Mavzu: O`zbekiston respublikasi yodgorliklaridan foydalanish va muhofazasini tashkil etish bo`yicha bajarilgan ishlar. Reja: 1. O‘zbekistonda madaniy meros ob’ektlarining saqlashlanishi. 2. XXI asr boshida madaniy meros ob’ektlarini ta’mirlash.

XXI asr boshiga kelib, mamlakatimiz va jamiyatimiz hayoti, taraqqiyotining barcha sohalarida bo‘lgani kabi ijtimoiy-madaniy jambaha ham islohotlar jarayonida chuqur tarkibiy o‘zgarishlar yuz bera boshladi. Muhimi shundaki, O‘zbekstondagi mavjud madaniy meros ob’ektlari ushbu jarayondan chetda qolmadi. Dastlabki bosqich amaliyoti natijalari yuzasidan sarhisob ishlarini olib borilishi mavjud me’moriy obidalarni muhofaza qilish va ulardan foydalanishda kamchilik va muammolar mavjudligi ko‘rsatdi. Yuzaga kelgan muammolarga barham berish va boy tarixi-me’moriy me’rosdan foydalanishni, ularni ta’mirlash, qayta tiklash va konservatsiyalashni takomillashtirish maqsadida hukumatimiz, 2001 yil 30 avgustda “Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida”gi qonunni qabul qilndi. O‘z navbatida, qabul qilingan qonun sohada olib borilayotgan islohotlarning navbatdagi bosqichiga asos soldi. Ushbu konunni ijro etishni muvofiqlashtirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 29-iyuldagi 269-sonli «Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishni yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori kabul qilinshdi. Qarorda Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish masalalarini muvofiqlashtirish bo‘yicha viloyatlarda, shu jumladan Samarqand, Buxoro va Navoiy viloyatlarida Idoralararo komissiya tuzilgan edi. Uning zimmasiga madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yunalishlarini amalga oshirish yuzasidan takliflar tayyorlash asosiy vazifa sifatida yuklatilgan edi. SHunday qilib, milliy qonunchilik tizimidagi ushbu ijobiy o‘zgarish sohada jadal sur’atlar bilan ish yuritish va respublikada mavjud madaniy meros ob’ektlarini hisobga olish, ularning texnik xolatidan kelib chiqqan holda barcha imkoniyatlarni ishga solib qurilish-ta’mirlash va bunyodkorlikni amalga oshirishga keng imkoniyatlar yaratdi. Mazkur qaror viloyatlarda faoliyat olib borayotgan O‘zbekiston Madaniyat va sport ishlari vazirligi Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan

foydalanish ilmiy ishlab chiqarish bosh boshqarmasi qoshidagi inspeksiyaning joriy ishlarida ijro uchun kabul qilindi. YAngi qonun va qarorda Davlat ruyxati (kadastri) ishini yaxshi yo‘lga qo‘yish nazarda tutilgan edi. Jumladan, Samarqand viloyati hududida 1923 yildan boshlab 2000 yilgacha davlat organlari tomonidan tasdiqlangan madaniy meros ob’ektlarining umumlashtirilgan Davlat ruyxati (kadastri) birinchi kitobi tuzildi va 2004 yil 31 mart kuni boshqarma tomonidan tasdiqlandi. Ushbu ruyxatda arxeologiya, arxitektura va shaharsozlik, monumental san’ati, xotira lavxalari, dikkatga sazovor joylar, yangi aniqlangan madaniy meros ob’ektlarini alohida ruyxatlari o‘z aksini topgan. Ushbu ruyxat 2005 - 2009 yillar davomida davlat arxivlaridan yangi topgan hujjatlar asosida kayta ishlab borildi va shu asosda respublika, yohud mahalliy toifalarga ajratildi. Davlat muhofazasidan chiqarilayotgan ob’ektlarni hisobga olgan xolda viloyat bo‘yicha madaniy meros ob’ektlari umumlashtirilgan statistika ma’lumoti xam tuzildi. Xullas yangi qonun va uni amaliyotga tatbiq etilishi O‘zbekistonda, xususan Zarafshon vohasi viloyatlarida madaniy meros ob’ektlarini saqlash ishlarini tizimli asosda tashkil etish uchun zamin yaratdi. Viloyat inspeksiyalari faoliyatida 1990-yillarda jiddiy e’tibor qaratilmagan ishlardan biri mavjud madaniy meros ob’ektlarini ro‘yxatga olish amaliyoti muntazam asosga o‘tkazildi. Masalan, Samarqand viloyati inspeksiyasi tomonidan 2002-2005 yillar davomida vilotdagi 721 ob’ektlar bo‘yicha (umumiy hajmidan 31 %) ro‘yxatga olish amaliyoti (xatlov) olib borildi. 2006 yilda ular qatoriga yana 52 yangi aniqlangan ob’ekt qo‘shildi. 2009 yil davomida viloyatda madaniy meros ob’ektlarini xatlovdan kayta o‘tkazish amaliyoti shu vaqtga qadar, ayrim madaniy meros ob’ektlar deb hisoblanib kelgan yodgorliklar bo‘yicha konunda belgilangan tartibga muvofiq qaror, yohud vazirlik buyrug‘i chiqarilmaganligi aniqlandi. Ular bo‘yicha tegishli hujjatlarni tayyorlash ishlari olib borilib (jumladan: 1912 yilda kurilgan Avliyo Aleksiy cherkovi, yohud X1X-XX asr Urguti-1, Urguti-2, YOmini, Zomini, Xoja Domla YAxshi mahalla masjidlari v.h.), 2009 yilda 53 yangi aniqlangan ob’ektlar bo‘yicha ish jildlar tayyorlandi. Ushbu amaliyot Buxoro va Navoiy viloyati ispeksiyalari tomonidan ham amalga oshirildi.

Konunning 10-moddasi (ya’ni, madaniy meros ob’ektlarini davlat tomonidan muhofaza qilinishini ta’minlash) vazifalarini bajarish ishi ham inspeksiyalarning har kunlik ish faoliyati asosini tashkil etdi. Xususan Samarqand viloyati inspeksiyasi 2002 yilda 4 ob’ekt bo‘yicha, 2003 – 20 ta, 2004 – 85 ta, 2005 – 50 ta, 2007 – 57 ta, 2008 – 49 ta va 2009 yilda – 159 ob’ekt bo‘yicha muhofaza majburiyati rasmiylashtirgan edi. Ushbu raqamlar Buxoro va Navoiy viloyatlari bo‘yicha, tegishincha,raqamlarni tashkil qildi. SHu bilan birga, kayd etilgan madaniy meros ob’ektlari Davlat ruyxati (kadastri) nusxalari va ko‘chirmalari barcha tegishli davlat idoralariga (jumladan - viloyat Davlat mulki qo‘mitasi, viloyat Davlat kadastri, BTI, viloyat va shahar arxitektura idoralariga, shahar va tuman hokimliklariga v.x.) yuborilib, ularning zimmalariga o‘z faoliyatlarida madaniy meros ob’ektlarini saqlash vazifalariga rioya qilishlik ma’suliyati yuklatildi. CHunki davlat mulkida turgan madaniy meros ob’ektlarini ijara bilan birga, tekin foydalanishga ham berish yo‘lga qo‘yilgan edi. Xususan, 2010 yilga kelib, Samarqand viloyati bo‘yicha, umumiy hisobda 100 ga yaqin shu tartibdagi ob’ektlar tashkil bo‘lgan. Ular orasida madaniy meros ob’ektlarini saqlash maqsadida faoliyat yuritayotgan jamoat birlashmalari («Oltin meros» jamgarmasi) foydalanishida 41 ob’ekt, bolalar jamoat birlashmalari (maktab, bolalar bog‘chalari v.x.) foydalanishida 21 ob’ekt, nogironlar jamoat birlgshmalari foydalanishida 1 ob’ekt, diniy tashkilotlar foydalanishida 34 ob’ektlar mavjud bo‘lgan 1990-yillarda har bir viloyat inspeksiyalari tarkibida tashkil etilgan Ekspert kengashlari ro‘yxati, ularning faoliyat yo‘nalishlari yangi qonun talablari bo‘yicha muvofiqlashtirildi. Jumladan, Samarqand viloyati inspeksiyasi qoshida 1998 yil 2- yanvardagi 2 - sonli Buyrug‘i bilan Ekspert kengashi tashkil etilgan edi. 2002 yil 30-iyuldagi 4 sonli Buyruq bilan Kengashning tarkibi kayta tasdiqlandi. Uning tarkibiga yuqori malakali soha vakillari va mutaxassislar (fan doktorlari, professorlar, tajribali ustalar, arxitektorlar, arxeologlar, hokimliklar vakillari v.x.) jalb etilgan bo‘lib, ular viloyat miqyosidagi madaniy meros ob’ektlarini saqlash,

ta’mirlash, konservatsiyalash va boshqa tashkiliy masalalar bo‘yicha bo‘yicha takliflar ishlab chiqish yo‘lga qo‘yildi. Jumladan, ekspert kengashining majlislarida 2002 yilda 6 majlislarida 9 ob’ekt bo‘yicha masalalar kurib chikildi, 2003 yilda -7/10, 2004 yilda- 11 / 44, 2005 yilda 5 / 22, 2006 yilda 5/15, 2007 yilda - 3/12, 2008 yilda - 4/22 ob’ekt va 2009 yilda 1/2ob’ektlar bo‘yicha maxsus masalalar kurib chiqilib, takliflar berildi. Ushbu jarayon Buxoro va Navoiy viloyatlari inspeksiyalari faoliyatida ham o‘z aksini topgan. Xususan Buxoroda, Navoiyda..Respublika toifali ob’ektlar bo‘yicha eng murakkab va mas’uliyatli masalalar Madaniy meros ob’ektlari ilmiy ishlab-chiqarish Bosh boshqarmasi qoshidagi Ekspertiza (Ilmiy-metodik kengashi)da (shu jumladan - ob’ektlarni Davlat kadastriga kirgizish va kadastrdan chiqarish masalallari) ko‘rishi ko‘zda tutilgan.Viloyat inspeksiyalarining zimmasidagi muhim vazifalardan biri –madaniy meros ob’ektlari holatini muntazam monitoringini amalga oshirishdir. Bu jarayonga, birinchi navbatda, foydalanuvchilarni jalb etish amaliyoti yo‘lga qo‘yilib, ular zimmasiga kuzatuv vazifalarini ilmiy tashkilotlar bilan tegishli shartnomalar asosida kelishgan holda olib borish yuklatildi. Masalan, Samarqand viloyati inspeksiyasi tomonidan 2002 yildan 2010 yilga qadar 255 texnik xolati to‘g‘risida aktlar tuzildi, 10 mingdan ortik fotosuratlar olindi va ob’ektlar ish jildlarida joylashtirildi. Eng baland bo‘lgan ob’ektlar (Registon, Bibi-Xonim, Guri- Emir, Ruxobod v.x. ob’ektlar) bo‘yicha kuzatuv vazifalari ob’ektlarning foydalanuvchilar tomonidan olib borildi. Bundan tashqari, boshqa ob’ektlar egalari va foydalanuvchilar tomonlaridan ob’ektning holati o‘zgarayotganligini sezilganda (yaroqsiz xolatga, shularga yakin holatlarga kelaetganda, yohud boshqa vaziyatda) darhol inspeksiyani xabardor qilish vazifasi zimmalariga yuklatildi. SHuningdek, inspeksiyalarda ob’ektlar bo‘yicha aholi tomonidan shoshilinch ma’lumotlar yig‘ish, kelgan xabarlar bo‘yicha tezkor chora kurish maqsadida operativ jurnali tashkil etilgan . Muhimi shundaki, madaniy meros ob’ektlarining xolati ustidan nazorat faqatgina ob’ekt egalari yoki foydalanuvchilar emas, balki birinchi navbatda, inspeksiyalar tomonidan o‘rganilib, ularning zarur hujjatlari amaliyoti tashkil etilgan. Masalan,