logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. O‘SIMLIKLARNING QURG‘OQCHILIKKA CHIDAMLIGINI OSHIRISH

O‘SIMLIKLARNING QURG‘OQCHILIKKA CHIDAMLIGINI OSHIRISH

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

598.7822265625 KB
Скачать
O‘SIMLIKLARNING QURG‘OQC H ILIKKA C H IDAMLIGINI OS H IRIS H REJA: 1. Q urg‘oqchilikni sodir bo‘lishi. 2. Qurg‘oqchilik ta’sirida fiziologik jarayonlarni buzilishi. 3. Kserofit v amezofit o‘simliklarda suv almashinuvining xususiyatlari. 4. O‘simliklarga namlik yetishmasligini ta’siri 5. Ekinlarning qurg‘oqchilikka chidamligini fiziologiyasi. 6. Sug‘orish qurg‘oqchilikka kurashda asosiy usul Ye r sharining 1/3 qismida yog‘ingarchilik miqdori yiliga 250-500 mm oshmaydi va u yerlarda qurg‘oqchilik yil bo‘yi davom etadi. Bu joylarning yarmida yog‘in miqdori o‘simlik rivojlanishi uchun namlik yil bo‘yi bir miqdorda taqsimlangan bo‘lishi lozim. Namlikni taqsimlanishi bir tekis bo‘lmagan ayniqsa, yoz faslida namlikni yetishmasligidan qurg‘oqchilik sodir bo‘ladi. Bizning arid mintaqamizda yog‘ingarchilikning miqdori yerdan bug‘lanishdan kam bo‘ladi. Gumid mintaqada esa yog‘ingarchilikning miqdori bug‘lanishdan ko‘p bo‘ladi. Qurg‘oqchilik bu – uzoq muddat yog‘ingarchilikni ro‘y bermay atmosfera havosining haroratini ortishi, tuproq namligining kamayishi, o‘simlik uchun suvga bo‘lgan talabini amalga oshmasligi bo‘lib hisoblanadi. Qurg‘oqchilik atmosfera havosini o‘ta darajada qizib ketishi unda namlikning kamayib ketishi bilan boshlanadi. Atmosferada uzoq muddat yog‘irgarchilikni bo‘lmasligi tuproqda namlikni yo‘qolib tuproq qurg‘oqchiligiga sabab bo‘ladi. Bu davrda o‘simlik suvsizlikdan chanqaydi. Qurg‘oqchilikka chidamlik bu o‘simlikni uzoq muddat davomida namlik yetishmasligiga chidashi, to‘qima, hujayra, barg, ildiz, novdalarni suvsizlanishi. Bunday davrda o‘simlikdan olinadigan hosil qurg‘oqchilikni qancha muddat davom etishiga bog‘liq. Tuproqda sodir bo‘ladigan qurg‘oqchilik uzoq muddat davomida yo g‘irgarchilik bo‘lmasdan havo haroratining hamda quyosh yoritilishining kuchli bo‘lishi bilan, shamol ta’sirida tuproq yuzasidan suv bug‘lanishining ko‘payishi bilan ro‘y beradi. Bu holatlarning hammasi o‘simlik ildizi atrofidagi tuproqni qurishiga, namlik zahirasining kamayishiga sabab bo‘ladi. Atmosfera havosidagi qurg‘oqchilik haroratning ko‘tarilib ketishi, havodagi namlikni 10-20% gacha kamayib ketishi bilan sodir bo‘ladi. Atmosfera havosidagi qurg‘oqchilikni kuchayishi bizning sharoitimizda garmsel deb ataladigan ro‘y berishiga olib k eladi. Juda og‘ir vaziyatlarda bu quyunga tuproq zarralarini havoga ko‘tarilishiga olib keladi. Atmosfera havosidagi qurg‘oqchilik tuproqdan suvni bug‘lanib chiqib ketishiga, yer osti suvini yuqoriga ko‘tarilish rejimini buzilishiga sabab bo‘lib, o‘simlik so‘liydi. Agarda o‘simlikda ildizlari yaxshi taraqqiy etgan bo‘lsa, atmosferadagi qurg‘oqchilik mobodo o‘simlik bardosh bera oladigan darajadan oshib ketmasa katta zarar yetkazmaydi. Atmosfera havosidagi qurg‘oqchilik ko‘p muddit davom etsa, yog‘irgarchilik bo‘lmasa tuproqda qurg‘oqchilik sodir bo‘lishiga sabab bo‘ladi, bu o‘simlik uchun halokatli ta’sir qiladi. Ko‘p hollarda atomsferadagi va tuproqdagi qurg‘oqchilik orqama-orqa ro‘y beradi. Atmosfera qurg‘oqchiligi yakka holda ko‘pincha bahorda sodir bo‘ladi. Tuproqdagi qurg‘oqchilik yozni boshlanishi, o‘rtasida tuproqdagi namlik zahirasi tugagan davrda bo‘ladi. Tuproqdagi qurg‘oqchilik ta’sirida doimo hosil kamayadi, xatto butunlay yo‘qoladi. O‘simlikka nam yetishmasligi va yuqori haroratning birgalikda ta’siri ro‘y beradi. Qurg‘oqchilik eng avvalo o‘simlikda suv almashinuvini undan keyin ko‘plab fiziologi k jarayonlarini buzadi. Atmosfera havosidagi qurg‘oqchilik yuqori harorat quyosh nurining kuchliligi bilan avvalo o‘simlikda, poya va barglarning o‘sishini to‘xtatadi. Hosilni kamaytirib qisqa muddatda “issiq urishidan” o‘simlik qurib ham qoladi. Garmselni eslatadigan havoning qurg‘oqchiligi o‘t o‘simliklar dabarglarini ko‘p qismini qurib qolishiga sabab bo‘ladi. Buta va mevali daraxtlarda novdani uchi quriydi. Gulni shakllanayotgan urug‘ va mevalarni zararlaydi. Shakllanayotgan urug‘ murtakdan barglar suvni tortib oladi. Bu holat o‘simlikni shuyilgi hosilini keskin kamayishiga olib keladi. Kserofit va mezofit o‘simliklarda suv almashinuvining xususiyatlari Qurg‘oqchilikka chidamlik o‘simliklar tarixiy taraqqiyot davomida o‘sib kelayotgan joy sharoitlariga irsiy jihatdan moslashganlari hamda ularni suv yetishmovchilikka munosabatlari bilan belgilanadi. Qurg‘oqchilikka chidamlik o‘simliklarni anchagina suvsizlanishlarini ulardagi to‘qimalarning hujayralar o‘zlarining vazifalarni qanchalik mo‘tadil darajada bajara olishlari bilan bog‘liq. Bunday holat yuzaga kelganida poya, barglar, generativ a’zolarda qurg‘oqchilikka morfologi k jihatidan qanday o‘zgarishlar hosil qila olganliklari, chidamlikni oshira olishlari bilan ham bog‘liq. O‘simliklarni namlikka nisbatan uch ekologi k guruhlari mavjud: 1. Kserofitlar - qurg‘oq sharoit o‘simliklari ular ontogenezda atmosfera va tuproqda ro‘yberadigan qurg‘oqchilikka yaxshi moslangan. 2. Gigrofitlar - qurg‘oq sharoitiga chiday olmaydigan suv l i, qirg‘oq bo‘yi o‘simliklari. Ular o‘sayotgan tuproqda namlikni biroz o‘zgarishi ham gigrofitlarni so‘lishiga olib keladi. Gigrofit o‘simliklarda hujayrasining shirasidagi osmotik bosim past, bargning yaprog‘i katta, poya si uzun, ildizlari yaxshi taraqqiy etmagan, hujayralarining o‘lchami ham katta, qalin devorli, yaproqda ustitsalarning soni kam ular katta yuzali, mustahkam beruvchi to‘qima kuchsiz rivojlangan bo‘ladi. 3. Mezofitlar suv bilan ta’minlanishi o ‘rtacha darajada bo‘lgan asosan mo‘tadil iqlimdagi qishloq xo‘jaligida ekib yuqori hosil olinadigan o‘simliklar. Mezofit va kserofitlar uchun suvning yetishmovchiligi davrida asosan uch yo‘l bilan himoyalanadi: 1. Hujayradan suvning yo‘qotishning oldini oladi. 2. Qurib qolishga chidash bilan. 3. Qurg‘oqchilik davridan “qochish” bilan. Kserofit o‘simliklar juda ham xilma-xil. Qurg‘oqchilik sharoitini ular qanday o‘tkazishlariga ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi: 1. Sukullentlar – suvni g‘amlaydigan o‘simliklar. Suv qalin kutikula, tuklar bilan qoplangan barglar va poyalarda to‘planadi. Suvning bug‘lanishi fotosintez va o‘simlikning o‘sishi sekin amalga oshadi. Suvsizlanganda qiynaladi. Ildizlari tuproqni chuquriga emas atrofga katta maydonga tarqaladi. 2. Sukullent bo‘lmagan turlar , ular transpiratsiya darajasiga ko‘ra bir necha guruhlarga bo‘linadi. A) Haqiqiy kserofitlar. Bu o‘simliklarga quyidagilar xos: Bu o‘simliklarning barglari mayda, ko‘p hollarda mayin tukli, havoning yuqori haroratiga chidamli, suvni bug‘lantirishi kam, suvsizlanishga ancha chidamli, hujayra sitoplazmasining osmotik bosimi yuqori, ildizi kuchli tarmoqlangan, chuqurga kirmagan. Bu guruh o‘simliklar qumli joylarda, tog‘ qoyalari kabi joylarda tanasidagi suvni tejab o‘sadi. Ular qizib ketishga chidaydi, suvsizlanishga chidamligi kam. Qurg‘oqchilik davrida ular bardoshli, chunki to‘qimalarida suv ko‘p bo‘ladi, sekino‘sadi. B) Yarim kserofitlar - gemikserofitlar. Bu guruh o‘simliklar quyidagi xususiyatlarga ega: Suvni bug‘latish darajasi kuchli, ildizdan suv shimilishi yuqori, ildizi yerosti suvlarigacha yetadi, suvsizlanish va atmosfera qurg‘oqchiligiga chidamaydi, hujayra sitoplazmasini qovushqoqligi katta emas. Yaproqlari yupqa, mayin tuklar bilan qoplangan. Bu guruh kserofitlarga bizning sharoitimizda yantoq, tarvuz misol bo‘ladi. Adir mintaqasida keng tarqalgan shuvoqlar mansub. V) Poykilokserofitlar. Bu guruhga mansub o‘simliklar tanasida ro‘y beradigan suv almashinuvini o‘zlari nazorat qilaolmaydilar. Ozgina suvsizlik ro‘y berishi bilan ular tinim davriga ya’ni anabioz holatiga o‘tadilar. Tanasi butunlay qurib qolganida ham hayotiy faoliyati saqlanib qoladi. Bu guruh o‘simliklarni qattiq bargli kserofitlar ham deyiladi. Hujayra shirasining konsentratsiyasi ancha yuqori, protoplazmaning qovushqoqligi katta. Yaproqlarida ustitsalarning soni ko‘p, ayrimlarida ular biroz chuqurlikda joylashadi. Ba’zi o‘simliklar masalan, saksovul butunlay bargsiz. Namlik yetarli bo‘lgan sharoit yuzaga kelganda transpiratsiya kuchli holda ro‘y beradi. Qurg‘oqchilikda barglar o‘ralib oladi. Bunday holatda uzoq muddat anabiozga o‘tib hayotiyligini saqlay oladi. 3. Efemerlar . Bu guruh o‘simliklarda hayotiy faoliyat boshqalaridan qisqa muddatlarda o‘tadi. Bu muddat odatda yog‘ingarchilik, havo namligi ortiq davrga to‘g‘ri keladi. Qurg‘oqchilikka chidamli o‘simliklar qurg‘oq, yog‘ingarchiliksiz sharoitni yoqtirmaydi. Tuproqdagi namlik ortishi bilan tez o‘sib ketadi. Qurg‘oqchilikka chidamligi ularni namlik yetishmovchiligiga bardosh bera olishi bilan ifodalanadi. 4. Mezofitlar . Kserofitlarga xos qurg‘oqchilikka chidashga doir fiziologik mexanizmlar mezofitlarga ham ma’lum darajada xos. Bu guruh o‘simliklar tuproqda namlik yetarli bo‘lgan sharoitlarda o‘sadi. O‘simlik poyasining eng yuqori qismidagi barglarning hujayralari mayda, ustitsalarining soni ko‘p, o‘lchamlari kichik bo‘ladi. Yaproqda o‘tkazuvchi to‘qima qalin joylashadi, mezodermada ustunsimon to‘qima qalinroq. Bunday tartibdagi joylanishga Zelenskiy qonuni deyiladi. Barglar qanchalik poyani yuqorisida joylashsa uni suv bilan ta’minlanishi qiyinroq bo‘ladi. Yuqoridagi barglarda suv yetishmovchiligi bo‘lsa ham ustitsalar ochiq holda qoladi. Bu bir tomondan fotosintezni ta’minlasa, ikkinchi hujayrasi shirasining konsentratsiyasini ortishiga quyidagi barglardan suvni tortib olishga imkoniyat yaratadi. Bunday holatga kseromorflik deyiladi. O‘simliklarga namlik yetishmasligini ta’siri O‘simlikning to‘qimalarida namlikni yetishmasligi ildiz orqali tuproqdan suv yetib kelgunicha barglar orqali bug‘lanib ketishi tufayli sodir bo‘ladi. Bunday holat ko‘pincha quyoshli issiq kunda choshgoxda, undan keyin, barglarda so‘ruvchi kuchni ortishi bilan ro‘y beradi. O‘simlik tanasidagi suv miqdorini, uning ye tishmovchiligini ustitsalarni ochilib yopilishi bilan nazorat qiladi. Bu davrda barglardagi namlik ertalabdagiga nisbatan 25- 28% ga kamayadi. O‘simlikning hujayralaridagi turgorlik kamayib so‘la boshlaydi. Natijada barglardagi suv kamayishi bilan yuqorigi motorishga tushib ildizdan suvni tortadi. O‘simlikni so‘lishi kuchaysa uni halokati, qurishi ro‘y beradi. Vaqtinchalik so‘lishning sababi tuproqda namlik yetarli bo‘lsah h am havodagi qurg‘oqchilik ortib ketganda sodir bo‘lib, sarflanayotgan suvni ildiz orqali yetarlicha yetkaza olmaydi. Qisqa muddat davom etadigan so‘lish ham o‘simlikning mahsuldorligini kamaytiradi, zero turgorlik yo‘qolganda ustitsalar bekilganligi uchun fotosintez keskin sekinlashadi. Ancha muddat davom etadigan so‘lish tuproqda ildiz shimib oladigan suvni amalda yo‘qligi tufayli sodir bo‘ladi. Bunda o‘simlikning tanasida to‘la suvsizlanish ro‘y berishi bilan uni qurib qolish ehtimoli ko‘p bo‘ladi. Soyasevar o‘simliklarda 3-5%, ancha chidamlilarda 20-30% suv yetishmovchiligida ancha muddat davom etadigan so‘lish sodir bo‘ladi. Bunday holatning xarakterli belgisi bo‘lib, ertalab ham o‘simlikni so‘ligan holda bo‘lishi hisoblanadi. Qurg‘oqchilik avvalo hujayralardan bog‘lanmagan suvni kamayishiga, sitoplazmadagi oqsil-fermentlarning faoliyatiga keskin darajada ta’sir qiladi. Gidrolitik jarayonlar-parchalanish reaksiyalari tezlashadi, hujayrada molekula og‘irligi kam oqsillarning miqdori ko‘payadi. Polisaxaridlarni gidrolizlanishidan suvda eriydigan uglevodlar ko‘payib ularning bargdagi harakati pasayadi. Qurg‘oqchilik ta’siridan barglarning hujayralarida RNK miqdori kamayadi, natijada ribonukleaza fermentlarining faoliyati sekinlashadi. Hujayradagi poliribosomalar parchalanadi. DNK dagi o‘zgarishlar uzoq davom etadigan qurg‘oqchilik ta’siridagina sodir bo‘ladi. Bog‘lanmagan suvni sitoplazmada kamayishi bilan vakuola shirasining konsentratsiyasi ortadi. Hujayraning ion tarkibi o‘zgaradi. O‘simlik tanasida suvning taqchilligidan fotosinteztezligi pasayadi. Bunga quyidagilar sabab bo‘ladi: 1. Ustitsalarni yopiqligi tufayli CO 2 kamligi. 2. Xlorofillning hosil bo‘lishidagi buzilishlar. 3. Fotofosforlanishni sekinlanishi. 4. Fotokimyoviy reaksiyalardagi va CO 2 ni qaytarilishidagi o‘zgarishlar. 5. Xloroplastlarni tuzilishidagi salbiy holatlar. 6. Bargda hosil bo‘lgan mahsulotni to‘xtab qolib tashib ketilishini kamayishi. Qurg‘oqchilikka moslashmagan o‘simliklarda dastlab nafas jarayonlari tezlashadi, keyin bu jarayon asta pasayadi. Qurg‘oqchilikka chidamli o‘simliklarda bu jarayon kuchli namoyon bo‘lmaydi yoki biroz tezlashadi holos. O‘simlik tanasida suv yetishmagan sharoitda hujayralarning bo‘linishi darrov to‘xtaydi, mayda, kichik o‘lchamlilari ko‘payadi. Buni natijasida o‘simlikni o‘sishi to‘xtaydi, bu poya va bargda yaqqol namoyon bo‘ladi. Ildizni o‘sishi qurg‘oqchilik boshlanganda tezlashadi, yashash uchun kurash namoyon bo‘ldi, qurg‘oqchilik davom etsa sekinlashadi. Qurg‘oqchilikka qarshi ildizda himoyalanish; po‘kaklanish, ekzodermani suberin moddasi bilan qoplanishi, hujayra faoliyatida tabaqalanish kabi holatlar sodir bo‘ladi. Namlikni o‘simlik tanasida yetishmovchiligi ko‘plab fiziologi k jarayonlarida me’yorida borayotganini asta sekin o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Ekinlarning qurg‘oqchilikka chidamliligini fiziologiyasi Qishloq xo‘jaligida ekib ulardan yuqori hosil olinadigan ekinlarning qurg‘oqchilikka chidamliliklari ularda ro‘y beradigan bir qator fiziologi k xususiyatlari bilan bog‘liq. Qurg‘oqchilikka chidamlilikni o‘zida hosil qilgan o‘simliklar qisqa muddat davom etadigan suvsizlanishga o‘sish bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlarni va hosildorligini kamaytirish bilan o‘tkazadi. Ayrim o‘simliklar, masalan jo‘xori, tariq tuproqni qurib qolish darajasiga yetay deganida ham ularni hosildorligida katta farqlar sodir bo‘lmaydi. Arpa, suli, bug‘doyda esa aksincha, qurg‘oqchilik ularning hosildorligini ancha kamaytiradi. Qishloq xo‘jaligida ekib hosil olinadigan ekinlarda qurg‘oqchilikka chidamlilik bo‘yicha alohida o‘simliklar da yo‘q hisobi. Qurg‘oqchilik ro‘y berganda hosil bo‘ladigan bir qator umumiy belgilardan suvsizlanishning oqibatlarini salbiy tomoni kamroq, qurg‘oqchilik o‘tib ketishi bilan unga bardoshli qishloq xo‘jalikekinlarini turlari va navlarida asosiy fiziologi k jarayonlari tezda tiklanadi. O‘simlikdagi qurg‘oqchilikka chidamlik uning organizmida ro‘y beradigan bir qator moddalarni almashinuv jarayonlarini suvetishmagan davrda kamroq o‘zgartirish bilan belgilanadi. Qurg‘oqchilikka chidamli o‘simliklarda ularning tanasida suvning etishmovchiligi ortib borganda moddalarni hosil qilish reaksiyalari ko‘proq muddat davomida saqlanib qoladi. Hujayralarning membranalarida uni buzilishiga sabab bo‘ladigan vaziyatlar kam sodir bo‘ladi yoki bunday xodisa ro‘y bermaydi. Bu bilan hujayradagi gomeostaz saqlanadi. Protoplazmadagi bir me’yorda ro‘y berishi lozim bo‘lgan fizikaviy-kimyoviy xususiyatlar qovushqoqlik, elastiklik, o‘tkazuvchanlik kabilar saqlanib kseromorfizm yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Kseromorlik qurg‘oqchilikka chidamli navlarning seleksiyasida asosiy belgilardan biri hisoblanadi. Boshoqdoshlar-g‘alladoshlar oilasiga mansub o‘simliklar va boqalarida poyani o‘rab turadigan eski qurigan barglarni saqlanib qolishi, transpiratsiya koeffitsientining kichikligi, ularni qurg‘oqchilikka chidamliliklarining muhim belgisi hisoblanadi. Qurg‘oqchilikka bardoshli turlar va o‘simliklarning navlari qurg‘oqchilikni ko‘p muddat davomida ro‘y berishida ham ustitsalarini yopmaydi va fotosintez jarayonini davom ettiradi. Shu boisdan bir qator ekinlarda, shu jumladan bug‘doyda qurg‘oqchilikka chidamligining muhim belgilaridan biri ustitsada ro‘y beradigan harakatlarning bir kecha kunduzdagi holatidir. Mutaxassislarning ma’lumotlariga ko‘ra Respublikamizning janubiy iqtisodiy tumanlarida ekiladigan lalmi sharoitdagi bug‘doylarda yozning boshlanishidagi issiq kunlarda ham ustitsalar kunduzi ochiq. Urug‘I Rossiyadan keltirilgan bug‘doy navlarida qurg‘oqchilikka bardoshlik kamligi tufayli ertalabdanoq ustitsalari yopiqligidan hosildorligi fotosintez erta to‘xtaganligidan kam. Alohida nav o‘simliklarning qurg‘oqchilikka chidamliligini ildizlarini taraqqiy etishi, poya, ildizida g‘amlangan suvni mavjudligi, bargini katta- kichikligi uni ayrim tomonlari kabilar bilan ham aniqlanadi. Qurg‘oqchilikka bardoshli o‘simliklarning turlari va navlari morfologi k va anatomic jihatidan o‘zgarishlar hosil qilishlaridan tashqari qurg‘oqchilik davrida fiziologi k jarayonlarini yuqori darajada tutish uchun biokimyoviy himoya mexanizmlarini ham hosil qilgan. Bu mexanizmlar molekulyar og‘irligi kichik bo‘lgan gidrofill oqsillar hujayrani suvsizlantirishning oldini olish uchun ularni konsentratsiyasi ortib borayotgan prolinaminokislotasi bilan bog‘laydi. Sitoplazmani shikastlangan tuzilmalarini hujayraning irsiy apparati ishdan chiqmagan bo‘lsa himoyalaydi. DNK molekulasini suvsizlanishidan zararlanmasligi uchun uni yadrodagi oqsillar yordamida yoki maxsus moddalar bilan faolligini pasaytiradi. Qurg‘oqchilik, o‘simlik tanasida suvni yetishmasligi uning gormonlar tuzilmasi yordamida o‘sish, integratsiya jarayonlarida ham moslashuv o‘zgarishlari hosil bo‘lishiga olib keladi. O‘simlikning o‘sishini tezlatadigan fenol tarkibli o‘stiruvchi gormonlar kamayadi. Abssiz kislotasi va etilen ortadi. Bularning hammasi o‘sish jarayonlarini to‘xtatadi, qurg‘oqchilikning og‘ir sharoitida yashash uchun kurash ortadi. Qurg‘oqchilikni boshlanishidayoq barglardan suv bug‘lanishini kamaytirish maqsadida ustitsalar bekiladi. Qurg‘oqchilik kuchayishi bilan hujayrada prolinaminokislotasining miqdori ortib suvni g‘amlanishi ko‘payadi. Oqsil va RNK hosil bo‘lishi kamayadi, ular ildizda to‘planib sitokenin sintezini pastlatadi, natijada hujayradagi moddalarning almashinuvi tinim holatga o‘tishga yo‘naladi. Suvning ye tishmovchiligi tufayli ko‘plab o‘simliklarda o‘sishni to‘xtatadigan moddalarning miqdori ortadi. O‘simliklarning o‘sishini ta’minlaydigan indol sirka kislotaning miqdori kamayadi, o‘sishdan to‘xtaydi. Qurg‘oqchilik davrida o‘simliklarning o‘sishini ta’minlash uchun ularga o‘stiruvchi moddalardan auksin, sitokinin, gibberillin purkash salbiy ta’sir qiladi. Qurg‘oqchilik o‘tganidan keyin bu moddalarni purkasa ijobiy ta’sir qiladi, o‘simlikdagi jarayonlar tiklanadi. Madaniy o‘simliklarning qurg‘oqchilikka chidamliligini oshirish Qishloq xo‘jaligida ekib parvarishlab yuqori hosil olish uchun bu o‘simliklarning bizning arid mintaqamizda ularni issiqqa va qurg‘oqchilikka chidamligini dala va laboratoriya sharoitlarida o‘rganiladi. Qiyoslanadigan tur o‘simliklari qurg‘oqchilik sharoitli muhitda o‘stiriladi. Hosildorligi kam navlar issiqqa va qurg‘oqchilikka chidamli, bardoshli deb hisoblanadi. Laboratoriya sharoitida maxsus qurg‘oqchil va issiq hosil qilinadigan moslamalarga ekin urug‘larini ekib, yilning xoxlagan mavsumida sinash ishlarini olib borish mumkin. Qurg‘oqchilikka chidamli o‘simliklarda sitoplazmani qovushqoqligi yuqori bo‘lsa bu ijobiy belgi bo‘lib hisoblanadi. O‘simlikning qurg‘oqchilikka chidamligini irsiy jihatidan belgilovchi ko‘rsatkichi bo‘lib uning vegetativ a’zolarida ayniqsa barglarida qurg‘oqchilikda prolin moddasini to‘planishidan aniqlanadi. Bu davrda prolinning konsentratsiyasi me’yoridagidan 10-100 marta oshib ketadi. Prolin aminokislotasida ancha miqdorda azot to‘planib qurg‘oqchilikdan keyin u metabolik jarayonlarda foydalaniladi. O‘simliklarning o‘sishi va rivojlanish davrida ro‘y beradigan qurg‘oqchilik sharoitigaularning oziqlanishidagi mineral o‘g‘itlar ham ta’sir ko‘rsatadi: kaliyli va fosforli o‘g‘itlar chidamlilikni oshiradi, azotli esa ayniqsa katta miqdorlarda tuproqqa solinsa chidamliligini pasaytiradi. Qishloq xo‘jaligida ekib hosil olinadigan ekinlarda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan qurg‘oqchiliklarga chidamliligini tuproqdagi mikroelementlar ham ijobiy ta’sir qiladi. Bu o‘rinda rux va mis elementlarining birikmalari katta ahamiyatga ega. Qishloq xo‘jalikekinlarini parvarishlashda qo‘llanilayotgan agrotexnik tadbirlarni o‘z vaqtida samarali darajada qo‘llanilishi ham o‘simlikni qurg‘oqchilikka chidamligini oshiradi. Shu boisdan bahorni oxirida bizning sharoitimizda ro‘y beradigan qurg‘oqchilikni oldini olish uchun ekinlarni sug‘orish yaxshi natija beradi. Qurg‘oqchiliklarni turlicha tiplarda bo‘lishi hududlardagi o‘ziga xos xususiyatlari qishloq xo‘jaligida ekiladigan ekinlar ustida seleksiya ishlari olib borishni qiyinlashtiradi, o‘simlikning turi, anatomiya, fiziologiya, biokimyoviy ko‘rsatkichlarini hisobga olishni talab qiladi. Masalan, donli ekinlarning qurg‘oqchilikka chidamli navlari namlik yetishmaganda ulardagi fermentlarining modda sintez qilishidagi yo‘nalishi, ko‘p miqdorda bog‘langan suvni tutishi, hujayra shirasining konsentratsiyasini yuqoriligi, oqsillarini kaogulyatsiya haroratini balandligi, quruq moddani to‘plash jadalligini tezligi, pigment tuzilmasini barqarorligi, kseromorflik belgilarini yaqqolligi va boshqa belgilari bilan farqlanadi. Har bir geografik sharoitdagi qurg‘oqchilikni o‘ziga xos muayyan belgilari bor: tuproqda yoki atmosfera havosidami, qisqa yoki ko‘p muddat davom etadimi, bu xususiyatlar ham o‘simlikni tanlashda ahamiyat kasb etadi. J.K. Saidov (1985) qurg‘oqchilikka chidamli g‘o‘za navlarini asosan ikki biotipdaligini: bittasi Farg‘ona vodiysida bahorni oxirida, ikkinchisi yozni boshida g‘o‘za shonalab bo‘lganidan keyin Surxon vohasida bo‘lishini qayd etgan. Bu o‘simlik ekilganda har ikkala biotipda hamu qurg‘oqchilikka chidamsizday holatda bo‘lgan. Nav tanlovchi mutaxassislar qurg‘oqchilikka chidamli navlarni baholashganda avval qayd etilgan barcha fiziologik, biokimyoviy va boshqa belgi va ko‘rsatkichlarning majmui hisobga olishadi. Sug‘orish qurg‘oqchilikka kurashda asosiy usul Qurg‘oqchilik ko‘p sodir bo‘ladigan arid mintaqasida sug‘orish eng samarali usul hisoblanadi. Yog‘ingarchilik ro‘y berib uni taqsimlanishi mo‘tadil bo‘lmagan hududlarda ham sug‘orish samara beradi. Sug‘orishni shunday tashkil etish lozimki, o‘simlikni qurg‘oqchilikdan qiynalishi minimumga keltirilib suvdan tejab foydalanish kerak. Sug‘orishni belgilash uchun tuproqdagi namlikni aniqlab sug‘orishdan oldingisi 60-70% dan kamga tushmasligini e’tiborga olinadi. Sug‘orib dehqonchilik qilinadigan yerlarda nam sevar, yaprog‘ining yuzasi katta, qurg‘oqchilikda namlikni ko‘p talab qiladigan ekinlar ekiladi. O‘simlik suvga chanqagan davrda uni albatta sug‘orish kerak. G‘o‘za shonalashni boshlab uni oxirlashida bug‘doy va makkajo‘xori boshoqlashi, so‘ta hosil qilish, donisutli davrda, dukkaklilar gullaganda, kartoshka gullab tuganak hosil qilishni boshlaganida, poliz ekinlari gullash va mevasi yetilayotganida suvga talabi kuchli bo‘ladi. O‘simlikning suvga bo‘lgan talabini aniqlash uchun quyidagi fiziologi k ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi: - barglardagi suvning miqdori; - ustitsalarni ochiqlik darajasi; - transpiratsiya jadalligi; - hujayra shirasining konsentratsiyasi; - biopotensiallarning farqi; - o‘sishdagi jadallik; Ekinlar sug‘orilganda tuproqning yuzasidagi havoning namligi ortadi, uning harorati pasayadi, o‘ziga xos iqlim yuzaga keladi. Foydalaniladigan darslik va o‘quv qo‘llanmalar ro‘yxati: asosiy adabiyotlar 1. Larcher W. Physiological Plant Ecology: Ecophysiology of Functional Groups, 2003. Pp . 514 p . 2. Усманов И.Ю., Рахманкулова З.Ф., Кулагин Ф.Ю. Экологическая физиология растений. – М.Логос, 2001. - 223 с. 3. Холлиев А.Э., Норбоева У.Т., Ҳ асанова Н.М. Ўсимликларнинг экологик физиологияси. Ўқ ув-услубий қў лланма. Бухоро, 2012. 132 б. 4. Тожибоев Ш. Ўсимликларнинг экологик физиологияси. Ўкув-услубий қўлланма. Услубий қўлланма.Намангон, 2014, 88 б. 5. Xo‘jayev J.X. Osimliklar fiziologiyasi. T. Mehnat, 2004, 223 b. 6.Beknazarov B.O. Osimliklarfiziologiyasi. - Toshkent, Aloqachi. 2009. 530 b. 7. Avutxonov B.S. Osimliklarning noqulay omillarga chidamlilik fiziologiayasi fanidan laboratoriya mashgulotlari (uslubiy qollanma) Samarkand, 2019. 64 b, Tavsiya qilinadigan qo shimcha adabiyotlarʻ 1. Кузнецов Вл. В., Дмитриева Г.А. Физиология растений/ Вл. В. Кузнецов. - М.: Высшая школа, 2005. - 736 с. 2. Маракаев О.А. Экологическая физиология растений. Фотосинтез и свет. Текст лекций. Ярославль, 2005 . – 95 с. 3. Чиркова Т .В.Физиологические основы устойчивости растений. - СПб: Изд- во СПб, 2002. – 238 с. 4. Мавришев В.В. Основы экологии. Минск: Высшая школа, 2007. - 447 с 5. Березина Н.А. Экология растений. М.Издательский центр, Академия, 2009. - 400 с. 6. Косулина Л.Г. Физиология устойчивости растений к неблагопритяным факторам среды. Ростов на Дону. Изд-во Ростовского унт-та, 1993. – 240 с. 7. Медведев С.С. Физиология растений/С.С. Медведев.- СПб.: Изд-во С. Петерб. ун-та, 2004. - 336 с. 8.Полевой В.В. Физиология растений/В.В. Полевой - М.: Высшая школа, 1989. - 464 с.

O‘SIMLIKLARNING QURG‘OQC H ILIKKA C H IDAMLIGINI OS H IRIS H REJA: 1. Q urg‘oqchilikni sodir bo‘lishi. 2. Qurg‘oqchilik ta’sirida fiziologik jarayonlarni buzilishi. 3. Kserofit v amezofit o‘simliklarda suv almashinuvining xususiyatlari. 4. O‘simliklarga namlik yetishmasligini ta’siri 5. Ekinlarning qurg‘oqchilikka chidamligini fiziologiyasi. 6. Sug‘orish qurg‘oqchilikka kurashda asosiy usul

Ye r sharining 1/3 qismida yog‘ingarchilik miqdori yiliga 250-500 mm oshmaydi va u yerlarda qurg‘oqchilik yil bo‘yi davom etadi. Bu joylarning yarmida yog‘in miqdori o‘simlik rivojlanishi uchun namlik yil bo‘yi bir miqdorda taqsimlangan bo‘lishi lozim. Namlikni taqsimlanishi bir tekis bo‘lmagan ayniqsa, yoz faslida namlikni yetishmasligidan qurg‘oqchilik sodir bo‘ladi. Bizning arid mintaqamizda yog‘ingarchilikning miqdori yerdan bug‘lanishdan kam bo‘ladi. Gumid mintaqada esa yog‘ingarchilikning miqdori bug‘lanishdan ko‘p bo‘ladi. Qurg‘oqchilik bu – uzoq muddat yog‘ingarchilikni ro‘y bermay atmosfera havosining haroratini ortishi, tuproq namligining kamayishi, o‘simlik uchun suvga bo‘lgan talabini amalga oshmasligi bo‘lib hisoblanadi. Qurg‘oqchilik atmosfera havosini o‘ta darajada qizib ketishi unda namlikning kamayib ketishi bilan boshlanadi. Atmosferada uzoq muddat yog‘irgarchilikni bo‘lmasligi tuproqda namlikni yo‘qolib tuproq qurg‘oqchiligiga sabab bo‘ladi. Bu davrda o‘simlik suvsizlikdan chanqaydi. Qurg‘oqchilikka chidamlik bu o‘simlikni uzoq muddat davomida namlik yetishmasligiga chidashi, to‘qima, hujayra, barg, ildiz, novdalarni suvsizlanishi. Bunday davrda o‘simlikdan olinadigan hosil qurg‘oqchilikni qancha muddat davom etishiga bog‘liq. Tuproqda sodir bo‘ladigan qurg‘oqchilik uzoq muddat davomida yo g‘irgarchilik bo‘lmasdan havo haroratining hamda quyosh yoritilishining kuchli bo‘lishi bilan, shamol ta’sirida tuproq yuzasidan suv bug‘lanishining ko‘payishi bilan ro‘y beradi. Bu holatlarning hammasi o‘simlik ildizi atrofidagi tuproqni qurishiga, namlik zahirasining kamayishiga sabab bo‘ladi.

Atmosfera havosidagi qurg‘oqchilik haroratning ko‘tarilib ketishi, havodagi namlikni 10-20% gacha kamayib ketishi bilan sodir bo‘ladi. Atmosfera havosidagi qurg‘oqchilikni kuchayishi bizning sharoitimizda garmsel deb ataladigan ro‘y berishiga olib k eladi. Juda og‘ir vaziyatlarda bu quyunga tuproq zarralarini havoga ko‘tarilishiga olib keladi. Atmosfera havosidagi qurg‘oqchilik tuproqdan suvni bug‘lanib chiqib ketishiga, yer osti suvini yuqoriga ko‘tarilish rejimini buzilishiga sabab bo‘lib, o‘simlik so‘liydi. Agarda o‘simlikda ildizlari yaxshi taraqqiy etgan bo‘lsa, atmosferadagi qurg‘oqchilik mobodo o‘simlik bardosh bera oladigan darajadan oshib ketmasa katta zarar yetkazmaydi. Atmosfera havosidagi qurg‘oqchilik ko‘p muddit davom etsa, yog‘irgarchilik bo‘lmasa tuproqda qurg‘oqchilik sodir bo‘lishiga sabab bo‘ladi, bu o‘simlik uchun halokatli ta’sir qiladi. Ko‘p hollarda atomsferadagi va tuproqdagi qurg‘oqchilik orqama-orqa ro‘y beradi. Atmosfera qurg‘oqchiligi yakka holda ko‘pincha bahorda sodir bo‘ladi. Tuproqdagi qurg‘oqchilik yozni boshlanishi, o‘rtasida tuproqdagi namlik zahirasi tugagan davrda bo‘ladi. Tuproqdagi qurg‘oqchilik ta’sirida doimo hosil kamayadi, xatto butunlay yo‘qoladi. O‘simlikka nam yetishmasligi va yuqori haroratning birgalikda ta’siri ro‘y beradi. Qurg‘oqchilik eng avvalo o‘simlikda suv almashinuvini undan keyin ko‘plab fiziologi k jarayonlarini buzadi. Atmosfera havosidagi qurg‘oqchilik yuqori harorat quyosh nurining kuchliligi bilan avvalo o‘simlikda, poya va barglarning o‘sishini to‘xtatadi. Hosilni kamaytirib qisqa muddatda “issiq urishidan” o‘simlik qurib ham qoladi. Garmselni eslatadigan havoning qurg‘oqchiligi o‘t o‘simliklar dabarglarini ko‘p qismini qurib qolishiga sabab bo‘ladi. Buta va mevali daraxtlarda novdani uchi quriydi. Gulni shakllanayotgan urug‘ va mevalarni zararlaydi. Shakllanayotgan urug‘ murtakdan barglar suvni tortib oladi. Bu holat o‘simlikni shuyilgi hosilini keskin kamayishiga olib keladi. Kserofit va mezofit o‘simliklarda suv almashinuvining xususiyatlari

Qurg‘oqchilikka chidamlik o‘simliklar tarixiy taraqqiyot davomida o‘sib kelayotgan joy sharoitlariga irsiy jihatdan moslashganlari hamda ularni suv yetishmovchilikka munosabatlari bilan belgilanadi. Qurg‘oqchilikka chidamlik o‘simliklarni anchagina suvsizlanishlarini ulardagi to‘qimalarning hujayralar o‘zlarining vazifalarni qanchalik mo‘tadil darajada bajara olishlari bilan bog‘liq. Bunday holat yuzaga kelganida poya, barglar, generativ a’zolarda qurg‘oqchilikka morfologi k jihatidan qanday o‘zgarishlar hosil qila olganliklari, chidamlikni oshira olishlari bilan ham bog‘liq. O‘simliklarni namlikka nisbatan uch ekologi k guruhlari mavjud: 1. Kserofitlar - qurg‘oq sharoit o‘simliklari ular ontogenezda atmosfera va tuproqda ro‘yberadigan qurg‘oqchilikka yaxshi moslangan. 2. Gigrofitlar - qurg‘oq sharoitiga chiday olmaydigan suv l i, qirg‘oq bo‘yi o‘simliklari. Ular o‘sayotgan tuproqda namlikni biroz o‘zgarishi ham gigrofitlarni so‘lishiga olib keladi. Gigrofit o‘simliklarda hujayrasining shirasidagi osmotik bosim past, bargning yaprog‘i katta, poya si uzun, ildizlari yaxshi taraqqiy etmagan, hujayralarining o‘lchami ham katta, qalin devorli, yaproqda ustitsalarning soni kam ular katta yuzali, mustahkam beruvchi to‘qima kuchsiz rivojlangan bo‘ladi. 3. Mezofitlar suv bilan ta’minlanishi o ‘rtacha darajada bo‘lgan asosan mo‘tadil iqlimdagi qishloq xo‘jaligida ekib yuqori hosil olinadigan o‘simliklar. Mezofit va kserofitlar uchun suvning yetishmovchiligi davrida asosan uch yo‘l bilan himoyalanadi: 1. Hujayradan suvning yo‘qotishning oldini oladi.

2. Qurib qolishga chidash bilan. 3. Qurg‘oqchilik davridan “qochish” bilan. Kserofit o‘simliklar juda ham xilma-xil. Qurg‘oqchilik sharoitini ular qanday o‘tkazishlariga ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi: 1. Sukullentlar – suvni g‘amlaydigan o‘simliklar. Suv qalin kutikula, tuklar bilan qoplangan barglar va poyalarda to‘planadi. Suvning bug‘lanishi fotosintez va o‘simlikning o‘sishi sekin amalga oshadi. Suvsizlanganda qiynaladi. Ildizlari tuproqni chuquriga emas atrofga katta maydonga tarqaladi. 2. Sukullent bo‘lmagan turlar , ular transpiratsiya darajasiga ko‘ra bir necha guruhlarga bo‘linadi. A) Haqiqiy kserofitlar. Bu o‘simliklarga quyidagilar xos: Bu o‘simliklarning barglari mayda, ko‘p hollarda mayin tukli, havoning yuqori haroratiga chidamli, suvni bug‘lantirishi kam, suvsizlanishga ancha chidamli, hujayra sitoplazmasining osmotik bosimi yuqori, ildizi kuchli tarmoqlangan, chuqurga kirmagan. Bu guruh o‘simliklar qumli joylarda, tog‘ qoyalari kabi joylarda tanasidagi suvni tejab o‘sadi. Ular qizib ketishga chidaydi, suvsizlanishga chidamligi kam. Qurg‘oqchilik davrida ular bardoshli, chunki to‘qimalarida suv ko‘p bo‘ladi, sekino‘sadi. B) Yarim kserofitlar - gemikserofitlar. Bu guruh o‘simliklar quyidagi xususiyatlarga ega: Suvni bug‘latish darajasi kuchli, ildizdan suv shimilishi yuqori, ildizi yerosti suvlarigacha yetadi, suvsizlanish va atmosfera qurg‘oqchiligiga chidamaydi, hujayra sitoplazmasini qovushqoqligi katta emas. Yaproqlari yupqa, mayin tuklar bilan qoplangan. Bu guruh kserofitlarga bizning sharoitimizda yantoq, tarvuz misol bo‘ladi. Adir mintaqasida keng tarqalgan shuvoqlar mansub.

Похожие

O‘SIMLIKLARNING ISSIQGA CHIDAMLILIGI
O‘SIMLIKLARNING YORUG‘LIKGA MUNOSABATI
O‘SIMLIKLARNING GENETIK MUHANDISLIGI
O‘SIMLIKLARNING SUV REJIMI
O‘simliklarning xashoratlarga immunitet hususiyatlari