O’zbekistonda mustabid tuzumning 30 yillaridagi qatag‘onlik siyosati Reja 1. XX asrning 20-30 yillaridagi O‘zbekistondagi ijtimoiy siyosiy vaziyat. 2. O‘zbekistonda qatag‘onlik siyosatining avj oldirilishi 3. Qatag‘on yillarida milliy rahbar kadrlar faoliyati

XX asrning 20 - 30-yillarida sovet xokimiyatining O‘zbekistondagi katag‘on siyosati nafaqat O‘zbekiston tarixchilari, qolaversa, xorij tadqiqotchilarining ham diqqat markazidagi mavzulardan biri hisoblanadi. XX asr 20-yillarining o‘rtalaridan boshlab totalitar jamiyatning xususiyatlari tabora oshkora ko‘rina boshladi. Bu holat, ayniqsa, milliy respublikalardagi rahbar xodimlarga munosabatda yaqqol namoyon bo‘ldi. Qaror topgan ma’muriy-buyruqbozlik tizimi va uning rahbar o‘zagi xisoblangan Butunittifoq kommunist (bolshevik)lar partiyasi - VKP(b) bu paytga kelib yangi iqtisodiy siyosatdan butunlay yuz o‘girdi va «sotsializm asoslari»ni qurishga jiddiy kirishdi. Mustabid sovet rejimi o‘zgacha fikrlashga mutlako toqat qila olmas edi. Lenin tomonidan allaqachon e’lon qilingan «Kim biz bilan birga bo‘lmasa, u - dushmanimiz!» shiorini Stalin shafkatsizlik bilan amalga oshirishga kirishdi. Sovet rejimi dastavval mavjud tuzumga muxolifatda turganlarga qarshi qatag‘on siyosatini amalga oshirgan bo‘lsa, 30-yillardan boshlab o‘z xalqiga nisbatan ommaviy terror qo‘lladi. «Qatag‘on» va «repressiya» so‘zlari o‘zbek tilida bir xil ma’noda ishlatiladi. Sovet hokimiyatining qatag‘on siyosati siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy-mafkuraviy sohalarda o‘tkazildi. Siyosiy qatag‘onlar qizil terror, saylov huquqidan mahrum qilish, mehnat lashkarligiga olish, quloqlashtirish, surgun, katta qirg‘in va deportatsiyalar; iqtisodiy qatag‘onlar soliq, majburiy to‘lovlar, iqtisodiy faoliyatni cheklash shaklida bo‘lsa, ma’naviy-mafkuraviy qatag‘onlar milliy, diniy qadriyatlarni cheklash, madaniy merosni yo‘q qilish, senzura va boshqa shakllarda amalga oshirildi. O‘zbekistondagi siyosiy qatag‘onlarning ildizlari Oktabr to‘ntarishidan so‘ng hokimiyat tepasiga kelgan bolsheviklarning mafkuraviy qarashlari va proletariat diktaturasi g‘oyalariga borib taqaladi. Bu muammoni nafaqat

tarixiy, mafkuraviy, balki huquqiy, falsafiy, ma’naviy va iqtisodiy jihatdan tahlil qilganimizdagina uning tub mohiyatini anglash mumkin bo‘ladi. Bolsheviklar «sinfiy diktatura», xususan, proletariat diktaturasi tushunchasining mazmunini hokimiyat, zo‘ravonlik va har qanday qonunchilik cheklovlaridan holi bo‘lgan uchta asosiy belgi orqali ochib berganlar. «Diktatura degan ilmiy tushuncha, - deb yozadi V. Lenin 1920 yildagi «Diktatura haqidagi masala tarixiga doir» asarida, - hech bir narsa bilan chegaralanmagan, hech qanday qonun, mutlaqo hech qanday qoidalar bilan chegaralab qo‘yilmagan va bevosita zo‘rlikka tayanuvchi hokimiyatdan iborat narsadir. «Diktatura» degan narsaning ma’nosi bundan boshqa narsa emas». Davlat hokimiyatini bunday tushunish har qanday huquq va qonunlar ustuvorligini inkor etdi, o‘zboshimchalikni davlat hayotining me’yoriga aylantirdi, zo‘ravonlikni esa davlat siyosati darajasiga ko‘tardi. V.I. Lenindan keyin bolsheviklar bosh mafkurachisi sifatida tan olingan N.I.Buxarinning proletariat diktaturasiga «hokimiyatning sinfiy -qatag‘on xarakterini eng qat’iy namoyon qiladigan davlat shakli» degan mulohazalari qatag‘on siyosatining nazariy asosi bo‘lib xizmat qildi. Ma’lumki, har kanday jamiyat turli ijtimoiy qatlamlar, sinflar, guruhlardan tashkil topadi va ular turfa manfaatlar va intilishlarga ega bo‘ladi. Bu manfaatlar va intilishlar g‘oyaviy-mafkuraviy karashlarda ifodalanadi. 1917 yil Oktabr to‘ntarishidan keyin shakllangan sovet jamiyatida bolsheviklar partiyasi markscha-lenincha ta’limot asosida yuritgan siyosatida sinfiy jihatdan bir tomonlama yondashuv hukmronlik qildi. Bolsheviklar bu sohada o‘zlarining alohida qarashlari va nazariyasini yaratdi. Bularning barchasi sovet qatag‘on siyosatining huquqiy bazasida o‘z qiyofasini topdi. Sovet hokimiyatining dastlabki kunlaridanoq huquqiy jihatdan noaniq bo‘lgan «aksilinqilobiy» deb nomlangan ayblov yuzaga keldi. Siyosiy muxolifatga nisbatan sovet davlatining majburlov choralari keng qo‘llanila

boshlandi. Bolsheviklar doktrinasida «aksilinqilobga qarshi kurash» organi nazarda tutilmagan bo‘lsa ham, sinfiy kurash nuqtai nazaridan va siyosiy kuchlarning holatidan kelib chiqib, 1917 yil 7 dekabrda RSFSR XKS qoshida aksilinqilob va sabotajga qarshi kurash bo‘yicha Butunrossiya favqulodda komissiyasi (VCHK) tashkil qilindi. Keyinchalik, bu organning vakolatlari kengayib, bolsheviklarning tom ma’nodagi «qilich va qalqon»iga aylanib bordi. 1918 yil 21 fevralda VCHKga ishni sudda ko‘rmasdan turib jazo chorasini belgilash huquqi, ya’ni nosudlov vakolati berildi. VCHK yordamida bolsheviklar nafaqat sovet hokimiyatini saqlab qoldilar, balki o‘zlarining mafkuraviy maqsadlari, proletariat diktaturasini o‘rnatishga ham erishdilar. 1918 yil yozidan boshlab siyosiy sabablarga ko‘ra qatag‘onlar ommaviy tus olib, ochiqdan-ochiq qizil terrorga aylandi. Bolsheviklar hokimiyatni qo‘ldan chiqarishdan qo‘rqib, o‘z dushmanlariga nisbatan har qanday noqonuniy vositalarni ishga soldilar. Vaziyat keskinlashib, bolsheviklar ahvoli og‘irlashgan sari ularning shafqatsizligi ham ortib bordi. «Qizil terror» atamasi birinchi marotaba 1918 yil 2 sentabrda VCHKning idoraviy ahamiyatga ega bo‘lgan maxfiy direktivasida ko‘llanildi. Uch kun o‘tib, 1918 yil 5 sentabrda RSFSR XKSning «Qizil terror to‘g‘risida» gi dekreti qabul qilindi. 1918 yil 10 sentabrda «Izvestiya» gazetasida e’lon qilingan mazkur dekret ommaviy qatag‘onlarning «qonuniy» asosini belgilagan hamda siyosiy terrorni rasman e’tirof etgan birinchi huquqiy- me’yoriy hujjat hisoblanadi. 1922 yil 6 fevralda Butunrossiya Markaziy Ijroiya Komiteti qarori bilan VCHK tugatilib, uning vazifalari Ichki ishlar xalq komissarligi (NKVD)ga yuklatildi. Shu qaror bilan NKVD qoshida Davlat siyosiy idorasi (GPU), joylarda esa uning siyosiy bo‘limlari tashkil etildi. GPUga zaruriyat tug‘ilganda tintuv o‘tkazish va hibsga olish vakolatlari ham berildi. 1922 yil

16 oktabrda Butunrossiya Sovetlari Markaziy Ijroiya Komiteti jinoiy va fuqarolik ishlarini faqat sud tartibida ko‘rish tamoyiliga zid ravishda GPUga «otib o‘ldirishgacha bo‘lgan nosudlov jazosini qo‘llash huquqi»ni berdi. Sovet Ittifoqi tashkil topgandan so‘ng «ittifoqdosh respublikalarning siyosiy va iqtisodiy aksilinqilobga qarshi inqilobiy kurashini birlashtirish maqsadida» 1923 yil 6 iyulda SSSR MIKning 2-sessiyasida SSSR XKS qoshida Birlashgan Davlat siyosiy boshqarmasi (OGPU) tashkil etildi. OGPU ittifoqdosh respublikalar XKS qoshidagi GPUning mahalliy organlari faoliyatiga rahbarlik qilgan. SSSR MIK 1923 yil 15 noyabrda tasdiqlagan «Birlashgan Davlat siyosiy boshqarmasi va uning organlari haqidagi Nizom»ga muvofiq OGPUning Butunittifoq miqyosidagi huquqiy maqomi belgilandi. 1924 yilga kelib, bolsheviklarning 1917 - 1920 yillardagi jamiyatni rivojlantirish haqidagi rasmiy qarashlari o‘z ahamiyatini yo‘qotdi. Marksizm- leninizm nazariyasidagi sotsializmning kapitalizmdan afzalligi to‘g‘risidagi, hayotni tubdan o‘zgartirib yuborishga qodir ijtimoiy tuzum haqidagi fikrlarni bolsheviklar zo‘r berib asoslashga urindilar. Haqiqiy voqelik esa moddiy boyliklarni bir tekis taqsimlash, ishlab chiqarish vositalarining umumiylashtirilishi, xususiy mulkning bekor qilinishi, bozor munosabatlaridan voz kechish siyosati mavjud ziddiyatlarni yanada kuchaytirganligidan dalolat berar edi. XX asrning 20-yillarida O‘zbekistonda ro‘y bergan tarixiy voqealar rivojiga Ittifoq markazidagi siyosiy jarayonlarning ta’siri kuchli bo‘ldi. «Proletariat dohiysi» V. Leninning vafotidan so‘ng vorislikka da’vogarlar I.Stalin, L.Trotskiy, G.Zinovev, L.Kamenev, N.Buxarin va boshqa sovet- partiya rahbarlari o‘rtasidagi siyosiy kurash keskinlashdi. Jamiyatni rivojlantirish va taraqqiyot yo‘lini tanlashdagi turli qarama-qarshi fikrlar murosasiz ziddiyatga aylandi. Aynan shu ziddiyatlar zamiridagi siyosiy fikr