O'zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi tarixshunosligi
M A V Z U : Õ z b e k x a l q i n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i t a r i x s h u n o s l i g i .R E J A : 1 . X X a s r d a Õ z b e k x a l q i n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i n i o ‘ r g a n i s h b o ‘ y i c h a t a d q i q o t l a r v a f i k r l a r . 2 . Õ z b e k x a l q i n i n g m i l l a t s i f a t i d a g i t a r i x i 3 . O ' z b e k x a l q i n i n g k e l i b c h i q i s h i t a r i x i m u a m m o l a r i . . 4 . A h m a d a l i A s q a r o v n i n g O ‘ z b e k x a l q i n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i n i o ‘ r g a n i s h d a a x a m i y a t i .
1 . H a r b i r x a l q n i n g t a r i x i u n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i b i l a n u z v i y b o g ‘ l i q d i r . E t n o g e n e z v a e t n i k t a r i x e s a t a r i x f a n i n i n g b o s h m a s a l a s i d i r . O ‘ z b e k x a l q i n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i O ‘ z b e k i s t o n x a l q l a r i t a r i x i n i n g t a r k i b i y q i s m i n i t a s h k i l e t a d i . U t a r i x i y y o z m a m a n b a l a r , e t n o g r a f i y a , a r x e o l o g i y a , a n t r o p o l o g i y a , l i n g v i s t i k a , t o p o n i m i k a , e p i g r a f i k a , n u m i z m a t i k a k a b i f a n l a r b i l a n o ‘ z a r o a l o q a d a v a u z v i y b o g ‘ l i q b o ‘ l i b , u l a r s i z o ‘ z b e k x a l q i e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i n i m u k a m m a l i l m i y o ‘ r g a n i b b o ‘ l m a y d i . A y n i q s a u s h b u m u a m m o n i n g e t n o g e n e z q i s m i n i o ‘ r g a n i s h d a u l a r d a n o l i n g a n m a ’ l u - m o t l a r m a s a l a e c h i m i g a k o ‘ p o y d i n l i k l a r k i r i t a d i . D a s t l a b , s o b i q s o v e t h o k i m i y a t i t a r k i b i d a m i l l i y r e s p u b l i k a l a r n i t a s h k i l e t i s h j a r a y o n i k e t a y o t g a n k e z l a r d a , o ‘ z b e k x a l q i n i n g k e l i b c h i q i s h i m a s a l a s i f a q a t t u r k e t n o s i b i l a n b o g ‘ l i q h o l d a o ‘ r g a n i l i b , f a n d a “ p a n t u r k i z m ” a t a m a s i p a y d o b o ‘ l d i . B u t a ’ l i m o t z a m i n i d a “ O ‘ r t a O s i y o a h o l i s i a z a l d a n t u r k l a r b o ‘ l i b , b u y u k T u r o n , s o ‘ n g T u r k i s t o n b o ‘ l i b k e t g a n ” , d e g a n g ‘ o y a y o t a r d i . U l a r o ‘ z b e k x a l q i n i n g t u r k i l d i z i n i t u r k i y b o ‘ l m a g a n e t n o s l a r b i l a n a r a l a s h i s h n a t i j a s i d a t a s h k i l t o p g a n l i g i n i i n o b a t g a o l m a y d i l a r . U l a r o r a s i d a s h u n d a y l a r h a m b o r k i ( h o z i r h a m u c h r a b t u r a d i ) , u l a r o ‘ z b e k x a l q i n i n g k e l i b c h i q i s h i n i N u x p a y g ‘ a m b a r n i n g o ‘ g ‘ l i Y O f a s d a n , Y O f a s n i n g o ‘ g ‘ l i T u r y o k i T u r k d a n b o s h l a y d i l a r . N a t i j a d a , u n i n g a k s s a d o s i s i f a t i d a “ p a n i r o n i z m ” t a ’ l i m o t i p a y d o b o ‘ l d i . B u n g a k o ‘ r a , “ b u z a m i n n i n g t u b j o y a x o l i s i e r o n i y t i l l i x a l q b o ‘ l i b , b u y u r t g a t u r k l a r k e y i n c h a l i k k e l g a n ” , d e g a n g ‘ a y r i i l m i y k o n s e p s i y a p a y d o b o ‘ l d i . O ‘ s h a k e z l a r d a , b u m u r a k k a b m a s a l a e c h i m i g a i s l o m a q i d a p a r a s t l a r i h a m a r a l a s h i b , “ m i l l i y e t n o s l a r y o ‘ q , f a q a t i s l o m m i l l a t i b o r , x a l q l a r n i t i l i g a q a r a b e m a s , b a l k i d i n i g a q a r a b m i l l a t i n i b e l g i l a m o q k e r a k ” , d e g a n d i n i y k o n s e p s i y a p a y d o b o ‘ l d i . B u q a r a s h f a n d a “ p a n i s l o m i z m ” n o m i n i o l d i . B u n d a y n o i l m i y k o n s e p s i y a l a r n i n g p a y d o b o ‘ l i s h i o ‘ z d a v r i d a s h u m u a m m o y o ‘ n a l i s h i g a b o g ‘ l i q f a n l a r r i v o j l a n i s h d a r a j a s i n i n g z a i f l i g i d a n d a l o l a t b e r a r d i .
D a r h a q i q a t , O ‘ r t a O s i y o x a l q l a r i e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x m a s a l a l a r i g a d a x l d o r e t n o l o g i y a , a r x e o l o g i y a , e t n o g r a f i y a , a n t r o p o l o g i y a , t o p o n i m i k a , t a r i x i y l i n g v i s t i k a k a b i f a n t a r m o q l a r i o ‘ s h a k e z l a r d a h a l i r i v o j l a n m a g a n e d i . B i n o b a r i n , O ‘ r t a O s i y o x a l q l a r i n i n g k e l i b c h i q i s h i b o r a s i d a g i t a l q i n l a r f a q a t t a r i x i y v a a f s o n a v i y r i v o y a t l a r a s o s i d a y a r a t i l g a n s o ‘ n g g i o ‘ r t a a s r l a r d a v r i q o ‘ l y o z m a m a n b a l a r i g a a s o s l a n g a n . U s h b u m u r a k k a b m u a m m o n i n g e c h i m i g a a l o q a d o r f a n t a r m o q l a r i r i v o j l a n i b , u n i k o m p l e k s o ‘ r g a n i s h g a o ‘ t i l g a c h , O ‘ r t a O s i y o x a l q l a r i n i n g k e l i b c h i q i s h i m a s a l a s i d a b i r d a n - b i r t o ‘ g ‘ r i b o ‘ l g a n m i l l i y a v t o x t o n i z m n a z a r i y a s i i s h l a b c h i q i l d i . B u n g a k o ‘ r a , h a r b i r x a l q n i n g k e l i b c h i q i s h i n i o ‘ r g a n i s h d a u n i n g e t n i k t a r k i b i n i a n i q l a s h z a r u r l i g i , s h u n d a g i n a , u y o k i b u x a l q , u n i n g e t n o g e n e z i v a e t n i k t a r i x i , m a d a n i y m e r o s i , s a r h a d l a r i , d a v l a t c h i l i k t a r i x i h a q i d a t o ‘ g ‘ r i x u l o s a g a k e l i s h m u m k i n b o ‘ l a d i . C H u n k i e t n o g e n e z v a e t n i k t a r i x m a s a l a s i o ‘ t a m u r a k k a b m u a m m o b o ‘ l i b , u i z l a n u v c h i d a n z o ‘ r m a s ’ u l i y a t n i , t a r i x i y i z c h i l i k v a o b ’ e k t i v l i k t a m o y i l l a r i g a a m a l q i l i s h n i , m u a m m o i l m i y e c h i m i y o ‘ l i d a m i l l i y e h t i r o s l a r g a b e r i l m a s l i k n i q a t i y t a l a b q i l a d i . M a ’ l u m k i , e t n o l o g i y a f a n i d a g i e t n o s n a z a r i y a s i g a o i d i l m i y i s h l a n m a g a k o ‘ r a , h a r b i r x a l q n i n g k e l i b c h i q i s h t a r i x i u c h b o s q i c h d a n i b o r a t . B i r i n c h i b o s q i c h – e t n o g e n e t i k j a r a y o n t a r i x i , i k k i n c h i b o s q i c h – e t n o s , y a ’ n i e l a t , x a l q t a r i x i , u c h i n c h i b o s q i c h – m i l l a t t a r i x i d a n i b o r a t . X a l q t a r i x i n i n g e t n o g e n e z q i s m i u n i n g e l a t , x a l q b o ‘ l i b s h a k l l a n i s h i g a q a d a r b o ‘ l g a n d a v r n i o ‘ z i c h i g a o l a d i . X a l q n i n g i b t i d o s i q a b i l a d a n b o s h l a n a d i . E t n o g e n e z y a k u n i d a e l a t g a x o s b a r c h a e t n i k a l o m a t l a r m u j a s s a m l a s h g a n b o ‘ l a d i . E t n i k a l o m a t l a r n i e s a h u d u d i y b i r l i k , i q t i s o d i y - x o ‘ j a l i k b i r l i g i , e t n o m a d a n i y b i r l i k , a n t r o p o l o g i k t i p b i r l i g i , e t n i k n o m , o ‘ z l i k n i a n g l a s h , t i l b i r l i g i v a n i h o y a t , s i y o s i y u y u s h m a b i r l i g i t a s h k i l e t a d i .
X a l q b i o l o g i k h o s i l a e m a s , b a l k i i j t i m o i y u y u s h m a b i r l i g i d i r . U d a r h o l h o s i l b o ‘ l m a y d i , b a l k i u z o q d a v o m e t a d i g a n e t n o g e n e t i k j a r a y o n m a x s u l i v a e t n i k a l o m a t l a r y i g ‘ i n d i s i d i r . E t n i k a l o m a t l a r n i n g s h a k l l a n i s h i e s a e t n o g e n e t i k j a r a y o n l a r d a v o m i d a b i r i n - k e t i n s o d i r b o ‘ l i b b o r a d i . X a l q e t n o g e n e z i y a k u n l a n g a c h , u n i n g e t n i k t a r i x i b o s h l a n a d i , y a ’ n i s h a k l l a n g a n x a l q t a r i x i b o s h l a n a d i . X a l q f e o d a l j a m i y a t i n i n g i j t i m o i y m a x s u l i b o ‘ l i b , u b a ’ z i h o l l a r d a d a s t l a b k i s i n f i y j a m i y a t s h a r o i t i d a h a m y u z b e r i s h i m u m k i n ( m a s a l a n y u n o n l a r ) . X a l q t a r i x i o ‘ z i q t i s o d i y - x o ‘ j a l i k v a e t n o m a d a n i y r i v o j i n i n g m a ’ l u m n u q t a s i g a e t g a c h , u n i n g m i l l a t b o ‘ l i b s h a k l l a n i s h j a r a y o n i b o s h l a n a d i . B u n u q t a n i n g i j t i m o i y h a y o t d a n a m o y o n b o ‘ l i s h i j a m i y a t d a k a p i t a l i s t i k i s h l a b c h i q a r i s h m u n o s a b a t l a r i n i n g b o s h l a n i s h i b i l a n y u z b e r a b o s h l a y d i . S H u n i n g u c h u n m i l l a t k a p i t a l i z m n i n g i j t i m o i y m a x s u l i h i s o b l a n a d i . X a l q l a r n i n g k e l i b c h i q i s h i m a s a l a s i d a g i b u n d a y i l m i y q a r a s h , m u a m m o e c h i m i n i k o m p l e k s y o n d a s h u v a s o s i d a o ‘ r g a n i s h g a o ‘ t i l g a c h , e t n o l o g i y a f a n i d a o ‘ z o ‘ r n i n i t o p d i . O ‘ r t a O s i y o x a l q l a r i n i n g k e l i b c h i q i s h i h a q i d a g i m i l l i y a v t o x t o n i z m k o n s e p s i y a s i i l m i y - m e t o d o l o g i k j i x a t d a n a s o s l i b o ‘ l s a d a , a m m o u n i n g a y r i m t o m o n l a r i j i d d i y t a x l i l v a q o ‘ s h i m c h a i l m i y i z l a n i s h l a r n i t a l a b q i l a d i . M a s a l a n , o ‘ z b e k x a l q i t u r k i y i l d i z i n i n g O ‘ r t a O s i y o d a i l k b o r p a y d o b o ‘ l i s h i y o k i t u r k i y l a r n i f a q a t k o ‘ c h m a n c h i x a l q s i f a t i d a t a ’ r i f l a s h m a s a l a s i . B u e r d a z a m o n v a m a k o n m a s a l a s i , q a d i m g i x a l q l a r n i n g t a b i i y - g e o g r a f i k s h a r o i t g a , e k o l o g i k v a z i y a t g a m o s l a s h i b x o ‘ j a l i k y u r i t i s h a n ’ a n a l a r i h i s o b g a o l i n m a g a n . N a t i j a d a , f a n d a b a ’ z i b i r a n g l a s h i l m o v c h i l i k l a r p a y d o b o ‘ l d i k i , b u n g a k o ‘ r a , O ‘ r t a O s i y o n i n g t u r k i y t i l l i q a b i l a l a r i “ k e l g i n d i ” , q a d i m i y e r o n i z a b o n x a l q g a n i s b a t a n e s a “ t u b j o y ” a h o l i d e b q a r a s h t a s a v v u r i p a y d o b o ‘ l d i . A s l i d a s h u n d a y m i d i ? Y o ‘ q , u n d a y e m a s . B i r i n c h i d a n , m i l l i y a v t o x t o n i z m n a z a r i y a s i g a k o ‘ r a , “ O ‘ r t a O s i y o x a l q l a r i n i n g b a r c h a s i h o z i r d a y a s h a b t u r g a n h u d u d l a r i b i l a n
a z a l d a n b o g ‘ l i q l i g i ” t a s d i q l a n s a d a , a m m o o ‘ z b e k x a l q e t n o g e n e z i n i n g b o s h l a n g ‘ i c h n u q t a s i T u r k x o q o n l i g i d a n b o s h l a n a d i , d e g a n t e z i s o ‘ r t a g a t a s h l a n i b , o ‘ z b e k x a l q i n i n g t u r k i y i l d i z i n i d a s t l a b i l k o ‘ r t a a s r l a r d a v r i b i l a n , k e y i n r o q e s a a n t i k d a v r b i l a n c h e g a r a l a b q o ‘ y i l d i , N a t i j a d a , f a n d a , u s h b u z a m i n n i n g u n g a q a d a r t a r i x i v a b o y m a d a n i y m e r o s i f a q a t e r o n i z a b o n x a l q l a r g a t e g i s h l i , d e g a n x u l o s a c h i q a r i s h g a o ‘ r i n q o l d i r i d d i . B u n d a n h o z i r g a c h a f o y d a l a n i b k e l a y o t g a n l a r o r a m i z d a y o ‘ q e m a s . T o ‘ g ‘ r i , n a z a r i y q a r a s h l a r d a t u r k i y t i l l i o ‘ z b e k l a r n i n g a s o s i y i l d i z l a r i d a n b i r i , o ‘ q t o m i r i e r o n z a b o n s u g ‘ d i y l a r , b o x t a r i y l a r , x o r a z m i y l a r v a s a k q a b i l a l a r i e k a n l i g i i n k o r e t i l m a y d i . A m m o o ‘ z b e k x a l q i t a r i x i , m a d a n i y m e r o s i , u n i n g k e l i b c h i q i s h i h a q i d a b i t i l g a n i l m i y m a q o l a l a r , r i s o l a l a r , f u n d a m e n t a l m o n o g r a f i y a v a a s a r l a r d a a s o s i y u r g ‘ u u n i n g t u r k i y i l d i z i b i l a n b o g ‘ l i q y o z m a m a n b a l a r g a k o ‘ p r o q q a r a t i l a d i . N a t i j a d a , o ‘ z b e k x a l q i n i n g s u g ‘ d i y n e g i z i g a b e i x t i y o r s o y a t u s h a y o t g a n l i g i n i b i l m a y q o l a m i z . I k k i n c h i d a n , o d a t d a k o ‘ c h m a n c h i q a b i l a v a e l a t l a r h e c h q a c h o n b i r j o y d a m u q i m y a s h a m a y d i . U l a r d o i m k o ‘ c h i b y u r a d i . C H u n k i u l a r n i n g x o ‘ j a l i k a s o s i v a t u r m u s h t a r z i s h u n i t a q o z o e t a d i . M o d d i y m a d a n i y a t v a y o z m a m a n b a l a r g a k o ‘ r a , D a s h t i - q i p c h o q o ‘ z t a b i i y - g e o g r a f i k s h a r o i t i g a k o ‘ r a , k o ‘ c h m a n c h i l a r n i n g a z a l i y v a t a n i b o ‘ l s a d a , u e r l a r d a y a s h a g a n h u n n l a r , u s u n l a r q a r l u q v a c h i g i l , a r g u n v a t u x s i , k a l t a t o y v a q a n g l i , q i r g ‘ i z v a u y g ‘ u r , O l t o y t u r k l a r i v a u l a r n i n g a j d o d l a r i x u , d i , r u n g h a m d a s a k - s k i f q a b i l a l a r i h e c h q a c h o n b i r j o y d a m u q i m y a s h a m a g a n . U l a r n a f a q a t b e p a y o n b u y u k t u r k d a s h t i d a , b a l k i O ‘ r t a O s i y o n i n g q a d i m g i d e h q o n j a m o a l a r i t o m o n i d a n o ‘ z l a s h t i r i l m a g a n d a r y o h a v z a l a r i v a c h o ‘ l l a r i d a h a m o ‘ z c h o r v a m o l l a r i n i y a y l o v - l a r d a b o q i b k o ‘ c h i b y u r g a n . K o ‘ c h m a n c h i l a r n i n g k a m b a g ‘ a l q i s m i n i b i r b o ‘ l a g i h a r s a f a r b u z a m i n d a q o l i b k e t i b , s e k i n - a s t a o ‘ t r o q t u r m u s h t a r z i g a o ‘ t a b o s h l a y d i l a r . B u j a r a y o n n i n g b i r n e c h a a s r l a r d a v o m i d a m u n t a z a m t a k r o r l a n i s h i v a u n i n g d o i m i y t a r i x i y v o q e l i k k a a y l a n i s h i O ‘ r t a