O‘simliklarni zararkunandalarga immuniteti. Reja 1. Zararkunandalarga qarshi navlarning chidamliligi yo‘nalishlari. 2. Zararkunandalar ta’sirida o‘simliklarning shikastlanish xillari va reaksiyalari. 3. O‘simliklarning zararkunandalarga chidamliligini namoyon bo‘lishi. 4. Zararkunandalarga qaoshi immunitet tabiatini belgilovchi zamonaviy tasavvurlar. 5. Zararkunandalarga qarshi immunitetning omillari.

O‘simliklarni zararli hasharot, kana va nematodalarga chidamliligi zamburug‘, bakteriya va viruslarga chidamliligi kabi juda katta ahamiyatga ega. Ammo o‘simliklarning bu xildagi chidamliligi mikroorganizmlarga chidamliligini o‘rganishidan ancha ortda qolgan. Shu bilan birga, zararkunandalarga chidamli navlarni o‘stirish hosilni nobud bo‘lishiga va uning sifatini bo‘zilishiga chek qo‘yishi mumkin. I. Shapiro va N. Vilkova (1976) larning ma’lumotiga qaraganda Rossiyaning qoratuproq xududlarida gessen pashshasiga chidamli navlarni o‘stirish evaziga 1 mln tonnaga yaqin bug‘doy olinar ekan. Kungaboqarning zirhli navlarni yetishtirish juda katta iqtisodiy samara beradi, chunki bu navlar kungaboqarning havfli zararkunandasi qizil kapalakka chidamlidir. Makkajo‘xorining poya parvonasiga chidamli gibridlarini o‘stirish evaziga hosildorlik 5-8 s/ga oshar ekan. Umuman, har xil zararkunandalarga chidamli forma va navlar 60 dan ziyod qishloq xo‘jalik ekinlarida aniqlangan . O‘simliklarning chidamlilik darajasi o‘simlik va zararkunandaning o‘ziga xosligiga qarab keng ko‘lamda o‘zgaradi. R. Paynter (1953) navlarning chidamligiga muvofiq 3-ta yo‘nalishda foydalanishini belgilaydi: 1. Navning chidamliligi asosiy himoyalanish usuli sifatida; 2. Navning chidamliligi boshqa himoyalanish usullarga qo‘shimcha sifatida; 3. Navning chidamliligi ishlab chiqarishda hozirgi kunda mavjud navlardan kamroq zararlanadigan navlarni paydo bo‘lishiga va tarqalishiga chek qo‘yadigan usul sifatida. Chidamli navlarni hasharot va kanalardan himoya qilishda asosiy usul sifatida qo‘llash. Fillokseraga qarshi kurashda chidamlilik xususiyatini asosiy himoyalanish vositasi sifatida chidamli navlarni o‘stirish yorqin misol bo‘lishi mumkin. Darhaqiqat, fillokseraga chidamli navlarni qo‘llash uzumzorlarni qayta tiklash va ko‘paytirishga imkon yaratdi.

Chidamli navlarni boshqa himoyalanish usullarga qo‘shimcha chora sifatida qo‘llash. Aynan mana shu usul ko‘p hollarda qo‘llaniladi. Bu degani, chidamli navlarni o‘stirish tegishli zararkunandaga qarshi kurashda yetarlicha samara bermaydi, shuning uchun qo‘shimcha sifatida boshqa chora-tadbirlar qo‘llanilishi kerak bo‘ladi. Ayrim hollarda zararkunandalarga nisbatan chidamli navlarni o‘stirish ham insektitsidlarning samaradorligini oshiradi. Chidamli navlarni chidamliligi past navlarning paydo bo‘lishiga va ko‘payishiga chek qo‘yuvchi usul sifatida o‘stirish. Bu holatda chidamli navlar zararkunandalar yetkazgan talafotni o‘ziga xos etalon – o‘lchov sifatida xizmat qiladi. Tabiiyki, ushbu zararkunandalarga chidamsiz navlar ishlab chiqarish amaliyotida o‘rin olishga ruhsat etilmaydi. Chidamli navlarning roli boshqa himoyalanishga oid sezilarli yo‘nalishlarda ham namoyon bo‘ladi. Masalan, navlarning chidamliligi mazkur o‘simliklarda mavjud zararkunanda soniga ham o‘zini ta’sirini o‘tkazish mumkin. Aniqlanishicha, o‘simliklarning chidamliligi zararkunandalarning serpushtligiga va boshqa biologik xossalarga katta ta’sir yetkazish mumkin. Tajribalarda qayd etilishicha, chidamsiz jo‘xori nav nihollarida oziqlanuvchi bug‘doy biti chidamli navdagiga nisbatan 18 marta ko‘proq tuxum qo‘ygan ekan (Dams, Snelling, Fenton, 1936). Ushbu ko‘rsatgich yoshi katta o‘simliklarda bu qadar farq bermagan bo‘lsa ham, umumiy hasharot soniga chidamli nav sezilarli darajada ta’sir etganligi o‘z –o‘zidan ma’lum. Navlarning chidamliligi zararkunandalarga qarshi kurashda biologik usullarni qo‘llashda ahamiyatga ega ekanligi ham aniqlandi. Chuqur tadqiqotlar o‘tkazilmaganligiga qaramay, chidamli nav va unda oziqlanuvchi zararkunanda parazitlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar 2-ta har xil ko‘rinish hosil qilinishi aniqlandi: 1. Xo‘jayin-zararkunanda sonining kamayishi uni parazitlar tomonidan topishiga va shu bois ushbu parazitlar orqali zararkunandaga qarshi biologik himoya usullarini qo‘llash ijobiy natija bermasligi mumkin;

2. Chidamli navlarda oziqlanish natijasida zararkunanda organizmida ro‘y berishi mumkin fiziologik jarayonlar parazit-hasharotning tarqalishiga qulaylik yoki noqulaylik yaratishi mumkin. Bundan tashqari, chidamli navlarning ta’siri xo‘jayin-zararkunandaning katta- kichikligiga ta’sir etishi mumkin. Bu esa o‘z navbatida parazit- hasharotning serpushtligini, kattaligini va jinsini o‘zgartirishi mumkin (Flanders, 1940). Shunday qilib o‘simliklarning chidamliligi va zararkunandalar parazitlari o‘rtasida chambarchas bog‘liqlik borligi shubhasizdir. Tadqiqotlar yana bir narsaga aniqlik kiritdiki, bu ham bo‘lsa zararkunandalarning oziqlanishi va ularga qarshi kurashda qo‘llanilayotgan kimyoviy preparatlarning samaradorligi o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik mavjudligidir. Ayrim olimlarning ta’kidlashicha, kartoshkada sikadaga qarshi qo‘llanilayotgan kimyoviy usul ushbu hasharotga chidamli navlarda samaraliroq tarzda o‘tar ekan. Ushbu faktlar ikkala himoya qiluvchi usullarning, ya’ni chidamli navlarni ekish va kimyoviy chora – tadbirlarni qo‘llash, ularni yakka xolda qo‘llanilishiga qaraganda samaraliroq ekanligini ko‘rsatadi. Xulosa qilib aytish mumkinki, har bitta alohida olingan usul – biologik va kimyoviy,- chidamli navlar o‘stirishining o‘rnini bosmaydi va barcha usullar birgalikda, sharoitga muvofiq qo‘llanilishi kerak. Har xil zararkunandalar ta’sirida o‘simliklarning shikastlanishi . Ma’lum zararkunandaga qarshi chidamliligini aniqlash uchun o‘simlikning yoshi va holati, tashqi sharoit omillari ta’siri, qolaversa, o‘simlik nav va formalarning mazkur hasharotga chidamlilik reaksiyasining o‘zgaruvchanligini o‘rganish kerak. Shikastlanish reaksiyasi shikastlangan a’zo bilan bog‘liq bo‘lib, uning chidamliligini aniqlashda har bir navning o‘ziga xosligi hisobga olinadi.

“Shikastlanish” tushunchasiga u yoki bu o‘simlik a’zosi butunligining buzilishi kiradi. Aksariyat holatlarda ushbu buzilishlar zararkunandalarning o‘simlik bilan oziqlanishida paydo bo‘ladi. Aynan shu shikastlanishlar hosilni nobud bo‘lishiga yoki kamayishiga olib keladi. Bir qator zararkunandalar o‘simlik butunligini hali tuxum qo‘yish pillasi, ya’ni hasharotning zarar qiladigan asosiy qurt pillasi ishga tushguncha buzadi, lekin odatda ushbu shikastlanishlar o‘simlik xayoti uchun hal qiluvchi ziyon yetkazuvchi omil deb hisoblanmaydi. P.D. Chesnokov (1953) fikricha, kemiruvchi og‘iz apparatiga ega zararkunandalar quyidagicha zarar keltiradi: 1. Skeletlashtirish (faqat barg tomirlari qoladi); 2. Bargni umuman yeyish (faqat bargning eng qalin tomirlari qoladi); 3. Barg yuzasini kichikroq uyacha shaklida yeyish; 4. Barg parenximasini yeb, faqat kutikulani qoldirish; 5. Figurali yeyish (barg chetlarini yeyish ta’sirida har xil shakllar paydo bo‘lishi); 6. Minalash (faqat barg parenximasini yeb, ustki va pastki kutikulalar qavatlarini qoldirish). Barglardan tashqari, o‘simliklarning poya, ildiz, gullari, kurtaklari va mevalari ham zararkunandalar tomonidan shikastlanishi mumkin. Shikast yetkazish borasida sanchib-so‘ruvchi og‘iz apparatiga ega zararkunandalar kemiruvchi og‘iz apparatiga ega zararkunandalardan tubdan farq qilishi tabiiy. Sanchib-so‘ruvchi zararkunandalar sanchigandan keyin o‘simlik to‘qimalardan oziqlanish moddalarni, ya’ni tirik hujayralar ichidagi borligini so‘rib oladi. Bu turdagi oziqlanuvchi zararkunandalar og‘iz apparati turlicha bo‘ladi. Masalan, o‘simlik shiralarning ko‘p turlarida og‘iz apparatining sanchuvchi o‘siqlari o‘simlik to‘qimalarining hujayralararo bo‘shliqlariga o‘tadi va shu bois hujayra devorchalariga shikast yetkazmaydi (intrasellyularlik