logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. O‘zbekistonda fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida ijtimoiy nazoratga ehtiyojning oshishi.

O‘zbekistonda fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida ijtimoiy nazoratga ehtiyojning oshishi.

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

38.005859375 KB
Скачать
O‘zbekistonda fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida ijtimoiy nazoratga ehtiyojning oshishi. Reja 1. Davlat va fuqarolik jamiyatining mazmuni, faoliyatini amalga oshirishning vositalari va asoslari. 2. Fukarolik jamiyatining shakllanish jarayonida ijtimoiy nazorat ning kuchayishi ma’naviyatga bog‘liqligi. 3. Fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida ijtimoiy nazoratni kuchayib borishida ma’aviyatning o‘rni. 1. Davlat va fuqarolik jamiyatining mazmuni, faoliyatini amalga oshirishning vositalari va asoslari. Fuqarolik jamiyatining shakllanishi uzoq davom etadigan jarayon bo‘lib, bu maqsadga erishish odamlarning ongu tafakkuriga demokratik va liberal qadriyatlarning singdirilishi, eng avvalo, inson ning ma’naviy yuksalishiga bog‘liqdir. Bugungi kunda jamiyatning siyosiy-huquqiy madaniyati, ma’naviy yuksalishi negizida fuqarolik jamiyati shakllanib, rivojlanib, mamlakatimiz dunyo hamjamiyatida o‘zining munosib o‘rniga ega bo‘lib bormoqda. Ammo shu bilan birga, fuqarolik jamiyatining shakllanish sharoitida ma’naviyatning sayozlashuvi o q ibatida insoniyatning keyingi taraqqiyotini gumon ostida qoldiradigan global muammolar yuzaga kelmoqda. Ularga yadro qirg‘in quroli xavfi, terrorizm, ekologik muammo va oilaning global inqirozi singari muammolarni kiritish mumkin. Ularning barchasiga insoniyat jamiyatining rivojlanishi va fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida axloqiy tarbiyaga yetarli darajada e’tibor qilmaslik oqibatida ma’naviyatning qashshoqlashuvi sabab bo‘lmoqda. Ma’naviy qashshoqlik ijtimoiy tartibsizliklarni keltirib chiqarishini oldini olish uchun va mavjud bo‘lgan muammolarni bartaraf qilish uchun nazorat faoliyati takomillashib borishi kerak bo‘ladi. Nazorat faoliyati ijtimoiy tartibni o‘rnatishga qodir bo‘lishi uchun u davlat va jamiyatning birgalikdagi nazoratidan iborat bo‘lishi kerak. Davlat va jamiyat nazoratidan iborat bo‘lgan ijtimoiy nazorat huquq va axloq me’yorlariga rioya qilinishi orqali ijtimoiy tartibni ta’minlaydi. Fuqarolik jamiyati shakllanib borishi jarayonida ma’naviyatning qashshoqlashuvi oqibatida ijtimoiy regulyator bo‘lgan axloqning ta’siri pasaya bolaydi. Bundan tashqari fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida odamlarning xulqini huquq vositasida tartibga olish imkoniyati ham pasaya boshlaydi. Shuning uchun fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida ma’naviy yuksalish asosida ijtimoiy nazoratni takomillashtirish zaruriyati kelib chiqadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov insoniylik jamiyatida ma’naviyat va ijtimoiy axloqning o‘rni tug‘risida gapirib, shunday deydi: “ Hozirgi kunda axloqsizlikni madaniyat deb bilish va aksincha, asl ma’naviy qadriyatlarni mensimasdan eskilik sarqiti deb qarash bilan bog‘liq holatlar bugungi taraqqiyotga, inson hayoti, oila muqaddasligi va yoshlar tarbiyasiga katta xavf solmoqda va ko‘pchilik butun jahonda bamisoli balo-qazodek tarqalib borayotgan bunday xurujlarga qarshi kurashish naqadar muxim ekanini anglab olmoqda 1 . Muhtaram Prezidentimizning ushbu so‘zlari bizni fuqarolik jamiyatining shakllanish jarayonida ijtimoiy axloqni himoya qilish va ma’naviyatni yuksaltirish muammolarini tahlil qilishga undaydi. Insonda ijtimoiy ong shakllangandan boshlab, u o‘zining xilma-xil ehtiyojlarini qondirishni ta’minlaydigan farovon jamiyatni orzu qilib kelmoqda. Hozirgi kunda ham ozod va obod farovon jamiyatni orzu qilib kelyapmiz va bunday jamiyatni qurish “ Kuchli davlatdan - kuchli fuqarolik jamiyati sari ” tamoyili asosida amalga oshirilmoqda. Ammo fuqarolik jamiyatining shakllanishi jarayonida huquq va erkinliklarning oshishi oqibatida insoniylik jamiyatida to‘g‘ri yo‘ldan ayrim og‘ish holatlari kelib chiqmoqda. Buni biz fuqarolik jamiyati rivojlangan AQSh va G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida yaqqol namoyon bo‘layotgan oilaning global inqirozida ko‘rishimiz mumkin. Ularning axloqi nikohsiz turmushni, oiladagi ajralishlarni, ota-onalarning biridan iborat oilalarni, “ gey ” va “ lesbiyanka ” larning bir jinsli nikohini normal holat deb qabul qilmoqda. G‘arb mamlakatlarida yaqqol namoyon bo‘layotgan oila global inqirozining bizning mamlakatimizga kirib kelish tahdidi mavjud va buni o‘z vaqtida anglab olish o‘ta muhim. Shu o‘rinda I.A.Karimovning quyidagi fikrlarini eslash lozim: “ Bugungi kunda zamonaviy axborot maydonidagi harakatlar shu qadar tig‘iz, shu kadar tezkorki, endi ilgarigidek, ha bu voqea bizdan juda olisda yuz beribdi, uning bizga aloqasi yo‘q, deb beparvo qarab bulmaydi. Ana shunday kayfiyatga berilgan xalq yoki millat taraqqiyotdan yuz yillab orqaga qolib ketishi hech gap emas ” 2 . Hayot mazmuniga zid bo‘lgan bunday holatga e’tibor qilmaslik ertami-kechmi insoniyatni halokat yoqasiga olib keladi. Buning oldini olish esa fuqarolik jamiyatining mazmun- mohiyatini chuqur anglab olishni talab etadi. 1 6. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент «Маънавият» 2008, 117-бет 2 7. Ўша ерда. 112-бет Fuqarolik jamiyati to‘g‘risida gapirishdan oldin, uning aniq bir ilmiy ta’rifini berish zarur. Aks holda fikrlar tarqoqligi va ayrim tushunmovchiliklar kelib chiqishi mumkin. Fuqarolik jamiyati – insonning hayot faoliyati sharoitini ta’minlaydigan, shaxs va ijtimoiy guruhlarning xilma-xil ehtiyoj hamda manfaatlarini ifodalaydigan, qondiradigan ijtimoiy munosabatlar, rasmiy va norasmiy strukturalar majmuasidir. Oddiyroq qilib aytganda, fuqarolik jamiyati – fuqarolarning birlashmalari majmuidir. Fuqarolik jamiyatining mohiyatini anglab olish uchun uning sotsiologik asoslarini bilish lozim. Buning uchun insonning harakati ostida nima yotganligi, inson nima uchun ijtimoiy-siyosiy hayotda ishtirok etishining sababini aniqlab olish kerak. Odamlar faoliyati asosan umum ahamiyatli ehtiyojlarni qondirish bilan bog‘liq va aynan shuning uchun ular ijtimoiy-siyosiy hayotda ishtirok etadilar deb aytish xato bo‘lar edi. Chunki odamlarning aksariyati xilma-xil manfaat va ehtiyojlarni, jumladan, individual manfaatlarni qondirish bilan band bo‘lishadi. Ular bu ehtiyojlarni kundalik hayot sohasida qondirishga harakat qilishadi. Kundalik hayotda individlarning harakati ularning avtonomlikka intilishini va jamiyat hayotidan mustaqil bo‘lishga urinishini aks ettiradi. Individlarning kundalik hayoti, uning birlamchi shakllari fuqarolik jamiyatini tashkil etadi. Ammo kundalik ehtiyojlar va ularni qondirishning birlamchi shakllarining xilma-xilligi individ va ijtimoiy guruhlar intilishlarining muvofiqligi hamda integratsiyasini ta’minlab, ijtimoiy tartibni o‘rnatishni talab qiladi. Chunki muvofiqlik va integratsiya bo‘lgan taqdirdagina jamiyatning yaxlitligi va taraqqiyotini ta’minlash mumkin. Ijtimoiy, guruhiy va individual manfaatlarning muvozanatini, o‘zaro aloqasining muvofiqligini davlat o‘zining boshqaruvchilik funksiyasi orqali amalga oshiradi. Davlatning ijtimoiy tartibni o‘rnatishga qaratilgan boshqaruvchanlik funksiyasisiz jamiyat nafaqat taraqqiy eta olmaydi va hatto mavjud ham bo‘la olmaydi. Demak, global jamiyat, ya’ni keng qamrovli insoniylik jamiyati fuqarolik jamiyati va davlatdan iborat bo‘ladi. Fuqarolik jamiyati va davlat, jamiyat hayotining turli tomonlari va holatlarini aks ettiradigan ijtimoiy universallik hisoblanadi. Davlat va fuqarolik jamiyatining o‘zaro munosabatini tushuntirish uchun ularning mazmunini, faoliyatini amalga oshirishning vositalari va asoslarini aniqlab olish maqsadga muvofiqdir. Davlatning mazmuni ijtimoiy guruh, sinf, xalqlarning umumahamiyatli ehtiyojlarini qondirish sohasi bo‘lsa, fuqarolik jamiyati individning kundalik ehtiyojlarini qondirish sohasidir.Davlat faoliyatini amalga oshirishning vositalari konstitutsiya, hokimiyat, huquqiy majburlov bo‘lsa, fuqarolik jamiyati vositalarini ma’naviyat asosida shakllanadigan ishonch, e’tiqod, iymon, axloqiy me’yorlar, an’ana va urf-odatlar tashkil qiladi. Shuning uchun fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida ijtimoiy axloqning mavqei ortib borishi lozim. Qadimgi Xitoy mutafakkiri Konfutsiy insoniy jamiyatda odamlar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soladigan tushunchalar, ya’ni huquq va axloq to‘g‘risida gapirib, jamiyatdagi barqarorlikni ta’minlashda axloqning roli yuqori ekanligini quyidagicha ko‘rsatgan edi: “ Agar jamiyat qonunlar yordamida boshqarilsa va tartibot jazolashlar vositasida amalga oshirilsa, odamlar jazolashlardan o‘zlarini olib qochishga intiladilar, lekin ular o‘zlarida or-nomusni his qilmay qo‘yadilar; agar jamiyat axloq vositasida boshqarilsa, tartibot axloqiy qadriyatlar bilan ta’minlansa, odamlar or-nomusni his qiladilar, halol va sofdil bo‘ladilar ” 3 . Konfutsiyning maqsadi odamlar uchun ideal farovon jamiyat yaratish bo‘lganligini hisobga olsak va shunday jamiyatni biz fuqarolik jamiyati deb bilsak, demak, fuqarolik jamiyatini qurish jarayonida ijtimoiy axloqning ahamiyati ortib, ma’naviyat yuksalib borishi kerakligini tushunish qiyin emas. Davlat asosini siyosiy institutlar, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati, yo‘lboshchilar, elita tashkil qilsa, fuqarolik jamiyatining asosini daxlsiz huquqlarga ega bo‘lgan va shu huquqlarni amalga oshirishga yordam beradigan nosiyosiy tashkilotlari bo‘lgan erkin individ tashkil etadi. Bu esa fuqarolar siyosiy -huquqiy madaniyatining yuqori bo‘lishini taqozo qiladi. Davlatga ham, fuqarolik jamiyatiga ham daxldor bo‘lgan kuchlar-bu siyosiy partiyalar, harakatlar, fuqarolarning manfaatini ifodalaydigan guruhlardir. Alohida shaxslarning bir-biriga nisbatan munosabatda mutlaqo erkin bo‘lgan 3 8. История политических и правовых учений. Древний мир. М.: Наука, 1985. с.170. sohani fuqarolik jamiyati tashkil qiladi. Fuqarolik jamiyati ko‘plab shaxslararo munosabatlardan va jamiyat aholisini birlashtiradigan ijtimoiy kuchlardan tashkil topadi.Fuqarolik jamiyati har bir kishi o‘z ixtiyori bilan shaxsiy manfaatlarini qondiradigan, erkin shaxslar o‘zaro munosabatda bo‘ladigan ijtimoiy va madaniy makon hisoblanadi. Davlat esa siyosat sub’ektlarini-davlat strukturalari, siyosiy partiyalar, bosim guruhi va boshqalarning faoliyati to‘la qat’iy belgilangan makon hisoblanadi. Fuqarolik jamiyati va davlat bir-biri ga bog‘liqligi bilan yaxlit tizimni tashkil qiladi . Yetuk fuqarolik jamiyatisiz huquqiy demokratik davla t qurish mumkin emas. Chunki erkin, ongli fuqarolargina insoniylik jamiyatini oqilona uyushtirishlari mumkin. Shunday qilib, fuqarolik jamiyati erkin individ bilan markazlashgan davlat hokimiyati o‘rtasida bog‘lovchi mustahkam halqa bo‘lsa, davlat avtonom shaxsning huquq va erkinliklarini amalga oshirishga sharoit yaratib tarqoqlikka, tartibsizlik, inqiroz va tushkunlikka qarshi turishga xizmat qiladi. 2. Fukarolik jamiyatining shakllanish jarayonida ijtimoiy nazorat ning kuchayishi ma’naviyatga bog‘liqligi. Fuqarolik jamiyatining shakllanib, rivojlanib borishi jarayonida odamlarning huquqlari ham oshib boradi. Huquqning oshishi esa odamlar xatti- harakatida erkinlik chegaralarini kengaytiradi. Erkinlikning o‘sishi odamlar xulqida ayrim deviant (og‘ish) o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Bunday o‘zgarishlarni o‘z vaqtida tuzatmaslik oxir oqibatda insoniy jamiyatning halok bo‘lish darajasigacha buzilishiga, axloqsizlashuviga olib kelishi mumkin. Bunday bo‘lmasligi uchun fuqarolik jamiyati shakllanib borishi jarayonida ijtimoiy axloq muhofazalanib, ma’naviyat yuksalib borishi zarur. Fukarolik jamiyatining shakllanish jarayonida ijtimoiy axloqning ahamiyati to‘g‘risida buyuk mutafakkir Abu Nasr Forobiy shunday degan: “ Insoniyat faqatgina ilm va yuksak axloqiylik asosida yaxlit fozil jamoaga birlasha olishi mumkin ” 4 . Uning ta’limoti markazida yuksak ma’naviyatli va axloqli komil insonni shakllantirish g‘oyasi yotibdi. 4 9. Фаробий Абу Наср. Фозил одамлар шахри.Т.1993 й. 186-б. Jamiyat taraqqiyoti jipslikka, jipslik esa, odamlar o‘rtasidagi munosabatning tartibga solinishiga bog‘liq. Shu maqsadda insoniyat huquq va axloq me’yorlarini ishlab chiqqan. Huquq majburiylikka, axloq esa ixtiyoriylikka asoslangan. O‘zbekistonda olib borilayotgan islohotlarning mohiyati liberallashtirish ekan, demak, ikkinchi ijtimoiy tushuncha bo‘lgan axloqning roli albatta ortib borishi kerak. Chunki axloq yuqorida aytilganidek ixtiyoriylikka asoslanadi. Axloqiy tarbiya kuchayib borgani sari ma’naviyatning yuksalishi ta’minlanib boradi. Fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida esa birinchi ijtimoiy tushuncha bo‘lgan huquqning mavqei nisbatan pasayadi, chunki fuqarolarning huquqi ortib boradi. Huquqlari ortib borishi oqibatida ular o‘zlarini erkinroq his qila boshlaydilar, lekin erkinlik to‘g‘ri yo‘ldan og‘ish holatlarini keltirib chiqarishi mumkin, ayniqsa, ijtimoiy axloq kuchaymagan holatlarda. Shuning uchun fuqarolik jamiyati shakllanishi sharoitida ijtimoiy axloq kuchayib, ma’naviyat yuksalib borishi kerak. Ana shunda ikkinchi ijtimoiy tartib me’yori bo‘lgan axloq jamiyat jipsligini ta’minlab, taraqqiyotni belgilab beradi. Aks holda jamiyatda to‘g‘ri yo‘ldan og‘ish holatlari, buzuqlik, axloqsizlik kuchayib ketishi mumkin. Hozirgi kunda oilaning global inqirozi bunga yaqqol misol bo‘ladi. Bularga e’tibor bermaslik insoniyatni qirg‘in qilish xavfini keltirib chiqarishi mumkin. Payg‘ambar Nuh davrida insoniyat qirlishining asosiy sababi axloqsizlik, buzuqlikning kuchayib ketishi edi. Bunday ayanchli holat takrorlanmasligi uchun ijtimoiy axloq kuchayib, ma’naviyat yuksalishi lozim. Bu borada birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning “ Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch ” asarining ahamiyati benihoya kattadir. Kitobning yozilishi muallifning nafaqat bir mamlakat, bir millat miqyosidagi, balki global miqyosdagi yetakchi ekanligini yaqqol ko‘rsatib berdi. Asosiy vazifa endi kitobdagi g‘oyalarni odamlarning ongi va qalbiga singdirishdan iborat. Bu g‘oyalarni odamlar ongi va qalbiga singdirish esa shu sohada ishlaydigan odamlarning bilimi, malakasi, tajribasi va mas’uliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Biroq adolat yuzasidan shuni e’tirof etish kerakki, o‘z navbatida ular mahorati va mas’uliyatining yuksalishi jamiyatda ma’naviyatning qadr topishi bilan bog‘liq. Ma’naviyatning qadr topishi esa, shu sohada ishlayotgan odamlarning qadri, mavqei va maoshi yuqori bo‘lishiga bog‘liq. Ma’naviyatning qadrlanishi ma’naviyatning yuksalishini ta’minlaydi. O‘zbekistonda ma’naviyatni yuksaltirish uchun barcha shart-sharoitlar mavjud. Ana shu sharoitlarga tayangan holda, axloqiy tarbiyani kuchaytirib, ma’naviyat yuksaltirilsa, albatta, farovon jamiyat qurish imkoniyati kengayadi. Jamiyat taraqqiyotini ta’minlashda qonunga rioya qilish hamda tartib- intizomni o‘rnatish muhim rol o‘ynaydi. Qonunga rioya qilish, adolatni qaror toptirish odamlarda daxldorlik hissi bo‘lishini talab qiladi. Agar odamlarda loqaydlik kayfiyati kuchli bo‘lsa, qonunga rioya qilishni ta’minlash murakkablashadi. Odamlardagi befarqlik hissini bartaraf qilish ma’naviyatning yuksalishi bilan bog‘liq. Ma’naviyati yuksak odamning irodasi kuchli bo‘lib, u adolatsizlikka befarq qarab to‘ra olmaydi. U jamiyatda daxldorlik hissi bilan yashaydi. Shuning uchun jamiyat taraqqiyotiga to‘siq bo‘ladigan adolatsizlikni bartaraf qilish odamlardagi befarqlik kayfiyatini yo‘qotish bilan bog‘liq . Odamlar o‘zlaridagi befarqlikdan xalos bo‘lib, daxldorlik hissi bilan yashashlari uchun ma’naviyat yuksalishi lozim. Chunki ma’naviyat daxldorlik hissini shakllantiradigan inson irodasini mustahkamlaydi. Demak, ma’naviyatning yuksalishi jamiyatda ma’naviyatning qadr topishiga, ma’naviyatning qadr topishi esa shu sohada ishlayotgan odamlarning qadr topishi va mavqeining yuksalishi bilan, ma’naviyat namoyandalarining bilimi, malakasi, mas’uliyati va jamiyatda qonun ustivorligining ta’minlanishi hamda jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy muammolarning o‘z vaqtida hal qilinishi bilan belgilanadi. “ Qorni och odamning qulog‘iga gap yoqmaydi ” , deganday kambag‘al, qashshoq odamlarga ma’naviyatni singdirish ancha murakkab masala. Agar jamiyatda yuqorida keltirilgan omillar mavjud bo‘lsa, ma’naviyatni yuksaltirish mumkin bo‘ladi. Yana shuni aytish kerakki, tarbiya jarayoni va odamning qalbiga ezgu g‘oyalarni singdirish ancha erta boshlanishi kerak. Olimlarning fikricha, inson butun hayoti davomida oladigan ma’lumotlarining 70 foizini besh yoshgacha olar ekan. Buyuk hadisshunos olim Imom al– Buxoriy ye tti yoshligida yuz minglab hidislarni yoddan bilganliklari ushbu fikrni tasdiqlaydi. Shuning uchun bolalar bog‘chasida axloqiy tarbiya bilan shug‘ullanadigan tarbiyachilarning malakasi va mas’uliyatiga jiddiy e’tibor berish kerak. Har bir ishni uz mutaxassisi va ustasi bajarsa, ish samarali va sifatli bo‘ladi. Tarbiya bilan mahoratli va mas’uliyatli tarbiyachilar shug‘ullanishi kerak, albatta. Ma’naviyatning yuksalishi ichki nazoratning kuchayishi ni ta’minlayd i va bunda inson o‘zini-o‘zi nazorat qilib borish ga qodir bo‘ladi . Buning uchun odamlar qalbida ma’lum bir axloqiy tamoyillar ya’ni o‘zini nazorat qilishni ta’minlaydigan tamoyillar mavjud bo‘lishi kerak. Ana shunda adolatni qaror toptiradigan hamda farovon jamiyat quradigan nazorat tizimi shakllanadi. O‘zbekistonda ana shunday tizimni shakllantirish uchun barcha imkoniyatlar mavjud. Mana shu imkoniyatlardan to‘g‘ri foydalana bilish kerak, xolos. Buyuk alloma Abu Ali ibn Sino o‘zining “ Yurak dorilari ” risolasida: “ Ulug‘ Tangri inson yuragida ikkita bo‘shliq yaratdi va shundan chap bo‘shlig‘ini ruhga o‘rin qilib yaratdi 5 ” , deb yozadi. Yurakning o‘ng bo‘shlig‘i esa, inson qalbiga o‘rin hisoblanadi. Ruh bilan qalb bir-biriga yaqin va bir-biriga uzviy bog‘liqdir. Inson ma’naviyati qalbda shakllansa, ma’rifati inson ongida shakllanadi va ular uyg‘unlikda bo‘lishi kerak. Biri ikkinchisidan o‘zib ketsa ham salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shu bois insonga ta’lim berish bilan birga tarbiya ham berish shart. Ma’naviyat insonning qalbida shakllanar ekan, inson qalbiga ezgu g‘oyalarning singib borishi, unda yuksak ma’naviyatning shakllanishiga olib keladi. Ma’naviyat deganda inson qalbidagi shunday bir xususiyat tushuniladiki, bu xususiyat moddiy ehtiyojlardan ma’naviy ehtiyojlarnng ustunligini bildiradi. Ruhiy, axloqiy va aqliy manfaatlarning moddiy manfaatlardan ustunligi inson ma’naviyatining mohiyatini anglatadi. Bunday ma’naviyatga ega bo‘lgan inson, albatta, baxtli bo‘ladi. Chunki baxt deganda inson moddiy va ma’naviy ehtiyojlarining qondirilganlik holatini tushunamiz. Insonning ma’naviyati yuksak bo‘lsa, demak, u o‘z ehtiyojlarini jilovlay oladi. O‘z ehtiyojlarini jilovlay oladigan odamning baxtli bo‘lishi esa ancha oson. Inson baxtni o‘ziga yaqinlashtirishi va o‘zidan uzoqlashtirishi ham mumkin. Ma’naviyati yuksak bo‘lgan odamlar o‘z 5 10. Абу Али ибн Сино. Тиббий рисолалар. Т. 1987 й. 103- бет. ehtiyojlarini jilovlash orqali o‘zlariga baxtni yaqinlashtiradilar. Inson ma’naviyatini yuksaltirish uning qalbiga ezgu g‘oyalarni singdirish bilan bog‘liq. Shuni ta’kidlash kerakki, ma’naviyat bir millatga, mamlakatga emas, bu butun insoniyatga daxldor masaladir. Chunki ma’naviyatning sayozlashib ketishi chegara bilmaydigan muammolarni, insoniyatning qirilishi, falokat yoqasiga borib qolishi xavfini keltirib chiqarishi mumkin. Bunday xavfning oldini olish global insoniyat jamiyatida tartib o‘rnatilishini takozo etadi. Buning uchun davlat ham, fukarolik jamiyati ham asosiy e’tiborni jamiyatda tartib o‘rnatishga qaratib nazorat tizimini takomillashtirib borishi lozim. Ular o‘rtasidagi ijtimoiy xamkorlik va sheriklik asosan nazorat funksiyasini amalga oshirishda o‘rnatilishi maqsadga muvofiqdir. Jamiyatda qonun ustuvorligini ta’minlash qonun buzilgan vaqtda jazoning muqarrarligini kafolatlaydigan tizimning shakllanishiga bog‘liq. Agar biror shaxs qonunni buzsa, uning jazosini yuqori lavozimda o‘tirgan mansabdor shaxs emas, balki tizim berishi kerak. Bunday tizimning shakllanishi ma’naviyatning yuksalishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Chunki ma’naviyat inson iymonini baquvvat va vijdonini pok qilib, daxldorlik hissi va ichki nazoratni shakllantiradi. Shunda jamiyatda qonun ustuvorligini va jazoning muqarrarligini ta’minlaydigan nazorat tizimi ham shakllanishi mumkin. 3. Fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida ijtimoiy nazoratni kuchayib borishida ma’aviyatning o‘rni. Jamiyatda tartib - intizom bo‘lishi uchun nazorat mexanizmi ishlab turish i kerak. Nazorat ikki xil : ichki va tashqi turga bo‘linadi. Tashqi nazoratni qonun amalga oshirsa, ichki nazorat ma’naviyat asosida amalga oshiriladi. Ichki nazorat shakllanishi uchun axloqiy tarbiya kuchayib , ma’naviyat yuksalib borishi kerak. Ana shunda har bir odam o‘z x atti-harakatini o‘zi nazorat qila boshlaydi. Fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida huquqiy ta’sir nisbatan pasayib borishi sababli axloqiy tarbiya kuchayib , ma’naviyat yuksalib borishi kerak. Ana shunda qonun ust u vorligini ta’minlaydigan ichki nazorat kuchayadi. Bundan tashkari, nazorat yuqoridan va quyidan bo‘lishi ham e’tiborda tutilishi lozim. Yuqoridan nazoratni davlat amalga oshirsa, quyidan fuqarolik jamiyati amalga oshiradi. Bizda hozirgi kunda nazorat asosan yuqoridan amalga oshirilmoqda. Quyidan nazoratni amalga oshirish mexanizmi esa yetarli darajada takomillashgan emas. Ichki va quyidan nazoratni samarali qilish ma’naviyatning yuksak darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Qonun ustuvorligini ta’minlash faqat huquq - tartibot organlariga gina emas, balki shu jamiyatda yashayotgan barcha fuqarolarga bog‘liq. Odamlar qonunga rioya qilishga befarq bo‘lmasa, qonun ustuvorligi amalda ta’minlanadi. Qonunga rioya qilishni ta’minlaydigan ichki nazorat eng avvalo huquq - tartibot organlarida, ayniqsa, sud hokimiyatida shakllanishi zarur. Ayrim odamlar zamon qonunlari beradigan jazodan qochib qutulishlari mumkin, albatta. Bunday odamlar ni tartibga chaqirish uchun ular ga “ oxiratdan qaerga qochasan? ” de gan savolni berish kerak . Lekin oxiratdan qo‘rqish uchun odamda diniy qadriyatlar asosida shakllangan ma’naviyat yuksak b o‘ lishi lozim. Jamiyatda qonun ustuvorligini va jazoning muqarrarligini ta’minlash hayotimizni farovon qiluvchi asosiy omildir. Biz ko‘pincha boy o‘tmishimiz va yorqin kelajagimiz bilan faxrlanib kelyapmiz. Lekin inson baxtli bo‘lishi uchun u nafaqat o‘tmish va kelajak, balki hozirgi kun bilan ham g‘ururlanib yashashi kerak. Buning uchun konun ustuvorligi va jazoning muqarrarligi amalda ta’minlangan bo‘lishi lozim. Ana shunda har bir fuqaro o‘zini erkin his qilib qo‘rquvsiz yashashi mumkin. Insonning baxtliligi nafaqat moddiy va ma’naviy ehtiyojlarining qondirilgan holati bilan, balki unda qo‘rquvning yo‘qligi va erkin yashashligi bilan belgilanadi. Inson moddiy jihatdan qanchalik boy bo‘lmasin, agar unda erkinlik bo‘lmasa va qo‘rquv kuchli bo‘lsa, bunday inson hech qachon baxtli bo‘la olmaydi. Insonning qo‘rquvsiz, erkin yashashi qonun ustuvorligi va jazoning mukarrarligi amalda ta’minlanganligiga bog‘liqdir. Bu esa ma’naviyatning yuksalishini taqozo etadi. Shuning uchun ma’naviyatni yuksaltirishga xizmat qiladigan “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asaridagi g‘oyalarni, eng avvalo, huquq - tartibot organlariga va, ayniqsa, sud hokimiyatiga singdirish lozim. Demokratiya va fuqarolik jamiyati zamonamizning mohiyatini tashkil qiladi. Hozirgi kunda biror-bir davlat o‘z taraqqiyotini demokratik tamoyillarsiz tasavvur eta olmaydi. Fuqarolik jamiyati shakllanishi uchun demokratik tamoyillar mavjud bo‘lishi shart. O‘z navbatida demokratiya mavjud bo‘lishi uchun esa yetuk fuqarolik madaniyati shakllanishi lozim. Demokratiya va fuqarolik jamiyati o‘zaro bog‘liqlikda bo‘lib bir-birini taqozo qiladi. Fuqarolik jamiyati insoniyat tamadduni muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Hozirgi kunda fuqarolik jamiyatisiz ijtimoiy taraqqiyotni ta’minlash, shaxs va jamiyat o‘rtasida mutanosib munosabatni shakllantirish ham mumkin emas. Fuqarolik jamiyatining ijtimoiy mohiyati jamiyatda adolatli ijtimoiy tartibni o‘rnatish, davlat tomonidan majburlovni cheklash va inson huquqlarining ustuvorligini ta’minlashdan iboratdir. Ammo fuqarolik jamiyati shakllanishi va shaxs manfaatiga xizmat qilishi uchun odamlar ongiga demokratik g‘oyalar singdirilishi hamda fuqarolik munosabati o‘rnatilib, siyosiy befarqlik tugatilishi lozim. Qachonki bir fuqaro ikkinchi bir fuqaroning taqdiriga befarq bo‘lmasa ya’ni fuqarolik pozitsiyasi shakllansa , ana shunda fuqarolik jamiyati shakllangan bo‘ladi. Fuqarolik jamiyatining ma’naviy asosi bir mafkura va dunyoqarash yakkahukmronligining yo‘qligi, vijdon erkinligi va ma’naviy-axloqiy yuksak madaniyat hisoblanadi. Fuqarolik jamiyatining shakllanishida ma’naviy asoslar alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki ma’naviyat inson tarbiyasi bilan shug‘ullanib, uning axloqini va ma’naviyatini shakllantiradi. Fuqarolik jamiyatida esa axloq asosiy nazoratchi hisoblanadi. Hech bir jamiyat ma’naviy imkoniyatlarni, odamlar ongida ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay, mustahkamlamay turib, o‘z istiqbolini ta’minlay olmaydi. Jamiyatda demokratik qadriyatlarning o‘rnatilishi va fuqarolik jamiyatining shakllanishi aholi ma’naviyati va bilimdonligiga bog‘liq. Faqat bilimli va ma’naviyatli jamiyatgina demokratik taraqqiyotning barcha afzalliklarini qadrlay olishi mumkin va aksincha, bilimsiz, ma’naviyatsiz jamiyat esa avtoritarizm va totalitarizm tamoyillarini ma’qul ko‘radi. Respublikamizda aholi bilimi va ma’naviyatini oshirish maqsadida ta’lim- tarbiya jarayoniga alohida e’tibor qaratilmoqda. Keng aholi qatlamlarining ham mumtoz, ham zamonaviy milliy madaniyatning eng yaxshi namunalaridan bahra olishiga sharoit yaratilgan. Milliy va jahon madaniyatining durdonalarini keng targ‘ib qilish hamda ommalashtirish hozirgi yoshlarimizni, kelajak avlodni ma’naviy tarbiyalashning asosi bo‘lmog‘i lozim. Fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida ma’naviy tarbiyaning ahamiyati ortib, asosiy e’tibor fuqarolar o‘rtasidagi befarqlik kayfiyatini yo‘qotishga qaratilishi zarur. Chunki fuqarolik jamiyatining mohiyati fuqarolar o‘rtasidagi jipslik, birdamlikdan iborat, ya’ni bir fuqaroning ikkinchi bir fuqaroning taqdiriga befarq bo‘lmasligidan iboratdir. Boshqacha qilib aytganda, odamlarda fuqarolik ma’naviyati shakllangan taqdirdagina fuqarolik jamiyatini qurish mumkin bo‘ladi. Aks holda fuqarolik jamiyati faqat qonunlarda, qog‘ozlarda qoladi. Zero bir fuqaro boshqa bir fuqaroga uning taqdiriga nisbatan befarq bo‘lsa, har qanday yaxshi qonunlar ham ishlamaydi. Ma’naviy tarbiyaning asosiy maqsadlaridan biri – odamlardagi befarqlik kayfiyatini yo‘qotishdan iborat. Buning uchun befarqlikning sabablarini topish lozim buladi. Xo‘sh befarqlikning sababi nimada? Befarqlikning sababi nodonlik, egoizm , afsonaviy qahramonlar to‘g‘risidagi ertaklar, irratsional pretest va kolonial davr hisoblanadi. Kolonial davr - bu asosan sho‘rolardan keyingi makondagi davlatlarga taalluqli. Chunki o‘sha zamonlarda jamiyatda biror bir muammo paydo bo‘lsa, u muammoni markaz hal qilishi kerak bo‘lgan. Sho‘rolarga qadar muammoni podsho hal kilishi kerak bo‘lgan bo‘lsa, sho‘rolar zamonida Moskva hal qilishi kerak bo‘lib qoldi. Biz endi mustakil davlat ekanligimizni anglab olishimiz va buni unutmasligimiz lozim. Befarqlikni sabablaridan yana biri egoizm bo‘lib, o‘z manfaatini jamiyat manfaatidan ustun qo‘yishni anglatadi. Agar odam o‘zidagi egoizmni jilovlay olsa, befarklikdan xalos bo‘lib, daxldorlik xissi bilan yashaydi. Boshqacha qilib aytganda u o‘z manfaatini jamiyat manfaatiga xizmat qildira oladi. Faqat o‘z manfaatini o‘ylab yashaydigan egoizmi kuchli bo‘lgan odam adolat bilan razolat o‘rtasidagi kurashda befarq bo‘lib yashaydi. Chunki u razolatning tazyiqiga uchrab, tinchligi buzilishidan qo‘rqadi. Befarqlikning sabablaridan yana biri nodonlik ekanligini tushunish uchun nodonlik nima ekanligini anglab olish lozim. Nodonlik bu bilmaslik. Nimani bilmaslik? Befarqlik oqibatida razolat g‘alaba qozonishini, kimningdir huquqlari paymol qilinishini va xuddi shunday holat ertaga o‘zi bilan takrorlanishi mumkinligini bilmaslik. Agar inson befarqlik oqibatida kimningdir huquqlari paymol qilinishini va ertaga shunday holat o‘zi bilan takrorlanishini bilsa, u hech qachon befarq bo‘lmaydi. Muammoning murakkabligi shundaki, inson oliy ma’lumotli, hatto fan doktori, professor bulishi mumkin, lekin ayni paytda nodon bo‘lishi ham mumkin. Nodon bo‘lmaslik uchun axloqiy tarbiya negizida ma’naviyat yuksalgan bo‘lishi lozim. Ma’naviy tarbiyada tarixning o‘rni kattadir . Tarixiy xotira, milliy o‘zlikni anglash milliy iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida muhim ahamiyatga ega. Tarix bugungi kunda millatning haqiqiy tarbiyachisiga aylanib, odamlarning ongiga demokratik qadriyatlarni singdirishga xizmat qilmoqda. Buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib, yangi fuqarolik ongini shakllantirmoqda. Tarix axloqiy tarbiya va ibrat manbaiga aylandi. Bu esa fuqarolik jamiyati shakllanishining muhim omilidir. Markaziy Osiyo tarixida ma’rifiy va ma’naviy jasoratni, diniy va qomusiy bilimdonlikni o‘zida mujassam etgan buyuk arboblar ko‘p bo‘lgan. Al Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Imom al- Buxoriy, Imom Termiziy, Xoja Bahouddin Naqshband, Xoja Ahmad Yassaviy, Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Zahiriddin Bobur va boshqa ko‘plab ajdodlarimiz milliy madaniyatimizning rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shdilar va xalqimizning milliy iftixori bo‘lib qoldilar. Ularning boy ma’naviy meroslari hozirgi kunda fuqarolik jamiyatining shakllanishiga ma’naviy asos bo‘lib xizmat qiladi. Fuqarolik jamiyati iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy asoslarining mohiyatiga e’tibor qilsak, barchasida erkinlashtirish g‘oyasi ustuvorlik qilganligini ko‘ramiz. Demak, fuqarolik jamiyatining muhim belgisi bu ijtimoiy - siyosiy hayotning barcha sohalarini erkinlashtirishdir. Demokratik tamoyillarning ustuvorligi va fuqarolik jamiyati elementlarining o‘rnatilishi bilan fuqarolarning huquqlari ham ortib boradi. Huquqning ortib borishi esa fuqarolar erkinligining ham o‘sishiga olib keladi. Biroq erkinlikning o‘sishi, o‘z navbatida, axloqsiz xatti-harakatlarni ham keltirib chiqaradi. Shu sabab fuqarolik jamiyati shakllanib borishi bilan axloqiy tarbiya kuchayib, ma’naviyat yuksalib borishi kerakligini yana bir bor ta’kidlash lozim. Biror-bir davlat o‘z taraqqiyotini ijtimoiy nazoratsiz tasavvur eta olmaydi. Fuqarolik jamiyatiga o‘tishda esa, ijtimoiy nazoratchi bo‘lgan huquqning roli nisbatan pasaya boshlaydi. Binobarin jamiyatning jipsligi va taraqqiyotini ta’minlaydigan ikkinchi ijtimoiy nazoratchi bo‘lgan axloqning roli ortib borishi lozim bo‘ladi. Mamlakatimizda erkin bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik davlatdan fuqarolik jamiyatiga o‘tish uchun qonuniy barcha shart-sharoitlar yaratilgan. Hamma gap endi odamlar ongiga demokratik g‘oyalarni singdirishga bog‘liq. Chunki bizda hozirgi kunda demokratiyaning shakli yaratildi. Endi uning mazmunini yaratmoq kerak. Ushbu xususda gapirib O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev “Bizda nominal demokratiya bor, biz uni real demokratiyaga aylantirishimiz kerak” 6 deb ta’kidladilar. Bu esa odamlar ongiga demokratik qadriyatlarni singdirish orqali dunyoqarashining rivojlanishi va hayotga ongli munosabatda bo‘lishini taqozo etadi. Shu o‘rinda O‘zbekiston Respuplikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov 2005 yilning 28 yanvarida Parlament qo‘shma majlisidagi ma’ruzasida: “odamlar ongiga demokratik qadriyatlarni singdirish” 7 asosiy vazifa ekanligini takror-takror aytganligini eslash lozim. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, fukarolik jamiyatining shakllanish jarayonida odamlarni ng huquqlari ortib boradi, natijada ularning xulqini huquq vositasida tartibga solish imkoniyati nisbatan pasaya boshlaydi. Odamlarning huquqlari ortishi oqibatida ularning xulqi va harakatida erkinligi kengayadi, bu esa, o‘z navbatida to‘g‘ri yo‘ldan og‘ish holatlarini keltirib chiqaradi. Shuning uchun ushbu jarayonda huquq vositasida tartibga solish imkoniyatining pasayishini axloq vositasida tartibga solish bilan kompensatsiya qilish kuchayishi lozim bo‘ladi. Huquq vositasida tartibga solish imkoniyati pasayishini ijtimoiy regulyator bo‘lgan axloq vositasida kompensatsiya qilish uchun axloqiy tarbiya negizida 6 11.Мирзиёев Ш.М. Ҳаракатлар стратегияси. 2017 йил 7 феврал. 7 1 2 . Каримов.И.А. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Маърифат, 2005 йил, 29 январ, 2-бет. ma’naviyatning yuksalishi taqozo etiladi. Bugungi kunda insoniyat jamiyatini faqat bilim vositasida tartibga solish mumkin bo‘lmay qoldi, chunki global miqyosda ma’naviyatning qashshoqlashuvi namoyon bo‘lmoqda. Shuning uchun hadis ilmining sultoni Imom Buxoriyning “Dunyoda ilmdan boshqa najot yo‘q va bo‘lmagay” degan dono so‘zlarini bugungi kun talablaridan kelib chiqib “Odamlarning najoti bilim va ma’naviyatda” deb aytishni zamon talab qilmoqda. Bizning mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonida ma’naviyatni yuksaltirishga qodir bo‘lgan yetuk ma’naviy salohiyatli xalq va uning lideri bor. O‘tmishga sadoqat, hozirgi kunga qadr va kelajakka umid bilan qarash xalqimiz ma’naviyatining yengilmas kuchga aylanishida muhim omilidir Foydalanilgan manba va adabiyotlar: .Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik barcha darajadagi rahbarlarning kundalik hayot qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent. O‘zbekiston. 2017 yil. 2. Mirziyoev Sh.M. 2017-2021 yillvarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning besh ustuvor yo‘nalishi bo‘ycha Harkatlar strategiyasi. Toshkent. O‘zbekiston. 2017 yil. 3.Mirziyoev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. Toshkent, 2021 yil.- 464 b. 4.Karimov I. A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. T. O‘zbekiston. 2010 y. 5.Bafoev Sh. Jamoatchilik nazorati demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurishning muhim omili sifatida // Ijtimoiy fikr. Inson huquqlari. – 2007 № 1. 6.Mustafoev M. Jamoatchilik nazorati – jamiyat muvozanati // Muloqot 2004 y. № 4 7.Muxtorov N. Amnistiya aktlarini qo‘llanilishida jamoatchilik nazorati: davlat boshqaruv organlari va fuqarolik jamiyati institutlarining hamkorligi // Fuqarolik jamiyati – Grajdanskoe obщestvo – Civil Society. 2010 y. № 3 8.Nabiev T., Soleev A. O‘zini o‘zi boshqarish organlari jamoatchilik nazoratining sub’ekti sifatida // Fuqarolik jamiyati – Grajdanskoe obщestvo – Civil Society. 2008 y. № 4 9.Nabiev F. X. Obespechenie i sovershenstvovanie obщestvennogo kontrolya v programmnыx dokumentax politicheskix partiy Uzbekistana // Fuqarolik jamiyati – Grajdanskoe obщestvo – Civil Society. 2010 № 3 10.Nabiev F. X. Ijtimoiy nazorat. Samarqand. 2016 yil.

O‘zbekistonda fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida ijtimoiy nazoratga ehtiyojning oshishi. Reja 1. Davlat va fuqarolik jamiyatining mazmuni, faoliyatini amalga oshirishning vositalari va asoslari. 2. Fukarolik jamiyatining shakllanish jarayonida ijtimoiy nazorat ning kuchayishi ma’naviyatga bog‘liqligi. 3. Fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida ijtimoiy nazoratni kuchayib borishida ma’aviyatning o‘rni.

1. Davlat va fuqarolik jamiyatining mazmuni, faoliyatini amalga oshirishning vositalari va asoslari. Fuqarolik jamiyatining shakllanishi uzoq davom etadigan jarayon bo‘lib, bu maqsadga erishish odamlarning ongu tafakkuriga demokratik va liberal qadriyatlarning singdirilishi, eng avvalo, inson ning ma’naviy yuksalishiga bog‘liqdir. Bugungi kunda jamiyatning siyosiy-huquqiy madaniyati, ma’naviy yuksalishi negizida fuqarolik jamiyati shakllanib, rivojlanib, mamlakatimiz dunyo hamjamiyatida o‘zining munosib o‘rniga ega bo‘lib bormoqda. Ammo shu bilan birga, fuqarolik jamiyatining shakllanish sharoitida ma’naviyatning sayozlashuvi o q ibatida insoniyatning keyingi taraqqiyotini gumon ostida qoldiradigan global muammolar yuzaga kelmoqda. Ularga yadro qirg‘in quroli xavfi, terrorizm, ekologik muammo va oilaning global inqirozi singari muammolarni kiritish mumkin. Ularning barchasiga insoniyat jamiyatining rivojlanishi va fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida axloqiy tarbiyaga yetarli darajada e’tibor qilmaslik oqibatida ma’naviyatning qashshoqlashuvi sabab bo‘lmoqda. Ma’naviy qashshoqlik ijtimoiy tartibsizliklarni keltirib chiqarishini oldini olish uchun va mavjud bo‘lgan muammolarni bartaraf qilish uchun nazorat faoliyati takomillashib borishi kerak bo‘ladi. Nazorat faoliyati ijtimoiy tartibni o‘rnatishga qodir bo‘lishi uchun u davlat va jamiyatning birgalikdagi nazoratidan iborat bo‘lishi kerak. Davlat va jamiyat nazoratidan iborat bo‘lgan ijtimoiy nazorat huquq va axloq me’yorlariga rioya qilinishi orqali ijtimoiy tartibni ta’minlaydi. Fuqarolik jamiyati shakllanib borishi jarayonida ma’naviyatning qashshoqlashuvi oqibatida ijtimoiy regulyator bo‘lgan axloqning ta’siri pasaya bolaydi. Bundan tashqari fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida odamlarning xulqini huquq vositasida tartibga olish imkoniyati ham pasaya boshlaydi. Shuning uchun fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida ma’naviy yuksalish asosida ijtimoiy nazoratni takomillashtirish zaruriyati kelib chiqadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov insoniylik jamiyatida ma’naviyat va ijtimoiy axloqning o‘rni tug‘risida gapirib, shunday deydi: “ Hozirgi kunda axloqsizlikni madaniyat deb bilish va aksincha, asl ma’naviy qadriyatlarni

mensimasdan eskilik sarqiti deb qarash bilan bog‘liq holatlar bugungi taraqqiyotga, inson hayoti, oila muqaddasligi va yoshlar tarbiyasiga katta xavf solmoqda va ko‘pchilik butun jahonda bamisoli balo-qazodek tarqalib borayotgan bunday xurujlarga qarshi kurashish naqadar muxim ekanini anglab olmoqda 1 . Muhtaram Prezidentimizning ushbu so‘zlari bizni fuqarolik jamiyatining shakllanish jarayonida ijtimoiy axloqni himoya qilish va ma’naviyatni yuksaltirish muammolarini tahlil qilishga undaydi. Insonda ijtimoiy ong shakllangandan boshlab, u o‘zining xilma-xil ehtiyojlarini qondirishni ta’minlaydigan farovon jamiyatni orzu qilib kelmoqda. Hozirgi kunda ham ozod va obod farovon jamiyatni orzu qilib kelyapmiz va bunday jamiyatni qurish “ Kuchli davlatdan - kuchli fuqarolik jamiyati sari ” tamoyili asosida amalga oshirilmoqda. Ammo fuqarolik jamiyatining shakllanishi jarayonida huquq va erkinliklarning oshishi oqibatida insoniylik jamiyatida to‘g‘ri yo‘ldan ayrim og‘ish holatlari kelib chiqmoqda. Buni biz fuqarolik jamiyati rivojlangan AQSh va G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida yaqqol namoyon bo‘layotgan oilaning global inqirozida ko‘rishimiz mumkin. Ularning axloqi nikohsiz turmushni, oiladagi ajralishlarni, ota-onalarning biridan iborat oilalarni, “ gey ” va “ lesbiyanka ” larning bir jinsli nikohini normal holat deb qabul qilmoqda. G‘arb mamlakatlarida yaqqol namoyon bo‘layotgan oila global inqirozining bizning mamlakatimizga kirib kelish tahdidi mavjud va buni o‘z vaqtida anglab olish o‘ta muhim. Shu o‘rinda I.A.Karimovning quyidagi fikrlarini eslash lozim: “ Bugungi kunda zamonaviy axborot maydonidagi harakatlar shu qadar tig‘iz, shu kadar tezkorki, endi ilgarigidek, ha bu voqea bizdan juda olisda yuz beribdi, uning bizga aloqasi yo‘q, deb beparvo qarab bulmaydi. Ana shunday kayfiyatga berilgan xalq yoki millat taraqqiyotdan yuz yillab orqaga qolib ketishi hech gap emas ” 2 . Hayot mazmuniga zid bo‘lgan bunday holatga e’tibor qilmaslik ertami-kechmi insoniyatni halokat yoqasiga olib keladi. Buning oldini olish esa fuqarolik jamiyatining mazmun- mohiyatini chuqur anglab olishni talab etadi. 1 6. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент «Маънавият» 2008, 117-бет 2 7. Ўша ерда. 112-бет

Fuqarolik jamiyati to‘g‘risida gapirishdan oldin, uning aniq bir ilmiy ta’rifini berish zarur. Aks holda fikrlar tarqoqligi va ayrim tushunmovchiliklar kelib chiqishi mumkin. Fuqarolik jamiyati – insonning hayot faoliyati sharoitini ta’minlaydigan, shaxs va ijtimoiy guruhlarning xilma-xil ehtiyoj hamda manfaatlarini ifodalaydigan, qondiradigan ijtimoiy munosabatlar, rasmiy va norasmiy strukturalar majmuasidir. Oddiyroq qilib aytganda, fuqarolik jamiyati – fuqarolarning birlashmalari majmuidir. Fuqarolik jamiyatining mohiyatini anglab olish uchun uning sotsiologik asoslarini bilish lozim. Buning uchun insonning harakati ostida nima yotganligi, inson nima uchun ijtimoiy-siyosiy hayotda ishtirok etishining sababini aniqlab olish kerak. Odamlar faoliyati asosan umum ahamiyatli ehtiyojlarni qondirish bilan bog‘liq va aynan shuning uchun ular ijtimoiy-siyosiy hayotda ishtirok etadilar deb aytish xato bo‘lar edi. Chunki odamlarning aksariyati xilma-xil manfaat va ehtiyojlarni, jumladan, individual manfaatlarni qondirish bilan band bo‘lishadi. Ular bu ehtiyojlarni kundalik hayot sohasida qondirishga harakat qilishadi. Kundalik hayotda individlarning harakati ularning avtonomlikka intilishini va jamiyat hayotidan mustaqil bo‘lishga urinishini aks ettiradi. Individlarning kundalik hayoti, uning birlamchi shakllari fuqarolik jamiyatini tashkil etadi. Ammo kundalik ehtiyojlar va ularni qondirishning birlamchi shakllarining xilma-xilligi individ va ijtimoiy guruhlar intilishlarining muvofiqligi hamda integratsiyasini ta’minlab, ijtimoiy tartibni o‘rnatishni talab qiladi. Chunki muvofiqlik va integratsiya bo‘lgan taqdirdagina jamiyatning yaxlitligi va taraqqiyotini ta’minlash mumkin. Ijtimoiy, guruhiy va individual manfaatlarning muvozanatini, o‘zaro aloqasining muvofiqligini davlat o‘zining boshqaruvchilik funksiyasi orqali amalga oshiradi. Davlatning ijtimoiy tartibni o‘rnatishga qaratilgan boshqaruvchanlik funksiyasisiz jamiyat nafaqat taraqqiy eta olmaydi va hatto mavjud ham bo‘la olmaydi. Demak, global jamiyat, ya’ni keng qamrovli insoniylik jamiyati fuqarolik jamiyati va davlatdan iborat bo‘ladi. Fuqarolik jamiyati va davlat, jamiyat hayotining turli tomonlari va holatlarini aks ettiradigan ijtimoiy universallik hisoblanadi. Davlat va fuqarolik jamiyatining o‘zaro munosabatini tushuntirish uchun ularning mazmunini,

faoliyatini amalga oshirishning vositalari va asoslarini aniqlab olish maqsadga muvofiqdir. Davlatning mazmuni ijtimoiy guruh, sinf, xalqlarning umumahamiyatli ehtiyojlarini qondirish sohasi bo‘lsa, fuqarolik jamiyati individning kundalik ehtiyojlarini qondirish sohasidir.Davlat faoliyatini amalga oshirishning vositalari konstitutsiya, hokimiyat, huquqiy majburlov bo‘lsa, fuqarolik jamiyati vositalarini ma’naviyat asosida shakllanadigan ishonch, e’tiqod, iymon, axloqiy me’yorlar, an’ana va urf-odatlar tashkil qiladi. Shuning uchun fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonida ijtimoiy axloqning mavqei ortib borishi lozim. Qadimgi Xitoy mutafakkiri Konfutsiy insoniy jamiyatda odamlar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soladigan tushunchalar, ya’ni huquq va axloq to‘g‘risida gapirib, jamiyatdagi barqarorlikni ta’minlashda axloqning roli yuqori ekanligini quyidagicha ko‘rsatgan edi: “ Agar jamiyat qonunlar yordamida boshqarilsa va tartibot jazolashlar vositasida amalga oshirilsa, odamlar jazolashlardan o‘zlarini olib qochishga intiladilar, lekin ular o‘zlarida or-nomusni his qilmay qo‘yadilar; agar jamiyat axloq vositasida boshqarilsa, tartibot axloqiy qadriyatlar bilan ta’minlansa, odamlar or-nomusni his qiladilar, halol va sofdil bo‘ladilar ” 3 . Konfutsiyning maqsadi odamlar uchun ideal farovon jamiyat yaratish bo‘lganligini hisobga olsak va shunday jamiyatni biz fuqarolik jamiyati deb bilsak, demak, fuqarolik jamiyatini qurish jarayonida ijtimoiy axloqning ahamiyati ortib, ma’naviyat yuksalib borishi kerakligini tushunish qiyin emas. Davlat asosini siyosiy institutlar, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati, yo‘lboshchilar, elita tashkil qilsa, fuqarolik jamiyatining asosini daxlsiz huquqlarga ega bo‘lgan va shu huquqlarni amalga oshirishga yordam beradigan nosiyosiy tashkilotlari bo‘lgan erkin individ tashkil etadi. Bu esa fuqarolar siyosiy -huquqiy madaniyatining yuqori bo‘lishini taqozo qiladi. Davlatga ham, fuqarolik jamiyatiga ham daxldor bo‘lgan kuchlar-bu siyosiy partiyalar, harakatlar, fuqarolarning manfaatini ifodalaydigan guruhlardir. Alohida shaxslarning bir-biriga nisbatan munosabatda mutlaqo erkin bo‘lgan 3 8. История политических и правовых учений. Древний мир. М.: Наука, 1985. с.170.

Похожие

IJTIMOIY INNOVASIYALARNING FUQAROLIK JAMIYATI SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHIGA TA’SIRI
O‘zbekistonda demokratik, fuqarolik jamiyati asoslarining shakllanishi, amalga oshirilgan siyosiy islohotlar
O‘zbekistonda demokratik, fuqarolik jamiyati asoslarining shakllanishi, amalga oshirilgan siyosiy islohotlar
O’zbekistonda demokratik, fuqarolik jamiyati asoslarining shakllanishi
O’ZBEKISTONDA FUQAROLIK JAMIYATI INSTITUTLARINING SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHI