkamlashning qo’shimcha yo’llaridan biridir. O’zbekiston hukumati
va shaxsan prezident I.A.Karimov oila masalalariga doim diqqat-e’tibor berib
kelmoqdalar. (Masalan, «Sog’lom avlod uchun» ordenining ta’sis etilishi, maxsus
Respublika bolalar jamg’armasining bunyod etilishi, ko’p bolali onalar uchun
qo’shimcha moddiy yordam ko’rsatish va shu kabi tadbirlar). Davlatning oilaga
bunday munosabati tushunarlidir. Chunki, oilalarning serfarzandligi jihatidan
O’zbekiston MDH davlatlari ichida Tojikistondan keyin ikkinchi o’rindadir.
Oilaning jamoatchilik bilan hamkorligi yaqin
bo’lgandagina sog’lom g’oyalar, siyosiy ong va huquqiy
madaniyat, mustaqil fikrlash, iymon, e’tiqod kabi
tushunchalar ravnaqiga yetishadi. Bunda mahalla,
bobolar va momolar tarbiyasi demokratiya darsxonasi
bo’lishi kerak.
O’QUVCHILARNI IQTISODIY VA EKOLOGIK TARBIYALASH
Bolalarga maktab va oila sharoitida iqtisodiy
tarbiya berish muammosi ko’pdan buyon pedagogikaning
asosiy muammolaridan biri bo’lib kelmokda. Bozor
iqtisodi sharoitida yoshlarda iqtisodiy tafakkurni
tarbiyalash ayniqsa muhimdir.
Mamlakatimizda bozor iqtisodi o’ziga xos va o’ziga mos
yo’l bilan bosqichma-bosqich shakllanmoqda. Shu bois
hozirgi davrda xalqimizning iqtisodiy madaniyatini
ko’tarish va jumladan yosh avlodning iqtisodiy
savodxonlik darajasini oshirish alohida ahamiyat kasb
etadi.
O’zbekiston Respublikasi prezidenti huzuridagi](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_90.png)
![iqtisodiy islohatlar, tadbirkorlik va xorijiy
sarmoyalar bo’yicha idoralar kengashining,
O’zbekiston Respublikasida Iqtisodiy ta’limni tashkil
etishni takomillashtirishning asosiy yunalishlari
to’g’risida 1996 yil may oyida qabul qilingan
qarori ham ana shu maqsadni ko’zda tutgan.
Maktabda o’quvchilarga iqtisodiy ta’lim va tarbiya
berish ta’lim jarayonining muhim tomonidir. Avval
iqtisodiy tarbiya haqida mukammal tushunchaga ega
bo’lmoq darkor. Iqtisodiy tarbiya o’quvchilarda
tejamkorlik, mehnatsevarlik, tashabbuskorlik,
ishbilarmonlik, iqtisodiy hisob kitob kabi
qobiliyatlarni tarkib toptirishdir.
Iqtisodiy tarbiya mazmuni Sharq mutafakkirlari
tomonidan muntazam boyitib kelindi. CHunonchi, Muhammad
Ibn Muso Al-Xorazmiy matematika fani inson xayotida
asosiy o’rin tutishini takidlab, kishi hisob ilmini
bilsagina u o’z mehnatining natijalarini o’lchovlar
orqali aniqlay olishi mumkin- deydi.
Bolalarga iqtisodiy tarbiya berish oiladan boshlanadi.
Abu Ali Ibn Sino o’z asarlarida shunday yozadi:
«Oila a’zolarini kunlik oziq- ovqatlar uchun
yetarli maxsulotlarni oldindan tejamkorlik bilan sarf
qiladi.Har bir kishi bug’doy, guruch, mevalarni saqlash
yo’llarini bilishi kerak. Ehtiyojga yaroqli narsalarga
tejamkorlik bilan munosabatda bo’lishi lozim. Ota-ona
uvol qilish gunoxligini farzandlariga yoshligidan
nasixat yo’li bilan o’rgatadi.»
Iqtisodiy tarbiya - jamiyatning shaxsga mustaqil
faoliyatida samarali ko’rsatkichlarni ta’minlovchi
aniq iqtisodiy tushunchalar iqtisodga bog’langan.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_91.png)
![Siyosat, qonunlar, qonuniyat asoslari va va ularning
amalda foydalanishi yo’l- yo’riqlarning yig’indisini
o’zlashtirishga imkon beruvchi izchil maqsadga muvofiq
ta’siridir.
Iqtisodiy ta’lim - ijodkor shaxsining shaxsining
shakllanishiga ta’sir etuvchi iqtisodiy bilimlar,
ko’nikma, malaka yig’indisi, uzluksiz izchil maqsadga
ko’ra shaxsning ehtiyoj imkoniyatlarini hisobga
olib, turli uslub, aniq dasturlar, metodikalar bilan
yetkazish jarayonidir.
Iqtisodiy tarbiyaning qator vazifalari mehnat
darslarida amalga oshiriladi. Bu darslar nechog’lik
qiziqarli va foydali tashkil etilsa, bolalar «mendan
ketguncha egasiga yetguncha», «Moling sara bo’lmasa,
bozoring sara bo’lmas» maqollar ma’nosini tushinib
oladilar.Ular o’zlari bajarayetgan ishning
chiroyli ,ozoda qilib bajarilishiga e’tibor berishadi.
Iqtisodiy tarbiyani tashkil etish jarayonida quyidagi vazifalar amalga
oshiriladi:
- o’quvchilarga iqtisodiy bilim asoslari (iqtisod,
oila xo’jaligini yuritish va boshqarish, ishlab
chiqarish jarayonini tashkil etish, ishlab chiqarishni
moliyalashtirish, kapital, tadbirkor, tadbirkorlik
faoliyati, kichik va o’rta biznes, ijara, shartnomalar
va ularni tuzish, banklar, bank operatsiyalari,
byujdetni shakllantirish, daromad, bankrot, biznes-reja
va boshqalar) borasida chuqur bilimlar berish va ularni
takomillashtirish;
- o’quvchilarda iqtisodiy ong va tafakkur, xususan,
mavjud moddiy boyliklarga nisbatan oqilona munosabatni](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_92.png)
![tarbiyalash;
- ularda muayyan kasbiy yoki ishlab chiqarish
ko’nikma va malakalarini shakllantirish;
- ularni iqtisodiy ishlab chiqarish jarayoniga
faol jalb etish;
- o’quvchilarda tadbirkorlik faoliyatini tashkil
etishga nisbatan ehtiyoj va layoqatni yuzaga keltirish;
- ular tomonidan tor doirada bo’lsada tadbirkorlik
faoliyatining yo’lga qo’yilishiga erishish.
Ma’lumki, «iqtisod» so’zining ma’nosi keng bo’lib,
chuqur mazmunga ega. Ko’p urindi bu so’z xalq ichida
«tejamkorlik» so’zining sinomini sifatida qo’llaniladi.
Tejamkorlik haqida so’z ketganda isrofgarchilikka yo’l
qo’ymaslikki tushunamiz.
«Iqtisod» tushunchasiga, mashhur o’zbek muayamini
Abdulla Avloniy quyidagicha ta’rif beradi: «Iqtisod deb
pul va mol kabi na’matlarning qadrini bilmakka aytilur.
Mol qadrini biluvchi kishilar o’rinsiz yerga bir
tiyin sarf qilmas, o’rni kelganda, so’mni ayamas.
Sahovatning ziddi bahillik o’ldig’i kabi iqtisodning
ziddi isrovdur. Alloh. Taolo isrof qiluvchilarni
suymas».
Ota-bobolarimizning o’z farzandlarini tejamkor
bo’lishga undaganlarini xalq og’zaki ijodi misolida ham
ko’rishimiz mumkin. Masalan, tejamkorlik mavzui xalq
maqollarida ham o’z aksini topgan. Zero, bu maqollar
yuz yillar davomida avloddan-avlodga o’tib, xalqning
dilida saqlanib kelgan.
Maqollar kishilarning tarixiy tajribasi sifatida
ko’pgina sinovlardan o’tib shakllanadi va chuqur ma’no](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_93.png)
![kasb etadi. Mana ularning ayrimlari: «Tejagan-birga
birni qo’shar, tejamagan birini ham boy berar», «Pul
topish uchun kuch-quvvat kerak, tejash uchun-fahmu-
farosat», «O’zingnikini bir bor tejasang, xalqnikini
ming bor teja», «Tejamligu rasomadlik-aka-uka,
to’g’riligu halollik-opa-singil», «Tejamkor-olqish
olar, isrofgar koyishga qolar» va hokazo.
Hattoki, ota-onalarimiz tejamkorlik ruhida
tarbiyalash vazifasiga farzandlarining baxtli-saodatli
bo’lishning bir sharti, axloqiy tarbiyaning bir
ko’rinishi sifatida qaraganlar.
Bozor iqtisodiyotining maqsadi jamiyatning barcha
a’zolarini, jumladan, ota-onalarni, ularning
farzandlarini amaliy hisob-kitobga va oqilona
omilkorlikka o’rgatishdan iborat. Zotan, pul ham
shaxsni tarbiyalaydi. Uni mensimaslik ikki tomonlama
xatolarni keltirib chiqarishi mumkin. Uning bir tomoni,
bolani oilaning moddiy qiyinchiliklarini bilishni
istamaslik odati paydo bo’ladi va u tekinxo’rlikka
o’rganadi. Ikkinchi tomoni, pulga xirs qo’yish,
ochko’zlik, xudbinlik, xasislik kabi illatlarni
keltirib chiqaradi.
Ma’lumki, azaldan ota-onalarimiz bolalarni xo’jalik
ishlari bilan tanishtirib, oilaning kirim va chiqim
ishlarini ularga o’rgatib kelishgan. SHu tarzda, bolada
oilaning moddiy ahvoli xasida tasavvur hosil bo’lishiga
e’tibor berilgan.
Hozirgi zamonda butun dunyoda ko’zga tashlayotgan
oziq-ovqat, ichimlik suvi, foydali qazilmalar va shu
kabi zaxiralarning kamayib borayotganligi, shuningdek,
ahvoli sonining ortib ketayotganligi qator muammolarni](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_94.png)
![keltirib chiqarayotganligi tejamkorlik, ishbilarmonlik,
omilkorlik kabi qadriyatlarning umuminsoniy,
umumbashariy ahamiyatini zarurligini ko’rsatib
bermoqda.
Demak, tejamkorlik ishbilarmonlikni bir ko’rinishi
sifatida qadriyat hisoblanib kelingan va u ma’naviy-
axloqiy mazmunga egadir. Bu tushunchani bola ongiga
singdirib borish ota-onaning vazifasini bo’lib, uni
bajarish faqat shaxsiy ish bo’lmasdan, balki ijtimoiy
ahamiyatiga molik hodisadir. CHunki, bola o’zida
tejamkorlik tuyg’usini shakllantira borib, faqat o’z
mehnatini va o’zgalar mehnatini qadriga yetadigan
bo’ladi. Buni anglab yetish bolada o’zi, ota-onasi va
jamiyat yaratgan boyliklarni qadriga yetish, ularni
asrab-avaylash ko’nikmasi va malakasi paydo bo’la
boshlaydi.
Bu tarbiyaning noto’g’ri va zararli yo’li bo’lib,
bundan ota-onalarning o’zlari ko’proq zahmat
chekadilar. Bizningcha, ota-onalar o’z farzandlarini
mehnatsevar va tejamkor qilib tarbiyalash uchun
quyidagilarga amal qilishlari kerak.
1. Bola o’z ota onasining qayerda ishlashini va nima
ishlab chiqarishini, bu ishlab-chiqarishning butun
jamiyat uchun qanday ahamiyati borligini bilishi kerak.
Umuman, bola ota-onasi ishlab, topib keltiradigan
daromadning katta va foydali ijtimoiy mehnat evaziga
olinadigan ish haqi ekanini mumkin qadar ertaroq yaxshi
tushunishi lozim.
2. bolani oila byudjeti bilanmumkin qadar ertaroq
tanishtirish lozim. u otasi va onasining qancha maosh
olishini bilishi kerak. Bola ota yoki onasining nimaga](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_95.png)
![muhtoj ekanligini, bu muhtojlikning qanchalik
zarurligini bilishi zarur, u oilaning boshqa a’zolari
ehtiyojini yaxshiroq qondirish uchun o’zining ba’zi
ehtiyojlaridan vaqtincha kechishga odatlanishi kerak.
Oilaning umumiy ehtiyojiga doir masalalarini muhokama
qilishga bolani ko’proq jalb qilish lozim.
3. Agar oilaning moddiy sharoiti juda yaxshi bo’lsa,
bolaning o’z tengdoshlari oldida bunday yaxshi sharoit
bilan g’ururlanish va maqtanishga odatlantirmaslik
kerak. Bola oilaning boyligidan o’zgalar oldida
gerdayishga hech qanday asos yo’qligini tushunish
zarur.
4. Ota-onalar bolalarining halol, rostgo’y va
sofdillikka odatlanib borishlarini diqqat bilan kuzatib
borishlari kerak. Ular hech narsani boladan atayin
yashirmasliklari va shu bilan birga uning ko’z o’ngida
yotgan bo’lsa ham, so’roqsiz olmaslikka o’rgatishlari
zarur. Havas keltiradigan har xil narsalarni atayin
bolaning ko’z o’ngicha qo’yib, uni ana shu narsalarga
beparvolik bilan, suhlik qilmay qarashga o’rgatish
lozim.
5. Oilada tejamkorlik va xtiyotkorlik tarbiyasini
to’g’ri tashkil etib eskirib qolgan narsalarni
yaxshilab ta’mir qilib, yangisini sotib olish vaqtini
cho’zish va shu yo’l bilan ota-onalar yoki oilaning
boshqa a’zolari topgan pulning ma’lum qismini tejab
qolish bolani juda kichik yoshligidan boshlab
xo’jaligini yaxshi yuritmoqchi bo’lgan kishi ro’zg’orda
qaysi narsaning eskira boshlanganini avvalroq payqashi,
ro’zg’or buyumlarining juda eskirib qolishiga yo’l
qo’ymasligi, ularni o’z vaqtida tuzattirish, bozorda](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_96.png)
![yoki do’konda tasodifan ko’rib qolgan narsasini sotib
olavermay, balki haqiqatdan kerak bo’lgan narsani sotib
olishi maqsadga muvofiqdir. Bolalarga ham shu odatni
singdirib borish kerak.
6. Bola faqat o’z xonadonidagi buyumlarinigina
ehtiyot qilib qolmay, balki boshqa kishilarning
buyumlarini ayniqsa, ko’pchilik foydalanadigan
buyumlarni ham ehtiyot qiladigan bo’lishi lozim.
7. Tejab-tergab ish ko’rish odatlarini bolada mumkin
qadar ertaroq tarbiyalamoq kerak. Odat mashq qilish
bilan hosil bo’ladi. shu yo’l bilan bolada buyumlarni
tejab-tergab turish istagini doimo rag’batlantirib
turish kerak.
8. Pulni tejab-tergan sarflash ayniqsa muhimdir.
bunday harajatlarning ro’yxati bolaning yoshiga va
oilaning qurbiga qarab turlicha bo’lishi mumkin.
Deylik, 10 yashar bola uchun taxminan quyidagicha
ro’yxat tuzsa bo’ladi: daftar, kitob sotib olish, yo’l
kira, butun oila uchun non, sut, saryog’, sovun sotib
olish, uning o’zi va ukasiga ruchka olish… bola katta
bo’lgan sari, bunday harajatlar ro’yxati ancha
ma’suliyatliroq va murakkabroq bo’la borishi lozim.
Boshlang’ich sinflarga "Iqtisod alifbosi " fani
o’qitilmokda. Kitob rasmlardan iborat, chunki
o’quvchi xali harf tanimaydi.
Yuqori sinflarda " Iqtisodiy bilim asoslari " degan
dars o’tilmokda. "Bozor", "Ishlab chiqarish
texnologiyasini o’stirish" ,"Maxsulotlarni tan-
narxi", "tovarlarni chet ellar bilan turli yo’llar
orqali ayriboshlash” kabi mavzulardagi mashg’ulotlar
xayotiy tusda o’tkazilsa o’quvchi ongida chuqur iz](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_97.png)
![qoldiradi.
Ekologik tarbiyaning mohiyati, darsda va darsdan
tashqari ishlarda e kologik tarbiya.
Tabiat bilan inson o’rtasidagi o’zaro munosabatlar
ma’lum qoidalarga bo’ysungan holda boradi.Bu
qonunlarni buzilishi ertami kechmi ekologik xalokatga
olib keladi. Mustaqil respublikamizdagi ekologik
muammolar umumijtimoiy masalalarning ajralmas qismi
hisoblanib,keng jamoatchilik oldidagi xal etilishi
zarur bo’lgan masalalardan biridir.Ekologiya
tushunchasi fanga birinchi bo’lib ,1866 yilda nemis
biologi E.Gekkel tomonidan kiritilgan. Ekologiya
yunoncha so’z bo’lib, uning ma’nosi tirik
organizmlarning yashash sharoiti yoki tashqi muxit
bilan o’zaro munosabatini bildiradi. Ekologik ta’lim
va tarbiyani bog’chadan hamda umumta’lim
maktablarining 1- sinfidan boshlash kerak. Ekologik
tarbiya insonning tabiatiga, biosferaga bo’lgan
yangicha munosabatlarni shakllantirishda muhim
bosqich hisoblanadi. Ekologik tarbiya atrof muhitga,
olamga, xayvonot va o’simlik dunyosiga muxabbat va
extiyotkorona munosabatlarni shakllantirish
jarayonidir.
Ajdodlarimiz bu masalaga aloxida e’tibor bilan
qaraganlar . Bolalar go’daklik chog’laridanoq axloqiy
va mehnat tarbiyasini oilada boshlaganlar. Ularda
mehnatga muxabbat atrof muxitga xurmat, obodonchilik
va ko’kalamzorlashtirish hissi shakllantirilgan. Oila
davrasida farzandlarga "Suvga tuflama, uni iflos
qilma, chunki barcha jonivorlar uni ichib baxra
oladi", "Birni kessang, o’nni ek" kabi o’git,](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_98.png)
![nasixat qilganlar. Hozirda umumta’lim maktablarining 5
- sinflaridan boshlab, e k o l o g i ya fani
o’qitila boshlanadi.
Ekologik ta`lim deganda o`quvchilarga berilishi lozim bo`lgan tabiat bilan
inson orasidagi munosabatlarni ifodalovchi bilimlar tizimi tushuniladi.
Ekologik tarbiya esa insonning atrof-muhitga nisbatan munosabatini
tarbiyalashdir. Ekologik ta`lim-tarbiya umumiy ta`lim-tarbiyaning tarkibiy qismi
bo`lib, maktabda barcha fanlarni o`qitishda amalga oshirilishi ko`zda tutiladi.
ekologik ta`lim-tarbiyadan bosh maqsad ham yosh avlodda atrof-muhit va uning
muammolariga ongli munosabatni shakllantirishdan iboratdir.
Ekologik tarbiyalash jarayonida yoshlar tabiat boyliklarini tejab-tergansha,
tabiatni muhofaza qilishga o`rgatila boriladi. Atoqli pedagog V.A. Suxomlinskiy
“Bolalarga jonim fido” asarida “Men bolalar «Alifbeni ochib, birinchi so`zini
hijjalab o`qishlariga qadar avval dunyodagi eng ajoyib kitob – tabiat kitobini
mutolaa etishlarini istardim” 16
deb ta`kidlaganidek, bu boradagi barcha ishlarni
bolaning kichikligidanoq boshlash maqsadga muvofiqdir.
Ekologik tarbiyada o`quvchilarni o`z maktabini, yashaydigan muhiti -
shahar va qishloq ko`chalarini ko`kalamzorlashtirish, mevali va manzarali daraxt
ko`chatlari ekish, xiyobonlarni, suv havzalarini ozoda saqlash, uy hayvonlariga
qarash kabi ishlarda kuchi yetgancha qatnashishga jalb etish katta ahamiyatga ega.
Ekologik madaniyat avvalo oiladan boshlanadi.
Ekologik tarbiya berishni tayyorlashning mazmuni quyidagilarni o`z ichiga
oladi:
- Atrof muhit va uning shaxs ma`naviy dunyosiga ta`siri;
- Tabiat va uning ahamiyatini aniqlash;
- Tabiatga muhabbatni rivojlantirishda maktab va oilaning hamkorligi;
- O`z yashash joyi, shahar va qishlog`i, oila va maktab hovlisini
ko`kalamzorlashtirishda, hatto, sinf xonasidagi o`simliklarni ham parvarishlashga
qiziqishlarini oshirish;
16
Pedagogika. A.Munavvarov tahriri ostida. T., “O`qituvchi”, 1996 y, 153-bet](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_99.png)
![- Atrof-muhit muhofazasi, bunda bolalarning vazifalari;
- Tabiatni muhofaza qilishda ota-onalarning naunalari;
- Oiladagi maktabdagi tabiatni, o`simliklar va hayvonot dunyosini
e`zozlashga o`rgatish, jonivor va qushlarni parvarish qilish;
- Tabiatga ongli munosabat jarayonida o`quvchilarning dunyoqarashini
kengaytirish;
- Yoshlarni ekologik tarbiyalashda milliy an`ana va udumlarni qayta tiklash,
ularga e`tiborni kuchaytirish.
O`quvchilar ekologik tarbiya ishlari jarayonida quyidagilarni bilishlari zarur:
- Tabiat haqida tushuncha, tabiiy muhit, tabiiy omillar va ular orasidagi
bog`lanish;
- Tabiat boyliklaridan tejab-tergab foydalanish va ularni muhofaza qilish;
- Atrof-muhitni ifloslanishlardan saqlash;
- Tabiatni kelajak avlodlar uchun tabiiy holda qoldirishga intilish.
Ekologik tarbiya berishda ta`lim tizimida o`qitilayotgan deyarli barcha
fanlarning imkoniyatlaridan foydalanish mumkin. Jumladan, biologiya, ximiya,
iqtisodiy geografiya, fizika, astronomiya fanlarini o`qitish jarayonida ham
o`quvchilarga ekologik tarbiya berib boriladi.
Ekologik ta’lim tarbiya quyidagi asosli bo’limlarni o’z ichiga oladi:
1. O’quvchilarni tabiat go’zalliklarini sevish,ulardan estetik zavq olish
ruhida tarbiyalash.
2. Jonli va jonsiz tabiatning rivojlanish qonuniyatlari , tabiat bilan jamiyat
o’rtasidagi murakkab o’zaro munosabatlar,inson xo’jalik faoliyatining tabiatga
ta’siri oqibatlari haqida bilim berish.
3. O’quvchilarda ekologik madaniyatni tarbiyalash.Tabiatni sevish ,undan
to’g’ri va ongli ravishda foydalana bilishni tarbiyalash kishilarda tabiat oldida
masuliyatni anglash malakasini xosil qiladi. Tabiatning normal holati uchun
fuqoralik masuliyatini anglash malakasini xosil qiladi.Tabiatning normal holati
uchun fuqarolik masuliyatini to’la anglash ekologik ta’lim va tarbiyaning
ifodasidir.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_100.png)
![Kishilarda tabiat qonunlariga to’la rioya etish
to’g’risida va bu sohada vatan ,xalq ,davlat va
kelajak avlod oldidagi burch tuyg’usi va masuliyat
hisi xosil etilsa, ularda ekologik ong va tafakkur
xosil bo’lmaydi. Ekologik ong va tafakurga ega bo’lgan
kishi o’z mehnat faoliyatida tabiatga ta’sir etish
qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligini
oldindan ko’rib, ongli ravishda ish tutadi.
Bolalarda ekologik xususiyatdagi tasavvurlarini kengaytirishda tarix va
geografiya fanlarining imkoniyati katta. Bundan 500 yil,1000 yil avval o’lkamiz
tabiati qanday bo’lgan , o’simlik va xayvonot olami qanday bo’lgani kabi
savollarga javob topish mumkin. Ona tili darslaridagi ko’plab mashqlar
o’quvchilarda tabiatga mexr uyg’otishi qo’l keladi.
Matematika fanida beriladigan ekologik ta’lim
tarbiya jarayonida o’quvchilar tabiatidagi salbiy
yoki ijobiy o’zgarishlar inson sog’ligiga qanday
ta’sir qilishi haqida aniq tasavvurga ega
bo’lishadi. Masalan: Respublikamizda 1200 ga yaqin
sanoat korxonasi borligi, ular xavoga 1500 tonnaga
yaqin zaharli moddalarni chiqarayotganligi, bunday
holat 10 yil, 20 yildan keyin shu maromda ketaversa
nimalarga olib kelishi mumkinligini misollar
vositasida ekologik falokat oqibatlari yoshlarga
tushuntiriladi.
Ekologik yo’nalishdagi to’garaklarda bolalar
tabiatga zarar yetkazmaslikka, tabiat go’zalliklaridan
zavqlanishga, atrof muxitni sevishga o’rgatilib
boriladi.
To’garak mashg’ulotlarida o’tiladigan "Tabiatni
e’zozlaylik", "Tabiat va inson", "Ekologiya va inson",](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_101.png)
!["Orol madad so’raydi", "Qushlar bizning do’stimiz" kabi
mavzularda tabiatga qiziqishni yanada oshiradi.
O’qituvchining bolalarga ekologik ta’lim tarbiya
berishda xalqimizning o’ziga xos milliy
tarbiyasidan o’rinli foydaanishi yaxshi samara
beradi.
Masalan, "Soyasidan xalq foydalanib to’rgan
daraxtni kesib yuborgan odamni tangri do’zaxga
maxkum etur", "Qaysi musulmon ekin eksa, yoki biror
daraxt o’tkazsa, so’ng uning mevasidan kush yeki
xayvon yesa, uning ekinidan yeyilgan narsaning har
biridan unga sadaqa savobi yoziladi" kabi hodisalarda
ekologiyaga oid tushunchalar bordir.
Qovun sayli, suv sayli, uzum sayli, hosil bayrami,
navro’z bayrami, xirmon to’yi kabi bayramlar ham
o’quvchilarga ekologik tarbiya berishda katta
ahamiyatga ega.
FUQAROLIK TARBIYASI
Fuqаrоlik tаrbiyasining mаzmuni vа
vаzifаlаri . Mustаqil O`zbеkistоn Rеspublikаsidа
shаkllаnаyotgаn milliy istiqlоl g`оyalаri fuqаrоlаrni
Rеspublikа Kоnstitusiyasidа e’tirоf etilgаn
insоnpаrvаr, dеmоkrаtik, huquqiy dаvlаt vа huquqiy
jаmiyatni bаrpо etishdеk ezgu mаqsаd аtrоfidа
birlаshtirishgа хizmаt qilаdi. Hаr bir fuqаrоning
ijtimоiy-siyosiy, huquqiy fаоlligini yuzаgа kеltirish,
huquqiy mаdаniyatini qаrоr tоptirish – fuqаrоlik
(huquqiy) jаmiyatning аsоsiy tаlаbi sаnаlаdi.
Jаmiyat tоmоnidаn qоnunchilik yo`li bilаn bеlgilаngаn tаlаblаr fuqаrо
хulqini bаhоlаsh, хаtti-hаrаkаtlаri mоhiyatini tаhlil qilish uchun mеzоn bo`lib](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_102.png)
![хizmаt qilаdi. Аnа shu tаlаblаrgа muvfiq fuqаrоning хulq-аtvоridаgi аyrim
ko`rinishlаr, hаrаkаtlаr yoki оdаtlаr mа’qullаnаdi yoki qоrаlаnаdi.
O`zbеkistоn Rеspublikаsi fuqаrоlаrining mаqsаdi
erkin, dеmоkrаtik, insоnpаrvаr huquqiy dаvlаt vа
jаmiyatni qurishdir. Bu jаmiyatni bunyod etish
jаrаyonidа yangi ijtimоiy fuqаrоlik tаrbiyasini tаshkil
etish vаzifаlаrini yanаdа murаkkаblаshtirаdi. Zеrо,
dеmоkrаtik, huquqiy jаmiyat bаrpо etilishining
muvаffаqiyati fuqаrоlаrning ijtimоiy-siyosiy оnglilik
dаrаjаsi, fuqаrоlik fаzilаtlаrining qаrоr tоpgаnligi vа
ijtimоiy fаоllik ko`rsаtkchlаrigа bоg`liq.
Fuqаrоlikning ijtimоiy аsоsi yangi ijtimоiy-
iqtisоdiy munоsаbаtlаr bo`lib, undа fuqаrоlаrning
shахsiy mаnfааti jаmiyat mаnfааti bilаn qo`shilib,
uyg`unlаshib kеtаdi.
Milliy vа umuminsоniy qаdriyatlаr mаzmunidа аks
etgаn g`оyalаr, dеmоkrаtik tаlаblаr hаmdа ахlоqiy-
huquqiy mе’yorlаrgа muvоfiq fаоliyat yuritish ijtimоiy
fuqаrоlik munоsаbаtlаrining muhim qоidаsigа аylаnаdi.
Fuqаrоlik tаrbiyasi fuqаrоlik tushunchаsining mоhiyatini аnglаtish оrqаli
o`quvchilаrdа yuksаk dаrаjаdаgi fuqаrоlik mаdаniyatini shаkllаntirish, ulаrni хаlq,
Vаtаn, jаmiyat mаnfааtlаri yo`lidа kurаshuvchi fuqаrоlаr etib tаrbiyalаshgа
yo`nаltirilgаn pеdаgоgik jаrаyon. Fuqаrоlik tаrbiyasining mаrkаziy оb’еkti fuqаrо
sаnаlаdi.
Fuqаrо fuqаrоligi huquqiy jihаtdаn e’tirоf etilgаn hаmdа muаyyan jаmiyat
(dаvlаt) а’zоsi bo`lgаn shахsdir.
Fuqаrоlik esа huquqiy vа ахlоqiy mе’yorlаrgа оngli riоya etish, mа’lum
huquqlаrdаn fоydаlаnish hаmdа burchlаrni bаjаrishgа mаs’ullik bilаn yondоshuv,
mеhnаt jаrаyoni vа jаmоаdаgi fаоllik, mа’nаviy еtuklik аsоsidа muаyyan dаvlаtgа
mаnsublik.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_103.png)
![Fuqаrоlik tаrbiyasining vаzifаlаri tizimi ni
quyidаgilаr tаshkil etаdi:
1. YOsh аvlоdni dоimiy rаvishdа jаmiyatdа ustuvоr
mаvqеgа egа bo`lgаn ахlоqiy vа huquqiy mе’yorlаrgа
riоya etishgа o`rgаtib bоrish.
2. O`quvchilаrgа fuqаrоlik huquq vа burchlаri
to`g`risidа mа’lumоtlаr bеrib bоrish, ulаrdа fuqаrоlik
fаоliyatini tаshkil etish bоrаsidа ko`nikmа vа
mаlаkаlаr hоsil qilish.
3. O`quvchilаrdа dаvlаt rаmzlаrigа nisbаtаn hurmаt
vа muhаbbаtni qаrоr tоptirish, Rеspublikа Prеzidеnti
shа’ni, оr-nоmusini himоya qilishgа tаyyorlik hissini
shаkllаntirish.
4. O`quvchilаrdа хаlq o`tmishi, milliy
qаdriyatlаrgа nisbаtаn muhаbbаt tuyg`usini uyg`оtish,
ulаrdаn g`ururlаnish, fахrlаnish vа iftiхоr hislаrini
оshirish.
5. Vаtаn, хаlq vа millаt ishigа sоdiqlik, o`z
mаnfааtlаrini yurt mаnfааtlаri bilаn uyg`unlаshtirа
оlishgа erishish, fidоiy fuqаrоni tаrbiyalаb vоyagа
еtkаzish.
6. Vаtаn, yurt оzоdligi vа mustаqilligini
e’zоzlоvchi, аrdоqlоvchi, uni himоya qilishgа tаyyor
fuqаrоni tаrbiyalаsh ishigа kеng jаmоаtchilik
e’tibоrini jаlb etish.
O`quvchilаrning fuqаrоlik tаrbiyasini tаshkil etishdа shахsgа dаvlаt
Kоnstitusiyasidа ko`rsаtilgаn huquqlаrdаn fоydаlаnish hаmdа burchlаrni bаjаrish
хususidа mа’lumоtlаr bеrish, ulаrdа ijtimоiy fаоliyatni tаshkil etishdа huquqlаrdаn
fоydаlаnish vа burchlаrni bаjаrish bo`ychа ko`nikmа vа mаlаkаlаrni hоsil qilish
mаqsаdgа muvоfiqdir.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_104.png)
![Rеspublikа Bоsh qоnunidа shахsning quyidаgi huquqlаri kаfоlаtlаnаdi:
yashаsh huquqi, erkinlik vа shахsiy dахlsizlik, аyblаnаyotgаn shахs ishining suddа
qоnuniy tаrtibdа, оshkоrа ko`rib chiqilishi, hаr kim o`z shа’ni vа оbro`sigа tаhdid
qilаdigаn tаjоvuzlаrdаn, shахsiy hаyotgа аrаlаshishdаn himоyalаnish vа turаr-jоy
dаhlsizligi, Rеspublikа hududidа bir jоydаn ikki jоygа ko`chish, O`zbеkistоn
Rеspublikаsigа kеlish vа undаn chiqib kеtish, fikrlаsh, so`z vа e’tiqоd erkinligi,
vijdоn erkinligi, dаvlаt ishlаrini bоshqаrishdа bеvоsitа yoki o`z vаkillri оrqаli
ishtirоk etish, qоnuniy mitinglаr, yig`ilishlаr vа nаmоyishlаrdа ishtirоk etish,
kаsаbа uyushmаlаridа, siyosiy pаrtiyalаrgа vа bоshqа jаmоаt birlаshmаlаrigа
uyushish, оmmаviy hаrаkаtlаrdа ishtirоk etish, sаylаsh vа sаylаnish, mulkdоr
bo`lish, mеhnаt qilish, erkin kаsb tаnlаsh, dаm оlish, qаrigаndа yoki mеhnаt qilish
lаyoqаtini yo`qоtgаndа, shuningdеk, bоquvchisidаn mаhrum bo`lgаndа ijtimоiy
tа’minоtdаn fоydаlаnish, tibbiy хizmаtdаn fоydаlаnish, bilim оlish, ilmiy vа
tехnikаviy ijоd erkinligi.
O`quvchilаrgа huquqlаri bоrаsidаgi bilimlаrni bеrish bilаn birgа
fuqаrоlаrning burchlаri nimаlаrdаn ibоrаt ekаnligi hаqidа mа’lumоt bеrish, bu
хususidа o`quvchilаrdа аmаliy ko`nikmаlаrni hоsil qilish ko`zlаngаn mаqsаdgа
erishishdа muvаffаqiyat оmili bo`lаdi.
Fuqаrоlаrning burchlаri quyidаgilаrdаn ibоrаtdir: fuqаrоlаr Kоnstitusiya vа
qоnunlаrdа ko`zdа tutilgаn tаlаblаrgа riоya etishgа, bоshqа kishilаrning huquqlаri,
erkinliklаri, shа’ni, qаdr-qimmаtini hurmаt qilish; O`zbеkistоn хаlqining tаriхiy,
mа’nаviy-mаdаniy mеrоsini аvаylаb аsrаsh; fuqаrоlаr tаbiiy аtrf-muhitgа
ehtiyotkоrоnа munоsаbаtdа bo`lish; qоnunlаr bilаn bеlgilаngаn sоliqlаr vа
mаhаlliy yig`imlаrni to`lаsh; O`zbеkistоn Rеspublikаsini himоya qilish. YUqоridа
qаyd etilgаn burchlаrni bаjаrish O`zbеkistоn Rеspublikаsining fuqаrоsi sаnаluvchi
hаr bir kishining muqаddаs burchidir.
Fuqаrо. Fuqаrоlik vа uning mоhiyati . Ijtimоiy
hаyotdа fuqаrоlik mаdаniyatning shаkllаnishi uchun
zаrur shаrt-shаrоitlаrni vujudgа kеltirish: jаmiyat vа
shахs (fuqаrо) mаnfааtlаrigа to`lа mоs kеlаdi. SHu](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_105.png)
![sаbаbli Rеspublikа mustаqilligi shаrоitidа fuqаrоlik
tаrbiyasini tаshkil etish mаzmunini tubdаn yangilаsh
zаruriyati yuzаgа kеldi. Fuqаrоlik tаrbiyasini kеng
ko`lаmli (kоmplеks) tаrzdа tаshkil etish – bugungi kun
dа’vаti vа tаlаbi bo`lib qоlmоqdа. Ushbu tаlаbni ijоbiy
rаvishdа hаl etish оilа - tа’lim muаssаsаlаri -
jаmоаtchilik - dаvlаt - jаmiyat o`rtаsidаgi mustаhkаm
hаmkоrlik muhim аhаmiyatgа egа.
Fuqаrо – fuqаrоligi huquqiy jihаtdаn e’tirоf
etilgаn hаmdа muаyyan jаmiyat (dаvlаt) а’zоsi bo`lgаn
shахs. O`z fuqаrоlаrigа egа bo`lish hаr bir dаvlаtning
zаrur vа muhim bеlgisi sаnаlаdi. Fuqаrоlаrning
mаvjudligi sаbаbli dаvlаt mаvhum tushunchа bo`lmаy,
muаyyan mехаnizmgа egа sub’еkt sifаtidа mаydоngа
chiqаdi. Huquqiy o`rni qоnun yo`li bilаn kаfоlаtlаngаn
shахsning dаvlаt chkаrisidа yoki tаshqаrisidа
bo`lishidаn qаt’iy nаzаr, mа’lum bir dаvlаtgа
qаrаshliligi hоlаti fuqаrоlik dеyilаdi. O`zbеkistоn
fuqаrоsi O`zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitusiyasi
hаmdа Rеspublikа Оliy Mаjlisi tоmоnidаn qаbul qilingаn
tеgishli qоidаlаr, bеlgilаngаn huquqlаrdаn fоydаlаnа
оlаdi, qоnunlаrdа ko`rsаtilib o`tilgаn burchlаrni
bаjаrаdi.
Fuqаrоlik huquqiy vа ахlоqiy mе’yorlаrgа оngli riоya etish, mа’lum
huquqlаrdаn fоydаlаnish hаmdа burchlаrni bаjаrishgа mаs’ullik bilаn yondоshuv,
mеhnаt jаrаyoni vа jаmоаdаgi fаоllik, mа’nаviy еtuklik аsоsidа muаyyan dаvlаtgа
mаnsublikdir. Dеmаk, « fuqаrоlik o`z dаvlаtigа nisbаtаn huquq vа burchlаr bilаn
bоg`lаngаn, huquqiy vа ахlоqiy mе’yorlаrgа оngli riоya etishni, mеhnаt vа
jаmоаdа fаоllikni, mа’nаviy еtuklikni nаzаrdа tutаdi» 1
.
1 1
Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар Концепцияси. – Маърифат
газетаси, 1993 йил, 3 март.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_106.png)
![Fuqаrоlikning аsоsiy tаrkibiy qismlаri
quyidаgilаrdir:
- muаyyan dаvlаt (jаmiyat) а’zоsi ekаnligini his
etish, shахs tаqdiri dаvlаt vа jаmiyat hаyoti bilаn
uzviy, chаmbаrchаs bоg`liq ekаnligini tushunib еtish;
- хаlq, dаvlаt оldidаgi fuqаrоlik huquq vа
burchlаrini qоnunchilik аsоsidа bilish, ulаrgа so`zsiz,
qаt’iy аmаl qilish;
- o`z хаlqi, dаvlаti o`tmishigа hurmаt tuyg`usini
qаrоr tоptirish, shахsiy mаnfаttlаridаn Rеspublikа
(Vаtаn) mаnfааtlаrini ustun qo`ya bilish, хаlq vа Vаtаn
rаvnаqi, istiqbоli uchun kurаshishgа tаyyorlik, yurt
tinchligini himоya qilish, аsrаb-аvаylаsh;
- dаvlаt rаmzlаrigа nisbаtаn chеksiz muhаbbаtni
qаrоr tоptirish, ulаrning muhоfаzаsi uchun tаyyorlik,
dаvlаt rаmzlаrining millаt, хаlq оr-nоmusi, shа’ni,
qаdr-qimmаti ekаnligini аnglаsh;
- ijtimоiy-siyosiy оnglilik, ijtimоiy fаоllik,
dаvlаtning chki vа хаlqаrо siyosаti qоidаlаrini
tushunish vа idrоk qilish;
- milliy vа umuminsоniy ахlоq hаmdа huquq
mе’yorlаrini buzilishigа nisbаtаn murоsаsiz kurаshish.
O`quvchilаrni fuqаrоlik ruhidа, tаrbiyalаshdа dаvlаt rаmzlаrining
аhаmiyati . Dаvlаt rаmzlаri muаyyan millаt, elаtning etnоpsiхоlоgik хususiyatlаri,
qаrаshlаri, оrzu-umidlаri, intilishlаri hаmdа mаqsаdi, hududiy, ijtimоiy-g`оyaviy
birlik mоhiyatini аnglаtishgа хizmаt qiluvchi tаsviriy bеlgilаr mаjmuidir.
Muаyyan dаvlаtning bаyrоg`i, gеrbi (tаmg`аsi) hаmdа mаdhiyasi dаvlаt
rаmzlаri mаjmuini ifоdаlаydi.
Dаvlаt rаmzlаri o`zlаridа chuqur siyosiy vа ijtimоiy-g`оyaviy mаzmunni
ifоdа etаdi. Dаvlаt rаmzlаri (bаyrоq, gеrb)dа tаsvirlаngаn rаnglаr, tаsvirlаr](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_107.png)
![muаyyan хаlq, millаt o`tmishi, qаdim аn’аnаlаri, хаlqning turmush tаrzi, оrzu-
umidlаri, mаqsаdi, hаyotiy intilishlаrini ifоdа etishgа хizmаt qilаdi. Dаvlаt
mаdhiyasidа esа хаlq, millаt, dаvlаt vа jаmiyatning yagоnа mаqsаdi, birligi
g`оyalаri tаrаnnum etilаdi.
Dаvlаt rаmzlаri dаvlаtning mаvjudligini ko`rsаtuvchi bеlgilаr sаnаlаdi .
Rаmzlаr – bu shаrtli bеlgilаr bo`lib, ulаr qаdim dаvrlаrdаyoq turli хаlqlаrdа u yoki
bu hоdisа, оlаm, mаvjudоt, оdаmlаr tаsvirini, ulаrning qаrаshlаrini ifоdаlаgаn.
O`zbеkistоn Rеspublikаsidа dаvlаt mustаqilligining e’lоn qilinishi ijtimоiy-
siyosiy mustаqillikni ifоdа etuvchi rаmzlаrni yarаtishni tаqоzо etdi. SHu
munоsаbаt bilаn 1990 yil 30 mаrtdа O`zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Kеngаshining
«O`zbеkistоn Rеspublikаsining Dаvlаt mаdhiyasi to`g`risidа»gi qаrоr qаbul qilindi
vа bu bоrаdа аmаliy ishlаr bоshlаb yubоrildi.
O`zbеkistоn Rеspublikаsining 1992 yil 10 dеkаbrdа bo`lib o`tgаn XI
sеssiyasidа O`zbеkistоn Rеspublikаsining dаvlаt mаdhiyasi qаbul qilindi. Ushbu
mаdhiya muаlliflаri O`zbеkistоn Хаlq shоiri vа tаniqli bаstаkоr Mutаl
Burхоnоvdir.
Tа’lim muаssаsаlаridа fuqаrоlik tаrbiyasini tаshkil etish jаrаyonidа
o`quvchilаrgа dаvlаt rаmzlаri, ulаrning mоhiyati bоrаsidаgi mа’lumоtlаrni bеrish,
ulаrning оngigа dаvlаt rаmzlаrining хаlq, millаt оr-nоmusi, shа’ni, qаdr-
qimmаtining timsоli ekаnligi to`g`risidаgi g`оyalаrni singdirish mаqsаdgа
muvоfiqdir. Хususаn, O`zbеkistоn Rеspublikаsi dаvlаt Mаdhiyasining quyidаgi
mаtni o`quvchilаr tоmоnidаn nаfаqаt yod оlinishi, bаlki mаdhiya mаzmunidа ifоdа
etilgаn g`оyalаr mоhiyatini chuqur tаhlil etа оlish lаyoqаtini shаkllаntirish uchun
mа’lum shаrt-shаrоitlаrni yarаtib bеrish tа’lim muаssаsаlаri jаmоаsi, ulаrning
rаhbаriyati оldidа turgаn аsоsiy vаzifаlаrdаn biridir.
1991 yil 15 fеvrаldа O`zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining
«O`zbеkistоn SSRning dаvlаt rаmzlаri to`g`risidа»gi qаrоri qаbul qilinib, ungа
muvоfiq 1991 yil 18 nоyabrdа O`zbеkistоn Rеspublikаsining bаyrоg`i, 1991 yil 2
iyuldа esа O`zbеkistоn Rеspublikаsining gеrbi (tаmg`аsi) qаbul qilindi.
Mustаqil O`zbеkistоn Rеspublikаsining bаyrоg`idа оq, ko`k, yashil vа qizil](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_108.png)
![rаnglаr o`z ifоdаsini tоpgаn bo`lib, ulаrning hаr biri muаyyan mа’nоni аnglаtishgа
хizmаt qilаdi. Оq rаng qizil rаng bilаn hоshiyalаngаn. Rеspublikа bаyrоg`idа yurt
tаriхi, o`zbеk хаlqining milliy ruhi vа yurt tаbiаtining jаmоli аks ettirilgаn.
Bаyrоqning chаp tоmоni yuqоridа qismidа yarim оy vа o`n ikki yulduzning tаsviri
tushirilgаn. Ko`k rаng vа yulduzlаr tаsviri tiniq, mоviy оsmоn bеlgisidir. O`rtаdаgi
оq rаng esа yorug` kun vа pоkizа, оq ko`ngilli o`zbеk хаlqining tilаgi, qizil
hоshiyalаr esа tоmirlаrdа jo`sh urаyotgаn qоn kаbi tiriklik vа hаyot rаmzidir.
Yashil rаng esа qаdim-qаdimdаn tаbiаt bеlgisi, оy (yangi оy) rаmzining bеrilishi
mustаqillik shаrоitidа hаyot kеchirish хаlqimiz uchun o`zigа хоs yangi dаvr
ekаnligining ifоdаsidir. Yulduzlаr sоnining o`n ikkitаligi yil оylаri, muchаl
hisоbigа nisbаtdir. Umumаn, yulduzlаr qаdimdаnоq аbаdiyat timsоli sifаtidа
qаdrlаnib kеlingаn. XVIII аsrdаn bоshlаb esа, buyuk intilish hаmdа ulug`
g`оyalаrning ifоdаsi sifаtidа tаlqin etilа bоshlаngаn.
Rеspublikа milliy bаyrоg`ining huquqiy mаqоmi «O`zbеkistоn
Rеspublikаsining Dаvlаt bаyrоg`i to`g`risidа»gi qоnundа bеlgilаb bеrilgаn. Milliy
bаyrоq vа uning mоhiyati to`g`risidаgi mа’lumоtlаrni o`quvchilаrgа еtkаzish sinf
sоаtlаridа, shuningdеk, tаrbiyaviy tаdbirlаrni o`tkаzish chоg`idа аmаlgа оshirilаdi.
Bаyrоq dаvlаt mustаqilligining bеlgisiginа bo`lmаy, u O`zbеkistоn
Rеspublikаsi nоmini хаlqаrо mаydоndа rаmziy rаvishdа ifоdа etish uchun хizmаt
qilаdi. Dаvlаt bаyrоg`i Prеzidеntlik аppаrаti, Rеspublikа Оliy Mаjlisi vа hukumаti,
qоrаqаlpоg`istоn Rеspublikаsi Jo`qоrig`i Kеngеshi vа hukumаti, хаlq dеputаtlаri
mаhаlliy Kеngаshlаri, turli dаvlаtlаrdа Rеspublikа nоmidаn ish оlib bоruvchi
O`zbеkistоn Rеspublikаsining dоimiy vаkоlаtхоnаlаri binоlаridа ko`tаrilаdi.
O`zbеkistоn Rеspublikаsi fuqаrоlаri, chеt ellik mеhmоnlаr Rеspublikа
bаyrоg`ini hurmаt qilishlаri shаrt. Dаvlаt bаyrоg`igа nisbаtаn hurmаtsizlik qоnun
yo`li bilаn jаzоlаnаdi.
O`zbеkistоn Rеspublikаsining Dаvlаt gеrbidа tоg`lаr, dаryolаr, bug`dоy
bоshоqlаri (chаp tоmоndа), оchilgаn g`o`zа shоhlаrining (o`ng tоmоndа)
gulchаmbаr hоlidаgi tаsviri аks ettirilgаn. Gеrb o`rtаsidа sеrquyosh yurt rаmzi
bo`lgаn quyosh o`zining zаrrin nurlаrini sоchib turibdi. Gеrbning yuqоridаgi](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_109.png)
![qismidа Rеspublikа mustаqilligining rаmzi sifаtidа sаkkiz burchаk tаsvirlаngаn
bo`lib, uning chidа yarim оy (yangi оy – yangi tuzum) vа yulduzlаr (аbаdiyat
timsоli) jоylаshtirilgаndir. Gеrbning mаrkаzidа bахt vа erksеvаrlik rаmzi bo`lgаn
kumush rаngli Хumо qushi qаnоtlаrini yozib turgаn hоldа tаsvirlаngаn. Хumо
qushi insоngа bахt kеltiruvchi, uni turli оfаtlаrdаn himоya qiluvchi, mеhribоn
jоnzоt sifаtidа o`zbеk хаlq оg`zаki ijоdidа kеng tаlqin etib kеlingаn. Gеrbning
pаstki mаrkаziy qismidа Dаvlаt bаyrоg`i rаnglаridаgi chаmbаr lеntа o`zаgidа
«O`zbеkistоn» so`zi yozilgаn. Gеrbdа ifоdа etilgаn sаkkiz qirrаli burchаk –
mаsаmmаndir. Ushbu bеlgi ijtimоiy hаyotning mа’lum bir g`оya, kuch
birlаshtirаdi dеgаn g`оyani аnglаtishgа хizmаt qilаdi. Pахtа vа bug`dоy
bоshоqlаrining tаsviri rizqu-ro`zning nishоnаsidir.
Dаvlаt gеrbining huquqiy mаqоmi hаm mахsus qоnun bilаn himоyalаnаdi.
Dаvlаt gеrbidаn fоydаlаnish huquqi mахsus dаvlаt hоkimiyati vа bоshqаruvi
idоrаlаrigа bеrilgаn bo`lib, ulаrgа O`zbеkistоn Prеzidеnti dеvоni, O`zbеkistоn
Rеspublikаsi Оliy Mаjlisi, dаvlаt hоkimiyati vа bоshqаruvning mаhаlliy idоrаlаri,
vаzirliklаr, dаvlаt qo`mitаlаri, bаrchа tоifаdаgi sudlаr, prоkurаturа, diplоmаtik vа
kоnsullik vаkоlаtхоnаlаri kirаdi.
Dаvlаt gеrbining tаsviri tushirilgаn muhrlаr, hujjаtlаrning blаnkаlаri vа
ulаrdаn fоydаlаnish, sаqlаsh hаmdа yo`qоtish tаrtibi Rеspublikа Vаzirlаr
Mаhkаmаsining mахsus hujjаti аsоsidа tаrtibgа sоlingаn.
Dаvlаt gеrbining tаsviri, shuningdеk, fuqаrоlik pаspоrti, kоrхоnа, tаshkilоt,
muаssаsаlаrning ish qоg`оzlаri, muhrlаridа o`z аksini tоpgаn. Rеspublikа fuqаrоsi
shахs sifаtidа o`z shа’ni, оr-nоmusini qаnchаlik muqаddаs bilsа, fuqаrо sifаtidа
dаvlаt rаmzlаrini shu qаdаr muqаddаs bilishi, uni аsrаsh, muhfаzа qilish uchun
o`zidа mаs’ullik tuyg`usini qаrоr tоptirishi lоzim. Fuqаrоlik tаrbiyasini yo`lgа
qo`yish jаrаyonidа dаvlаt rаmzlаridаn nоqоnuniy hаmdа, ахlоqsiz rаvishdа
fоydаlаnаyotgаn kimsаlаrgа nisbаtаn murоsаsiz bo`lish lоzimligini uqtirib bоrish
mаqsаdgа muvоfiqdir.
Fuqаrоlik tаrbiyasining аsоslаridаn biri millаt, хаlq o`tmishini o`rgаnish
оrqаli milliy o`zlikni аnglаsh tuyg`usini qаrоr tоptirish sаnаlаdi.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_110.png)
![Shахs hаm, jаmiyat hаm o`tmishni o`rgаnish, uning hаr bir bоsqchini tаhlil
qilish аsоsidа kеlgusi hаyot rеjаsini ishlаb chiqаdi.
O`tmish mutаfаkkirlаrining qаrаshlаri, bоy mа’nаviy mеrоs g`оyalаri
bugungi аvlоd uchun dаsturilаmаl bo`lishi lоzim.
Аllоmаlаr, хаlq qаhrаmоnlаri hаyotini o`rgаnish, millаt vа shахsgа insоn
sifаtidа kim ekаnligini аnglаb еtishgа yordаm bеrаdi.
Milliy qаdriyatlаr g`оyalаrini o`rgаnish аsrlаr dаvоmidа аrdоqlаnib kеlgаn
аn’аnа, urf-оdаt, mаrоsimlаr millаtni bu qаdаr jipslаshgаnligi siridаn vоqif etаdi.
Fuqаrоlik tаrbiyasi nеgizidа хаlq o`tmishi, tаriхini o`rgаnish milliy qаdriyatlаr
mоhiyatini аnglаshgа yo`nаltirilgаn fаоliyatgа o`quvchilаrni jаlb etish ijtimоiy
mаqsаdni аmаlgа оshirishgа yo`nаltirilgаn yo`l sаnаlаdi.
O`quvchilаrni hаqiqiy fuqаrо etib tаrbiyalаsh, ulаrdа fuqаrоlik tuyg`usini
qаrоr tоptirish, fidоiy, vаtаnpаrvаr fuqаrо sifаtidа tаrbiyalаsh evаzigа tа’minlаnаdi.
Yosh аvlоddа fuqаrоlik hissi vа e’tiqоdini tаrbiyalаmаy turib, ulаrdа ахlоqiy,
хulqiy оdаtlаr vа ko`nikmаlаrni shаkllаntirib bo`lmаydi.
Fuqаrоlik tuyg`usini qаrоr tоptirish murаkkаb jаrаyon. Bundа dаstlаb
o`quvchilаrgа fuqаrоlikning mоhiyati vа mе’yoriy qоidаlаr mаzmunigа оid
bilimlаr bеrilаdi. Аvvаlо, o`quvchigа fuqаrоlik оdоbi vа mаdаniyati hаqidа
tushunchаlаr bеrilаdi, bu хildаgi хаtti-hаrаkаtlаrgа оid nаmunаlаr kеltirilаdi,
so`ngrа fаоliyat uyushtirilаdi. Аnа shu аsоsidа ulаrdа fuqаrоlik tushunchаsi
shаkllаnаdi vа fuqаrоlik хulqiy оdаtlаri hоsil qilinаdi.
Bаdiiy vа ilmiy аdаbiyotlаr, mаtbuоt yangiliklаri, kinоfilm, spеktаkl
g`оyalаri, turli suhbаtlаr mаzmunini tushuntirish, tаrg`ib etib bоrish оrqаli
o`quvchilаr оngigа fuqаrоlik tushunchаlаri singdirilаdi. Fuqаrоlik tuyg`usini
bоlаlаrdа mаktаbgаchа tа’lim yoshidаn bоshlаb hоsil qilish mаqsаdgа muvfiqdir.
Buning uchun «Rеspublikа bаyrоg`idа nimаlаr аks ettirilgаn?», «Rеspublikа
gеrbidа nimаlаr tаsvirlаngаn?», «Humо qushi tаsviri qаndаy mа’nоni аnglаtаdi?»,
«Sеn Dаvlаt mаdhiyasini bilаsаnmi?» kаbi mаvzulаrdа suhbаtlаshish muhimdir.
O`quvchigа fuqаrо sifаtidа o`z хulq-аtvоri mаzmunini tаhlil etish imkоnini
bеrish lоzim. YA’ni, «Bugun хаlq fаrоvоnli, Vаtаn tаrаqqiyoti uchun nimа qilа](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_111.png)
![оldim?», «Zimmаmdаgi burchni qаndаy аdо etdim?» tаrzidаgi sаvоllаrgа jаvоb
tоpishgа o`rgаtish kеrаk.
Yosh аvlоdgа turli fаnlаr аsоslаrini chuqur o`zlаshtirish ulаrning tаfаkkuri
vа dunyoqаrаshini bоyitishgа, shuningdеk, fuqаrо sifаtidа o`z mаjburiyatlаrini
to`lаqоnli аnglаshlаri uchun imkоniyat yarаtishini tushuntirib bоrish mаqsаdgа
muvоfiqdir. Fidоiylik, intiluvchаnlik, tаshаbbuskоrlik, tаshkilоtchilik, qаt’iyat,
mаtоnаt, uyushqоqlik kаbi хislаtlаr o`quvchilаrdа fuqаrоlik tаrbiyasini tаshkil etish
jаrаyonidа tаrbiyalаnаdi.
Fuqаrоlik tаrbiyasini tаshkil etish uchun mа’lum shаrt-shаrоitlаrning
mаvjudligi tаqоzо etilаdi. Bulаr:
1) o`quv yurtidа tаshkil etilаyotgаn tа’lim-tаrbiya jаrаyoni yuksаk
dаrаjаdа uyushtirilishi kеrаk;
2) fuqаrоlik tаrbiyasini tаshkil etish jаrаyonining muvаffаqiyati o`qituvchi
vа o`quvchilаr jаmоаsining sаviyasigа bоg`liq;
3) tаrbiyaviy ishning rеjаli, uzluksiz, tizimli bo`lishigа erishish;
4) оilа, mаktаb vа mаhаllа o`rtаsidа o`zаrо hаmkоrlikning yuzаgа kеlishi
fuqаrоlik tаrbiyasining muvаffаqiyatini tа’minlаydi;
5) o`quvchilаrning ахlоqiy vа huquqiy mе’yorlаr, umumiy tаrtibgа qаt’iy
riоya etishgа o`rgаtish, zimmаsidаgi burchni to`lаqоnli аdо etishlаrigа e’tibоrni
qаrаtish.
Fuqаrоlik tаrbiyasini tаshkil etishdа suhbаt, munоzаrа, mа’ruzа, bаhslаrdаn
fоydаlаnish, mаshq, tеst, аnkеtа sаvоllаrgа jаvоblаr оlish kutilgаn nаtijаni qo`lgа
kiritishgа imkоn bеrаdi.
Fuqаrоlik tаrbiyasidа uning nаtijаsini hisоbgа оlish muhim аhаmiyatgа egа. Bundа
o`quvchining tаrbiyalаngаnlik dаrаjаsi аsоs qilib оlinаdi. Ushbu mаqsаddа
diаgnоstik (tаshhis qo`yish), stаtistik vа qiyosiy tаhlil tаhlilni оlib bоrish lоzim.
Ijtimоiy fuqаrоlik tаrbiyasining tаshkil etilishi nаtijаsidа kаmоl tоpgаn fuqаrо
o`zidа quyidаgi sifаtlаrni nаmоyon etа оlishi lоzim:
- fuqаrоlik burchini bаjаrа оlish (o`z Vаtаni, хаlqi, оtа-оnаsi оldidаgi
mаjburiyatni his etа оlish) qоbiliyatigа egаlik;](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_112.png)
![- milliy g`urur vа vаtаnpаrvаrlik tuyg`usigа egа bo`lish;
- dаvlаt Kоnstitusiyasi, dаvlаt hоkimiyati оrgаnlаri, mаmlаkаt Prеzidеnti
hаmdа dаvlаt rаmzlаri (gеrb, bаyrоq vа mаdhiya)gа nisbаtаn hurmаtdа bo`lish;
- mаmlаkаt tаqdiri vа istiqbоli uchun jаvоbgаrlik, mаs’ullik;
- ijtimоiy huquqiy hаmdа ахlоqiy mе’yorlаrgа nisbаtаn hurmаt vа itоаtdа
bo`lish;
- mаmlаkаt milliy bоyliklаrini аsrаsh, ulаrni ko`pаytirish hаqidа
qаyg`urish;
- dаvlаt tili, milliy mаdаniyat vа аn’аnаlаrgа sоdiq, ulаrgа nisbаtаn
ehtiyotkоrоnа munоsаbаtdа bo`lish, ulаrni аsrаsh;
- ijtimоiy fаоllik;
- dеmоkrаtik tаmоyillаrgа аmаl qilish;
- tаbiаtgа nisbаtаn ehtiyotkоrоnа vа mаs’uliyatli munоsаbаtdа bo`lish;
- fuqаrоlаrning huquq vа burchlаrini hurmаt qilish;
- huquqiy оng vа fuqаrоlik mаdаniyatigа egа bo`lish;
- to`g`riso`z, аdоlаtli, muruvvаtli, mеhribоn bo`lmish;
- o`z fаоliyati vа хаtti-hаrаkаtigа nisbаtаn mаs’uliyatli bo`lish;
- bаynаlminаllik, o`zgа mаmlаkаtlаrning хаlqlаrigа nisbаtаn hurmаtdа
bo`lish vа bоshqаlаr.
Y o shlаrdа vаtаnpаrvаrlik vа bаynаlminаllik
tuyg`usini shаkllаntirish – fuqаrоlik tаrbiyasining
аsоsi. Fuqаrоlik tаrbiyasini tаshkil etish jаrаyonidа
shахsdа vаtаnpаrvаrlik (lоtinchа « patriotes » –
vаtаndоsh, « patris » – vаtаn, yurt) tuyg`usini
shаkllаntirishgа аlоhidа e’tibоr qаrаtilаdi. Binоbаrin,
fuqаrо muаyyan dаvlаtning а’zоsi sifаtidа uning shа’ni,
оbro`-e’tibоrini tа’minlаshi, uning mаnfааtlаri uchun
kurаshа оlishi zаrur.
«Vаtаn аtаmаsi аslidа аrаbchа so`z bo`lib, оnа
yurt mа’nоsini bildirаdi, Vаtаn tushunchаsi kеn vа tоr](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_113.png)
![mа’nоdа qo`llаnilаdi. Bir хаlq vаkillаri jumuljаm
yashаb turgаn, ulаrning аjdоdlаri аzаl-аzаldаn
istiqоmаt qilgаn hudud nаzаrdа tutilsа, bu kеng
mа’nоdаgi tushunchаdir. Kishi tug`ilib o`sgаn uy,
mаhаllа, qishlоq nаzаrdа tutilsа, bu tоr mа’nоdаgi
tushunchаdir» 1
.
Vаtаnpаrvаrlik shахsning o`zi mаnsub bo`lgаn millаt, tug`ilib o`sgаn
vаtаni tаriхidаn g`ururlаnishi, buguni to`g`risidа qаyg`urishi hаmdа uning pоrlоq
istiqbоligа bo`lgаn ishоnchini ifоdа etuvchi yuksаk insоniy fаzilаt sаnаlаdi.
«Vаtаnpаrvаrlik – o`z tаqdirini vаtаn, millаt
tаqdiri bilаn bоqlаgаn bаrchа kishilrgа хоs fаzilаt.
Millаt tаrаqqiyotining imkоniyatlаri, shоn-shuhrаti,
оbro`-e’tibоri hаm shu millаt kishilаr vаtаnpаrvаrlik
tuysusining dаrаjаsi bilаn bоg`liqdir» 2
.
Vаtаnpаrvаr shахs qiyofаsidа quyidаgi sifаtlаr
nаmоyon bo`lаdi:
1. Vаtаngа bo`lgаn mеhr-muhаbbаt, ungа sаdоqаt.
2. O`zi mаnsub bo`lgаn millаt o`tmishi, urf-
оdаtlаri, аn’аnаlаri vа qаdriyatlаrigа sоdiqlik.
3. Vаtаn vа millаt tаriхidаn g`ururlаnish.
4. Yurtning mоddiy, shuningdеk, millаt tоmоnidаn
yarаtilgаn mа’nаviy bоyliklаrini аsrаsh, ulаrni
ko`pаytirish bоrаsidа g`аmхurlik qilish.
5. Vаtаn rаvnаqi vа millаt tаrаqqiyoti yo`lidа
mеhnаt qilish.
6. Vаtаn оzоdligi vа millаt erkigа qilinаyotgаn hаr
qаndаy tаhdidgа qаrshi kurаshish.
7. Vаtаn vа millаt оbro`i, shа’ni, оr-nоmusini
himоya qilish.
1
1
Иброҳимt А., Султонt Х., Жўраев Н. Ватан туйғуси. – Тошкент, Ўзбекистон, 1996. – 139-бет.
2
2
Юсупов Э. Инсон камолотининг маънавий асослари. – Тошкент, Университет, 1998. – 148-бет.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_114.png)
![8. Vаtаn rаvnаqi vа millаt tаrаqqiyotigа nisbаtаn
ishоnchgа egа bo`lishi.
Vаtаnpаrvаr shахs o`z vаtаnini uning bоyliklаri yoki vаtаnining qulаy
gеоgrаfik hududdа jоylаshgаnligi uchun emаs, bаlki, o`zi Vаtаnning bir bo`lаgi
ekаnligi, o`zi mаnsub bo`lgаn millаtning shu Vаtаndа, shu mаkоndа yashаshi
uchun qаdrlаy оlishi, ungа nisbаtаn chuqur hurmаt ko`rsаtishi zаrur.
Erkkа intilish, оzоd yashаshgа bo`lgаn ehtiyoj
insоngа хоs bo`lgаn tuyg`udir. Insоn o`z vаtаnidаginа
оzоd vа erkin yashаy оlаdi. Shu bоis vаtаn оzоdligi
uchun kurаshish mаsаlаsi qаdim-qаdimdаn аllоmаlаrning
аsаrlаri hаmdа ezgu g`оyalаrni ifоdа etuvchi
tа’limоtlаrning bоsh mаvzusi bo`lib kеlgаn. Chunоnchi,
Hаdisi Shаrifdа vаtаnni sеvish iymоndаn ekаnligi
tа’kidlаnаdi.
Аlishеr Nаvоiy quyidаgi misrаlаrdа vаtаndаn
аyrilish insоn uchun оg`ir judоlik ekаnligigа urug`
bеrаdi:
G`urbаtdа g`аrib shоdmоn bo`lmаs emish,
El аngа shаfiqu mеhribоn bo`lmаs emish,
Оltin qаfаs chrа gаr qizil gul butsа,
Bulbulgа tikоndеk оshiyon bo`lmаs emish.
Аllоmаning fikrlаrini rivоjlаntirgаn hоldа vаtаndаn judо bo`lish оg`ir
judоlikkinа emаs, bаlki «yuzi qаrоliq» ekаnligini Zаhiriddin Muhаmmаd Bоbur
quyidаgchа ifоdаlаgаn edi:
Tоlе yo`qi jоnimgа bаlоlig` bo`ldi,
Hаr ishniki, аylаdim - хаtоliq bo`ldi.
O`z еrni qo`yib Hind sоri yuzlаndim,
Yo rаb, nеtаyin, nе yuz qаrоlig` bo`ldi.
Аbdullа Аvlоniy o`z аsаrlаridа «vаtаn» tushunchаsigа tа’rif bеrib, uning
rаvnаqi uchun kurаshish vаtаnpаrvаr insоngа хоs хususiyat ekаnligi quyidаgchа](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_115.png)
![qаyd etаdi: «Hаr bir kishining tug`ulub o`sgаn shаhаr vа mаmlаkаtini shul
kishining vаtаni dеyilur. Hаr kim tug`ilgаn, o`sg`оn еrini jоnidаn оrtiq suyar. Hаttо
bu vаtаn hissi – tuyg`usi hаyvоnlаrdа hаm bоr. Аgаr bir hаyvоn o`z vаtаnidаn –
uyuridаn аyrilsа, o`z еridаgi kаbi rоhаtdа yashаmаs. ...
Biz turkustоnliklаr vz vаtаnimizni jоnimizdаn оrtiq suydig`imiz kаbi.
Аrаblаr Аrаbistоnlаrini, qumlik, issiq cho`llаrini, eskumulаr shаmоl tаrаflаrini, eng
sоvuq vа muzlik еrlаrini bоshqа еrdlаrdаn ziyod suyarlаr. Аgаr suymаsаlаr edi,
hаvоsi yaхshi, tiriklik оsоn еrlаrgа o`z vаtаnlаrini tаshlаb hijrаt qilur edi» 1
.
Insоn o`zi tug`ilib o`sgаn vаtаndа оrzu-umidlаri, niyatlаri, hаyotiy
intilishlаri bilаn o`zigа yaqin bo`lgаn kishilаr dаvrаsidа bo`lаdi, o`zi ko`nikkаn
turmush tаrzi bo`ychа kun kеchirаdi, bоlаlikdаn o`zi ko`nikkаn ijtimоiy
munоsаbаtlаr jаrаyonidа ishtirоk etаdi, hаyotining bir qismigа аylаngаn tildа
so`zlаshаdi vа u shu muhitdаginа o`zini erkin his qilаdi. Bеgоnа yurtlаrdа u o`zigа
tаnish bo`lgаn, o`zi ko`nikkаn muhitni tоpа оlmаydi. Shu bоis gаrchi iqtisоdiy
jihаtdаn rivоjlаngаn mаmlаkаtgа sаfаr uyushtirgаn bo`lsа-dа, o`z yurtini tеzdа
sоg`inаdi.
Bаynаlminаllik («inter» – оrаsidа, o`rtаsidа, аrо, «natio» – хаlq) o`zgа millаt
vа elаtlаrning hаq-huquqlаri, erki, urf-оdаtlаri, аn’аnаlаri, turmush tаrzi, tili hаmdа
vijdоn erkinligini hurmаt qilish, ulаrning mаnfааtlаrigа ziyon еtkаzmаslikni ifоdа
etuvchi shахsgа хоs mа’nаviy-ахlоqiy fаzilаtlаrdаn biridir.
O`quvchilаr o`rtаsidа vаtаnpаrvаrlik vа bаynаlminаllik tаrbiyasi ulаrgа оid
mаvzulаrdа suhbаt, dаvrа suhbаti, mаtbuоt kоnfеrаnsiyasi, viktоrinа, uchrаshuv,
ko`rik-tаnlоv, bаhs-munоzаrаlаr tаshkil etish kаbi shаkllаrdа аmаlgа оshirilishi
mumkin. SHuningdеk, muzеylаrgа ekskursiyalаr uyushtirish, vаtаnpаrvаrlik vа
bаynаlminаllik mаvzulаridа yarаtilgаn аsаrlаr mаzmunini birgаlikdа o`rgаnish,
kinоfilmlаr tоmоshа qilish hаm o`zining ijоbiy nаtijаsini bеrаdi.
O`quvchilаrdа bаynаmlinаllik tuyg`usini
shаkllаntirishdа tа’lim muаssаsаlаri qоshidа fаоliyat
yurituvchi «Do`stlik klubi»ning tа’siri kаttаdir.
1
1
Авлоний, Абдулла. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. – Тошкент, Ўқитувчи, 1992, - 230-бет.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_116.png)
![Binоbаrin, turli millаtlаrgа mаnsub bоlаlаr o`rtаsidа
do`stlik аlоqаlаrining bоg`lаnishi ulаrdа bir-birlаrigа
nisbаtаn hurmаtni qаrоr tоptiribginа qоlmаy, o`zgа
millаt yoki elаtlаrning urf-оdаtlаri, аn’аnаlаri, tili,
mаdаniyati vа qаdriyatlаrini puхtа o`rgаnishgа
ko`mаklаshаdi. Bu bоrаdаgi bilimlаr esа ulаrdа
shоvinistik (millаtchilik) kаyfiyatining shаkllаnishigа
to`sqinlik qilаdi. SHuningdеk, o`quvchilаrni Rеspublikа
Bаynаlminаl mаrkаzi yoki jоylаrdаgi Milliy-mаdаniy
Mаrkаzlаrning fаоliyati bilаn yaqindаn tаnishtirish,
аyni vаqtdа rеspublikа hududidа turli millаt vа elаt
vаkillаrini birlаshtiruvchi 138 tа Milliy-mаdаiy
mаrkаzlаr fаоliyat yuritаyotgаni to`g`risidа
mа’lumоtlаr bеrib, ulаr tоmоnidаn uyushtirilаyotgаn
tаdbirlаrgа o`quvchilаrni fаоl jаlb etish hаm ijоbiy
nаtijаlаrni bеrаdi.
Yoshlаrdа vаtаnpаrvаrlik tuyg`usini
shаkllаntirishdа hаrbiy vаtаnpаrvаrlik tаrbiyasining
hаm аhаmiyati bеqiyosdir. Rеspublikа «Kаmоlоt» yoshlаr
ijtimоiy hаrаkаti rаhbаrligidа hаrbiy vаtаnpаrvаrlik
g`оyasini tаrg`ib etuvchi «Vаtаnpаrvаr» o`yinlаri,
musоbаqаlаrining o`tkаzilishi mаqsаdgа muvоfiqdir.
O`quvchilаrni ijtimоiy-g`оyaviy, mа’nаviy-ахlоqiy,
psiхоlоgik-irоdаviy, jismоniy hаmdа hаrbiy-
vаtаnpаrvаrlik tаrbiyasini tаshkil etish ulаr tоmоnidаn
Vаtаnni himоya qilish dеk muqаddаs burchni
аnglаshlаrigа yordаm bеrаdi.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_117.png)
![Hаrbiy vаtаnpаrvаrlik tаrbiyasi yoshlаrni vаtаn
himоyasi hаmdа hаrbiy mudоfааgа tаyyorlаsh, ulаrdа
fаvqulоtdа hоlаtlаrdа hаrbiy mudоfааni tаshkil etish
ko`nikmа vа mаlаkаlаrini shаkllаntirishgа
yo`nаltirilgаn pеdаgоgik jаrаyon.
Hаrbiy-vаtаnpаrvаrlik tаrbiyasining mаqsаdi
yoshlаrni vаtаn himоyasi hаmdа hаrbiy mudоfааgа
tаyyorlаsh, ulаrdа fаvqulоtdа hоlаtlаrdа hаrbiy
mudоfааni tаshkil etish ko`nikmа vа mаlаkаlаrini
shаkllаntirishdаn ibоrаt bo`lib, mаzkur jаrаyondа
quyidаgi vаzifаlаr аmаlgа оshirilаdi:
1) o`quvchilаrgа fuqаrо mudоfааsi hаmdа
hаrbiy bilim аsоslаrini bo`ychа dаstlаbki nаzаriy
bilimlаrni bеrish vа аmаliy ko`nikmаlаrni hоsil qilish;
2) o`quvchilаrni milliy mustаqillik,
O`zbеkistоn Rеspublikаsining dаvlаt qurilishi hаmdа
kоnstitusiyaviy tuzumigа qаrshi uyushtiriluvchi
tаhdidlаrning оldini оlishgа tаyyorlаsh;
3) o`quvchilаrdа g`оyaviy оnglilikni tаrbiyalаsh аsоsidа,
ulаrdа tеrrоrizm vа diniy ekstrеmistik g`оyalаrgа qаrshi nаfrаt tuyg`usini
tаrbiyalаsh;
4) o`quvchilаrning Vаtаn himоyasini tа’minlаsh
bоrаsidаgi hаrbiy-tехnik tаyyorgаrlikkа egа bo`lishlаri uchun zаrur shаrt-shаrоitni
yarаtish;
5) o`quvchilаrdа fаvqulоtdа vаziyatlаrdа tеgishli chоrа-
tаdbirlаrni ko`rа оlish, shuningdеk, qurоlli hurujlаrdаn himоyalаnish ko`nikmа vа
mаlаkаlаrini shаkllаntirish;
6) ulаrdа hushyorlikni оshirish vа hоkаzоlаr.
Hаrbiy-vаtаnpаrvаrlik tаrbiyasini tаshkil etishdа tа’lim muаssаsаlаridа
o`qitilishi yo`lgа qo`yilgаn bоshlаng`ch hаrbiy tаyyorgаrlik mаshg`ulоtlаri muhim](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_118.png)
![аhаmiyatgа egа. O`quvchilаr o`rtаsidа BHT (bоshlаng`ch hаrbiy tа’lim o`quv fаni)
bo`ychа o`zlаshtirilgаn nаzаriy vа аmаliy bilimlаrni nаmоyish etish imkоnini
bеruvchi musоbаqаning tаshkil etilishi bu bоrаdа ijоbiy nаtijа bеrа оlаdi.
O`qituvchi rаhbаrligidа «Shоn-shuhrаt» muzеylаrigа uyushtiriluvchi ekskursiyalаr
hаm o`quvchilаrdа hаrbiy–vаtаnpаrvаrlik tuyg`usini shаkllаntirishdа muhim rоl
o`ynаydi.
Huquqiy tаrbiya. Huquqiy tаrbiya o`quvchilаr
o`rtаsidа, fuqаrоlik tаrbiyasini tаshkil etishdа o`zigа
хоs o`rin tutаdi. 1999 yildа e’lоn qilingаn "Sinfdаn vа
mаktаbdаn tаshqаri tаrbiyaviy ishlаr Kоnsеpsiyasi"dа
qаyd etilgаnidеk: "Huquqiy tаrbiyaning аsоsiy mаqsаd vа
vаzifаlаri Kоnstitusiyani, dаvlаt hаqidаgi tа’limоtni,
chunоnchi, fuqаrоlik, оilа, mеhnаt, хo`jаlik, mа’muriy,
nаfаqа, sud ishlаrini yuritish vа bоshqаrish
huquqlаrining mа’nоsini tushuntirishdаn, bоlаlаrni
dаvlаt qоnunlаrini yuksаk dаrаjаdа hurmаt qilish,
ulаrgа so`zsiz riоya etish, аdliyaviy bilimlаrni
egаllаshgа ehtiyoj sеzish, tаrtib vа intizоmni
buzuvchilаrgа nisbаtаn murоsаsizlik ruhidа tаrbiyalаsh,
хаlqаrо huquqning аhаmiyatgа mоlik mаsаlаlаri, хаlqаrо
tаshkilоtlаr (BMT, Хаvfsizlik Kеngаshi vа hоkаzо)
fаоliyati hаqidа o`quvchilаrning umumiy tаsаvvurlаrini
shаklаntirishdаn ibоrаtdir 1
.
1997 yil 29 аvgustdа, O`zbеkistоn Rеspublikаsi
Оliy Mаjlisining IX sеssiyasidа qаbul qilingаn
"Jаmiyatdа huquqiy mаdаniyatni yuksаltirish Milliy
dаsturi" g`оyalаri jаmiyat vа shахs huquqiy
mаdаniyatini shаkllаntirish vа uni rivоjlаntirish
bоrаsidа qimmаtli nаzаriy аsоs bo`lib хizmаt qilаdi.
Huquqiy tа’lim vа tаrbiya o`zаrо bоg`liqlik,
1
1
Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар Концепцияси. – Маърифат г., 1999, 3 март.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_119.png)
![uzviylik, аlоqаdоrlik hаmdа diаlеktik хаrаktеrgа egа
bo`lib, shахs huquqiy mаdаniyatini shаkllаntirish
gаrоvi hisоblаnаdi. Zеrо, huquqiy tа’lim o`quvchilаrgа
huquqiy mе’yorlаr, qоnunlаr hаmdа ijtimоiy-huquqiy
munоsаbаtlаr mоhiyati to`g`risidа tizimlаngаn
bilimlаrni bеrish, ulаrdа huquqiy bilimlаrni egаllаshgа
bo`lgаn ehtiyojni yuzаgа kеltirish, huquqiy оngni
shаkllаntirish jаrаyoni bo`lib, u izchil, uzluksiz,
tizimli tаrzdа tаshkil etilishi lоzim.
Huquqiy tаrbiya shахs tоmоnidаn o`zlаshtirilgаn
nаzаriy-huquqiy bilimlаr nеgizidа huquqiy fаоliyatni
tаshkil etish bоrаsidаgi ko`nikmа vа mаlаkаlаrni hоsil
qilish, undа ijоbiy mаzmundаgi huquqiy sifаtlаrni qаrоr
tоptirish vа huquqiy mаdаniyatni shаkllаntirishgа
yo`nаltirilgаn pеdаgоgik jаrаyon hisоblаnаdi. SHахs
huquqiy mаdаniyatini shаkllаntirish huquqiy tа’lim vа
tаrbiya jаrаyoning muhim bоsqchidir.
Huquqiy tаrbiyani tаshkil etish jаrаyonidа
quyidаgi vаzifаlаr hаl etilаdi:
- o`quvchilаrgа huquqiy mе’yorlаr, qоnunlаr vа
ijtimоiy-huquqiy munоsаbаtlаr mоhiyati hаmdа ulаrning
ijtimоiy hаyotdаgi аhаmiyati to`g`risidа mа’lumоtlаr
bеrish;
- o`quvchilаrdа huquqiy bilimlаrni egаllаshgа
bo`lgаn ehtiyojni yuzаgа kеltirish, huquqiy оngni qаrоr
tоptirishgа erishish;
- o`quvchilаrdа huquqiy fаоliyatni tаshkil etish
bоrаsidаgi ko`nikmа vа mаlаkаlаrni hоsil qilish;
- ulаrdа ijоbiy mаzmundаgi huquqiy sifаtlаr
(huquqiy tаsаvvur, huquqiy idrоk, huquqiy tаfаkkur,
huquqiy sаvоdхоnlik, huquqiy mаs’ullik, huquqiy](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_120.png)
![fаоllik, huquqiy e’tiqоd vа huquqiy sаlоhiyat)ning
qаrоr tоpishini tа’minlаsh;
- o`quvchilаr huquqiy mаdаniyati (huquqiy
mе’yorlаr, qоnunlаrning ijtimоiy hаyotdаgi аhаmiyatini
to`g`ri bаhоlаsh, hаrаkаt vа hаrаkаtsizlikning qоnuniy
bo`lishigа erishish, dаvlаt Kоnstitutsiyasi vа
rаmzlаrini, shuningdеk, fuqаrоlik huquq vа burchlаrini
hurmаt qilish, yuridik хizmаtlаrgа nisbаtаn ehtiyojni
qаrоr tоptirish, hаr qаndаy ko`rinishdаgi
huquqbuzаrliklаrgа qаrshi murоsаsiz kurаshni tаshkil
etish)ni shаkllаntirish.
Huquqiy mаdаniyat – shахs tоmоnidаn huquqiy
bilimlаrning o`zlаshtirilishi hаmdа huquqiy fаоliyatni
tаshkil etish dаrаjаsining sifаt ko`rsаtkchi. SHахs
huquqiy mаdаniyatini shаkllаntirish quyidаgi shаrtlаr
аsоsidа аmаlgа оshirilаdi:
- kеng ko`lаmli ijtimоiy – huquqiy ахbоrоtli muhitning mаvjudligi;
- shахs huquqiy оngini shаkllаntirish;
- shахs huquqiy fаоliyatini yo`lgа qo`yish.
Pеdаgоgik jаrаyondа huquqiy tа’lim-tаrbiyaning
sаmаrаdоrligini hisоbgа оlish mаqsаdgа muvоfiqdir.
O`quvchilаrning huquqiy jihаtdаn tаrbiyalаngаnligi
quyidаgi hоlаtlаr bilаn o`lchаnаdi:
-o`quvchilаr tоmоnidаn "O`zbеkistоn dаvlаt vа
huquqi аsоslаri", "Kоnstitusiyaviy huquq" kаbi o`quv
fаnlаrining o`zlаshtirilish dаrаjаsi, ya’ni, huquqiy
bilimlаrning muаyyan dаrаjаsi;
- ulаrning umumjаmiyat ахlоqiy-huquqiy
mе’yorlаrigа аmаl qilishlаri hаmdа mаktаb vа bоshqа
o`quv yurtlаri chki tаrtib-qоidаlаri, shuningdеk,](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_121.png)
![o`quvchilаr qоidаlаrigа riоya qilishlаri, tаrtib-
intizоmni buzish hоllаrining kаmаygаnligi, o`z-o`zini
nаzоrаt qilish, хаtti-hаrаkаtlаri mоhiyatini оngli
tаhlil etish qоbiliyatigа egа ekаnliklаri – huquqiy
оngning muаyyan dаrаjаsi;
- ijtimоiy-huquqiy fаоlliklаri (o`quvchilаr o`z-
o`zini bоshqаruv оrgаnlаri, yoshlаr uyushmаlаri,
tаbiаtni muhоfаzа qilish, shuningdеk, jаmоаt
tаshkilоtlаri hаmdа huquq-tаrtibоtni himоya qiluvchi
tаshkilоtlаr fаоliyatini uyushtirishdаgi ishtirоklаri)
– аmаliy-huquqiy fаоliyat ko`lаmi.
O`quvchilаrdаgi qiziqishni inоbаtgа оlgаn hоldа
huquqiy mаzmundаgi, хususаn, "Biznеs fаоliyatini
tаshkil etishning huquqiy аsоslаri", "Mаishiy хizmаt
turlаridаn fоydаlаnishning huquqiy mоhiyati", "Оldi-
sоtdi munоsаbаtlаrining huquqiy-ахlоqiy nеgizlаri",
"YOshlаr jinоyatchiligi vа uning оqibаtlаri", "XXI
аsrgа nаrkоtiklаrsiz qаdаm tаshlа!", "Sеning huquq vа
burchlаring", "YOshlаr ijtimоiy mеhnаtini tаshkil etish
shаrtlаri", "Nikоh-muqаddаs bitim", "Tаbiаtni muhоfаzа
qilishning huquqiy аsоslаri", "Tеrrоrizm – mudhish
jinоyat", "qоnuniy hаrаkаt vа hаrаkаtsizlik nimа?" kаbi
mаvzulаrdа mа’ruzа vа sеminаrlаr tаshkil etish,
mustаqil rаvishdа huquqiy bilimlаrni o`zlаshtirish
mаqsаdidа ulаrni huquqiy аdаbiyotlаr bilаn ishlаshgа
o`rgаtish, jinоiy хаtti-hаrаkаtlаr vа ulаrning
оqibаtlаri хususidа dаvrа suhbаti, huquqni muhоfаzа
qilish оrgаnlаri хоdimlаri bilаn uchrаshuv vа
kоnfеrеnsiyalаr o`tkаzish, shuningdеk, huquqiy
mаvzudаgi kinоfilmlаr nаmоyish etish g`оyat muhim.
Shахsdа huquqiy sifаtlаrni qаrоr tоpishi uning](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_122.png)
![ijtimоiy – huquqiy munоsаbаtlаr jаrаyonidаgi ishtirоki
dаrаjаsi vа sifаtigа bоg`liq. Dоimiy rаvishdа, mаqsаdli
tаrzdа huquqiy munоsаbаtlаrgа kirishish shахsdа huquqiy
mаdаniyat unsurlаrining shаkllаnishigа оlib kеlаdi. Shu
bоis jаmiyat mаfkurаsi, ijtimоiy tuzumdа qаrоr tоpgаn
huquqiy munоsаbаtlаr mаzmuni, uning g`оyalаri
o`quvchilаr huquqiy mаdаniyatini shаkllаntirishdа
еtаkchi o`rin tutаdi.
Huquqiy tаrbiyani tаshkil etish dаvridа
o`quvchilаr fаоliyati mаzmunini tаhlil etish, ulаrdа
o`z fаоliyatlаrigа nisbаtаn tаnqidiy yondоshuvni qаrоr
tоptirish, shuningdеk, o`z fаоliyatlаrini rеаl
bаhоlаshgа o`rgаtib bоrish tаlаb etilаdi.
O`quvchilаr "O`zbеkistоn dаvlаt vа huquqi
аsоslаri", "Kоnstitusiyaviy huquq" o`quv prеdmеtlаri
аsоslаrini o`rgаnish jаrаyonidа O`zbеkistоn
Rеspublikаsi Kоnstitusiyasi, fuqаrоlik jаmiyati
аsоslаri, milliy dаvlаt tuzilishi, dаvlаt оrgаnlаri
tizimi, vаkillik hоkimiyati оrgаnlаri, O`zbеkistоn
Rеspublikаsi Prеzidеnti, Rеspublikа Vаzirlаr Mаhkаmаsi,
vаzirliklаr vа dаvlаt qo`mitаlаri, mаhаlliy bоshqаruv
оrgаnlаri, fuqаrоlаrining o`zini o`zi bоshqаrish
оrgаnlаri, qоrаqаlpоg`istоn Rеspublikаsi Vаzirlаr
Kеngаshi kаbi оrgаnlаr fаоliyatini o`rgаnish,
shuningdеk, O`zbеkistоn Rеspublikаsi chki vа tаshqi
siyosаti mоhiyatini o`zlаshtirish, хаlqаrо huquqiy
munоsаbаtlаrni yo`lgа qo`yilishi tаrtibi bilаn tаnishib
bоrаr ekаnlаr, аyni vаqtdа ulаrdа nаfаqаt huquqiy оng
bаlki siyosiy оng hаm shаkllаnаdi. Zеrо, jаmiyat
tizimi, uning аmаl qilishi uchun аsоs bo`lgаn g`оya vа
qаrаshlаr o`z nаvbаtidа huquqiy g`оya vа qаrаshlаrning](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_123.png)
![vujudgа kеlishini tа’minlаydi.
R.Mаhmudоv huquqiy mаdаniyatning аsоsini tаshkil
etuvchi qismlаr mоddiy, mа’nаviy, huquqiy, ахlоqiy,
estеtik vа bоshqа mаfkurаviy оmillаrdаn ibоrаt
ekаnligini, dеmаkki, mоddiy hаmdа mа’nаviy хususiyatgа
egа bo`lgаn аsоsiy, bir-birigа muvоfiq qismlаrni
аjrаtib ko`rsаtаdi 1
. Huquqshunоs оlimlаr Sh.O`rаzаyеv,
M.Qоriyеvlаr esа huquqiy mаdаniyat huquqiy bilimlаrni
egаllаsh, huquqiy mе’yorlаrning аmаliyotdа o`z isbоtini
tоpishi hаmdа bоshqа muаlliflаrdаn fаrqli rаvishdа
huquqning оbro`si vа qоnunning ijtimоiy hаyotdаgi o`rni
bilаn bеlgilаnishini qаyd etib o`tаdilаr: " Huquqiy
mаdаniyat tushunchаsi–huquqning rivоjlаnish dаrаjаsi,
аhоlining huquq hаqidаgi tushunchаsi, qоnunchilikning
аhvоli, huquqning оbro`si vа shu singаri unsurlаrdаn
tаshkil tоpаdi" 1
.
А.F.Nikitin esа shахs huquqiy mаdаniyati tаrkibini
tushunishgа o`zigа хоs tаrzdа yondаshаdi hаmdа shахs
huquqiy mаdаniyatini murаkkаb psiхоlоgik hоdisа dеb
bаhоlаydi. U. chunоnchi, uning tаrkibiy qismlаrini:
huquqiy bilimlаr vа ulаrni аmаliyotdа qo`llаy оlish
ko`nikmаsi; qоnungа nisbаtаn shахs munоsаbаti vа
nihоyat shахsning huquqiy mаzmungа egа bo`lgаn
vаziyatlаrdаgi fаоliyatidаn ibоrаt"dеb tа’kidlаydi 2
.
Dеmаk, shахs huquqiy mаdаniyati nеgizidа
quyidаgilаr аks etаdi:
1) huquq vа huquqiy tizim bоrаsidа еtаrli
mа’lumоtgа egа bo`lish, huquqiy bilim аsоslаrini
1
1
Маҳмудt Р. Ҳуқуқ ва маданият /З.С.Зарипt таҳрири остида. – Тошкент, Ўзбекистон, 1993. –56-бет.
1
1
Таджиханов У., Саидов А. Ҳуқуқu маданият назарияси. 2-томлик. –Тошкент, Ўзбекистон
Республикаси ИИВ Академияси, 1998.-182-бет.
2
2
Никитин А. Ответственность несtершеннолетних. – Москва, Просвеҳение, 1990. – 109-бет.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_124.png)
![o`rgаnish, ulаrni o`rgаnishgа bo`lgаn ehtiyoj vа
qiziqishning hоsil bo`lishi, egаllаngаn nаzаriy-huquqiy
bilimlаrni аmаliyotgа tаdbiq etish bоrаsidаgi
ko`nikmаni shаkllаntirish hаmdа mаlаkаgа egа bo`lish;
2) ijtimоiy-siyosiy, iqtisоdiy, mаdаniy munоsаbаtlаrni uyushtirish chоg`idа o`z
fаоliyati timsоlidа huquqiy mаdаniyat unsurlаrini nаmоyon etish, ijtimоiy-siyosiy
hаmdа huquqiy fаоllikni yuzаgа kеltirа оlishdа ko`rinаdi.
Shахs huquqiy mаdаniyatini quyidаgi ikki аsоsiy
qismgа аjrаtish mumkin;
1) huquqiy оng;
2) huquqiy fаоliyat.
Huquqiy оng – ijtimоiy оng shаkllаridаn biri
bo`lib, u jаmiyat tаrаqqiyotning mа’lum bоsqchidа –
dаvlаt, mulk vа mulkiy munоsаbаtlаrning pаydо bo`lishi,
аhоlining kеskin sur’аtdа tаbаqаlаshuvi, huquq, huquqiy
munоsаbаtlаr tushunchаlаrining pаydо bo`lish jаrаyonidа
ulаrgа yondоsh tushunchа sifаtidа qo`llаnilgаn hаmdа
ijtimоiy-huquqiy munоsаbаtlаrni tаshkil etish chоg`idа
ko`zgа tаshlаnаdi.
Huquqiy оng muаyyan jаmiyatning mоddiy hаyot tаrzi
bilаn bеlgilаnаdigаn tаsаvvur, idrоk, tаfаkkur vа
e’tiqоdlаr tizimi bo`lib, ijtimоiy-psiхоlоgik hоdisа
sifаtidа murаkkаb tuzilishgа egа.
Huquqiy fаоliyat huquqiy mе’yorlаr, qоnunlаr
tаlаblаrigа nisbаtаn оngli yondаshish, ulаrgа qаt’iy vа
оg`ishmаy аmаl qilish, qоnunlаrni hurmаt qilish, ulаrni
shахs erkini himоya qilish kаfоlаti sifаtidа e’tirоf
etish, huquqiy munоsаbаtlаr jаrаyonidаgi fаоl
ishtirоkni tаshkil etishgа yo`nаltirilgаn аmаliy хаtti–
hаrаkаtlаr mаjmui.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_125.png)
![Shахs huquqiy mаdаniyatining muhim tаrkibiy
qismlаri sifаtidа quyidаgilаr e’tirоf etilаdi: h uquqiy
tаsаvvur, h uquqiy idrоk, h uquqiy sаvоdхоnlik, h uquqiy
tаfаkkur, h uquqiy fаоllik, h uquqiy mаs’ullik, h uquqiy
e’tiqоd, h uquqiy sаlоhiyat.
O‘QUVCHILARNING MEHNAT, JISMONIY VA ESTETIK
TARBIYASI
Guruhlarga bo’lingan holda «Mehnat tarbiyasi» va
«Jismoniy tarbiya» tushunchalariga Klaster tuzing.
(Klaster tuzish qoidalari oldingi mavzularda berilgan).
Har bir guruh o’z Klasterini taqdim etadi.
Mehnatni ulug’lovchi, uning ahamiyatini yorituvchi,
mehnatsevarlikka chaqiruvchi qanday fikr, ibora va
maqollarni bilasiz?
Shunga misollar keltiramiz:
«Har bir insonning, ayniqsa, endigina hayotga qadam
qo’yib kelayotgan yoshlarning ongiga shunday fikrni
singdirish kerakki, ular o’rtaga qo’yilgan maqsadlarga
erishish o’zlariga bog’liq ekanligini, ya’ni bu narsa
ularning sobitqadam g’ayrat - shijoatiga, to’la -
to’kis fidokorligiga va cheksiz mehnatsevarligiga
bog’liq ekanligini anglab yetishlari kerak. Xuddi shu
narsa davlatimiz va xalqimiz ravnaq topishining asosiy
shartidir".
(I.A.Karimov "O’zbekistonning o’z istiqlol va
taraqqiyot yo’li")
"Mehnat umuminsoniy, milliy va ma’naviy qadriyatlar
taraqqiyotining negizidir" ( donolar bisotidan)
Umrni zoye etma, mehnat qil,](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_126.png)
![Mehnatni saodatning kaliti bil.
(A. Navoiy)
Oltin topmaginu o’rgangin hunar,
Hunarning oldida xasdir oltin-zar.
(Jomiy)
Eng yaxshi axloqiy va estetik dori - mehnat.
(A.Frans)
O’zbek xalq maqollaridan namunalar :
Mehnat baxt keltirar.
Mehnat e’tibor garovi.
Mehnatsiz rohat yo’q.
Mehnat qancha og’ir bo’lsa.
Keti shuncha shirin bo’lar.
Komil inson shakllanishida mehnatning o’rni
qanday?
Har tomonlama yetuk, barkamol avlodni yetishtirishda mehnat tarbiyasining
roli va o’rni beqiyos kattadir. Mehnat tarbiyasi shaxsni har tomonlama
rivojlantirishning ajralmas qismidir. Shuningdek bolaning har tomonlama
shakllantirish vositasi, uning shaxs sifatida ulg’ayish omili hamdir. Farzandlarimiz
mustaqil O’zbekistonimizning bo’lg’usi quruvchilaridir. Shu sababli kadrlar
tayyorlash milliy dasturi va boshqa hujjatlarda ularni mehnatga qaydarajada
tayyorlashga alohida e’tibor berilmoqda. Shunday ekan, mehnat farzandlarimiz
uchun ham zaruriyat, ham burch bo’lishi, buning uchun uyda ham, o’quv yurtlarida
ham mehnat qilish uchun sharoitlar yaratish lozim. Agar bola kichikligidan mehnat
qilishga o’rgatilsa, o’yindan mehnat qilishga hech bir qiyinchiliklarsiz o’tadi. Inson
huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 23-moddasida "Har bir inson mehnat](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_127.png)
![qilish, mehnat turini ixtiyoriy tanlash, adolatli, qulay mehnat sharoitida ishlash
huquqiga ega", - deb ta’kidlangan.
Shunday ekan, bugungi kunda O’zbekiston
mustaqilligini mustahkamlash, xalq farovonligini
ta’minlash yo’lida fidokorona mehnat qilayotgan
kishilar bilan faxrlanish va o’rnak olish lozim.
Yoshlar mehnati dastlab oilada, keyin esa o’quv
yurtlarida amalga oshiriladi. Bu jarayonda ayniqsa
akademik litsey, kasb - hunar kollejlarini o’rni va
ahamiyati beqiyos kattadir. Ta’lim to’g’risidagi
qonunning 13-moddasida ta’kidlanganidek, "kasb - hunar
kollej o’quvchilarining kasb - hunarga moyilligi,
mahorati va malakasini chuqur rivojlantirishni
tanlangan kasblar bo’yicha bir yoki bir necha ixtisos
olishini ta’minlaydigan uch yillik o’rta kasb - hunar
o’quv yurtidir" 17
.
(Mehnatning mohiyati va ahamiyatini yoritib beruvchi
videofilm namoyish etiladi)
Filmni ko’rib, mehnat tarbiyasining mazmunini nimalar
tashkil etar ekan degan savol paydo bo’lishi mumkin.
Inson faoliyatining asosiy turi mehnat, atrof -
muhitni o’zlashtirish, bunyod qilish orqali ham
ijtimoiy, ham shaxsiy ehtiyojlarini qondiradi. Shuning
uchun mehnatga murakkab ijtimoiy hodisalar sifatida
qaraladi. Mustaqillik milliy kadrlar tayyorlash ko’lami
va sifatini oshirishni taqozo qilmoqda. Yirik
korxonalarda milliy kadrlarning kamligi yetuk
mutaxassislarning migratsiyasi ushbu muammoga davlat
nuqtai nazaridan jiddiy yondashishni talab etmoqda.
17
Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўg’рисида»ги Qонуни. Баркамол авлод-Ўзбекистон
тараqqиётининг пойдевори. Т.: «Шар q », 1998. 23- бет.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_128.png)
![Yoshlar mehnatining mazmuni mamlakat oldida, ijtimoiy siyosiy va iqtisodiy
vazifalar, viloyat va tumanlardagi kadrlarga bo’lgan ehtiyoj, o’quv yurtlarining
ichki imkoniyatlari va talablari asosida belgilanadi. Avvalo, bolalar ta’lim
jarayonida mehnat haqida dastlabki bilim va tasavvurlarga ega bo’ladilar. O’qish
ham mehnat ekanligini tushunib oladilar. O’quv rejasiga kiritilgan mehnat
darslarida esa mehnat qilish malakalarini egallaydilar. Bu jarayonda o’z
mehnatlarining natijalarini ko’rib zavqlanadilar va yanada yaxshiroq mehnat
qilishga harakat qiladilar. Mehnat qilish jarayonida sinfdan va maktabdan tashqari
mehnat, o’z - o’ziga xizmat qilish mehnati, ijtimoiy foydali mehnat turida faol
ishtirok etadilar va chiniqadilar. Pedagogika fani mehnat tarbiyasini tashkil
qilishda qo’yayotgan talablar quyidagilar:
-mehnatning ijtimoiy axloqiy ahamiyatiga alohida
e’tibor berish;
-mehnat o’quvchining yoshi, hayoti tajribasi va
imkoniyatlariga mos bo’lishi;
-o’quvchilarning mehnat faoliyatlari ijodiy
harakterda bo’lishi;
-o’z vaqtida turli kasblar haqida ma’lumotlar berib
borilishi;
-mehnat ahllari bilan doimo suhbat va uchrashuvlar
tashkil qilish.
Mehnat tarbiyasi fan asoslarini o’rganish jarayonida
o’quvchilarning olgan bilimlarining aniq maqsadga
yo’nalganligi, ishlab chiqarish jarayonining ilmiy
asoslarini, bilim va kasbiy qiziqishlarni ko’zda
tutadi.
O’quvchilarni to’g’ri kasb tanlashga
yo’llash uchun qanday ishlar olib borish lozim? Siz o’z
kasbingizni to’g’ri tanladingizmi?
Mehnat jamoalari inson umrining asosiy qismi](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_129.png)
![o’tadigan, uning tafakkuri, hayotga munosabati
shakllanadigan ijtimoiy - ma’naviy muhitdir. Ular
kishida jamoa ruhi, mehnatsevarlik, omilkorlik, adolat
tushunchasi, mehr - oqibat tuyg’ularini tarbiyalaydigan
o’ziga xos maskan bo’lib hisoblanadi. Kasb tanlash
jiddiy va mas’uliyatli ishdir. O’z hayot yo’llarini
jiddiy suratda belgilab borish jiddiy masala. Buning
uchun maktablardagi politexnika tizimidagi to’garaklar
muhim o’rin tutadi, fan to’garaklarida bolalar texnik
saviya va bilimlarini kengaytiradi, kasb tanlashga
tayyorlanadi. Maktabda yuqori sinf o’quvchilari uchun
"ishlab chiqarish asoslari, kasb tanlash" kursi
o’qitiladi. Kasbga yo’naltirish umumiy o’quv- tarbiya
jarayonida amalga oshiriladi. O’quvchilarni kasbga
yo’naltirishda ota - onaning ham roli kattadir.
Kasbga nisbatan qiziqishni vujudga keltirish
o’qituvchining pedagogik faoliyati bilan bevosita
bog’liqdir. Ta’limni oqilona, optimal yo’l bilan
tashkil qilish va olib borish orqali turli yoshdagi
maktab o’quvchilarida mehnatga ongli munosabatni tarkib
toptirish, kasb - hunarga nisbatan qiziqishni
o’stirish mumkin.
Barkamol avlodni jismoniy komilliksiz tasavvur qilib
bo’lmaydi, bu tarbiyaning bosh maqsadi jismonan
chiniqqan, mard va sabotli, kat’iyatli
vatanparvarlarni kamol toptirishdir.
Jismoniy tarbiyaning inson kamolotidagi o’rni qanday?
Uning maqsad va mazmuni nimadan iborat?
Jismoniy tarbiyaning maqsadi - o’quvchilar tanasidagi
barcha a’zolarini sog’lom o’sishini ta’minlash
barobarida ularning aqliy va jismoniy mehnatga,](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_130.png)
![shuningdek, Vatan mudofaasiga tayyorlashdan iborat.
Abdulla Avloniyning fikricha, sog’lom fikr, yaxshi
axloq va ilm - ma’rifatga ega bo’lmoq uchun badanni
tarbiya qilish zarur.
Jismoniy tarbiya kishilarga katta ta’sir ko’rsatib,
salomatligini mustahkamlaydi, ishlash qobiliyatini
oshiradi, uzoq umr ko’rishga yordam beradi.
Jismoniy madaniyat mazmuniga quyidagilar kiradi:
1. Inson a’zolarining tuzilishi va ularning funksional
kamoloti.
2. O’quvchilarning sog’ligini mustahkamlash.
3. Gigiyena qoidalariga ko’nikish.
4. Bo’lajak ishchi-mehnatchilarning jismoniy va
fiziologik sifatlarini kasb ahamiyati jihatidan
shakllantirish, ish qobiliyatlarini oshirish.
5. O’quvchilarda iroda, chidamlilik, qat’iy intizom,
do’stlik hissini kamol toptirish.
6. Shaxsiy jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalash.
Yosh avlodni jismonan chiniqtirishda o’quv yurtlari
rejasi bo’yicha o’tiladigan jismoniy tarbiya
darslarining roli, ahamiyati beqiyos kattadir.
«Bolaning qanday shaxs sifatida kamol topishida Jismoniy tarbiya mazmuni
Jismoniy kamolot Jismoniy holat
diagnostiкаси Jismoniy tarbiya
madaniyati Sport ishlari
Jismoniy ma'lumot](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_131.png)
![xalq pedagogikasi muhim ahamiyat kasb etadi. Xalq
pedagogikasida tarbiyaning mayda-chuydasi, ya’ni
birlamchi-ikkilamchisi bo’lmaydi, hamma narsa hisobga
olinishi, hech bir soha chetda qolmasligi, ayni choqda
tarbiyaning nihoyatda nozik, injiq, murakkab tomonlari
e’tiborga olingan holda , yetti o’lchab bir kesishga
amal qilinadi. Xalq pedagogikasining o’ziga xosligi
shundaki, u bugun va ertani uylab ish tutadi, ya’ni
utmishni unutmaslik, bugunning qadriga yetishlik,
kelajakka umid asosida tarbiya olib boradi»
(Mavlonova, 2002,320).
Xalq pedagogikasining asrlar davomida
shakllanib, rivojlanib, boyib borishining, inson va
Vatan taqdirida hal qiluvchi rolining boisi,
birinchidan, uning hayotiyligi, ta’sirchanligi,
serqirra va serma’noligida bo’lsa, ikkinchidan, uning
bevosita xalq tomonidan mavjud hayot jarayonida jonli
an’analarda yaratilishi, tarbiyaning eng dolzarb
masalalarini hal qilishga qaratilganligi, uchinchidan,
umuminsoniy yo’nalishga, umumbashariy g’oya-maqsadlarga
qaratilgan bo’lganligidir.
Tarbiya yosh avlodni taraqqiy ettirishda muhim vosita hisoblanadi. Yirik
allomalarimizdan biri Ibn Sino birinchi bo’lib tarbiyaning ilmiy-pedagogik
jihatdan bir butun tizimini yaratdi. Jismoniy mashqlar, to’g’ri ovqatlanish, uyqu,
badanni toza tutish tartibiga rioya etish inson sog’lig’ini saqlashda muhim
omillardan ekanligini ham ilmiy, ham amaliy jihatdan asoslab bergan edi.
Jismoniy tarbiya - bu sof sport musobaqalarigina emas. Bu tarbiya orqali
bolalarda ko’plab axloqiy-irodaviy hislatlar tarkib toptiriladi. Mashqlarni bajarish
davomida bolalarda iroda, tezlik, chaqqonlik, chidamlilik tarbiyalanadi, ularning
sog’ligi mustahkamlanadi, ish qobiliyatlari, aqliy faolligi oshiriladi, jasurlik,](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_132.png)
![halollik, qat’iylik, mustaqillik kabi ijobiy xulq me’yorlari tarkib topadi.
Yetuklik komillikka erishish bosqichlaridan biridir. Shuning uchun
mamlakatimizda va ta’lim-tarbiya tizimimizda tarbiyaga katta e’tibor qaratib
kelinmoqda.
Jismoniy tarbiyaning asosiy maqsadi- o’quvchilar tanasidagi barcha
a’zolarni sog’lom o’sishini ta’minlash barobarida ularni aqliy va jismoniy
mehnatga, shuningdek, Vatan mudofaasiga tayyorlashdir. Jismoniy tarbiya va
jismoniy yetuklik masalasi bizda azal-azaldan ota-bobolarimiz ma’naviyatida
ulug’lanib kelingan. Xalq og’zaki ijodidagi «Alpomish», «Go’r-
o’g’li»dostonlarini misol tariqasida ko’radigan bo’lsak, ulardagi qaxramonlar
jismonan baquvvat, mard yigitlar bo’lishgan. Buyuk allomalarimiz ham, jadid
ma’rifatparvarlari ham tarbiyani komil inson yetishtirishdagi o’rnini alohida
ta’kidlashgan.
Tarbiya kishilarga katta ta’sir ko’rsatib, salomatligini mustahkamlaydi, ishlash
qobiliyatini oshiradi, uzoq umr ko’rishiga yordam beradi. Shuning uchun
yurtimizda mustaqilligimizning dastlabki yillaridanoq tarbiyaga e’tibor qaratila
boshlandi. 2001 yil esa alohida «Sog’lom avlod yili» deb e’lon qilindi.
Tarbiya mazmuni kamolot, tarbiya madaniyati, sport ishlari, jismoniy
ma’lumot tushunchalarida o’z ifodasini topadi.
Kamolot yosh avlod ichki a’zolarining o’zgarishi, o’sishidir. Birinchi
navbatda yurak va o’pka, shuningdek nerv va harakat tizimi, tana shaklining
o’zgarishi, teri-muskul tizimi og’irligi, tananing mukammal rivojlanishidir.
Pedagogik tushunchada kamolot deganda insondagi jismoniy ma’lumotning
o’sishi borasidagi o’zgarishlar, ya’ni oddiydan murakkabga, pastdan-yuqoriga,
nomukammallikdan mukammallikka tomon bo’lgan o’zgarishlar tushuniladi.
O’quvchilarning kamolotlari uchun sharoit yaratish va pedagogik
boshqarish tarbiyaning vazifasidir. Tarbiya tizimida jarayoniy kamolot
diagnostikasi muhim o’rin tutadi. Kamolot tarbiya saviyasi, fan tili bilan
aytilganda, tarbiya samaradorligi ko’rsatkichidir.
Maxsus usul va texnika asosida o’quvchilarning sog’liklarini, har bir](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_133.png)
![individual shaxs kamoloti saviyasini tadqiq etish: belgilangan norma va undan
uzoqlashish ko’rsatkichlarini oldindan belgilash negizida tarbiya uchun doimiy
ko’rsatkich aniqlanadi. Yetuklik deganda badanning tashqi ko’rinishidagi
garmoniya, go’zallik shakli, sifatlarning yukori darajadagi kamoloti tushuniladi.
Madaniyat tarbiyaning tarkibiy qismidir. Shu bilan birgalikda, madaniyat
inson va jamiyat umumiy madaniyatining ham ajralmas qismi. Madaniyat - sport
ishlari yoki oddiy sport sho’’balari, klublari, guruhlar yoki ommaviy musobaqalar
va hokazolarda namoyon bo’ladi.
Mashhur yunon donishmandi Aflotun baxt haqida zikr etib: « Inson uchun
birinchi baxt-uning sog’lig’i, ikkinchisi-go’zallikdir» degan ekan. Chindan ham
sihat-salomatlik hamma boyliklar manbaidir. Nasl-nasabi sog’lom va ma’naviyati
yuksak xalqning avlodlari ham sog’lom va ma’naviyati yuksak xalqning avlodlari
ham sog’lom-baquvvat, iymon-e’tiqodli va sadoqatli bo’ladiki, bu baxt ona-
Vatanning shuhrati va qudratining zo’r omiliga aylanadi. Xalqning ana shunday
baxt-saodati uchun sog’lom avlod kerak.
Sog’lom avlod deganda biz ham jismoniy, ham
ma’naviy tomondan yetuk, bardam, har ishga qodir,
ilg’or madaniyatli kishilarni ko’zda tutamiz.
Darhaqiqat, shunday noyob fazilatlarga ega avlodni
tarbiyalab voyaga yetkazayotgan xalq kelajakka ochiq
ko’z, yorug’ yuz, katta ishonch bilan qaraydi.
Insonning kuch va qobiliyatlarini tahlil etganda, u
uchga bo’linadi: jismoniy, aqliy va axloqiy. Shunga
binoan, insonning bu kuch-qobiliyatlarining taraqqiysi,
yuksalishini ta’min etadigan tarbiya ham uch qismga
ajraladi: badan tarbiyasi, aql tarbiyasi, axloq
tarbiyasidir.
Maktab yoshidagi bolalarning qaddi-qomatini to’g’ri -
mutanosib shakllantirish, suyak-bo’g’inlarni va
muskullarni uyg’unlashgan tarzda rivojlantirish, yurak-](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_134.png)
![qon tomir hamda nafas olish a’zolarini, asab tolalari
majmuasini mustahkamlash muhim.
Tana a’zolarining mo’tadil faoliyati uchun harakat
juda zaruriydir. Buyuk hakim, mutafakkir Abu Ali ibn
Sino: « Badantarbiya-sog’liqni saqlashda ulug’vor
usuldir», -deydiki, bu fikr: « Kimki kilsa harakat-
sog’ligida bo’lar barakat» degan naqlni eslatadi.
Qadimdan xalqimizda badantarbiyani riyozat deb
atashgan. Abu Ali ibn Sino « Tibbiy doston» (« Urjuza»)
asarida riyozat-badan tarbiyasi to’xtalib, uning bir
necha xillari bo’lishi, bu jismoniy mashqlar bilan
o’rtacha shug’ullanish sog’liqqa foydali ekanligini
bunday ta’riflaydi:
« Bilsang riyozat turlari necha-necha
Sharofatli bo’lar esa u o’rtacha.
To’g’ri va mo’tadil bo’lib o’sgay badan,
Kir-chir ila chiqindidan qutular tan.»(Ibn Sino,
1999,45)
Olim yana mashqsiz yurish badanda yomon xiltlarning
yig’ilishiga sabab bo’lishini alohida uqtirib, bunday
deb yozadi:
« Riyozatsiz yotishdan ko’p topma rohat,
Bu rohatdan topolmassan hech manfaat.
Jim yotsang iflos xilt-la to’lar badan,
G’izocha hech hozirlanmas biror maskan».
Mashqlarning sihat-salomatlikka foydasi cheksiz
ekanligini D. Adisson bunday ta’riflaydi: « Mutolaa aql
uchun qancha zarur bo’lsa, mashqlar ham badan uchun
shuncha zarur».Suqrot bu borada quyidagi fikrni
bildiradi:](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_135.png)
![« Gimnastika yordami ila men badanimning muvozanatini to’g’rilab
olaman».
Xalq pedagogikasida badan tarbiyasi inson hayotida
katta ahamiyatga ega ekanligi tarannum etiladi.
Birinchidan, hayotda har kimning mukammal sog’ -
salomatlikka, kuch-quvvatga ega bo’lish ehtiyoji bor.
Ikkinchidan, tan sog’ligi fikr va axloqning ham
sog’ligini ta’min etadi. Fikr va axloq bilan mizoj va
sog’lomlik uzviy bog’liq.
Badan tarbiyasining maqsadi har tomonlama yetuk:
chiniqqan, sof fikrli, mard, sabotli, qat’iyatli,
Vatanni himoya qila oladigan shaxslarni kamol
toptirishdan iborat.
O’quvchilarni tarbiyalash jarayonida qo’yidagi asosiy vazifalar hal etiladi.
Birinchi vazifa-sog’liqni mustahkamlash, tana a’zolarini chiniqtirish, jihatdan
to’g’ri rivojlanish hamda uning ish qobiliyatining oshishiga ta’sir etishdir.
Shuni qayd etish lozimki, o’quvchilarning
sog’lig’ini faqat tarbiya darslari hamda maktab
sharoitida o’tkaziladigan maxsus tadbirlar hisobigagina
mustahkamlash qiyin. Chunki bu jarayon ota-ona,
tarbiyachi, butun pedagoglar jamoasining ishi bo’lib,
sog’lomlashtirish bilan bolalarni muntazam ravishda
olib borilishi shart.
Bolalarga tarbiya berishda bolalar o’yinlari badan tarbiyadagi xalq
o’yinlari ( «Soqqa», «Kes-Kes»,» Qirq tosh», «Durra soldi», «Tepish»)ning aqliy,
axloqiy va estetik kamolotning mezonlari bo’lsa, xalq an’anaviy sporti - farzandlar
baquvvatligi va yetukligining garovidir. Xalq pedagogikasining badan tarbiya
berishdagi imkoniyati kengdir. Atrof muhit va tabiatni e’zozlash bilan birga inson
o’z sog’ligini mustahkamlovchi mavjudot sifatida qaralishi katta ahamiyatni kasb
etadi. turli udumlar, rasm-rusm, marosimlar, tabiat bayramlari, «Navro’z»,](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_136.png)
![«Mehrjon», «Hayit bayrami», « Poyga», « Ko’pkari», bolani beshikka solish,
sunnat qilinishi, uylanish, payg’ambar yoshi, oltin va kumush to’ylar, turli
yubileylar, odatlar, udumlar va marosimlarning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati ham
juda kattadir.
Nafosat tarbiyasi haqida tushuncha. Maktabda
nafosat tarbiyasini berishning mohiyati
Nafosat tarbiyasi- borliqdagi va sa’natdagi
go’zallikni tushunish, ulardan zavqlanish va uni
yaratishga intilishni tarkib toptirish.
Inson har doim go’zallikka intiladi, undan ma’naviy
ozuqa oladi. O’z hayotini, faoliyatini, turmush
sharoitini, o’zini o’rab turgan atrof-muhitni go’zalroq
bo’lishiga harakat qiladi. Bu hol o’z navbatida uning
didini, nozik his-tuyg’ularini shakllantiradi.
Odamlarni o’ziga rom etuvchi go’zallik namunalari
hayotning turli jabhalarida namoyon bo’lib, ularni
idrok eta bilishga nafosat tarbiyasi katta hissa
qo’shadi.SHuning uchun bolaga juda yoshligidan oilada,
maktabgacha tarbiya muassasalarida, ayniqsa maktabdan
nafosat tarbiyasi alohida e’tibor bilan beriladi.
Nafosat tarbiyasi har bir davrda, har bir xalqda
turlicha bo’lsada, uni amalga oshirishning asosiy
vositalari, tabia t go’zalligi, badiy ijod namunalari
hamda inson shaxsiyatidagi go’zallikni sanab o’tadi. Bu
vositalar bir-birini to’ldirib, boyitib beradi.
Barchasidan to’la bahramand bo’lgan kishining
ma’naviy boy, yuksak didli bo’lsagina zavqli hayot
kechirishi mumkin.
Tabiat o’ziga xos go’zalliklarga ega bo’lib, ma’lum
qonuniyatlar asosida o’zgarib, jilolanib turadi. Yil](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_137.png)
![fasllarining almashinuvi tabiatning ranglarini,
shakllantirishining, xushbo’y hidlaru, turli
jonzotlarning yoqimli tovushini, inson shuriga tortiq
etadi. Ular har bir kishini baxtiyor poklik,
beg’uborlik olamiga olib kiradi.
Nafosat tarbiyasining yana bir tarbiyasi badiiy ijod
namunalari hisoblanadi. Ayrim pedagogik adabiyotlarda
badiy tarbiya deb nomlanib, o’z ichiga badiiy
adabiyotni, musiqa, qo’shiq va raqs san’atini, teatr va
kino san’atini, tasviriy san’atning, haykaltaroshlik,
me’morchilik, xalq amaliy san’ati va boshqalarni oladi.
Bu san’at turlarini yoshlarga nafosat tarbiyasi
berishdagi imkoniyatlari cheksizdir. Ayrim san’at
asarlarini qiymati dunyoviy boyliklarda nihoyat
darajada ustun turganidek, badiy tarbiya ham
odamlarning ma’naviy boyishlarida tengi yo’q ta’sir
kuchiga egadir.
Dunyoning yetti mo’’jizasi sanalgan Misr
firavnlarining ehromlari, Bobilning osma bog’lari,
Efesdagi Artemida ibodatxonasi, Rodoskiy haykali va
Fors orolidagi moyok xayratomuz go’zallik namunalari
sanaladi.
Yoshlarga nafosat tarbiyasi berishda inson
shaxsiyatidagi go’zallik kuchli ta’sir etuvchi
vositalaridan biridir. Har bir kishi o’ziga xos
go’zallikka ega bo’ladi.
Rus yozuvchisi A.CHexov “Insonda hamma narsa go’zal
bo’lishi kerak», ammo ularning orasida alohida ajralib
turadigan ma’naviy go’zallikdir. SHuning uchun ham
milliy istiqlolga erishgandan keyin xalqning
ma’naviyatini shakllantirishga katta e’tibor](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_138.png)
![berilmoqda.
Estetik tarbiya bolaning ijodiy qobiliyatini
rivojlantirishda, hayotdagi va san’atdagi go’zallikni
tushunish va qadrlashni bilishida, ma’naviy dunyosini
boyitishda katta rol o’ynaydi. Ota-onalar bolalarga
tabiatdagi, ijtimoiy hayotdagi, san’atdagi go’zallikni
his qilish va shu kabilarni o’rgatadilar. Bola uyqudan
turishi bilan atrof muhitdagi turli narsalarga ko’zi
tushadi. Ota-ona bu narsalarning chiroyliligini
tushuntirib berishi, o’g’il yoki qizining kiygan
kiyimlarini chiroyli va qulayligiga, xonaki o’simliklar
va bahor gullarining naqadar chiroyliligiga ahamiyat
berib qarashga o’rgatishi kerak. Estetik didni
tarbiyalashda dastlabki o’yinchoqlar juda katta rol
o’ynaydi. Ular hayotni bilishni o’rgatadi va birinchi
estetik taassurotlar manbai hisoblanadi. Ota-ona
bolalarni xonalarni yig’ishtirish, saranjom-sarishta
qilishga jalb qilib. Ularda estetik didni tarbiyalaydi.
Estetik tarbiyaning asosi oilada bolalarni ijod qilish
(badiiy tarbiyaga) o’rgatishdir.
Bolalarning rasm chizishga bo’lgan ehtiyoji juda
erta uyg’onadi. Ota-ona o’z bolalariga rasm chizishdagi
muayyan ko’nikmalarni egallashga yordam berishi kerak.
CHunki bolada agar rasm chizishga qobiliyati bo’lib u
qo’llab quvvatlansa, bola ruhlanib san’atning bu turini
egallashga harakat qiladi. Bolada yana yoshlikdan
musiqa eshitish uquvini o’stira borish unda nozik his-
tuyg’uning shakllanishiga imkon beradi. Bola juda
yoshligidanoq musiqa ohangiga qarab ritmik harakatlar
qiladi. Bu undagi dastlabki estetik did-tuyg’u,
iste’dod kurtagidir. Bolaning tashqi ko’rinishiga](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_139.png)
![bo’lgan talablar estetik tarbiyada katta ahamiyatga
egadir. Sodda va ozoda kiyina bilish, kishilar orasida
o’zini yaxshi tutish, hulq-atvorining yaxshi bo’lishi
ham go’zallikdir. Gapirish, kulish, salomlashish,
madaniyatli hayrlashish, minnatdorchilik bildirish kabi
odatlar ham bolaning yoshlikdan nazokatli, nafosatli
bo’lib o’sishiga yordam beradi. Tabiiyki, ota-ona
farzandning nozik did va farosatli, odob va ahloqli
bo’lib o’sishiga erishish uchun avvalo o’zi barcha
go’zalliklarni seza bilishi va sevishi, badiiy
adabiyotlar o’qishi, san’atning turli sohasida o’z
bilim va taassurotlarini kengaytirib borii kerak.
Maktab yoshlariga nafosat tarbiyasi berishning
asosiy o’rinlaridan biridir.O’rta umumiy ta’lim
tarkibiga kirgan barcha fanlarni o’qitishda
o’quvchilarga nafosat tarbiyasi berib boriladi. Maxsus
nafosat tarbiyasi fanlari o’qitiladi, ularga rasm,
ashula, chizmachilik va boshqalar kiradi. Jismoniy
tarbiya mashg’ulotlari, mehnat darslarida ham nafosat
tarbiyasi doimiy berib boriladi.
Bulardan tashqari adabiyot, ona tili, tarix,
odobnoma, tabiatshunoslik, jug’rofiya va boshqa
fanlarni o’qitishga mavzuning mazmuniga mos holda
nafosat tarbiyasi beriladi.
Bevosita nafosat tarbiyasi beruvchi rasm va
ashula darslari o’quvchilarning eng qiziqadigan hamda
ijodiy o’rganadigan o’quv darslaridir. Bu daslarida
o’quvchilar go’zallikni ongli idrok etibgina
qolmasdan,ko’nikma va malakalar hosil qiladi. Buyuk
rassomlar, bastakorlarning asoslari bilan tanishadi.
O’zlari rasm chizadi, musiqa tinglaydi, ma’nosini](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_140.png)
![tushunadi, imkoniyat darajasida ijrochilik
mahoratlarini egallaydilar.
O’quvchilar nafosat tarbiyasini berishda
maktabda tashkil etilgan badiy to’garaklarning
ahamiyati katta.O’quvchilar qobiliyati va
qiziqishlariga mos holda rasm, musiqa, raqs, xalq
amaliy san’ati to’garaklarida ishtirok etib, tegishli
malakalarni egallaydilar.
Maktabda havaskor rassomlarning
ko’rgazmalarini tashkil etilishi mumkin. Unda «Mohir
qo’llar» to’garagi qatnashchilarining, maktab
ustaxonasida tayyorlanayotgan amaliy san’at
namunalarining, maktab ustaxonasida tayyorlanayotgan
amaliy san’at namunalarini ham namoish etish
foydalidir. Maktabda badiiy xavaskorlik to’garagi
qatnashchilarining har xil chiqishlarini tashkil etish
yoshlarning nafosat tarbiyalarini kuchaytiradi.](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_141.png)
![FAN MAJMUASINI TAYYORLASHDA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO’YXATI
Asosiy adabiyotlar
A1 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.:
O’zbekiston nashriyoti 2019 y
A2 O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida” gi
Qonuni // Xalq so’zi gazetasi 2020 yil 24-
sentabr soni
A3 R.A.Mavlonova, O.To’rayeva, K.M.Xoliqberdiyev,
Pedagogika. Darslik T:. O’qituvchi 2018 yil.
A4 B.X.Xodjayev Umumiy pedagogika nazariyasi va
amaliyoti. “Sanostandart” nashriyoti. Toshkent
2017 y.
A5 K.Xoshimov, S.Nishonova. Pedagogika tarixi .
Darslik –Toshkent 2005 yil
A6 K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi
antologiyasi. O‘quv qo‘llanma.T:.O‘qituvchi
2010-yil
A7 Pedagogika (Pedagogika nazariyasi va tarixi)
O‘qituvchilar tayyorlash va pedagogika fani
sohasi: bakalavriat yo‘nalishi uchun darslik //
prof.M.X.Toxtaxadjayevaning umumiy tahriri
ostida, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta
maxsus ta’lim vazirligi. – Toshkent “O‘zbekiston
faylasuflar milliy jamiyati” nashriyoti, 2010
A8 A.Xoliqov Pedagogik mahorat.DarslikT.: Iqtisod-
moliya, 2011yil
A9 Maxsus pedagogika. Darslik.-T.: (Fan va](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_142.png)
![texnologiya ) 2004 y](/data/documents/d9ebc634-c13b-4842-bc7e-4018b735d316/page_143.png)
Tarbiya jarayonining mohiyati va mazmuni. Tarbiya qonuniyatlari va tamoyillari. Tarbiya metodlari va tarbiya turlari. REJA: 1. “Tarbiya” tushunchasining mohiyati. Tarbiya xususiyatlari. 2. Sharq mutafakkirlari barkamol shaxs tarbiyasi haqida. 3. Tarbiya jarayonining qoidalari va prinsiplari . 4. Tarbiya jarayonidagi ziddiyatlar va uni harakatlantiruvchi kuchlar 6. Bolalar jamoasi - pedagogik ta’sirning asosiy shakli 7. Shaxsning bolalar jamoasida qaror topishi. Bolalar jamoasining shakllanish bosqichlari. 8. Tarbiya metodlari va tarbiya turlari.
Tarbiya nazariyasining mohiyati . Tarbiya nazariyasi pedagogika fanining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, tarbiyaviy jarayonning mazmuni, shakl, metod, vosita va usullari hamda uni tashkil etish muammolarini o‘rganadi. Hayotga yangicha siyosiy va iqtisodiy nuqati nazardan yondashish o‘sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasi bilan bog‘liq jarayonni ham qaytadan ko‘rib chiqishni taqozo etmoqda. Tarbiya nazariyasi SHarq mutafakkirlari va xalq pedagogikasining tarbiya borasidagi boy tajribalariga tayanadi. Tarbiya nazariyasi o‘z qoidalarini asoslash uchun falsafa, sotsiologiya, etika, estetika, fiziologiya, psixologiya kabi larning ma’lumotlaridan foydalanadi. Tarbiya nazariyasi pedagogikaning boshqa bo‘limlari: pedagogikaning umumiy asoslari, ta’lim nazariyasi hamda xalq ta’limi tizimini boshqarish bilan uzviy bog‘liq. Tarbiya jarayonining mazmuni . Tarbiya – muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o‘stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad yo‘lida har tomonlama voyaga etkazish, unda ijtimoiy ong va xulq- atvorni tarkib toptirishga yo‘naltirilgan faoliyat jarayonidir. Turli zamon va makonda ijtimoiy tarbiya mohiyati turlicha bo‘lib, uning mazmuni ijtimoiy maqsadlardan kelib chiqib asoslangan. Tarbiya g‘oyasi turlicha ifodalangan bo‘lsada, ammo yo‘naltiruvchanlik xususiyati hamda ob’ektiga ko‘ra yakdillikni ifoda etadi. Tarbiya xususida taniqli o‘zbek pedagogi Abdulla Avloniy shunday deydi: «Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot - yo falokat, yo saodat – yo falokat masalasidur» 1 . Ushbu fikrlardan anglaniladiki, shaxs tarbiyasi xussiy ish emas, balki ijtimoiy, milliy ishdir. Zero, har bir xalqning taraqqiy etishi, davlatlarning qudratli bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy mustaqillikni qo‘lga kiritgach, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida tub islohotlar olib borilmoqda. Islohotlarning asosiy g‘oyasi respublikaning riojlanish va taraqqiyot yo‘li deb e’tirof etilgan demokratik, insonparvar, huquqiy jamiyatning barpo etish uchun xizmat qiladi. Demokratik, insonparvar, huquqiy jamiyatning barpo etish vazifasi o‘sib kelayotgan yosh avlod zimmasiga yuklanadi. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘qrisida»gi Qonuni, «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning qator asar va nutqlari, chunonchi, «Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori», «O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda» nomli asarlarida mustaqil respublikada ijtimoiy tarbiyani yo‘lga qo‘yish maqsadi va vazifalari belgilab berilgan. Tarbiya - shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan pedagogik jarayon bo‘lib, tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir etish imkonini beradi. Tarbiya jarayoni o‘qituvchi va o‘quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o‘rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq maqsadga yo‘naltirilgan hamkorlik jarayonidir. Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchining ongi shakllana boradi, his- tuyg‘ulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo‘ladi. Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan to‘g‘ri uyushtirish g‘oyat muhimdir. Faoliyat jarayonida bola tashqaridan kelayotgan tarbiyaviy ta’sirlarga nisbatan ma’lum munosabatda bo‘ladi. Bu munosabat shaxsning ichki ehtiyoj va xohishlarini ifodalaydi. Psixolog va pedagoglarning tadqiqotlari shaxsga tashqi omillarning (xoh salbiy, xoh ijobiy) ta’siri bolaning ularga munosabatiga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Bola faoliyatini uyushtirishgina emas, balki tarbiyalanuvchining bu faoliyatga nisbatan turli kechinmalarni qanday anglashi, baholashi, his qilishi, ulardan o‘zi uchun nimalarni olayotganligini bilishi zarur. Zero, tarbiya ijtimoiy munosabatlarning murakkablashib borishi asosida kechadi. Tarbiya jarayonida o‘quvchining ongigina emas, balki his-tuyg‘ularini ham o‘stirib borish, unda jamiyatning shaxsga qo‘yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlarini hosil qilish lozim. Bunga erishish uchun o‘quvchining ongi, hissiyoti va irodasiga ta’sir etib boriladi. Agar bularning birortasi e’tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiya jarayoniga o‘qituvchi rahbarlik qiladi. U o‘quvchilar faoliyatini belgilaydi, ularning ijtimoiy jarayonda ishtirok etishlari uchun shart-sharoit yaratadi. Ijtimoiy jarayonda faol ishtirok etish orqali o‘quvchilarning mustaqilligi, ijodiy tashabbuskorligi ortib boradi. Faoliyat o‘quvchilar jamoasi manfaati va istagi asosida uyushtirilsa, bu jarayonda bolaning tengdoshlari va o‘zini o‘zi anglash jarayoni yuzaga keladi. Bola o‘z xulqi, xatti-harakati uchun jamoa oldida javobgarlikni sezishga erishgach, ijrochi emas, balki umumiy ishning faol qatnashchisi bo‘lib qoladi. Tarbiyani samarali yo‘lga qo‘yish uchun uning harakatlantiruvchi kuchi, tarbiya jarayonining manbaini yaxshi bilish va hisobga olish muhimdir. Bu tarbiya jarayonidagi ichki va tashqi qarama-qarshiliklardan iborat. Tarbiyada o‘quvchilarning tarbiyalanganlik darajasini ham hisobga olish kerak bo‘ladi. Bu jihat unutilsa, muayyan qarama-qarshiliklar vujudga keladi. Faoliyat jarayonida hosil bo‘lgan malaka va odatlar axloq me’yorlariga rioya qilishni engillashtiradi. Demak, tarbiyachi bola shaxsining tez rivojlanadigan davri – o‘quvchilik yillarida uning ongiga turli faoliyat (o‘qish, mehnat, ijtimoiy ishlar, o‘yin, sport, badiiy havaskorlik) yordami bilan maxsus ta’sir etish muhimdir. Aks holda xulq me’yorlari, axloq talablarini yaxshi tushunmay qolishi natijasida shaxs ijtimoiy munosabatlarda beqaror, tasodifiy ta’sirga beriluvchan bo‘lib qolishi mumkin. Tarbiya yaxlit jarayonda amalga oshirilib, uning tarkibiy qismlari ayni bir vaqtda, faoliyatning biror turi asosida namoyon bo‘ladi. 1 Авлоний, Абдулла. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. – Тошкент, Ўқитувчи, 1992.
Umumiy pedagogika jarayonida tarbiya muhim o‘rin tutadi. SHaxsni shakllantirish, boshqarish, nazorat xarakteriga ega bo‘lib, bu borada belgilangan vazifalar tasodifiy harakatlar orqali emas, balki oldinda belgilangan va puxta o‘ylangan rejalar asosida hal etib boriladi. Tarbiya jarayonida uning maqsadi, shakl va metodlari, shaxsning o‘zini-o‘zi tarbiyalash va qayta tarbiyalash jihatlari muhim o‘rin tutadi. Inson, uning har tomonlama uyg’un kamol toptirish va farovonligi, shaxs manfaatlarini ro’yobga chiqarishning sharoitlari va ta’sirchan maxanizmlarini yaratish eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq-atvorning andozalarini o’zgartirish mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohatlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchi sifatida qaralmokda. Tarbiya hayotning eng muhim tirgagi (tayanchi) bo’lib hisoblanishi lozim. Har bir yoshni shunday tarbiyalash zarurki, u avvalo yaxshi o’qishni va so’ngra esa yozishni o’rganish bilan eng yuksak pog’onaga ko’tarilsin! (Avesto). Avvalom bor, tarbiya nazariyasi Markaziy Osiyo faylasuflarining va xalq pedagogikasining tarbiya borasidagi boy tajribalariga tayanadi, tarbiya nazariyasi o’z qoidalarini asoslash uchun falsafa, sosiologiya, etika, estetika huquqshunoslik, psixologiya fanlari ma’lumotlaridan foydalanadi. (Tarbiya nazariyasi o’z navbatida pedagogika fanining boshqa bo’limlari: pedagogikaning umumiy asoslari, pedagogika tarixi, ta’lim nazariyasi, maktabshunoslik bilan uzviy bog’langandir). Hozirgi zamon pedagogikasida tarbiya tarbiyachining tarbiyalanuvchi shaxsiga oddiy shunchalik ta’sir ko’rsatishi emas, balki tarbiyachilar va tarbiyalanuvchilarning aniq bir maqsadga qaratilgan, bir-biri bilan hamkorlikda qiladigan munosabatlari va o’zaro ta’sir ko’rsatishi ekanligi alohida ta’kidlanadi. Bugungi kunda XXI asrda shunchaki bilim egasi bo’lgan insonni emas, balki ijodkor, o’z iste’dodi bilan ajralib turuvchi insonnn tarbiyalash zamon taqozosidir. Tarbiya jarayonida kishining qobiliyatlari rivojlanadi, g’oyaviy-axloqiy, irodaviy, estetik hislatlari shakllanadi, tabiatga, jamiyatga ilmiy qarashlar tizimi tarkib topadi, jismoniy kuch-qudratlari mustahkamlanadi. Hamma davrning ilg’or kishilari tarbiyaga yuqori baho berganlar. Xalq donishmandlari va mutafakkirlaridan Zardusht, Muhammad al-Xorazmiy, Imom
al-Buxoriy, Imom at-Termiziy, Ahmad Farg’oniy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Yusuf Xos Xojib, Axmad Yassaviy, Maxmud Koshg’ariy, Shayx Najmiddin Kubro, Jaloliddin Manguberdi, Burxoniddin Zarnujiy, Burxoniddin Naqshband, Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Alisher Havoiy, Zaxiriddin Bobur, Zavqiy, Furqat, Avaz O’tar, Hamza, Abdulla Avloniylar inson kamolotini ilm-fan va tarbayada deb bilganlar. “Qobil odamni tarbiya qilmaslik – zulmkor va noqobil odamga tarbiyani behuda sarf qilish xayfdir. Tarbiyangni ayab unisini nobud qilma, tarbiyangni bunisiga zoya ketkizma”, - deb ta’kidlaydi A.Navoiy. “Qayerda rag’batlantirish bo’lsa, umid shu tomonga yo’l oladi, qayerga don sepilsa, shu yerga qush qo’nadi” , - degan Al-Buxoriy (Al-jomye as-saxix 114-bet). Farobiy deydi: Muallim shogirdiga nisbatan o’ta hokimlikka ham yo’l qo’ymasligi lozim, chunki o’ta hokimlik shogirdda muallimga nisbatan nafrat uyg’otadi. Agar shogird muallimning bo’shlig’ini sezsa, unda muallimga va uning o’qiyotgan ilmiga nisbatan sovish va mensimaslik paydo bo’ladi, - deb ta’kidlaydi. J.J.Russo “Agar siz bolalardagi sho’xlikni o’ldirsangiz, hech qachon dono odamlarni voyaga yetkaza olmaysiz”, - degan fikrni bildirgan. A.S.Makarenko “...Men ta’sir qilishning jismoniy metodiga qarshiman... Umuman jismoniy jazoni metod sifatida tan olmayman. Men jismoniy jazo foyda keltirgan biror bir oilani ko’rmadim”, - degan. Tarbiya metodlarida insonni har tomonlama kamol toptirish maqsadida bola ongi, his-tuyg’ulari, irodasi va xulq-atvoriga ta’sir ko’rsatishga aytiladi. A.S.Makarenko tarbiya metodlarini insonga ta’sir ko’rsatishni quroli deb ta’riflagan. Qimmatbaho marvarid donachasini oxirigacha parmalashda hadiksirab, ustalar uning bahosini tushunib yetmagan shogirdlariga berishadi. Shogirdlari butun borlig’i bilan ishga kirishib ketadi. Bunda ular qo’llari qaltiramay, qo’rqmasdan parmalashni davom ettirgan. Agar bu ishda xavfsirash bo’lsa, parmalash davomida biron bir tasodif bilan dur maydalanib ketsa, usta shogirdini
shapaloq bilan tushurgan. Tarsaki zarbi ularni yaxshiroq, sifatliroq ishlashga ko’niktirgan. Dur tirmalanib bo’lgandan so’ng xavfli vaziyat o’tib ketgan. A.R.Beruniy tarbiyachi bolalarga faqat nasihatgo’ylik qilmay, balki o’z х atti-harakati bilan namuna bo’lib ta’sir ko’rsatishi zarur", deb hisoblangan. Bola o`qishni, tarbiya olishni istaydi, katta bo`lib jamiyat hayotida faol ishtirok etishni xohlaydi. Pedagog uni qay usulda, qanday munosabatlar sharoitida, qanday pedagogik jarayonda tarbiyalashi lozimligini bilishi kerak. Shu bilan birga bola o`zini o`zgartirishda faol ishtirokchi ekanligini ham unutmaslik lozim. Tarbiya jarayoni shaxsning ijtimoiy qimmatli fazilatlarini shakllantirishga, uning atrofdagi dunyoga, jamiyatga, odamlarga, o’ziga nisbatan munosabatlari doirasinn vujudga keltirishga va kengaytirishga qaratilgan. Shaxsning turmushdagi turli jihatlarga munosabatlari tizimi keng, xilma-xil va chuqur bo’lsa, uning ma’naviy dunyosi shunchalik boy bo’ladi. Tarbiya shaxsni ijtimoiylashtirish, uning aniq hayotiy mavqeini shakllantirish jarayonidir. Tarbiya shaxsning ongliligi, faolligi, fidoiyligi, vatanparvarligi, insonparvarligi va boshqa fazilatlarini shakllantiradigan jarayondir. Tarbiya o’z tabiatiga ko’ra ko’p faktorli xarakterga ega. Buning ma’nosi shuki, bola shaxsining qaror topishi maktab, oila, jamoatchilik, ijtimoiy muhit va yaqin atrofdagi vaziyatga bevosita yoki bilvosita ta’siri ostida ro’y beradi. Hamma narsa: odamlar, ashyolar, hodisalar, voqealar, avvalo ota-onalar va pedagoglar tarbiyalaylilar. (A.S.Makarenko) Tarbiya jarayonini mashhur pedagog A.Avloniy "Al-xosil tarbiya bizlar uchun yo hayot, - yo mamot, yo najot, - yo halokat, yo saodat, - yo falokat macalacidip" deb ta’riflagan va yana "Har mamlakatning saodati, davlatlarning tinch va rohati yoshlarning yaxshi tarbiyachiga bog’liq". Ta’lim orqali nazariy kamolotga erishiladi. Tarbiya esa Farobiy fikricha "bu kishilar muloqotda etnik qadr-qimmatni va amaliy faoliyatni yaratishga olib boradigan yo’ldir", deb ta’riflaydi hamda "Insoniy maqsad - oliy baxt saodatga erishuvni o’ziga g’oya va oliy maqsad qilib olish kerak".