O’SIMLIKLARNI KIMYOVIY HIMOYA QILISH USULLARI. UMUMIY QISM. P E S T I T S I D L A R N I N G T A S N I F L A N I S H I Reja; 1. O’simliklarni zararli organizmlardan kimyoviy himoya qilish. 2. Pestitsidlarni qo’llanilishiga ko’ra tasniflanishi. 3. Pestitsidlarni tasir qilishiga ko’ra tasniflanishi.

O’simliklarni kimyoviy usulda himoya qilish zarar li organizmlarni yo’qotishda kimyoviy moddalar—pestitsidlardan foydalanishga asoslangan. O’simliklarni zararli organizmlar (zararkunandalar,kasalliklar va begona o’tlardan) dan himoya qilishda qo’llaniladigan barcha kimyoviy moddalar pestitsidlar deb ataladi (pestitsid so’zi lotin tilidan olingan bo’lib, «Pestis» — zararli, yuqum, ifloslik va «sido» — o’ldiraman ma’- nolarini anglatadi). O’simliklarni kimyoviy himoya qilish usuli bir qator afzalliklarga va katta universallik xususiyatiga ega, chunki uni barcha qishloq xo’jalik ekinlarida ko’p lab zararkunanda, kasallik va begona o’tlarga qarshi, shuningdek omborxonalar, issiqxonalar, elevatorlar na boshqalarni zararsizlantirishda ham qo’llash mumkin. O’simliklarni kimyoviy usulda himoya qilishning yana bir afzalligi uni mexanizatsiyalashdir, ya’ni aviatsiyadan foydalanish katta maydonlarda zararli organizmlarga qarshi kurashni o’z vaqtida, sifatli qilib o’tkzishga imkon beradi. Pestitsidlarni qo’llash ko’tilgan samaraga tezda erishishni ta’minlaydi. Hozirgi vaqtda pestitsidlarni zavod hamda fabrikalarda sanoat usulida ishlab chiqarish yo’li qo’yilgani va ular iste’molchilarga birmuncha arzon baholarda sotiladi, demak, bunda xarajatlarni tezda qoplash mumkin. SHuningdek, A. Nazarovning (1992) ma’lumotlariga qaraganda ba’zi rivojlangan mamlakatlar, jumladan AQSH da shu davrga qadar g’o’za zararkunandalariga qarshi kurash asosan pestitsidlarga asoslangan bo’lib, bunda biologik usul harajatlarni butunlay qoplay olmaydi, deb hisobladi. G’o’zaning ashaddiy zararkunandalaridan biri o’rgimchakkanadir, unga qarshi kurashda, asosan, pestitsidlardan foydalaniladi. G’o’za dalalarida begona o’tlarga qarshi kimyoviy vositalarni (gerbitsidlarni) qo’llash qo’l mehnatiga nisbatan sarflanadigan harajatlarni anchagina kamaytiradi.

O’simliklarni kimyoviy usulda himoya qilish, ayniqsa kimyo sanoatining yutuqlari asosida rivojlanyapti. SHuningdek, bunga mexanizatsiyaning yuqori sur’atlarda rivojlanishi ham ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. O’simliklarni himoya qilishda takomillashgan traktor va avtopurkagichlar, changlatgichlar, aerozol generatorlari, samolyot va vertolyotlardan foydalanilmoqda. Lekin kimyoviy usulning ham o’ziga yarasha kamchiliklari bor: 1.Bu usulda qo’llanadigan pestitsidlar inson va issiqqonli hayvonlar uchun zararli. 2.Pestitsid qoldiqlari bilan oziq-ovqat mahsulotlarining zararlanishi ortadi. 3.Entomos va akarifaglar uchun zararli. 4.Zararli organizmlarning pestitsidlarga chidamliligi nihoyatda tez ortadi; 5.O’simliklarni himoya qilish uchun mo’ljallangan harajatlar bozor iqtisodiyotiga o’tish munosabati bilan tez sur’atlar bilan ortadi. Bu kamchiliklarni bartaraf etish hozirgi vaqtda butun dunyo olimlari oldida turgan asosiy vazifadir. Olimlarimizning tinimsiz va samarali mehnatlari evaziga bu muammo asta-sekin hal etilmoqda. eng aVillo, pestitsidlardan o’z vaqtida turli, tavsiyanomalar asosida foydalanilsa, ular tashqi muhit uchun hech bir zarar keltirmasligi aniqlandi. Kimyoviy usulning kamchiliklarini yo’qotishning yana bir yo’li o’ta zararli pestitsidlarni issiqqonli hayvonlar va inson uchun kam zararlilari bilan almashtirishdir. So’nggi 20 yil ichida pestitsidlarning qo’llanish shakllari ham juda katta o’zgardi; agar 1955 yilda, asosan dustlar changlash usuli bilan qo’llanilgan bo’lsa, 1974 yilda ularning salmog’i 2 martadan ortiq kamaydi.

SHu bilan birga xo’llanuvchi kukunlar va donadorlashtirilgan pestitsidlarning salmog’i oshdi. Pestitsidlar assortimenti va ularni qo’llash shakllarining o’zgarishiga ko’pgina sabablar bor. Bu sabablardan eng muhimi va birinchi omil — o’tkir zararlash ta’siriga ega bo’lmagan pestitsidlar yaratish, ular qo’llanilgan vaqtda kam zararli va kam xavfli hisobla- nadi. Ikkinchi omil — bu inson va issiqqonli hayvonlar uchun surunkali 1 zararli ta’siri nihoyatda kam bo’lgan pestitsidlarni yaratishdir. Uchinchi omil — bu entomofaglarga salbiy ta’sir ko’rsatmaydigan pestitsidlar yarati щ dir. To’rtinchi omil — bu pestitsidlar ni yaratishda zararli organizmlarning chidamliligi(rezistentligi)ni hisobga olishdir. Pestitsidlar assortimentini muntazam ravishda yaxshilab borish va yangilash assortimentdan hatto bir guruh pestitsidlar ning chiqib ketishiga va uning o’rniga yangilarini kelishiga sabab bo’ladi. Bu esa, o’z navbatida zararli organizmlarni ma’lum bir guruh pestitsidlarga chi damliligini’ kamaytiradi. Hozirgi vaqtda ana shu talablarga javob beradigan pestitsidlar yaratish ustida ko’p izlanishlar olib borilmoqda. O’simliklar kasalliklariga qarshi, asosan, orga nik fungitsidlar qo’llanilmoqda va tarkibida mis birikmalari bo’lgan pestitsidlar asta-sekin kamayib bormoqda. Barcha tavsiya etilgan bakteritsid va fungitsidlar — vitailks, polikarbatsin, kaptan, topaz — issiqqonli hayvonlar va inson uchun kam zararlidir (O’D50=1000—9000 mg/kg atrofida). Ular tuproqda, suvda va ovqat mahsulotlarida to’planish qobiliyatiga ega emas. SHuningdek, tarkibida simob saqlagan preparatlar salmog’i ham keskin kamayib ketdi. Ular o’rnini hozir bronokot, tigam va shu kabi birikmalar egallamoqda, ularning samaradorligi granozandan qolishmaydi. Gerbitsidlarni qo’llash, asosan 1960—1970 yillar davomida juda tez rivojlandi. Bu davrda Rossiya Qishloq xo’jalik vazirligi qoshida zararkunandalar, kasallik va begona o’tlarga qarshi kurashning kimyoviy

vositalari bo’yicha Davlat qo’mitasi va Sankt-Peterburgdagi o’simliklarni himoya qilish institutining toksikologik laboratoriyalari tarmoqlarining tashkil etilishi qishloq xo’jaligida qo’llaniladigan kimyoviy vositalarni o’rganish, sinash va qo’llanishga oid bar cha masalalar chuqurroq; ilmiy- tadqiq qilishga imkon yaratdi. SHu toksikologik laboratoriyalar atrazin, prometrin, provazin, simazin, tillam, ko toran, linuron, triallat, meturin, treflan kabi gerbitsidlarni ishlab chiqari щ da qo’llanishga yo’llanma berdi. Hozirgi vaqtda qo’llaniladigan gerbitsid preparatlar soni 100 ga yaqindir. Bizning Vatanimizda o’simliklarni himoya qilish xizmatini O’zbekiston Qishloq xo’jalik vazirligi qo shidagi O’simliklarni himoya qilish bosh boshqarmasi boshqaradi. Davlat karantin inspektsiyasi va o’simlik lar zararkunandalari va kasalliklari prognozining markaziy laboratoriyasi uning tarkibiga kiradi. Zararkunanda, kasallik va begona o’tlarga qarshi kurashning kimyoviy vositalari bo’yicha Davlat komissiyasi xam mavjud. Viloyatlar, avtonom respublikalarda esa, o’simliklarni himoya qilish stantsiyasi bo’lib, unda diagnosti ka va prognoz, biologiya uslubi laboratoriyalari va karantin inspektsiyasi mavjud. 1.Zararli organizmlarga nisbatan zararli bo’lishi kerak; bunday xususiyatga ega bo’lmagan kimyoviy moddalar pestitsid sifatida qo’llanilmaydi. 2.Himoya etilayotgan o’simlikka nisbatan ziyon yetkazmasligi lozim; shunga ko’ra bu moddalar himoya qilinayotgan o’simlikning o’sishi va rivojlanishini tezlatishi kerak. 3.Inson va uy hayvonlari uchun zararsiz bo’lishi lozim. 4.Pestitsidlar o’z ta’siriga ko’ra universal bo’lishi, ya’ni bir vaqtning o’zida ko’pgina zararli organizmlar (kemiruvchilar, hasharotlar, kanalar, bakteriya va zamburug’ kasalliklari hamda begona o’tlar)ga ta’sir etadigan va shu bilan birga ular tanlab ta’sir etish qobiliyatiga ham ega bo’lishi zarur;