O‘ZBEKISTONDA TA’LIM TIZIMINI MODERNIZATSIYALASH JARAYONLARI. UMUMIY PEDAGOGIKANING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI
![O‘ZBEKISTONDA TA’LIM TIZIMINI MODERNIZATSIYALASH JARAYONLARI. UMUMIY
PEDAGOGIKANING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI
REJA
1. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning asarlarida ta’lim sohasiga
qo‘yiladigan ijtimoiy-siyosiy talablarni aks ettirilishi.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunni. Ta’lim sohasida islohotlarni
amalga oshirishning asosiy bosqichlari.
3. Umumiy pedagogikaning predmeti va tuzilishi.
4. Pedagogikaning asosiy kategoriyalari.
5. Pedagogikaning va boshqa fanlar bilan aloqasi.
6. Asosiy ta’limiy kontseptsiyalar va yondashuvlar.
7. Ilmiy-pedagogik tadqiqot metodlari.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_1.png)
![Umumiy pedagogikaning obyekti, predmeti va tuzilishi
“Ta’lim-insonlarga yaxshiroq hayot tarzi va mavqye imkoniyatlarini beradi. Odamlarning bo‘sh vaqtlarini
mazmunli o‘tkazishlariga yordam beradi. Odamlarga o‘zlari va dunyoni tushunishdagi bilimini oshiradi.
Odamlardagi bag‘rikenglikni shakllantiradi. Yoshlarning hayotga va dunyoga bo‘lgan qarashini
shakllantirishga yordam beradi. Millatni rivojlantirishga yordam beradi” 1
-deydi amerikalik pedagog olim
A.Muur.
Insoniyat tarixiga nazar tashlar ekanmiz, har bir bolaning onadan dunyoga kelishi, faqat tug‘ilishidan
iborat tabiiy biologik jarayon emas, balki u ma’lum qobiliyat kurtaklari bilan tug‘uladi. Lekin u inson
shaxs sifatida oilada, shuningdek turli jamoalardagi faoliyat ijtimoiy munosabatlar orqali shakllanadi.
Jamiyat rivojlangani sari yetuk, barkaol shaxni tarbiyalab yetishtirish ehtiyoji ham ortib boradi. Shu
sababli ta’lim va tarbiya jarayoni ijtimoiy hayotning ajralmas qismi deb qaraladi.
Har bir ijtimoiy tuzumda insonning ma’naviy yuksalishini ta’minlovchi ta’lim-tarbiya, ma’naviyat va
ma’rifat kabi tushunchalar mavjud bo‘lib, ular pedagogika fanidagi o‘zgarishlarni jamiyat taraqqiyoti
bilan bog‘liq holda atroflicha o‘rganishni tavozo etadi.
Tarbiya-ijtimoiy xodisa. U kishilik jamiyati paydo bo‘lgan davrdan beri mavjud.
Eramizdan avvalgi birinchi ming yillik o‘rtalarida, ya’ni ibtidoiy jamoa tuzumi davrida odamlar
insonning kamoloti to‘g‘risidagi g‘oyalarini juda ko‘p rivoyatlardan foydalanib baxshilik yo‘li orqali
avloddan-avlodlarga yetkazganlar,
Ye.E.Bertel’s mazkur rivoyatlarda, kishilarni tarbiyalash, axloqiy barkamollik, shaxsning ma’naviy
yuksakligi masalalari asosiy o‘rin olganini ta’kidlagan.
Shuningdek, ayrim tadqiqotlarda ibtidoiy davrda insonlar tarbiyaning ta’sir kuchi orqali to‘g‘ri hayot
kechirganligi madaniyat va san’at sohasida ham misli ko‘rilmagan kashfiyotlar yuzaga kelgani qayd
etilgan.
Grek tarixchisi Gerodot (er. Av. V asr) “Tarix” kitobida yozishicha, Markaziy Osiyoning ibtidoiy jamoa
tuzumi sharoitida yashagan xalqlari asosan chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullangan. Ularda
nikoh munosabatlarining umumiy (tartibsiz) shakli hukmron bo‘lgan. Oilaning guruhli shakllarida
bolaning otasi noma’lum bo‘lsa ham, lekin onasining kim ekanligi ma’lum bo‘lgan va shu sababdan
bolaning tarbiyasi ona zimmasiga yuklatilgan. Asta-sekin odamlarning ijtimoiy ong faoliyatining
takomillashuvi, xususiy mulkning dastlabki kurtaklarining paydo bo‘lishi-yakka tartibdagi oilalarni
vujudga keltirgan.
Yakka oila paydo bo‘lgandan so‘ng mehnat tarbiyaning eng asosiy quroliga aylangan. Qadimgi eron
qabilalarida mis va temirdan uy-ro‘zg‘or buyumlari yasala boshlangan. Ana shu mehnat jarayonida
bolalar ham ishtirok etardi. Ibtidoiy davrdagi tarbiya asosan oilada, jamoa va mehnat maskanlarida
kishilar ortirgan tajribalarni bolalarga o‘rgatishdan iborat bo‘lardi.Bolalarga o‘rgatiladigan kundalik
mehnat malakalari ularni yashash uchun kurashishga tayyorlar, aql-idrokli, odobli bo‘lib o‘sishlariga
xizmat qilardi. Ming yillar mobaynida moddiy ne’matlar yaratish uchun hamkorlikda qilingan mehnat
kishilar o‘rtasidagi axloq-odob munosabatlarining me’yorini keltirib chiqardi. Qadimgi odamlar
tafakkurining ojizligi sababli o‘z aql-idroklariga ishonch hosil qilish uchun samoga sig‘ina boshlaganlar.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davridagi kishilar mehnat jarayonida, borliqdagi narsalar va xodisalarga
munosabatlari asosida o‘z dunyoqarashlari va aqidalariga tayanib xalq og‘zaki ijodi asarlarni yaratganlar.
Ularning bir-biriga, atrof-muhitga, kasb-koriga munosabat borasidagi ilk fikr va tasavvurlar, mifologik
asarlar timsoli bo‘lmish-“Avesto”da ifodalangan Mitra, Anaxita, Ardivissura, Varaxrana, Yima singari
ma’buda va ma’budlar siymosi orqali ajdodlarimiz insonlarga yaxshilik qilish, yerlarni obod va serhosil
1 Алекс Муур. Таълим бериш ва таълим олиш: педагогика, таълим дастури ва тарбия. Рутледж.
Иккинчи нашр. 2012. 35-бет](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_2.png)
![qilish, ekin ekish, daraxtlarni o‘stirish uchun jamoa harakati xususidagi mulohazalarni
mujassamlashtirganlar.
Quldorlik tuzumi davrida va feodalizmning boshlarida yaratilgan “To‘maris”, “Shiroq”, “Yer hubbi”,
“Chistoniyali bekk”, “Gershasb”, “Siyovush”, “Rustam” singari qator afsona va qahramonlik dostonlarida
mehnatsevarlik, halollik, vatanparvarlik, mustahkam e’tiqodlilik, el-yurt manfaati uchun fidoiylik kabi
ijobiy fazilatlar tarannum etilgan va ana shunday fazilatlarga ega bo‘lish zarurligi haqidagi g‘oyalar
targ‘ib va tashviq qilingan. Muhimi shuki, mazkur asarlarda insonni yoshligidan aqliy va jismoniy
jihatdan tarbiyalab, sabot-matonatli, xalq udumlariga, ajdodlar an’anasiga bo‘y sunadigan, axloqan pok
qilib kamol toptirish masalalariga alohida e’tibor berilgan. Qadimgi xalq og‘zaki ijodi namunalarining,
shu jumladan “Siyovush”, “Zarina va Stringey”, “Sparstra” dostonlarining qimmati, tarbiyaviy
ahamiyatini mashhur sharqshunoslardan Ye. E. Bertel’s, S. P. Tolstov, I. S. Baraginskiy, V. Snesarev,
professor N. M. Mallayev va boshqalarning asarlarida alohida ta’riflangan. Haqiqatdan, o‘zbek xalq
pedagogikasining ilk kurtaklari mazkur manbalarda ko‘zga tashlanadi. Xalq pedagogikasidagi ta’lim va
tarbiyaga doir fikrlar Markaziy Osiyodagi barcha turkiy xalqlar uchun mushtarak lirik she’rlar va
qo‘shiqlarda yaxshi ifodalangan.
Qadimgi Yunonistonda mifologiya va xalq og‘zaki ijodiyoti nihoyatda rivojlangan. Baxshilar qadimgi
grek an’analarini uzluksiz davom ettirganlar, turli afsonalarga kuylar bastalab bahodir va
qahramonlarning madhini kuylar edilar. Gomer qadimgi grek afsonalari asosida ikkita doston yaratgan.
“Iliada”, “Odesseya” deb nomlangan o‘sha dostonlarda greklarning janglardagi jasoratlari,
qahramonliklari, vatanparvarligi, jismoniy chiniqqanligi, mardlik fazilatlari she’ri misralarda teran
ifodalangan.
Qadimiy Yunonistonning ilk quldorlik davrida ikkita katta davlat-Afina va Sparta paydo bo‘ldi, ularda
o‘ziga xos ta’lim-tarbiya tizimi ham vujudga keldi. Masalan, Afinada maktab tizimi uch tipdagi
maktablardan, ya’ni musiqa maktabi, gimnastika maktab va gimnaziya maktablaridan iborat edi.
Musiqa maktabi xususiy maktab bo‘lib, unda pul to‘lab o‘qitilar edi. Musiqa maktablarida faqat 7
yoshdan 16 yoshgacha bo‘lgan boy quldorlarning o‘g‘il bolalari o‘qirdilar. Bu tipdagi maktabda musiqiy
tarbiya ham berilardi (“miza” so‘zidan olingan, qadimgi Yunonistonda “muzi”-san’at, adabiyot va fan
xudosi va xomiysi) musiqiy ta’limotning mazmuni xat-savod, adabiyot, hisob, deklamatsiya, ashula va
musiqa darslarini o‘qitishdan iborat edi.
Gimnastik maktabi-palestra (kurash maktabi) deyilardi.bu ham ma’lum bir toifadagi kishilarga qarashli
maktab bo‘lib, unda 12 yoshga kirgan va ayni vaqtda musiqa maktabida o‘qiyotgan o‘g‘il bolalar pul
to‘lab o‘qir edilar. Bu tipdagi maktabda o‘smirlar yugurish, sakrash, disk irg‘itish, nayza sanchish va
kurash mashqini bajarardilar. Shu bilan birga suzish mashqlarini ham o‘tkazar edilar.
Gimnaziy davlatga qarashli maktab bo‘lib, unda asosan Afinadagi katta yer egalari-kiborlarga mansub
nomdor oilalardan chiqqan, musiqa va gimnastik maktabini tamomlagan aslzoda yoshlar o‘qirdilar.
Bunda ular 16 yoshdan 18 yoshgacha jismoniy, aqliy, ahloqiy va estetik tarbiya olishlarini davom ettirar
edilar. Bundan tashqari, aslzodalarni davlatni idora qilishga layoqatli qilib tayyorlash maqsadida ularga
falsafiy ta’lim va siyosiy tarbiya berilar, hamda notiqlik san’ati o‘rgatilar edi. 18 yoshga to‘lgan
aslzodalar efeblar guruhiga mansub bo‘lib, ular 20 yoshgacha maxsus harbiy tayyorgarlik ko‘rar, ayni
vaqtda ijtimoiy-siyosiy tarbiya ham olar edilar. Mana shu ta’lim-tarbiya tizimi faqat o‘g‘il bolalargagina
tegishli edi. Qizlar esa yoshligidanoq uy-ro‘zg‘or ishlari bilan shug‘ullanar edi.
Sparta davlatida jismoniy kamolotga katta e’tibor berilib, ayollar ham bu ishga jalb etilgan. Chunki
sog‘lom, baquvvat ayollargina sog‘lom avlodni vujudga keltirishi mumkin edi. Qullarning bolalariga esa,
ota-onalarining kasb-hunarlari o‘rgatilgan.
Qadimgi yunon olimlari ilmiy ishlarida ta’lim va tarbiya borasidagi g‘oyalar.
Qadimgi Yunonistonning mashhur faylasuflari Suqrot, Aflotun, Arastu, Demokrit va boshqalar o‘z
faoliyatlarida yoshlarni o‘qitish hamda tarbiyalash vazifalariga ham jiddiy e’tibor berganlar. Bu olim va](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_3.png)
![mutafakkirlar ta’lim-tarbiya nazariyasini ishlab chiqdilar. Yunonistonda pedagogikaning rivojiga ulkan
xissa qo‘shdilar.
Suqrotning falsafiy va pedogogik qarashlarida tarbiyadan kutilgan maqsad insonni bilimlarni bilib olishga
erishish, uni yuksak ahloqli qilib kamol toptirishdir. U o‘z ta’limotida mardlik, donolik, mo‘tadillik,
adolatlilik tushunchalarini belgilab beradi. Uning fikricha, mardlik qo‘rquvni daf qilish, donolik-jamiyat
qonunlariga rioya qilish, mo‘tadillik-o‘z xissiyotlariga erk bermaslik, adolat-yaxshilikni amalga oshirish
yo‘llarini o‘rgatishdir.
Suqrotning ta’limoticha, inson eng avvalo, umumiy ahloq mezonlarini, inson uchun muqaddas bo‘lgan
fazilatlarni egallab olishi kerak. Insoniy fazilat egasi yaxshi fazilatlarni namoyon eta oladi. Inson ahloqiy
fazilatlarini ilm-fan, ta’lim orqali egallaydi, ahloqning yagona sohibi bo‘ladi. Aql bilan ahloq o‘rtasida
ziddiyat bo‘lishi mumkin emas. Hunardan yaxshiroq, ilmdan ulug‘roq narsa yo‘q. Sharmu hayodan
yaxshiroq bezak, zebu ziynat yo‘q, batfe’llikdan yomonroq dushman yo‘qdir.
Suqrotning ahloq xususidagi ta’limotiga ko‘ra, ezgulik-bilim, donishmandlik-yaxshilikni biluvchiga
yaxshilik qilishdir. Yomonlik qiluvchi yaxshilikni yo bilmaydi, yoki pirovardida, yaxshilikning tantana
qilishiga qarshilik qiladi.
Suqrot tadbirkorlikni ulug‘lab, uni eng go‘zal insoniy fazilat hisoblaydi. Uning uqtirishicha, go‘zal tadbir
ishlatib, dushmanni do‘st etish, nodon va johil odamni ta’lim va tarbiya qilib, donolar davrasiga,
badohloq fosiqlarni pand-nasihat bilan isloh etib yaxshilar qatoriga qo‘shish eng afzal amallardan
sanaladi.
Suqrot o‘zining pedogogik qarashlarida mehnat tarbiyasiga alohida e’tibor beradi, mehnatni ahloqiy
go‘zallik deb biladi.
Suqrotning ta’lim-tarbiya haqidagi ta’limoti qadimgi Yunonistonda falsafiy-pedogogik fikrlar rivojiga
ulkan xissa bo‘lib qo‘shilgan.
Aristotel-qadimgi yunon falsafasi va fani taraqqiyotida yangi davr yaratgan buyuk mutaffakkirdir.
Aristotel o‘zining ahloqqa oid “Nikomax etikasi”, “Yendem etikasi” asarlarida tarbiyaning maqsadi tabiat
bilan bog‘liq bo‘lgan insonni tadrijiy rivojlantirishdan iboratligini, aql va idrokni rivojlantirish muhim
ekanligini aytadi. Uning ta’limotiga ko‘ra, bolalarning yosh xususiyati hisobga olingan holda, jismoniy,
ahloqiy va aqliy tarbiya uzviy birlikda amalga oshirilishi kerak. Fuqaro faqat o‘z shaxsiy ishi bilan
shug‘ullanmay, xalqning tinchlikda yashashi, farovonligi yo‘lida faoliyat ko‘rsatishi, go‘zallik yaratishi
kerak. Aristotel tarbiya muddatini 21 yil: bola tug‘ilgandan 7 yoshgacha, 7 yoshdan 14 yoshgacha, 14
yoshdan 21 yoshgacha deb belgiladi. U bolaning har bir o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatdi, har bir
davrda amalga oshiradigan tarbiyaning maqsadi, mazmuni va usullarini bayon etdi.
Aristotel ham Ploton kabi bolalarni maktabgacha yoshdan tarbiyalashga alohida e’tibor berdi. Uning
fikricha, bolani o‘rgatish mumkin bo‘lgan barcha narsaga go‘dakligidan o‘rgatish kerak. Bola 7
yoshgacha oilada tarbiyalanishi lozim. 7 yoshgacha davr o‘sish davri hisoblanadi. Shunga ko‘ra birinchi
navbatda ularning jismonan rivojlanishiga e’tibor beriladi. Shu yoshdagi bolalarni o‘z vaqtida
ovqatlantirish, harakatda bo‘lishlariga e’tibor berish, chiniqtirish zarur. Bolalar yoshlariga mos o‘yinlar
bilan shug‘ullanishi kerak. Ularga ertak va xikoyalar aytib berish orqali nutqlarini o‘stirish, 5 yoshdan
boshlab ular oilada maktabga tayyorlanishi, 7 yoshdan boshlab davlat huzuridagi maktablarda o‘qishi
kerakligini ta’kidlagan.
Aristotel bola tarbiyasi davlat ixtiyorida va barcha fuqarolar uchun bir xilda bo‘lishini himoya qiladi.
Chunki, davlat tarbiyada o‘z oldiga aniq bir maqsadni qo‘yadi. Shuning uchun ham tarbiyaga o‘z
xohishiga ko‘ra o‘qitish va tarbiyalashni istagan ota-onalar emas, davlat rahbarlik qilishi kerak. Har bir
fuqaro o‘z-o‘zicha yashamaydi, u barcha fuqarolar kabi davlatga mansubdir, davlatning uzviy bo‘lagidir.
Davlat u haqida g‘amxo‘rlik qiladi.
Aristotelning ta’kidlashicha, bola 5 yoshidan boshlab 7 yoshgacha kelgusida o‘rganishi zarur bo‘lgan
fanlar bo‘yicha darslarga qatnashi kerak. Bu o‘quv predmetlari ona tili, gimnastika, musiqa va rasmdir.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_4.png)
![Tarbiya gimnastikaga bog‘liq holda boshlanadi. Ammo bunda jismoniy tarbiyaga haddan tashqari berilib
ketmasligi kerak. Tarbiyaning maqsadi bolani o‘z bo‘sh vaqtini ongli ravishda o‘tkazishga o‘rgatishdir.
Aristotel do‘st orttirish, do‘stlarga nisbatan shavqatli, marhamatli bo‘lishga da’vat etadi. Uning
ta’kidlashicha, kishi iloji boricha o‘ziga dushman orttirmasligi kerak. Dushmanlik ko‘rsatganga rahamat
nazari bilan qarash, dilnavoz bo‘lishi kerak. Shundagina u do‘stlari qatoridan joy oladi.
Yunonistonda pedagogikani rivojlanishiga ulkan xissa qo‘shgan mutaffakkir olimlardan biri Demokritdir.
U falsafa, matematika, fizika, biologiya, tibbiyot, ruhiyat, san’atga doir asarlar yaratib, inson shaxsini
qaror topishini uning tabiati va tarbiyasiga bog‘liq deb hisobladi. U agar inson o‘qimasa mahorat va
donishmandlikka erisha olmaydi deb hisoblagan. Demokrit yoshlarga aql-idroklilik, keksalarga donolik
xosligini, aql-idrokni tegishli tarbiya va tabiat baxsh etishini olg‘a surgan.
Demokrit bolalarga namuna bo‘lish, so‘z orqali ta’sir ko‘rsatish, ishontirish va dalillar bilan
tarbiyalashga, ularni mehnat qilishga odatlantirishga alohida ahamiyat beradi. Uning ta’kidlashicha,
mehnat qilishga odatlantirish orqaligina bolalarni yozuvga, musiqaga, jismoniy mashqqa o‘rgatish
mumkin. Demokrit jamiyat oldidagi burchiga sadoqatli, ijtimoiy va siyosiy hayotda faol ishtirok etuvchi
kishini ahloqli inson deb hisoblagan.
Xalq og‘zaki ijodiyotida tarbiya.
Xalqimiz o‘z tarixiy ijtimoiy taraqqiyoti mobaynida boy og‘zaki ijodiy meros yaratgan. Xalq og‘zaki
ijodiyotida ta’lim-tarbiyaga oid ilg‘or pedogogik fikrlar ilgari surilgan.
Xalq og‘zaki ijodiyoti asrlar bo‘yi mehnat jarayonida insonni orzusi negizida shakllanib borgan barkamol
insonga qaratilgan xalq og‘zaki va yozma yodgorliklarida, ya’ni ertak, doston, qo‘shiq, topishmoq, tez
aytish, masal, matal, maqol, rivoyat va xikoyatlarida o‘z aksini topgan.
Xalq og‘zaki ijodiyoti asta sekin keng tus olib, rivojlanib borgan. Bu zailda insonlarda pedogogik
madaniyat va merosga ixlos va intilish vujudga kelgan va unga amal qilina boshlangan.
Xalq og‘zaki ijodiyotida avvalo barkamol inson uchun ilm va hunar zarurligi ta’kidlanadi. Xalq yaratgan
hikoyalarda donishmandlik, aql va zakovat alohida o‘rin egallagan. Ma’lumki, ota-bobolarimiz qadim
zamonlardan yaxshilikni yomonlikka, ma’rifatni jaholatga, nurni zulmatga qarama-qarshi qo‘yib, hamisha
ma’rifatu ziyoni, adolatu ezgulikni olqishlab kelgan. Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk”
kitobida baxillik, mol-dunyoga hirs qo‘yish, o‘zi och bo‘la turib, saxiylik qilaman, deyish, g‘irromlik va
boshqalar qattiq qoralangan, ota-ona, qo‘ni-qo‘shnilarning pandu nasihatlariga quloq solish, og‘zdan
yomon so‘zlar chiqarmaslik, doimo kamtar, g‘amginlarning dardiga malham bo‘lishga undagan. Bu
kitobda ota-bobolarimizning inson xulqi, odobi, xatti-harakati, turmushdagi urinishlariga doir juda ko‘p
pand nasihatlar, ma’rifiy fikrlar mujassamlangan.
O‘rta Osiyo xalqlarining dastlabki yozma yodgorliklari, masalan, “Avesto”da ajdodlarimizning axloqiy-
didaktik qarashlari, ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlari u yoki bu darajada o‘z aksini topgan. Avesto
ta’limotiga ko‘ra ikki kuch: yaxshilik Axura Mazda va yomonlik Angra Man’yu mavjud bo‘lib, ular bir
birlariga abadiy murosasizdirlar. Yaxshilik kuchlariga insonlarni yuksak fazilatlariga asoslanib doimo
insonga jismoniy, axloqiy, aqliy, tabiatni ximoya qilish, go‘zallikka doir juda ko‘p muammolar
mujassamlashgan. Jumladan, zardusht munojotlarida Yazdondan yerda dehqonchiligu chorvachilikni
rivojlantirish uchun bandalarining sog‘lom, baquvvat bo‘lishini ta’minlashi iltijo qilingan, yaxshi ish,
yaxshi xulq, yaxshi odat ularda barqaror bo‘lishini tilagan.
“Avesto”da oila gigenasi, atrof-muxitni, aholi yashaydigan joylarni toza tutish, ko‘cha, xovli, suv
havzalari, ariq va chashmalarni iflos qilmaslik haqida maxsus boblar mavjud. Chunonchi, ko‘cha eshigi
yoniga axlat to‘plab qo‘ygan xonadon sohibiga jamoaning hukmi bilan 25 darra, xovuz yoki chashmadan
nopok ko‘za yoki chelakda suv olgan shaxsga 5 darra urilgan. Suvning ustiga uch marta yomg‘ir yog‘ib
o‘tgach, u oldingidek odam va hayvonlar ichadigan suvga aylanadi, deb hisoblangan. Yerni iflos qilgan,
uni asrash qoidalarini buzgan shaxslar 400 qamchi urish jazosiga maxkum etilgan.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_5.png)
![“Avesto”da bemorlarni davolashning ikki usuli ko‘rsatilgan. Undagi oila, shaxsiy gigiyena hamda qiz va
o‘g‘il bolalarni parvarishlash, tarbiyalash qoidalari haqidagi fikr-mulohazalar hozir ham o‘z ahamiyatini
yo‘qotmagan.
Pedagogika tarbiyashunoslik fani ekanligi.
Insonni har tamonlama tarbiyalash insoniyatni azaliy orzusi bo‘lib, ajdodlarimiz ma’rifat va madaniyatni
qanday qilib yosh avlodga o‘rgatish, ularni komillikka yetaklash yo‘llari, qonun-qoidalarini izlaganlar.
Darhaqiqat insoning ma’rifatli va ma’naviy komilligiga erishish pedagogika faning yetakchiligida amalga
oshiriladi.
Pedagogika tarbiya haqidagi fandir. “Pedagogika” grekcha so‘z bo‘lib, “peydogogos”- “bola
yetaklovchi” ma’nosini anglatadi. Insonlarni ma’naviy va ma’rifiy barkamollikka munosabatlarining
o‘zgarib borishi natijasida pedagogika fani xalq orasida o‘z mavqyeiga ega bo‘ldi. Shu tariqa insonni
tarbiyalovchi-fan sifatida pedagogika dunyo fanlari tizimi qatorida alohida o‘rin egalladi.
Pedagogikaning bosh masalasi-tarbiyadir. Tarbiyadagi keng ma’no ta’lim, rivojlanish, ma’lumot bilan
bog‘langan holda barkamol insonni voyaga yetkazishdir.
Pedagogika komil insonni tarbiyalashda hayotiy tajribalarga suyangan holda yuksak ma’naviy mafkurani
shakllantiruvchi qonun-qoida, tamoyil va usullarini o‘rgatuvchi xodisalar doirasidagi fandir.
Pedagogika fani ijtimoiy fanlar tizimiga kirib, o‘zining nazariy, milliy va amaliy asoslariga ega.
Pedagogikaning nazariy asoslari inson kamolotiga qaratilgan, xalq yaratgan boy tajriba, ilmiy tadqiqotga
doir nazariy va metodik manbalarga, O‘rta Osiyo va jahon ma’rifatparvar mutafakkir olimlarining
asarlariga suyangan holda komil insonni tarbiyalash, o‘qitishning qonun-qoida va tamoyillariining
umumiy qonuniyatlariga asoslanadi
Pedagogikaning milliy asosi ta’lim-tarbiya muammolarini har bir millatning milliy merosi bilan birga
umumbashariy, umuminsoniy
qadriyatlar bilan bog‘langan holda amalga oshirishdir.
Pedagogika fanining maqsad va vazifalari.
Kelajak bugundan boshlanadi – deydi dono xalqimiz. Yosh avlodni kelgusi hayoti uni inson qilib
ko‘rsatuvchi ruhiy va ma’naviy jarayonning qay maqsadga yo‘naltirib, kelib chiqadigan muhim
vazifalarni bajarishga bog‘liq. Pedagogika fanining maqsadi tarbiyachi-o‘qituvchilarning ongli faoliyatida
o‘z oldiga aniq maqsad qo‘yib, uning o‘z ustida ishlashi, intilishi, izlanishi, tanlangan vosita va
usullarning qo‘llanishi natijasini ko‘ra bilish kabi tarbiyachilik san’atini o‘rgatishga qaratilgan.
Pedagogika fanining maqsadi:
- Respublikamizda komil insonni voyaga yetkazishning bir butun holatdagi muammolarini hal etish;
- ta’lim-tarbiya samaradorligini tinmay oshirish va dunyo talablari darajasiga olib chiqish masalalariga
ijodiy yondoshish;
- umuminsoniy qadriyat va milliy madaniyatning asoslarini e’tiborga olib, ta’lim-tarbiya mazmunini,
milliy mafkurani shakllantirib borish imkonini yaratish;
- pedagogika - tarbiyashunoslik qoida-qonunlarini ilg‘or tajribalar asosida boyitib borish va yangi ish
shakllarini izlashga tadbirlar belgilash;
- bo‘lajak o‘qituvchi va tarbiyachilarni voyaga yetkazish masalalari;
- uzluksiz ta’lim tizimini yanada rivojlantirish muammolarini hal qilish.
Pedagogika fanining vazifalari:](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_6.png)
![- Sharq va G‘arb xalq yaratgan xalq og‘zaki ijodiyoti, pedagogikasi, mutafakkir, ma’rifatparvar, pedogog
va olimlarning tarbiyashunoslikka doir ilg‘or g‘oyalarini o‘rganib, tahlil qilib komil inson tarbiyalash
jarayonini o‘rganish;
- komil inson tarkib toptirishning qonuniyat-qoida va zarur sifatlarini aniqlash;
- pedagogika – tarbiyashunoslikdagi ta’lim-tarbiya nazariyasini hozirgi davr xususiy metodikasi bilan
uzviy muammolarini ishlab chiqish va yangi pedogogik texnologiya qonunlariga amal qilish;
- ta’lim-tarbiya nazariyasidagi qoida, qonun, tamoyil, metod va usullarni maktab amaliy hayoti bilan
bog‘lab bo‘lajak o‘qituvchilarga o‘rgatish;
- xalq ta’limini boshqarish va rahbarlik masalalarini chuqur o‘rganib-bo‘lajak o‘qituvchilarni qayta
tayyorlash muammolarini hal qilish.
Pedagogikaning metodologik asosi.
Pedagogikaning fan sifatida shakllanib borishi ijtimoiy-iqtisodiy zaruriyat mahsuli sifatida turli fanlar
bilan qadim-qadim zamonlardan bog‘liqligidir. Olloh yeru osmonni yaratib insonni yer yuziga o‘zidan
xalifa etib yaratdi. O‘zining mavjudligi har bir ishga qodirligini , ilmda tengsizligini , mehru-muruvvatda
beqiyosligini bildirdi. Islomda ilm berishda bir biriga bog‘liq bo‘lgan din va dunyo haqida tushuncha
mavjud, ular alohida tushunchalar emasligi isbotlangan. Dunyoviy deb ataladigan ilmlarning barchasi
Qur’oni Karim ta’limoti bilan bog‘liqdir. Shuni ta’kidlamoq kerakki pedagogika fanining metodologik
asosi diniy va dunyoviy fanlar tarkibida rivojlangan. Qur’onda “Ilm” so‘zi turli hollarda 765 marta
takrorlanadi. G‘arb faylasuf olimlari ham Islom falsafasiga suyangan holda ijod etganlar.
Qadimgi Yunonistonda Suqrot, Aristotel’, Platonlar ideyaga asoslangan o‘zlarining inson kamoloti va
tarbiya masalalarining falsafiy negizini yaratgan.
Pedagogika ilmining asosini yaratishda Hadis, Qur’oni Karim, ya’ni Islom ta’limoti katta rol’ o‘ynaydi.
Xalq og‘zaki va yozma ijodiyoti, xalq yodgorlik obidalari, nasixatnoma, pandnoma va vasiyatnomalarda
komil inson tarbiyalash qonun-qoida va usullari aks etgan.
Pedagogika fanining metodologiyasini yaratishda qomusiy mutafakkir va pedagoglarning o‘rni diqqatga
sazovardir. Al-xorazmiy, Ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy, Rudakiy, Firdavsiy, Alisher Navoiy, chex olimi
Yan Amos Kamenskiy, shveytsariyalik pedagog Iogann Genrix Pestalotstsi, nemis pedagogi Adol’f
Disterverg, rus pedagogi K. D. Ushinskiy kabilar o‘z ijodiyotlarida pedagogikaning metodologik asosini
yaratib, komil inson tarbiyalashdagi qonuniyatlarni asosladilar. Yangicha sharqona pedagogikaning
metodologiyasi o‘tmish ajdodlarimizning barkamol inson tarbiyasidagi g‘oya va ta’limotlarini o‘rganib,
unga suyangan holda milliy istiqlol mafkurasini mustahkamlash va unga amal qilishdir. Pedagogika
fanining mazmuni, maqsadi, vazifalari, tamoyil usul va vositalari, umuman, har bir inson uchun zarur
bo‘lgan tarbiyaviy ta’sirlar yangicha asosga ega bo‘lishi kerak.
Birinchi Prezidentimiz I. A. Karimov bu borada shunday degan edi:
“O‘zbekistonning yangilanish va rivojlanish yo‘li to‘rtta asosiy negizga asoslanadi:
- umuminsoniy qadriyatlarga sodiqli;
- xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish;
- insonning o‘z imkoniyatlarini erkin namoyon qilish;
- vatanparvarlik”
O‘zbekistonda mustaqillikni saqlab qolish va uni mustahkamlashda pedagogika fani metodologiya
asoslari unga bevosita bog‘langan holda har bir pedagogik masalalarga ijodiy, rivojlantiruvchi nuqtai
nazardan yondashish zarurdir.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_7.png)
![Pedagogik tushunchalar.
Pedagogika fanida bir biriga uzviy bog‘langan quyidagi tushunchalar mavjud: Tarbiya, ta’lim, ma’lumot.
Tarbiya ijtimoiy hayot uchun zarur bo‘lgan hodisadir. Tarbiya jismoniy barkamollik, yaxshini yomondan
farqlash, yuksak insoniy fazilatlarni shakllantirish qudratiga egadir. Tarbiya kishilik jamiyatining hamma
bosqichlarida rivojlanib, o‘sib avloddan avlodga vorislik vazifasini
bajargan, lekin har bir jamiyatda tarbiyaning maqsadi, vazifasi, mazmuni o‘ziga xosligi bilan farq qiladi.
Xalq iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy zaruriyatidan kelib chiqib yosh avlodni tarbiyalash muammolari
dastlab xalq og‘zaki ijodiyoti, pedagogikasi, yozma yodgorliklari, pandnomalarda, ma’rifatparvarlarning
asarlarida bosh mavzu bo‘lib komil inson uchun zaruriy xodisa sifatida talqin etilgan. Xalq og‘zaki
ijodiyotida tarbiya bosh masala sifatida tavsiflangan. Tarbiya va odob, vatanga cheksiz muhabbat, adolat,
insof, adolatsizlik, botirlik, qo‘rqoqlik, mehnatsevarlik, bilimdonlik kabi g‘oyalar tarbiya vositasi hamdir.
Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining milliy pedagogika fanida tarbiya-inson muammolari,
ajdodlarimiz g‘oyalariga suyanib, quyidagi qonunlarga asoslanishi zarur deb hisoblanadi:
- tarbiya inson faoliyati jarayonida tartibli ta’sir etuvchi mahsul bo‘lib, natijasini insonninig yashab
turgan ijtimoiy sharoiti belgilaydi;
- inson kamolotining xarakterlovchi kuch o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarni mavjudligi uning shaxsiy
hayotida namoyon bo‘ladi;
- inson faoliyati jarayonida atrofdagi narsa va xodisalarga qiziqishini uyg‘otish va uni e’tiqodga
aylantirish;
- tarbiya jarayoni yoshlarni kattalar bilan, kattalarni yoshlar bilan qonuniy munosabati natijasida amalga
oshiriladi.
Ta’lim tarbiya bir biriga uzviy bog‘langan jarayon bo‘lganligi sababli tarbiyalangan komil insonning
aqliy kamolotiga tartibli ta’sir ko‘rsatish orqali bilimli, barkamol inson bo‘lib voyaga yetadi. Ta’lim inson
aqliy kamolotini yuzaga chiqaruvchi pedagogika-tarbiyashunoslikning bir qismidir. Pedagogikaning
didaktika qismi uni atroflicha o‘rganadi.
Pedagogik ma’lumot o‘rta va oliy darajali bo‘lib, o‘rta ma’lumot maxsus akademik litsey pedagogik
kollejlarda bosqichli shaklda beriladi. Natijada o‘rta ma’lumot haqidagi o‘qish davrida olgan
mutaxassisligi haqida guvohnoma beriladi. Oliy pedagogik ma’lumotli mutaxassislar universitetlarda,
pedagogika institutlarida, bakalavriyat va magistratura bosqichlarida tayyorlanadi.
Pedagogika fanining tizimi.
Pedagogika fani komil insonda jahon tajribalarida sinalgan tizim bo‘lgan bozor munosabatlarini
shakllantirish, milliy meros, an’analar, milliy va umuminsoniy qadriyatlarning boy manbaalari bo‘lgan
ma’naviy-ma’rifiy tushunchalar haqida bilim, malaka hosil qilishda pedagogikaning ko‘p fanlar bilan
aloqadorligi bilan ulug‘dir.
Pedagogika fanlar tizimida etnopedagogika, maktabgacha ta’lim pedagogikasi, maktab pedagogikasi,
ahloq tuzatish va mehnat pedagogikasi, jismoniy kamolot pedagogikasi, xarbiy pedagogika, maxsus
pedagogika, kar, soqov (surdo) pedagogika, ko‘rlar (tiflo) pedagogika, aqliy jihatdan orqada qolgan
(oligofreno) pedagogika, pedagogik maxorat kiradi.
Pedagogika fani inson tarbiyasi bilan shug‘ullanganlagi sababli unga hamma fanlar ko‘maklashishi
tabiiydir. Inson tarbiyasining qaysi sohasini olib ko‘rsangiz, u qaysidir fan bilan aloqadorlikda amalga
oshiriladi, o‘sha fanning qonuniyatlariga suyanadi.
Pedagogikaning metodik asosi, bilim nazariyasi va tarbiyadagi qonuniyatlari bevosita falsafa fanining
ta’sirida amalga oshiriladi.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_8.png)
![Bundan tashqari etika, estetika, ekologiya fanlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Pedagogika fanidagi xalq
ta’limi va bolalarni davrlarga bo‘lish tizimini asoslashda anatomiya, fiziologiya, maktab gigiyenasi, kabi
fanlarning o‘rni kattadir. Pedagogika ilmiy tadqiqot metodlarini takomillashtirishda matematika, fizika,
EHM kabi fanlar bilan bog‘lanadi.
Mustaqil O‘zbekistonda milliy pedagogika bevosita iqtisod fani bilan bog‘lanib, bozor iqtisodiyotiga
o‘tish muammolarini, iqtisodiy tarbiya masalalarini uzviylik bilan amalga oshiriladi.
Pedagogika fanining ilmiy-tadqiqot metodlari.
Pedagogika fanining tarixiy taraqqiyoti va milliy istiqlol mafkurasini shakllantiruvchi hal qilinishi lozim
bo‘lgan muammolar bor. Pedagogik muammolarni hal qilishda turli-tuman tadqiqot metodlari mavjud.
Metod lotincha-mitodos-yo‘l so‘zidan olingan. Ilmiy tadqiqot esa shu metod orqali nazariy, siyosiy,
ilmiy, milliy va ijtimoiy hayot xodisalarini bilish maqsadida hizmat qiladi. Ilmiy-pedagogik tadqiqot
metodlaridan biror pedagogik muammoni hal qilish maqsadida talaba, o‘qituvchi-tarbiyachi, aspirant-
tadqiqotchi va ilmiy xodimlar foydalanadilar. Ilmiy izlanishning dastlabki debochasi adabiyotlarni
o‘rganib, tahlil qilishdan boshlanadi.
Adabiyotlarni o‘rganish metodi. Adabiyotlarni o‘rganishjarayonidamilliy va umuminsoniy qadriyatlarni
aks ettiruvchi, mutafakkir va ma’rifatparvar pedagog olimlarning asarlari, Mustaqil O‘zbekistonning
iqtisodiy, siyosiy va ma’naviyatiga doir adabiyotlar, O‘zbekiston yurtboshisi I. A. Karimov asarlari,
tadqiqot mavzusiga doir darslik, monografiya, risola va maqolalar, tadqiqot mavzusiga doir pedagogik-
psixologik tadqiqotlar, dissertatsiyalar o‘rganiladi.
Kuzatish metodi. Kuzatish adabiyotlarni o‘rganishdan keyin boshlanadi. Kuzatishda tadqiqotchi biror
maqsadni ko‘zda tutib tashkil etadi. Kuzatish rejalashtiriladi, uning dasturi tuziladi. Bunda kuzatish
tezligi, soni, manzili, vaqti, vaziyatni kuzatish, materiallarni qayd qilish muddati belgilanadi. Kuzatish
muddatiga ko‘ra ikki turga ajratiladi: qisqa va uzoq muddatli kuzatish. Qisqa kuzatish obyektning
kundalik faoliyatidagi o‘zgarishlardan ma’lum xulosaga kelish. Uzoq muddatli kuzatish qo‘yilgan
maqsad, reja va dastur asosida olib borilib, ma’lum ilmiy, yakuniy xulosaga kelinadi. Kuzatishning
yakuniy qayd qilishda kinos’yomka, video yozuvi, televideniya va boshqa texnik vositalardan foydalanish
mumkin.
Suhbat metodi. Tadqiqot mavzusining biror tomoni yoki xodisalari haqida bilib olish maqsadida ma’lum
ma’sul shaxslar bilan og‘zaki savollar berib, ulardan axborot olish jarayonidir. So‘roqlar mavzu doirasida,
mantiqan, mazmunli, tartibli, aniq ifodasiga ega bo‘lishi lozim va uni to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligiga qarab
jadval tuzib natijasi aniqlanadi. Suhbat metodi jarayonida interv’yu olish ham mumkin. O‘rinli, mantiqan
yuksak javoblar yoki noaniq javoblar magnit lentalariga yozib boriladi va tahlil etiladi. Yozma javoblarni
ommaviy ravishda yig‘ib olish metodi anketa metodi deb ataladi. Tadqiqot natijalarini ishonchliligi
anketalar mazmuniga, berilgan savollar shakliga, to‘ldirilgan anketalar soniga bog‘liq bo‘ladi.
Pedagogik eksperiment. Bu metod yordamida ilmiy gepotezalarning ishonchliligi tekshiriladi, pedagogika
tizimlarining ayrim elementlari o‘rtasidagi bog‘liqlik va munosabatlar aniqlanadi. Tabiiy eksperiment va
labaratoriya eksperimenti pedagogik eksperimentning asosiy turlari hisoblanib, ular ko‘pgina turlarga
bo‘linadi.
Tabiiy eksperiment sharoitida yangi o‘quv rejalari, dasturlar, darsliklar va boshqalar odatdagi o‘quv
rejimini buzmay turib tekshiriladi. Pedagogik eksperiment bu ham kuzatish, lekin u pedagogik
jarayoning o‘tish sharoitlarini muntazam o‘zgartirish munosabati bilan maxsus tashkil etilgan bo‘ladi.
Pedagogik jarayonni aniqroq o‘rganish uchun eksperimentator o‘zi tashkil etgan jarayonni kuzatadi. U
pedagogik jarayonga aralashadi, tarbiyalanuvchilar bilan tarbiyachi faoliyatining muayyan sharoitlarini
yaratadi. Pedagogik eksperiment dastlabki ma’lumotlarini, aniq sharoitlarni va o‘qitish usullarini yoki
tadqiq qilinadigan materiallarni aniq belgilashni, shuningdek eksperiment natijalarini har tomonlama
hisobga olishni talab etadi.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_9.png)
![Labaratoriya pedagogik eksperiment ilmiy tadqiqotning ancha qat’iy shaklidir. Juda keng pedagogik
kontekstdan uning muayyan tomoni ajratib olinadi, natijalarni aniq tekshirib borishga va o‘zgaruvchan
kattaliklar o‘rnini almashtirishga imkon beradigan sun’iy sharoit yaratiladi.
Quyidagilar pedagogik eksperimentning bosqichlari hisoblanadi:
Eksperimentni rivojlantirish, eksperiment o‘tkazish va natijalarni sharhlash.
Rivojlantirish eksperiment maqsadi va vazifasini belgilash, eksperiment natijasiga ta’sir etuvchi omillar
va ular darajasining miqdorini aniqlashni, kerakli kuzatishlar soni, eksperiment o‘tkazish tartibi, olingan
natijalarni tekshirish metodlarini o‘z ichiga oladi.
Eksperimentni tashkil etish va o‘tkazish belgilangan rejaga qat’iy amal qilgan holda olib borilishi kerak.
Sharhlash bosqichida ma’lumotlar yig‘iladi va qayta ishlanadi. Eksperiment o‘tkazish ishonchlilik
tamoyiliga javob berishi uchun quyidagi shartlarga rioya qilishi kerak:
Tekshiruvchilar soni va miqdorining optimal bo‘lishi;
Tadqiqot metodlarini ishonchli bo‘lishi;
Farqlarning statistik jihatdan ahamiyatliligini hisobga olish.
Turli metodlarning o‘zaro qo‘shib olib borilishi pedagogik tadqiqotlarning samaradorligini va sifatini
oshirishga imkon beradi. Bunga matematika metodlarining hamda hisoblash-yechish qurilmalari
yordamida eksperiment natijalarining pedagogikaga kirib kelishi ham yordamlashadi.
Maktab hujjatlarini tahlil qilish metodi – pedagogika xodisalari va faktlarini tekshirishda maktab
hujjatlarini mukammal va chuqur o‘rganmoq lozim. Maktab hujjatlarini tahlil qilishda ta’lim qonuniga
amal qilinmog‘i lozim. Maktab hujjatlarini tahlil qilishda o‘quvchilarning ijodiy faolligi va
mustaqilligini, iqtidorliligini hamda ilg‘or pedagogik tajribalarning umumlashtirilishi va joriy etilishini
ko‘rsatgan taqdirdagina to‘liq qiymatga ega bo‘ladi.
Bolalar ijodini o‘rganish metodi – maktab o‘quvchilari ijodini hamda ularning turli tuman ishlarini
o‘rganish va tahlil qilish pedagogik tadqiqotning samarali metodlaridan biridir. Iqtidorli o‘quvchilar aqliy
qobiliyatlari, olijanob ahloqiy qiyofalari, estetik didlari, sinchkovliklari va qiziquvchanliklari bilan ajralib
turadi. Ta’lim qonunida va milliy dasturida pedagogika fani bolalar ijodining manbaalari va faktorlarini
chuqur bilishga hamda ularni yanada taraqqiy ettirish va takomillashtirishning to‘g‘ri yo‘llarini ko‘rsatib
berishga qaratilgan.
Statistika ma’lumotlarini analiz va sintez qilish metodi – pedagogik tadqiqotga kerakli statistika
ma’lumotlarini ma’lum bir maqsad bilan sistemali o‘rganish mustaqil O‘zbekistonda fan, madaniyat,
ta’lim-tarbiyani taraqqiy etishiga salmoqli xissa qo‘shadi.
Anketa metodi – o‘quvchilardan so‘rash usuli bo‘lib, u o‘quvchilar jamoasining ma’lumotlari
to‘g‘risidagi kerakli ma’lumotlarni olish uchun ularning fikrlari va qarashlarini aniqlash uchun va kasbga
yo‘llashni belgilash uchun maxsus formada ishlangan bo‘lmog‘i lozim. Anketada ko‘zlangan maqsadga
muvofiq savollari bo‘lib, ularni javoblaridan pedagogik natijalar kelib chiqmog‘i lozim.
Hisoblash matematikasi va kibernetika metodlari – hozirgi zamon sanoat ishlab chiqarishi fani va
texnikasining talab hamda manfaatlari turmushda sinalgan texnika vositalarini, hisoblash matematikasi va
kibernetika usullarini maktab ishida va pedagogikada qo‘llanishini talab qiladi. Pedagogik kibernetika
o‘quv protsesida o‘qitish, bilim berish jarayonini boshqarishning alohida formasi sifatida o‘ziga xos
xususiyatga ega. Shuning uchun pedagogik jarayon bilan ishlab chiqish jarayonlarini avtomatlashtirish
o‘rtasida katta farq bor.
Pedagogik tadqiqotlardan kino, ovoz texnikasi, foto, televidiniye singari texnika vositalaridan
ham keng foydalaniladi. Ular o‘quvchilarning bilish faoliyatlarini aktivlashtirishga yordam beradi.
Bolalar uchun qo‘shimcha rag‘batlantirish omillarini hosil qiladi. Bular o‘qituvchilar mehnatini ma’lum](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_10.png)
![maqsadda yengillashtiradi. Ko‘rsatilgan vositalarning har biri bolalarning yoshini, o‘quv fani va
pedagogik jarayonni mukammallashtiradi.
Milliy dasturni maqsadi, vazifalari va uni ro‘yobga chiqarish bosqichlarida yangi ijtimoiy-iqtisodiy
sharoitlarda ta’limni talab qilinadigan darajasi va sifatini, kadrlar tayyorlash tizimining amalda faoliyat
ko‘rsatish va barqaror rivojlantirishining kafolatlarini ustivorligini ta’minlovchi normativ, moddiy texnika
va axborot bazasini yaratish pedagogik tadqiqotni asosini tashkil etadi.
O‘zbekistonda uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilishning huquqiy asoslari
Har bir model o‘sha mamlakatning tabiiy-geografik, iqtisodiy shart-sharoitlari, ishlab chiqarish omillari
va resurslari, iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi, va albatta, mamlakat aholisining mentaliteti, tarixiy
vamadaniy qadriyatlari, urf-odatlari, an’analari, siyosiy tuzum hamda ijtimoiy tarkibidan kelib chiqadi.
Qanday model haqida gap bormasin, asosiy maqsad samarali iqtisodiyotni barpo etish va uning asosida
xalq turmush farovonligini oshirishdan iborat. Model yo‘l, yo‘nalish eng avvalo mavjud tabiiy, ishlab
chiqirish, nisbiy afzallik (ustunlik) va buyuk aql-zakovatning amaldagi ifodasidir 2
.
“O‘zbek modeli” tushunchasining hayotga kirib kelganiga 20 yildan oshdi. O‘zbekiston Respublikasining
Birinchi Prezidenti Islom Karimov “O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li” asarida o‘zbek
modelining mohiyati va shakl shamoyillari hamda tamoyillarini belgilab bergan edi. O‘zbekistonning
iqtisodiy taraqqiyot modeli o‘z xalqining tarixiy tajribasi, milliy va madaniy an’analariga asoslanadi 3
.
Mustaqillik yillarida «O‘zbek modeli» deb nom olgan va dunyoda e’tirof etilgan ana shu taraqqiyot
strategiyasining negizida ta’lim tizimi tubdan isloh qilindi. To‘qqiz yillik umumiy o‘rta va uch yillik o‘rta
maxsus kasb-hunar ta’limini o‘z ichiga olgan, davlat tomonidan kafolatlangan bepul majburiy ta’lim
tizimi joriy etildi. Ta’lim muassalari yangitdan qurildi, mavjudlarida kapital ta’mirlash ishlari bajarilib,
zamonaviy o‘quv-laboratoriya asbob-uskunalari bilan jihozlandi, o‘qituvchi va o‘quvchilar uchun har
tomonlama qulay sharoit yaratildi. O‘quv jarayoni sifat va metodik jihatdan yangilanib, adabiyotlarning
yangi avlodi yaratildi, uzluksiz ta’lim tizimi modernizasiya qilindi.
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI
TA’LIM TO’G’RISIDA
Qonunchilik palatasi tomonidan 2020 yil 19 mayda qabul qilingan
Senat tomonidan 2020 yil 7 avgustda ma’qullangan
1-bob. Umumiy qoidalar
1-modda. Ushbu Qonunning maqsadi
Ushbu Qonunning maqsadi ta’lim sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
2-modda. Ta’lim to’g’risidagi qonun hujjatlari
Ta’lim to’g’risidagi qonun hujjatlari ushbu Qonun va boshqa qonun hujjatlaridan iboratdir.
Agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O’zbekiston Respublikasining ta’lim
to’g’risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo’lsa, xalqaro
shartnoma qoidalari qo’llaniladi.
3-modda. Asosiy tushunchalar
2 Тухлиев Н. Осиё тараққиёт модели.-Тошкент: Ўзбекистон, 2015. – Б. 22
3 Ўша китоб. – Б 110.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_11.png)
![Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo’llaniladi:
davlat akkreditasiyasi — davlat ta’lim muassasalari va tashkilotlari, shuningdek nodavlat ta’lim
tashkilotlari (bundan buyon matnda ta’lim tashkilotlari deb yuritiladi) faoliyatining davlat ta’lim
standartlari va davlat ta’lim talablariga hamda o’quv dasturlariga muvofiqligining davlat tomonidan
e’tirof etilishi hamda ularning bitiruvchilariga ma’lumot to’g’risidagi hujjatlarni topshirish huquqining
taqdim etilishidan iborat jarayon;
davlat ta’lim muassasasi — davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari tomonidan davlat mulki bo’lgan
mol-mulk negizida tashkil etilgan, davlat ta’lim standartlariga va davlat ta’lim talablariga muvofiq ta’lim
beradigan muassasa;
davlat ta’lim standartlari — davlat tomonidan ta’limning mazmuni va sifatiga nisbatan belgilanadigan
talablar majmui;
davlat ta’lim talablari — ta’limning tuzilmasiga, mazmuniga va uni amalga oshirish shart-sharoitlariga,
shuningdek ta’lim oluvchilarning jismoniy, shaxsiy, intellektual, ilmiy hamda kasbiy sifatlariga
qo’yiladigan majburiy talablar;
malaka — shaxsning kasbiy faoliyatning muayyan turini bajarishga tayyorgarligini ifodalaydigan,
ma’lumot to’g’risidagi tegishli hujjat bilan tasdiqlanadigan bilim, qobiliyat, mahorat va ko’nikmalar
darajasi;
mutaxassislik — malaka berish bilan yakunlanadigan muayyan kasbiy tayyorgarlik turining nomi;
nodavlat ta’lim tashkiloti — davlat ta’lim standartlari, davlat ta’lim talablari va o’quv dasturlariga
muvofiq ta’lim xizmatlari ko’rsatish faoliyatini amalga oshirish huquqini beradigan lisenziya asosida
ta’lim xizmatlari ko’rsatuvchi yuridik shaxs;
tarbiya — aniq maqsadli hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida yosh avlodni har tomonlama kamol
toptirishga, ularning ongini, ma’naviy-axloqiy qadriyatlar va dunyoqarashini shakllantirishga qaratilgan
tizimli jarayon;
ta’lim — ta’lim oluvchilarga chuqur nazariy bilim, malakalar va amaliy ko’nikmalar berishga,
shuningdek ularning umumta’lim va kasbiy bilim, malaka hamda ko’nikmalarini shakllantirishga,
qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan tizimli jarayon;
ta’lim kampusi — yagona hududda birlashtirilgan o’quv binolarini, ilmiy-tadqiqot institutlarini
(markazlarini), ishlab chiqarish majmualari va texnoparklarni, ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining
vaqtincha yashash joylarini, laboratoriyalarni, axborot-resurs markazlarini (kutubxonalarni), sport
inshootlarini, umumiy ovqatlanish obyektlarini o’z ichiga olgan binolar hamda inshootlar majmuidan
iborat bo’lgan, o’quv jarayoni, ma’naviy-axloqiy tarbiyaning yuqori samaradorligini ta’minlaydigan
ta’lim-tarbiya muhiti;
ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilari — ta’lim oluvchilar, voyaga yetmagan ta’lim oluvchilarning ota-
onalari yoki boshqa qonuniy vakillari, pedagog xodimlar va ularning vakillari;
ta’lim tashkilotlari attestasiyasi — ta’lim tashkilotlarining faoliyatini baholash, davlat ta’lim standartlari,
davlat ta’lim talablari hamda o’quv dasturlariga muvofiq kadrlar tayyorlash mazmuni, darajasi va sifatini
aniqlash bo’yicha davlat nazoratining asosiy shakli.
4-modda. Ta’lim sohasidagi asosiy prinsiplar
Ta’lim sohasidagi asosiy prinsiplar quyidagilardan iborat:
ta’lim ustuvorligining tan olinishi;
ta’lim olish shaklini tanlash erkinligi;
ta’lim sohasida kamsitishlarga yo’l qo’yilmasligi;](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_12.png)
![ta’lim olishga doir teng imkoniyatlarning ta’minlanishi;
ta’lim va tarbiyaga milliy hamda umuminsoniy qadriyatlarning singdirilganligi;
ta’lim va tarbiyaning insonparvarlik, demokratik xususiyati;
ta’limning uzluksizligi va izchilligi;
o’n bir yillik ta’limning hamda olti yoshdan yetti yoshgacha bo’lgan bolalarni bir yil davomida umumiy
o’rta ta’limga tayyorlashning majburiyligi;
davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi;
o’quv dasturlarini tanlashga doir yondashuvning yagonaligi va tabaqalashtirilganligi;
insonning butun hayoti davomida ta’lim olishi;
jamiyatda pedagoglarni ijtimoiy himoya qilishning kafolatlanganligi;
ta’lim tizimining dunyoviy xususiyatga egaligi;
bilimlilik, qobiliyatlilik va iste’dodning rag’batlantirilishi;
ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvining uyg’unligi;
ta’lim faoliyati sohasidagi ochiqlik va shaffoflik.
5-modda. Ta’lim olish huquqi
Jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqyeidan qat’i nazar,
har kimga ta’lim olish uchun teng huquqlar kafolatlanadi.
Ta’lim olish huquqi:
ta’lim tashkilotlarini rivojlantirish;
ta’lim tashkilotlarida innovasion faoliyatni qo’llab-quvvatlash va o’quv dasturlarini innovasion
texnologiyalarni qo’llagan holda amalga oshirish;
ishlab chiqarishdan ajralgan (kunduzgi) va ajralmagan holda (sirtqi, kechki, masofaviy) ta’lim olishni
tashkil etish;
kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish;
umumiy o’rta, o’rta maxsus ta’limni va boshlang’ich professional ta’limni bepul olish;
oilada yoki mustaqil o’qish orqali ta’lim olgan fuqarolarga, shuningdek umumiy o’rta ta’lim olmagan
shaxslarga akkreditasiyadan o’tgan davlat ta’lim muassasalarida eksternat tartibida attestasiyadan o’tish
huquqini berish orqali ta’minlanadi.
Chet ellik fuqarolar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga va qonun hujjatlariga muvofiq
O’zbekiston Respublikasida ta’lim olishga haqlidir.
O’zbekiston Respublikasida doimiy yashayotgan fuqaroligi bo’lmagan shaxslar ta’lim olish uchun
O’zbekiston Respublikasi fuqarolari bilan teng huquqlarga ega.
2-bob. Ta’lim tizimi, turlari va shakllari
6-modda. Ta’lim tizimi
Ta’lim tizimi:
davlat ta’lim standartlarini, davlat ta’lim talablarini, o’quv rejalari va o’quv dasturlarini;](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_13.png)
![davlat ta’lim standartlarini, davlat ta’lim talablari va o’quv dasturlarini amalga oshiruvchi ta’lim
tashkilotlarini;
ta’lim sifatini baholashni amalga oshiruvchi tashkilotlarni;
ta’lim tizimining faoliyat ko’rsatishi va rivojlanishini ta’minlash uchun zarur bo’lgan tadqiqot ishlarini
bajaruvchi ilmiy-pedagogik muassasalarni;
ta’lim sohasidagi davlat boshqaruvi organlarini, shuningdek ularning tasarrufidagi tashkilotlarni o’z
ichiga oladi.
Ta’lim tizimi yagona va uzluksizdir.
7-modda. Ta’lim turlari
Ta’lim turlari quyidagilardan iborat:
maktabgacha ta’lim va tarbiya;
umumiy o’rta va o’rta maxsus ta’lim;
professional ta’lim;
oliy ta’lim;
oliy ta’limdan keyingi ta’lim;
kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish;
maktabdan tashqari ta’lim.
8-modda. Maktabgacha ta’lim va tarbiya
Maktabgacha ta’lim va tarbiya bolalarni o’qitish va tarbiyalashga, ularni intellektual, ma’naviy-axloqiy,
etik, estetik va jismoniy jihatdan rivojlantirishga, shuningdek bolalarni umumiy o’rta ta’limga
tayyorlashga qaratilgan ta’lim turidir.
Maktabgacha ta’lim va tarbiya olti yoshdan yetti yoshgacha bo’lgan bolalarni boshlang’ich ta’limga bir
yillik majburiy tayyorlashni ham nazarda tutadi.
Maktabgacha ta’lim va tarbiyani tashkil etish tartibi ushbu Qonun, shuningdek «Maktabgacha ta’lim va
tarbiya to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni bilan belgilanadi.
9-modda. Umumiy o’rta va o’rta maxsus ta’lim
Umumiy o’rta va o’rta maxsus ta’lim umumta’lim o’quv dasturlarini, zarur bilim, malaka hamda
ko’nikmalarni o’zlashtirishga qaratilgan.
Umumiy o’rta ta’lim (I — XI sinflar) bosqichlari quyidagilardan iborat:
boshlang’ich ta’lim (I — IV sinflar);
tayanch o’rta ta’lim (V — IX sinflar);
o’rta ta’lim (X — XI sinflar).
Umumiy o’rta ta’lim tashkilotining birinchi sinfiga bolalar ular yetti yoshga to’ladigan yilda qabul
qilinadi.
Boshlang’ich ta’lim ta’lim oluvchilarda umumiy o’rta ta’limni davom ettirish uchun zarur bo’lgan
savodxonlik, bilim, malaka va ko’nikmalar asoslarini shakllantirishga qaratilgan.
Tayanch o’rta ta’lim o’quv dasturiga muvofiq ta’lim oluvchilarga bilim, malaka va ko’nikmalarning
zaruriy hajmini beradi, ularda mustaqil fikrlash va tahlil qilish qobiliyatini rivojlantiradi.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_14.png)
![Tayanch o’rta ta’lim doirasida (VII sinfdan so’ng) ta’lim oluvchilarda kasblar bo’yicha birlamchi bilim
va ko’nikmalarni shakllantirish uchun ularni professional tashxislash va kasb-hunarga yo’naltirish
bo’yicha choralar amalga oshiriladi.
O’rta ta’lim o’quv dasturiga muvofiq ta’lim oluvchilar tomonidan zarur bilim, malaka va ko’nikmalar
o’zlashtirilishini, shuningdek ta’limning keyingi turi tanlanishini hamda yuqori malaka talab
qilinmaydigan kasblar egallanishini ta’minlaydi.
Professional tashxislash va kasb-hunarga yo’naltirish, shuningdek ta’lim oluvchilarni yuqori malaka talab
qilinmaydigan kasblarga tayyorlash tartibi qonun hujjatlarida belgilanadi.
Umumiy o’rta ta’lim umumiy o’rta ta’lim tashkilotlarida uzluksiz tarzda, majburiy bo’lgan o’n bir yil
davomida amalga oshiriladi.
O’rta maxsus ta’lim akademik liseylarda to’qqiz yillik tayanch o’rta ta’lim asosida ikki yil mobaynida
amalga oshiriladi va ta’lim oluvchilarning intellektual qobiliyatlarining jadal rivojlanishini, shuningdek
chuqur, tabaqalashtirilgan, kasb-xunarga va shaxsga yo’naltirilgan ta’lim olishini ta’minlaydi.
Nodavlat ta’lim tashkilotlarida umumiy o’rta va o’rta maxsus ta’lim to’lov-shartnoma asosida amalga
oshirilishi mumkin.
Iqtidorli va iste’dodli bolalarning qobiliyatini rivojlantirish uchun Prezident, ijod va boshqa
ixtisoslashtirilgan maktablar, shuningdek maktab-internatlar tashkil etilishi mumkin.
Jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo’lgan bolalar, shuningdek uzoq vaqt davolanishga
muhtoj bo’lgan bolalar davlat ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalarida, umumiy o’rta va o’rta maxsus
ta’lim tashkilotlarida inklyuziv shaklda yoki uy sharoitlarida yakka tartibda ta’lim oladi.
Umumiy o’rta ta’lim tashkilotlarining sinflarida (guruhlarida) ta’lim oluvchilar soni o’ttiz besh nafardan
oshmasligi kerak.
10-modda. Professional ta’lim
Professional ta’lim egallanadigan kasb va mutaxassislik bo’yicha quyidagi darajalarni o’z ichiga oladi:
boshlang’ich professional ta’lim;
o’rta professional ta’lim;
o’rta maxsus professional ta’lim.
Boshlang’ich professional ta’lim kasb-hunar maktablarida IX sinf bitiruvchilari negizida bepul asosda
kunduzgi ta’lim shakli bo’yicha umumta’lim fanlarining va mutaxassislik fanlarining ikki yillik
integrasiyalashgan dasturlari asosida amalga oshiriladi.
O’rta professional ta’lim kollejlarda davlat buyurtmasi yoki to’lov-shartnoma asosida kasblar hamda
mutaxassisliklarning murakkabligidan kelib chiqqan holda, davomiyligi ikki yilgacha bo’lgan kunduzgi,
kechki va sirtqi ta’lim shakllari bo’yicha umumiy o’rta, o’rta maxsus ta’lim hamda boshlang’ich
professional ta’lim negizida amalga oshiriladi.
O’rta maxsus professional ta’lim texnikumlarda umumiy o’rta, o’rta maxsus, boshlang’ich professional
va o’rta professional ta’lim negizida davlat buyurtmasi yoki to’lov-shartnoma asosida kasblar hamda
mutaxassisliklarning murakkabligidan kelib chiqqan holda, davomiyligi kamida ikki yil bo’lgan
kunduzgi, kechki va sirtqi ta’lim shakllari bo’yicha amalga oshiriladi.
Ushbu Qonun kuchga kirguniga qadar o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi (to’qqiz yillik umumiy o’rta va
uch yillik o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi) olgan fuqarolar ham o’rta professional va o’rta maxsus
professional ta’lim olish huquqiga ega.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_15.png)
![Kasb-hunar maktablari, kollejlar va texnikumlar ta’lim oluvchilarning o’zi tanlagan kasbga va
mutaxassislikka ega bo’lishini ta’minlaydi.
Fuqarolar shartnoma asosida ikkinchi va undan keyingi professional ta’limni olish huquqiga ega.
11-modda. Oliy ta’lim
Oliy ta’lim bakalavriat ta’lim yo’nalishlari va magistratura mutaxassisliklari bo’yicha yuqori malakali
kadrlar tayyorlanishini ta’minlaydi.
Oliy ma’lumotli kadrlarni tayyorlash oliy ta’lim tashkilotlarida (universitetlar, akademiyalar, institutlar,
oliy maktablar) amalga oshiriladi. Umumiy o’rta (o’n bir yillik ta’lim), o’rta maxsus (to’qqiz yillik
tayanch o’rta va ikki yillik o’rta maxsus ta’lim), boshlang’ich professional ta’lim (to’qqiz yillik tayanch
o’rta va ikki yillik boshlang’ich professional ta’lim) olgan shaxslar, shuningdek ushbu Qonun kuchga
kirguniga qadar o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi (to’qqiz yillik umumiy o’rta va uch yillik o’rta maxsus,
kasb-hunar ta’limi) olgan shaxslar oliy ma’lumot olish huquqiga ega.
Oliy ta’lim ikki bosqichga — bakalavriat va magistratura bosqichiga ega.
Bakalavriat oliy ta’lim yo’nalishlaridan biri bo’yicha chuqurlashtirilgan bilim, malaka va ko’nikmalar
beradigan, o’qish davomiyligi kamida uch yil bo’lgan tayanch oliy ta’limdir.
Magistratura tegishli bakalavriat negizidagi aniq mutaxassislik bo’yicha o’qish davomiyligi kamida bir
yil bo’lgan oliy ta’limdir.
Magistratura mutaxassisliklarining va ularga muvofiq bo’lgan bakalavriat ta’lim yo’nalishlarining
ro’yxati ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organi tomonidan belgilanadi.
Fuqarolar shartnoma asosida ikkinchi va undan keyingi oliy ma’lumotni olish huquqiga ega.
12-modda. Oliy ta’limdan keyingi ta’lim
Oliy ta’limdan keyingi ta’limni oliy ta’lim va ilmiy tashkilotlarda olish mumkin.
Oliy ta’limdan keyingi ta’lim doktorlik dissertasiyasini tayyorlash va himoya qilish maqsadida
mutaxassislikni chuqur o’rganishni va ilmiy izlanishlar olib borishni nazarda tutadigan tayanch
doktorantura, doktorantura va mustaqil izlanuvchanlik asosida ilmiy darajaga ega ilmiy va ilmiy-
pedagogik kadrlar tayyorlashni ta’minlaydi.
Tayanch doktorantura falsafa doktori (Doctor of Philosophy (PhD) ilmiy darajasiga da’vogar
izlanuvchilar uchun ishlab chiqarishdan ajralgan holda tashkil etiladigan oliy malakali ilmiy va ilmiy-
pedagog kadrlar ixtisosligi bo’yicha oliy ta’limdan keyingi ta’lim shakli hisoblanadi.
Doktorantura fan doktori (Doctor of Science (DSc) ilmiy darajasiga da’vogar izlanuvchilar uchun ishlab
chiqarishdan ajralgan holda tashkil etiladigan oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar ixtisosligi
bo’yicha oliy ta’limdan keyingi ta’lim shakli hisoblanadi.
Mustaqil izlanuvchilik falsafa doktori (Doctor of Philosophy (PhD) yoki fan doktori (Doctor of Science
(DSc) ilmiy darajalariga da’vogar izlanuvchilar uchun ishlab chiqarishdan ajralmagan holda tashkil
etiladigan oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar ixtisosligi bo’yicha oliy ta’limdan keyingi ta’lim
shakli hisoblanadi.
Ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlash, ilmiy darajalar va ilmiy unvonlar berish tartibi, shuningdek
harbiy, tibbiyot va boshqa ta’lim tashkilotlarida oliy ta’limdan keyingi ta’lim olish xususiyatlari qonun
hujjatlarida belgilanadi.
Oliy ta’limdan keyingi ta’limning davom etish muddati qonun hujjatlarida belgilanadi.
13-modda. Kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_16.png)
![Kadrlarni qayta tayyorlash tayanch mutaxassisliklar va kasblarga muvofiq bo’lgan yo’nalishlar bo’yicha
faoliyatni amalga oshirish uchun qo’shimcha kasbiy bilim, malaka va ko’nikmalarning zarur hajmi
egallanishini ta’minlaydi.
Kadrlar malakasini oshirish kasbiy bilim, malaka va ko’nikmalarning chuqurlashtirilishi hamda yangilab
borilishini ta’minlaydi, kadrlarning toifasi, darajasi, razryadi va lavozimi oshishiga xizmat qiladi.
Kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish shakllari va muddatlari tegishli davlat ta’lim
talablari bilan belgilanadi.
14-modda. Maktabdan tashqari ta’lim
Bolalarning ehtiyojlarini qanoatlantirish, bo’sh vaqti va dam olishini tashkil etish uchun davlat organlari,
nodavlat notijorat tashkilotlari, shuningdek tijorat tashkilotlari madaniy-estetik, ilmiy, texnikaviy, sport
yo’nalishidagi maktabdan tashqari ta’lim tashkilotlarini tashkil etishi mumkin.
Maktabdan tashqari ta’lim bolalarga uzluksiz ta’lim berishning tarkibiy qismi sifatida ularning iste’dodi
va qobiliyatini rivojlantirishga, ma’naviy ehtiyojlarini qanoatlantirishga qaratilgan.
Maktabdan tashqari ta’lim tashkilotlari jumlasiga bolalar, o’smirlar ijodiyoti saroylari, uylari, klublari va
markazlari, «Barkamol avlod» bolalar maktablari, bolalar-o’smirlar sport maktablari, bolalar musiqa va
san’at maktablari, studiyalar, axborot-kutubxona hamda sog’lomlashtirish muassasalari kiradi.
Maktabdan tashqari ta’lim berish tartibi ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organi tomonidan
belgilanadi.
15-modda. Ta’lim olish shakllari
Ta’lim olish shakllari quyidagilardan iborat:
ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim olish (kunduzgi);
ishlab chiqarishdan ajralmagan holda ta’lim olish (sirtqi, kechki, masofaviy);
dual ta’lim;
oilada ta’lim olish va mustaqil ta’lim olish;
katta yoshdagilarni o’qitish va ularga ta’lim berish;
inklyuziv ta’lim;
eksternat tartibidagi ta’lim;
mudofaa, xavfsizlik va huquqni muhofaza qilish faoliyati sohasida kadrlar tayyorlash.
16-modda. Masofaviy ta’lim
Masofaviy ta’lim o’quv rejalari va o’quv dasturlariga muvofiq ta’lim oluvchilar tomonidan zarur bilim,
malaka va ko’nikmalarni axborot-kommunikasiya texnologiyalaridan hamda Internet jahon axborot
tarmog’idan foydalangan holda masofadan turib olishga qaratilgan.
Masofaviy ta’limni tashkil etish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
belgilanadi.
17-modda. Dual ta’lim
Dual ta’lim ta’lim oluvchilar tomonidan zarur bilim, malaka va ko’nikmalarni olishga qaratilgan bo’lib,
ularning nazariy qismi ta’lim tashkiloti negizida, amaliy qismi esa ta’lim oluvchining ish joyida amalga
oshiriladi.
Dual ta’limni tashkil etish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_17.png)
![18-modda. Oilada ta’lim olish va mustaqil ta’lim olish
Davlat oilada ta’lim olishga va mustaqil ta’lim olishga ko’maklashadi. Bolalarning oilada ta’lim olishi va
mustaqil ta’lim olish uslubiy va maslahat yordami ko’rsatilgan holda tegishli o’quv dasturlari bo’yicha
amalga oshiriladi.
Oilada ta’lim olish va mustaqil ta’lim olish tartibi, shuningdek ta’lim oluvchilarning toifalari ta’lim
sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlari tomonidan belgilanadi.
Oilada ta’lim olish bolalar, oila, davlat va jamiyat manfaatlarini hisobga olgan holda davlat ta’lim
muassasasi hamda ta’lim oluvchilarning ota-onasi yoki boshqa qonuniy vakillari o’rtasidagi shartnoma
asosida amalga oshiriladi.
Mustaqil ta’lim olish yakka tartibda amalga oshiriladi hamda ta’lim oluvchilarni kasbiy, intellektual,
ma’naviy va madaniy rivojlantirishga xizmat qiladi.
Oilada ta’lim olgan va mustaqil ta’lim olgan shaxslarga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi
ta’lim to’g’risidagi hujjatni berish davlat ta’lim muassasalarining tasdiqlangan o’quv dasturiga muvofiq
eksternat tartibida amalga oshiriladi.
19-modda. Katta yoshdagilarni o’qitish va ularga ta’lim berish
Katta yoshdagilarni o’qitish va ularga ta’lim berish butun umr davomida o’qitishning markaziy tarkibiy
qismi bo’lib, ta’lim berish hamda o’qitishning jamiyat hayotida va mehnat faoliyatida katta
yoshdagilarning ishtirok etishini ta’minlashga qaratilgan barcha shakllarini o’z ichiga oladi, shuningdek
rasmiy, norasmiy va informal o’qitish jarayonlarining butun majmuini qamrab oladi.
Rasmiy ta’lim davlat ta’lim muassasalari hamda davlat tomonidan tan olingan akkreditasiyadan o’tgan
nodavlat ta’lim tashkilotlari ishtirokidagi institusionallashtirilgan (muayyan qoidalar va normalarni
mujassamlashtiruvchi), aniq maqsadga yo’naltirilgan va rejalashtirilgan ta’limdir.
Norasmiy ta’lim ta’lim xizmatlari taqdim etilishini ta’minlovchi shaxs yoki tashkilot tomonidan
institusionallashtirilgan (muayyan qoidalar va normalarni mujassamlashtiruvchi), aniq maqsadga
yo’naltirilgan va rejalashtirilgan bo’lib, shaxsni butun hayoti davomida o’qitishdagi rasmiy ta’limga
qo’shimcha va (yoki) uning muqobilidir.
Informal ta’lim aniq maqsadga yo’naltirilgan, ammo institusionallashtirilmagan (muayyan qoidalar va
normalarni mujassamlashtirmagan), rasmiy yoki norasmiy ta’limdan ko’ra kamroq tashkillashtirilgan va
tarkiblashtirilgandir hamda oiladagi, ish joyidagi, yashash joyidagi va kundalik hayotdagi o’quv
faoliyatini o’z ichiga olishi mumkin.
20-modda. Inklyuziv ta’lim
Inklyuziv ta’lim alohida ta’lim ehtiyojlari va individual imkoniyatlarning xilma-xilligini hisobga olgan
holda barcha ta’lim oluvchilar uchun ta’lim tashkilotlarida ta’lim olishga bo’lgan teng imkoniyatlarni
ta’minlashga qaratilgan.
Jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo’lgan bolalar (shaxslar) uchun ta’lim
tashkilotlarida inklyuziv ta’lim tashkil etiladi.
Inklyuziv ta’limni tashkil etish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
belgilanadi.
21-modda. Eksternat tartibidagi ta’lim
Eksternat tartibidagi ta’lim olish o’quv dasturlarini mustaqil ravishda o’zlashtirishni o’z ichiga olib, uning
yakunlari bo’yicha ta’lim oluvchilardan davlat ta’lim muassasalarida yakuniy va davlat attestasiyalaridan
o’tishni talab etadi.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_18.png)
![Eksternat tartibidagi ta’lim olishni tashkil etish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan belgilanadi.
22-modda. Mudofaa, xavfsizlik va huquqni muhofaza qilish faoliyati sohasida kadrlarni tayyorlash
Mudofaa, xavfsizlik va huquqni muhofaza qilish faoliyati sohasida kadrlarni tayyorlash ularning o’ziga
xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.
3-bob. Ta’lim tizimini boshqarish
23-modda. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ta’lim sohasidagi vakolatlari
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:
ta’lim sohasidagi yagona davlat siyosatini amalga oshiradi;
ta’lim sohasidagi davlat dasturlarini tasdiqlaydi va ularning amalga oshirilishini ta’minlaydi;
ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlariga rahbarlik qiladi;
ta’lim tashkilotlarini attestasiyadan va davlat akkreditasiyasidan, pedagog kadrlarni va ilmiy xodimlarni
attestasiyadan o’tkazish, nodavlat ta’lim tashkilotlariga ta’lim xizmatlari ko’rsatish faoliyatini amalga
oshirish huquqini beradigan lisenziyalar (bundan buyon matnda lisenziya deb yuritiladi) berish, ta’lim
to’g’risidagi hujjatlarga apostil qo’yish tartibini belgilaydi;
pedagogik kadrlarni ta’lim tashkilotlariga ishga qabul qilish va ular faoliyatini baholash tartibini
belgilaydi;
xorijiy davlatlarning ta’lim muassasalariga O’zbekiston Respublikasi hududida ta’lim faoliyati bilan
shug’ullanish huquqiga doir ruxsatnomalar beradi;
xorijiy davlatlarda olingan ta’lim to’g’risidagi hujjatlarni tan olish tartibini belgilaydi;
davlat namunasidagi ta’lim to’g’risidagi hujjatlarni tasdiqlaydi va davlat tomonidan tasdiqlangan
namunadagi ta’lim to’g’risidagi hujjatlar berish tartibini belgilaydi;
eksternat tartibida o’qitishga yo’l qo’yilmaydigan ta’lim yo’nalishlari, mutaxassisliklar va kasblar
ro’yxatini tasdiqlaydi;
faqat davlat ta’lim muassasalarida o’qitiladigan ta’lim yo’nalishlari, mutaxassisliklar va kasblar ro’yxatini
tasdiqlaydi;
davlat ta’lim muassasalari va tashkilotlariga qabul qilish tartibini belgilaydi;
davlat oliy ta’lim muassasalari rektorlarini, shuningdek davlat ishtirokida tashkil etiladigan oliy ta’lim
tashkilotlari (davlat ulushi bo’lgan nodavlat oliy ta’lim tashkilotlari, qo’shma ta’lim muassasalari, davlat-
xususiy sheriklik asosida tashkil etiladigan ta’lim muassasalari va boshqalar) rektorlarini (rahbarlarini)
lavozimga tayinlaydi hamda egallab turgan lavozimidan ozod etadi;
ta’lim oluvchilarni akkreditasiya qilingan bir ta’lim tashkilotidan boshqasiga ko’chirish, shuningdek
ularni o’qishdan chetlashtirish va qayta tiklash tartibini belgilaydi;
ta’lim tashkilotlari reytingini aniqlash tartibini belgilaydi;
kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tartibini belgilaydi;
mehnat bozori talablarini prognoz va tahlil qilish asosida ta’lim tashkilotlarida kadrlarni tayyorlash
bo’yicha davlat buyurtmalarini shakllantiradi;
ta’lim tashkilotlariga nisbatan moddiy-texnik, infratuzilmaviy va parametrik talablarni belgilaydi;](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_19.png)
![darsliklar va o’quv qo’llanmalarini tayyorlash hamda nashr etish tartibini, shuningdek ularni yetkazib
berishga va ulardan ta’lim tashkilotlarida foydalanishga qo’yiladigan talablarni belgilaydi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham
amalga oshirishi mumkin.
24-modda. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat
inspeksiyasining ta’lim sohasidagi vakolatlari
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat
inspeksiyasi (bundan buyon matnda Ta’lim inspeksiyasi deb yuritiladi) ta’lim tizimida o’quv-tarbiya
jarayoni, professor-o’qituvchilar tarkibi, kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini
oshirish sifati ustidan nazorat qilish sohasida davlat siyosatini amalga oshiradigan, ta’lim sohasidagi
maxsus vakolatli davlat boshqaruvi organidir.
Ta’lim inspeksiyasi:
ta’lim tashkilotlarini attestasiyadan va davlat akkreditasiyasidan, shuningdek ta’lim tashkilotlarining
pedagog xodimlarini attestasiyadan o’tkazadi;
ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiya jarayonining sifati monitoringini amalga oshiradi;
maktabgacha, umumiy o’rta, o’rta maxsus, professional va maktabdan tashqari ta’lim tashkilotlarining
pedagog xodimlariga lavozimlar va malaka toifalarini berish jarayonini nazorat qiladi hamda unda
ishtirok etadi;
nodavlat ta’lim tashkilotlariga lisenziyalar beradi;
ta’lim tashkilotlarining reytingini aniqlaydi;
aniqlangan ta’lim to’g’risidagi qonun hujjatlari buzilishlari yuzasidan tegishli davlat boshqaruvi
organlariga va ta’lim tashkilotlariga taqdimnomalar kiritadi.
Ta’lim inspeksiyasi qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin.
25-modda. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan
maktablarni rivojlantirish agentligining ta’lim sohasidagi vakolatlari
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan
maktablarni rivojlantirish agentligi:
Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan maktablarda yoshlarni aniqlash, tanlash, o’qitish va tarbiyalash
sohasida davlat siyosatini ishlab chiqadi va uni amalga oshiradi;
Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan maktablar uchun davlat ta’lim standartlarini tasdiqlaydi;
davlat ta’lim standartlariga muvofiq Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan maktablar faoliyatini yagona
tarzda muvofiqlashtirishni hamda unga uslubiy rahbarlik qilishni amalga oshiradi;
Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan maktablarning moddiy-texnika bazasini mustahkamlaydi, mazkur
maktablarda bino va inshootlarni ekspluatasiya qilish ishlarini monitoring qiladi va muvofiqlashtiradi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan
maktablarni rivojlantirish agentligi qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi
mumkin.
26-modda. Ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlari
O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi, Oliy va o’rta maxsus
ta’lim vazirligi ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlaridir.
Ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlari o’z vakolatlari doirasida:](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_20.png)
![ta’lim sohasidagi yagona davlat siyosatini amalga oshiradi;
ta’lim sohasidagi tarmoq davlat dasturlarini ishlab chiqadi, tasdiqlaydi va amalga oshiradi;
ta’lim tashkilotlari faoliyatini muvofiqlashtiradi va ularga uslubiy rahbarlik qilishni amalga oshiradi;
davlat ta’lim standartlari (shu jumladan maktabgacha ta’lim va tarbiya davlat standarti) va davlat ta’lim
talablarida kadrlarning ma’lumoti darajasiga va kasbiy tayyorgarligi sifatiga qo’yilgan talablarning ta’lim
tashkilotlari tomonidan bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi;
davlat ta’lim standartlari (shu jumladan maktabgacha ta’lim va tarbiya davlat standartini) va davlat ta’lim
talablari ishlab chiqilishini ta’minlaydi va ularni tasdiqlaydi;
ta’lim oluvchilarning bilim, malaka va ko’nikmalarini baholash tartibini belgilaydi;
professional ta’limning kasblar va mutaxassisliklar, oliy ta’limning bakalavriat ta’lim yo’nalishlari va
magistratura mutaxassisliklari, shuningdek bilim sohalari va ta’lim sohalari ro’yxatini belgilaydi;
ta’lim-tarbiya jarayoniga o’qitishning ilg’or shakllari, yangi pedagogik texnologiyalar, o’qitishning texnik
va axborot vositalari joriy etilishini ta’minlaydi;
ta’lim tashkilotlarida kadrlarning kasbiy tayyorgarligi sifatini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarni
ishlab chiqadi, o’quv dasturlarini takomillashtiradi;
o’quv adabiyotlarini tayyorlash va nashr qilishni tashkil etadi;
o’zlashtirishni baholashga, o’quv jarayonini, ta’lim oluvchilarning yakuniy davlat attestasiyasini tashkil
etishga oid normativ-huquqiy hujjatlarni tasdiqlaydi, shuningdek eksternat tartibida ta’lim oluvchilarning
toifalarini belgilaydi;
davlat oliy ta’lim muassasalarining rektorlarini tayinlash to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasiga takliflar kiritadi;
ta’lim tashkilotlarining rahbar va pedagog kadrlarini tayyorlashni, qayta tayyorlashni va ularning
malakasini oshirishni tashkil etadi;
ta’lim tashkilotlarida moddiy-texnika resurslaridan foydalanishga doir talablarni ishlab chiqadi;
ta’lim sohasidagi normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok etadi;
ta’lim sohasida xalqaro hamkorlikni amalga oshiradi.
Ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni
ham amalga oshirishi mumkin.
27-modda. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining ta’lim sohasidagi vakolatlari
Mahalliy davlat hokimiyati organlari:
ta’lim sohasidagi vakolati davlat boshqaruvi organlari bilan kelishilgan holda davlat ta’lim muassasalarini
tashkil etadi, qayta tashkil etadi va tugatadi, bundan respublika tasarrufidagi ta’lim muassasalari
mustasno;
o’z vakolatlari doirasida tegishli hududda davlat ta’lim muassasalari uchun moliyalashtirish hajmini
belgilaydi;
fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining
boshqa institutlari bilan ta’lim tashkilotlarini rivojlantirish masalalari yuzasidan hamkorlik qiladi;
davlat umumiy o’rta ta’lim muassasalariga biriktirilgan hududlarni (mikrouchastkalarni) belgilaydi;
ta’lim sohasida xalqaro hamkorlikni amalga oshirishda ta’lim tashkilotlariga ko’maklashadi;](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_21.png)
![ta’lim oluvchilar uchun sifatli ta’limni, tarbiyani ta’minlash, ularning iste’dodini shakllantirish va
namoyon etish maqsadida joylarda ularga zarur sharoitlar yaratish bo’yicha dasturlarni ishlab chiqadi;
o’z vakolatlari doirasida ta’lim sohasidagi davlat-xususiy sheriklikni rivojlantiradi va nodavlat ta’lim
tashkilotlari tarmog’ini kengaytirishga ko’maklashadi;
umumiy o’rta ta’lim tashkilotlari bitiruvchilari bandligini ta’minlashga ko’maklashadi.
Mahalliy davlat hokimiyati organlari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga
oshirishi mumkin.
28-modda. Ta’lim tashkilotini boshqarish
Ta’lim tashkilotini boshqarishni tegishincha quyidagilar amalga oshiradi:
pedagogik kengash;
kuzatuv (vasiylik) kengashi;
oliy ta’lim tashkilotining kengashi;
ta’lim tashkilotining rahbari.
Ta’lim tashkilotlarida jamoatchilik boshqaruvi organlari tashkil etilishi mumkin.
Ta’lim tashkilotlarini boshqarishda va kadrlar tayyorlashda kadrlar talabgorlari ishtirok etadi.
4-bob. Ta’lim faoliyatini tashkil etish va uning nazoratini amalga oshirish
29-modda. Ta’lim tashkilotlarining huquqiy maqomi
O’zbekiston Respublikasining ta’lim tashkilotlari va ularning filiallari, shuningdek xorijiy davlatlar ta’lim
tashkilotlarining filiallari yuridik shaxs maqomi bilan tashkil etiladi.
Oilaviy nodavlat maktabgacha ta’lim tashkiloti shaklidagi ta’lim xizmatlari yakka tartibdagi tadbirkorlar
sifatida ro’yxatga olingan jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshiriladi.
Nodavlat ta’lim tashkilotlari lisenziya olingan kundan e’tiboran ta’lim faoliyati bilan shug’ullanishga
haqli.
Ta’lim tashkilotlari o’z faoliyatini ustav va (yoki) boshqa ta’sis hujjatlari asosida yuritadi.
Ta’lim tashkilotlari o’quv-tarbiya va o’quv-ilmiy-ishlab chiqarish majmualariga birlashishga haqli.
Ta’lim tashkilotlarida siyosiy partiyalarning tashkiliy tuzilmalarini tashkil etishga yo’l qo’yilmaydi.
30-modda. Ta’lim tashkilotlarini tashkil etish, qayta tashkil etish va tugatish
Davlat oliy ta’lim, o’rta maxsus, professional ta’lim muassasalari va ularning filiallari, shuningdek davlat
ishtirokidagi oliy, o’rta maxsus, professional ta’lim tashkilotlari va ularning filiallari O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining yoki O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari bilan
tashkil etiladi.
Iqtisodiyotning va ijtimoiy sohaning oliy ma’lumotli malakali kadrlarga bo’lgan ehtiyojlarini, shuningdek
aholining oliy ta’lim olishga bo’lgan ehtiyojini qanoatlantirish maqsadida mamlakat hududida xorijiy oliy
ta’lim tashkilotlarining filiallari (markazlari, ta’lim kampuslari) va boshqa bo’linmalari tashkil etilishi
mumkin.
Xorijiy oliy ta’lim tashkilotlarining bo’linmalari O’zbekiston Respublikasida yuridik shaxs maqomi bilan
tashkil etiladi.
Xorijiy oliy ta’lim tashkilotlarining, shuningdek xalqaro tashkilotlarning ta’lim muassasalari filiallari
(markazlari, ta’lim kampuslari) va boshqa bo’linmalari faoliyatini tashkil etish masalalari bo’yicha](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_22.png)
![O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
yoki Vazirlar Mahkamasining qarorlari qabul qilinishi mumkin.
Kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish bo’yicha davlat ta’lim muassasalari:
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan institutlar va markazlar shaklida;
tegishli vazirliklar, davlat qo’mitalari hamda idoralar tomonidan O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta
maxsus ta’lim vazirligi bilan kelishilgan holda oliy ta’lim muassasalarining fakultetlari va kurslari
shaklida tashkil etiladi.
Davlat umumiy o’rta va maktabdan tashqari ta’lim muassasalari:
respublika bo’ysunuvida vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralari tomonidan Qoraqalpog’iston
Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari bilan kelishgan holda;
Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri bo’ysunuvida tegishincha Qoraqalpog’iston
Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tomonidan O’zbekiston
Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi bilan kelishilgan holda;
tumanlar va shaharlar bo’ysunuvida tumanlar va shaharlar hokimliklari tomonidan O’zbekiston
Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi bilan kelishilgan holda tashkil etiladi.
Nodavlat ta’lim muassasalarini tashkil etish ularning ta’sischilari tomonidan amalga oshiriladi.
Ta’lim tashkilotlarini qayta tashkil etish va tugatish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga
oshiriladi.
Ta’lim tashkilotlarini tashkil etish, qayta tashkil etish va tugatish to’g’risidagi ma’lumotlar davlat
statistika organlariga, Ta’lim inspeksiyasiga hamda O’zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat
munosabatlari vazirligining hududiy organlariga taqdim etiladi.
31-modda. Nodavlat ta’lim tashkilotlari
Nodavlat ta’lim tashkilotlari o’z faoliyatini lisenziya asosida amalga oshiradi.
Nodavlat ta’lim tashkilotlari lisenziya talablariga va shartlariga muvofiq ta’lim xizmatlari ko’rsatadi.
Davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablariga muvofiq ta’lim xizmatlarini ko’rsatuvchi nodavlat
ta’lim tashkilotlari bitiruvchilarga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi ta’lim to’g’risidagi
hujjatlarni beradi.
Mustaqil ishlab chiqilgan va lisenziyada ko’rsatilgan o’quv dasturlari bo’yicha ta’lim xizmatlari
ko’rsatadigan nodavlat ta’lim tashkilotlari bitiruvchilarga O’zbekiston Respublikasida tan olinadigan
ta’lim to’g’risidagi hujjatlarni beradi.
Nodavlat ta’lim tashkilotlari normativ-huquqiy hujjatlar talablariga muvofiq ta’lim-tarbiya jarayonini
tashkil etish uchun zarur shart-sharoitlar yaratish va yuqori kasbiy mahoratga ega bo’lgan pedagog
kadrlar va boshqa kadrlarni jalb qilish bo’yicha chora-tadbirlar ko’radi.
Nodavlat ta’lim tashkilotlari tomonidan ishlab chiqilgan o’quv dasturlari bo’yicha o’qitish ta’lim oluvchi
yoxud uning ota-onaci yoki boshqa qonuniy vakillari va nodavlat ta’lim tashkiloti o’rtasida tuziladigan,
o’qitish muddatlari, shartlari va to’lovlari, tomonlarning huquq va majburiyatlari hamda boshqa shartlar
belgilanadigan shartnoma asosida amalga oshiriladi.
32-modda. Ta’lim tashkilotining ustavi
Ta’lim tashkilotining ustavi ta’lim turlarining o’ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda ishlab
chiqiladi.
Ta’lim tashkilotining ustavida, qoida tariqasida, quyidagilar ko’rsatiladi:](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_23.png)
![ta’lim turi va shakli;
ta’lim tashkilotining maqsad va vazifalari;
o’quv-tarbiyaviy va ilmiy-metodik ishlarni tashkil etish hamda mazmuni;
ta’lim tashkilotiga qabul qilish tartibi;
ta’lim tashkilotining tuzilmasi, boshqaruv organlari va jamoatchilik tuzilmalari;
ta’lim oluvchilar, pedagog kadrlar, o’quv-tarbiya ishlari bo’yicha xodimlar, ma’muriy-boshqaruv
xodimlarining maqomi, huquqlari va majburiyatlari;
ta’lim tashkilotining mol-mulki va vositalari;
ta’lim tashkilotini tashkil etish, qayta tashkil etish va tugatish tartibi.
Ta’lim tashkilotining namunaviy ustavi:
umumiy o’rta ta’lim tashkilotlari, ixtisoslashtirilgan maktablar va maktabdan tashqari ta’lim tashkilotlari
uchun — O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan;
Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan maktablar uchun — O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
huzuridagi Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan maktablarni rivojlantirish agentligi tomonidan;
oliy ta’lim muassasalari huzuridagi ixtisoslashtirilgan maktablar, o’rta maxsus, professional va oliy ta’lim
tashkilotlari uchun — O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan;
kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish bo’yicha ta’lim tashkilotlari uchun — tegishli
vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralar tomonidan ishlab chiqiladi.
Ta’lim tashkilotining ustavi ta’lim tashkilotining ta’sischilari tomonidan tasdiqlanadi va hududiy
tegishlilik bo’yicha Davlat xizmatlari markazi tomonidan ro’yxatga olinadi.
33-modda. Ta’lim berish tili
Ta’lim tashkilotlarida o’qitish tilidan foydalanish tartibi «Davlat tili haqida»gi O’zbekiston
Respublikasi Qonuni bilan tartibga solinadi.
34-modda. Davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablari
Davlat ta’lim standartlari umumiy o’rta, o’rta maxsus, professional hamda oliy ta’lim mazmuni va
sifatiga oid talablarni belgilaydi.
Davlat ta’lim talablari:
maktabdan tashqari ta’lim, oliy ta’limdan keyingi ta’lim, shuningdek kadrlarni qayta tayyorlash va
ularning malakasini oshirish mazmunini;
ta’lim tuzilmasini va ta’limni amalga oshirish shartlarini;
ta’lim oluvchilarning jismoniy, shaxsiy, intellektual, ilmiy va kasbga oid sifatlari to’g’risidagi normalarni
belgilaydi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standarti qo’llaniladi.
Davlat ta’lim standartlarini va (yoki) davlat ta’lim talablarini bajarish barcha ta’lim tashkilotlari uchun
majburiydir, bundan ushbu moddaning beshinchi qismida nazarda tutilgan hollar mustasno.
Nodavlat ta’lim tashkilotlari mustaqil ishlab chiqilgan va lisenziyada ko’rsatilgan o’quv dasturlari asosida
ta’lim faoliyatini amalga oshirishlari mumkin.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_24.png)
![O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi davlat ta’lim standartlari, malaka talablari,
oliy ta’lim, o’rta maxsus ta’lim hamda professional ta’limning o’quv rejalari va o’quv dasturlari ishlab
chiqilishini ta’minlaydi. Ushbu maqsadlar uchun O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim
vazirligi tayanch davlat oliy ta’lim va professional ta’lim muassasalarini belgilaydi.
Tayanch davlat oliy ta’lim va professional ta’lim muassasalari kadrlarning talabgorlari ishtirokida davlat
ta’lim standartlarini, malaka talablarini, o’quv rejalari va o’quv dasturlarini tayyorlashni amalga oshiradi.
Davlat ta’lim standartlari kasbiy standartlar asosida ishlab chiqiladi.
O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standartlari ishlab
chiqilishini ta’minlaydi.
Oliy, professional, o’rta maxsus va umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standartlari, malaka talablari,
o’quv rejalari va o’quv dasturlari tegishincha O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim
vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi
Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan maktablarni rivojlantirish agentligi tomonidan tasdiqlanadi. Tegishli
vakolatlar berilgan boshqa vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralar davlat ta’lim standartlarini
O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi bilan kelishilgan holda ishlab chiqadi
hamda tasdiqlaydi.
Davlat ta’lim talablari ta’lim sohasidagi tegishli vakolatli davlat boshqaruvi organlari tomonidan ishlab
chiqiladi va tasdiqlanadi.
Jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo’lgan shaxslarni o’qitish maxsus o’quv dasturlari
asosida amalga oshiriladi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi davlat oliy ta’lim muassasalariga mustaqil
ishlab chiqilgan va tasdiqlangan o’quv dasturlari, malaka talablari hamda o’quv rejalari asosida ta’lim
xizmatlari ko’rsatish bo’yicha vakolatlarni berishi mumkin.
35-modda. Ta’lim jarayoniga o’quv rejalari va o’quv dasturlarini joriy etish
O’quv rejalari va o’quv dasturlari tegishli ta’lim bosqichlarining maqsad hamda vazifalari asosida ishlab
chiqiladi.
Tegishli davlat ta’lim muassasalari va tashkilotlaridagi o’quv rejalari va o’quv dasturlarining mazmuni,
ularni ishlab chiqish hamda joriy etish tartibi O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi,
Xalq ta’limi vazirligi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Prezident, ijod va
ixtisoslashtirilgan maktablarni rivojlantirish agentligi hamda Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi
tomonidan belgilanadi.
Umumta’lim fanlarining o’quv dasturlari shaxsni har tomonlama kamol toptirishga, ta’lim oluvchilarda
bilim, malaka, ko’nikmalarni, saviyani shakllantirishga va ularning qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan
bo’lishi kerak.
Kasbga oid fanlarning o’quv dasturlari ta’lim oluvchilar tomonidan tegishli kasblar va mutaxassisliklarni
egallashga qaratilgan.
Ta’lim jarayoniga o’quv rejalari va o’quv dasturlarini joriy etish ta’lim tashkilotlari tomonidan amalga
oshiriladi.
O’quv rejalari va o’quv dasturlarini joriy etish jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalar,
o’qitishning innovasion shakllari va usullari, axborot-kommunikasiya texnologiyalari qo’llaniladi.
Ta’lim jarayoniga o’quv rejalari va o’quv dasturlarini joriy etish chog’ida ta’lim tashkilotlari kredit-
modul tizimiga asoslangan o’qitish texnologiyalaridan foydalanishi mumkin.
O’quv rejasida, qoida tariqasida, ta’lim jarayonining jadvali, o’qitishning boshlanishi, muddati va
davriyligi, o’quv yillari, choraklar, semestrlar, amaliyot, ta’tillar hamda attestasiya, ajratilgan haftalar](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_25.png)
![soni, o’rganiladigan fanlar (modullar) va ularga ajratilgan soatlar (kreditlar) hamda boshqa zarur
parametrlar aks ettiriladi.
Professional va oliy ta’lim, kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishga doir o’quv
rejalarda ta’lim oluvchilar uchun amaliyot o’tash nazarda tutiladi.
Ta’lim oluvchilarning amaliyotni o’tash tartibi va uni tashkil etish ta’lim sohasidagi vakolatli davlat
boshqaruvi organlari tomonidan belgilanadi.
Professional va oliy ta’limga doir o’quv rejalari davlat ta’lim standartlariga muvofiq mutaxassislik
fanlaridan, shuningdek umumkasbiy, matematika, tabiiy-ilmiy, gumanitar va qo’shimcha fanlardan
shakllantiriladi.
O’quv rejalariga davlat boshqaruvi organlarining topshiriqlariga asosan va ushbu Qonunda nazarda
tutilmagan boshqa yo’l bilan qo’shimcha fanlarni kiritishga yo’l qo’yilmaydi.
36-modda. Ta’lim sohasidagi eksperimental va innovasion faoliyat
Ta’lim sohasidagi eksperimental va innovasion faoliyat ta’limni modernizasiya qilish maqsadida amalga
oshiriladi hamda yangi ta’lim texnologiyalari va resurslarini ishlab chiqishga, ularni sinovdan o’tkazishga
hamda ta’lim jarayoniga joriy etishga qaratilgan. Eksperimental va innovasion faoliyatni amalga oshirish
tartibi va shartlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlari
innovasion o’quv dasturlari va loyihalarini amalga oshirish hamda ularning natijalarini amaliyotga joriy
etish uchun o’z vakolatlari doirasida shart-sharoitlar yaratadi.
Iqtisodiy rivojlanish va innovasion faoliyat ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, davlat tomonidan oliy
ta’lim tashkilotlari olimlarining ilmiy-tadqiqot ishlari natijalarini ishlab chiqarish jarayoniga joriy etish
uchun tegishli shart-sharoitlar, shuningdek oliy ta’lim tashkilotlari ta’lim jarayonining yanada
takomillashtirilgan shakllariga bosqichma-bosqich o’tishi uchun imkoniyatlar yaratiladi.
Ta’lim tashkilotlari eksperimental va innovasion faoliyatda masofaviy ta’lim texnologiyalaridan
foydalanishi mumkin.
37-modda. Ta’lim tashkilotlari faoliyatining ochiqligi va shaffofligi
Ta’lim tashkilotlari faoliyatining ochiqligi va shaffofligi ularning rasmiy veb-saytlarida Internet jahon
tarmog’ida joylashtiriladigan ta’lim tashkilotlari faoliyati to’g’risidagi ochiq axborot resurslari bilan
ta’minlanadi.
Ta’lim tashkilotlari rasmiy veb-saytlarida quyidagilarni joylashtiradi:
ta’lim tashkilotining ustavi;
ta’lim berish tillari haqida ma’lumot;
davlat ta’lim standartlari, davlat ta’lim talablari;
ta’lim faoliyatining moddiy-texnika ta’minoti haqida ma’lumot;
lisenziya (nodavlat ta’lim tashkilotlari uchun);
ta’lim tashkilotining reytingi;
ta’lim faoliyatini amalga oshirish uchun davlat akkreditasiyasi to’g’risidagi sertifikat;
ilmiy tadqiqotlar yo’nalishlari va natijalari, shuningdek ularni amalga oshirish uchun ilmiy-tadqiqot
bazasi to’g’risidagi ma’lumot (oliy ta’lim uchun);
ta’lim oluvchilarga stipendiyalar berish tartibi, ularga ijtimoiy yordam ko’rsatishning mavjudligi va
shartlari to’g’risidagi ma’lumot;](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_26.png)
![vaqtincha yashash joylarining mavjudligi va yashash joylarining soni, shuningdek to’lov miqdori
to’g’risidagi ma’lumot;
pedagoglar va ta’lim oluvchilarning soni, shuningdek pedagoglarning ilmiy salohiyati to’g’risidagi
ma’lumot.
Ta’lim tashkilotlarining rasmiy veb-saytlariga joylashtiriladigan axborotning ishonchligini ta’minlash
uchun ta’lim tashkilotlarining rahbarlari shaxsan javobgardir.
Ayrim ta’lim tashkilotlarining faoliyati to’g’risidagi axborotdan foydalanish qonun hujjatlarida
belgilangan hollarda va tartibda cheklanishi mumkin.
38-modda. Ta’lim tashkilotlariga o’qishga qabul qilish
Ta’lim tashkilotlariga o’qishga qabul qilish barcha talabgorlar uchun ta’lim olishga doir teng
imkoniyatlarning ta’minlanishi prinsipi asosida amalga oshiriladi, shaxslarning ayrim toifalari bundan
mustasno, ularga qonun hujjatlariga muvofiq imtiyozlar berilishi mumkin.
Ta’lim tashkilotlari talabgorlarni va (yoki) ularning ota-onasini yoki boshqa qonuniy vakillarini ustav,
lisenziya (nodavlat ta’lim tashkilotlari uchun), davlat akkreditasiyasi to’g’risidagi sertifikat, o’quv dasturi
hamda ta’lim faoliyatini tartibga soluvchi boshqa hujjatlar, ta’lim oluvchilarning huquqlari va
majburiyatlari bilan tanishtirishi shart.
Jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo’lgan bolalar o’qishga o’z ota-onasining yoki
boshqa qonuniy vakillarining roziligiga va tibbiy-psixologik-pedagogik komissiyaning xulosasiga binoan
qabul qilinadi.
Ayrim ta’lim tashkilotlariga (oliy ta’lim muassasalariga, akademik liseylarga, Prezident, ijod,
ixtisoslashtirilgan maktablar va boshqalarga) o’qishga qabul qilish tanlov asosida amalga oshiriladi.
Ta’lim tashkilotlariga tanlov asosida o’qishga qabul qilish chog’ida tanlov ishtirokchilariga tanlovni
o’tkazish tartibi to’g’risidagi axborot taqdim etiladi.
Davlat oliy ta’lim va professional ta’lim muassasalariga o’qishga qabul qilish davlat granti va (yoki)
to’lov-shartnoma asosida amalga oshiriladi.
Davlat ta’lim muassasalariga o’qishga qabul qilish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan belgilanadi.
Nodavlat ta’lim tashkilotlariga o’qishga qabul qilish tartibi ushbu ta’lim tashkilotlari tomonidan
belgilanadi.
Chet ellik fuqarolarni O’zbekiston Respublikasining davlat ta’lim muassasalariga qabul qilish to’lov-
shartnoma asosida (bundan davlat granti ajratilgan hollar mustasno) amalga oshiriladi.
Oliy ta’lim muassasalariga davlat granti asosida o’qishga qabul qilish parametrlari O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti tomonidan belgilanadi.
Oliy ta’lim muassasalariga o’qishga qabul qilish chog’ida imtiyozli kontingent uchun qo’shimcha qabul
parametrlari belgilanadi.
39-modda. Davlat ta’lim muassasalariga o’qishga maqsadli qabul qilish
Davlat ta’lim muassasalariga o’qishga maqsadli qabul qilish tegishli hududlarning, sohalar va
tarmoqlarning kadrlarga bo’lgan ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda ular uchun belgilangan ta’lim
oluvchilarni qabul qilish parametrlari doirasida amalga oshiriladi.
Davlat ta’lim muassasalariga o’qishga maqsadli qabul qilish kadrlar buyurtmachilari, davlat ta’lim
muassasalari va fuqarolar o’rtasida tuziladigan shartnomalar asosida amalga oshiriladi.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_27.png)
![Davlat ta’lim muassasalariga maqsadli qabul qilish tartibida o’qishga kirish umumiy asoslarda tanlov
natijalariga muvofiq amalga oshiriladi.
40-modda. Ta’lim to’g’risidagi hujjat
Akkreditasiya qilingan ta’lim tashkilotlarining davlat ta’lim standartlariga va davlat ta’lim talablariga
muvofiq ta’lim olgan bitiruvchilariga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi ta’lim to’g’risidagi
hujjat (shahodatnoma, diplom, sertifikat, guvohnoma) beriladi. Davlat tomonidan tasdiqlangan
namunadagi ta’lim to’g’risidagi hujjat oilada ta’lim olgan yoki mustaqil ta’lim olgan hamda akkreditasiya
qilingan davlat ta’lim muassasalarining tegishli o’quv dasturlari bo’yicha eksternat tartibida yakuniy va
davlat attestasiyasidan o’tgan shaxslarga ham beriladi.
O’rta maxsus ta’lim, professional ta’lim hamda oliy ta’lim to’g’risidagi diplomga o’zlashtirilgan fanlar
ro’yxati, ularning hajmlari va fanlar bo’yicha baholari yozilgan varaqa ilova qilinadi.
Tegishli ilmiy darajani olish uchun dissertasiya himoya qilgan shaxslarga falsafa doktori (Doctor of
Philosophy (PhD) yoki fan doktori (Doctor of Science (DSc) ilmiy darajasi beriladi va davlat tomonidan
tasdiqlangan namunadagi diplom topshiriladi.
O’zbekiston Respublikasining va xorijiy davlatlarning hukumatlari o’rtasidagi ikki tomonlama bitimlar
asosida ta’lim to’g’risidagi hujjatlarni o’zaro tan olish amalga oshirilishi mumkin.
Uzluksiz ta’limning tegishli turini tamomlamagan shaxslarga belgilangan namunadagi ma’lumotnoma
beriladi.
Davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi ta’lim to’g’risidagi hujjat, shuningdek nodavlat ta’lim
tashkilotlari tomonidan beriladigan O’zbekiston Respublikasida tan olinadigan ta’lim to’g’risidagi hujjat
uzluksiz ta’limning keyingi turi (darajasi) bo’yicha o’qishni davom ettirish yoki tegishli mutaxassislik va
kasb bo’yicha ishlash huquqini beradi.
Xorijiy davlatlarning va O’zbekiston Respublikasining oliy ta’lim tashkilotlari o’rtasida tuzilgan
shartnoma asosida ularning bitiruvchilariga O’zbekiston Respublikasi hududida oliy ma’lumot
to’g’risidagi hujjat sifatida tan olinadigan ikki tomonlama diplom (Double Diploma) berilishi mumkin.
41-modda. Ta’lim tashkilotlarining reytingi
Ta’lim tashkilotlarining reytingi:
ta’lim tashkilotlari o’rtasida sog’lom raqobat muhitini shakllantirish;
ilmiy-pedagogik faoliyat darajasining o’sishini va sifatining oshishini rag’batlantirish;
pedagog xodimlarning ilmiy salohiyatidan samarali foydalanish;
o’qitish sifatining yuqori ko’rsatkichlariga erishish;
mehnat bozorida talab yuqori bo’lgan malakali kadrlar tayyorlash maqsadlarida belgilanadi.
Reytingni belgilash uchun ta’lim tashkiloti tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlarning ishonchliligi
uchun ta’lim tashkilotining rahbari shaxsan javobgar bo’ladi.
42-modda. Ta’lim tizimidagi monitoring
Ta’lim tizimidagi monitoring ta’limning holatini, ta’lim natijalarining o’zgarishi sur’atlarini, ta’lim
faoliyatini amalga oshirish uchun yaratilgan shart-sharoitlarni o’rganish va kuzatishni, shuningdek ta’lim
oluvchilarning kontingenti to’g’risidagi ma’lumotlarni va boshqaruv qarorlari qabul qilinishini tahlil
etishni o’z ichiga oladi.
Ta’lim tashkilotlarining monitoringi Ta’lim inspeksiyasi, ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi
organlari va ularning hududiy bo’linmalari tomonidan amalga oshiriladi.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_28.png)
![Ta’lim holatining tahlili va uni rivojlantirish istiqbollari to’g’risidagi axborot Ta’lim inspeksiyasining,
ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlarining va ular hududiy bo’linmalarining, shuningdek
ta’lim tashkilotlarining rasmiy veb-saytlariga joylashtiriladi.
Ta’lim tizimidagi ma’lumotlar jumlasiga rasmiy statistika ma’lumotlari, ta’lim tizimi monitoringi
natijalari, ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlarining va ular hududiy bo’linmalarining,
mahalliy davlat hokimiyati organlarining hamda ta’lim tashkilotlarining ma’lumotlari kiradi.
43-modda. Ta’lim sohasidagi davlat nazorati
Ta’lim sohasidagi davlat nazorati berilayotgan ta’limning mazmuni va sifati davlat ta’lim standartlariga,
davlat ta’lim talablari va o’quv dasturlariga, shuningdek ushbu Qonun talablariga muvofiqligini aniqlash
yo’li bilan amalga oshiriladi.
Ta’lim tashkilotlari ta’lim sifati ustidan nazoratni amalga oshirishda Ta’lim inspeksiyasiga, ta’lim
sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlariga ko’maklashadi.
Ta’lim tashkilotlari tomonidan berilayotgan ta’limning mazmuni va sifati ta’lim to’g’risidagi qonun
hujjatlariga nomuvofiqligi aniqlangan hollarda Ta’lim inspeksiyasi nomuvofiqlikni bartaraf etish
yuzasidan ularga taqdimnoma kiritadi. Aniqlangan nomuvofiqlik bartaraf etilmagan taqdirda Ta’lim
inspeksiyasi ta’lim tashkilotining davlat akkreditasiyasi to’g’risidagi sertifikatini qonun hujjatlariga
muvofiq bekor qilishga haqli.
Ta’lim sifati ustidan nazorat qilish vakolatlariga ega bo’lmagan organlar tomonidan ta’lim
tashkilotlarining ta’lim sifatini, ta’lim jarayoni tashkil etilishini, pedagog xodimlarining mehnat
faoliyatini, ta’lim oluvchilarining o’zlashtirishini tekshirishga yo’l qo’yilmaydi.
Ta’lim inspeksiyasi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Tadbirkorlik subyektlarining
huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo’yicha vakilni xabardor qilgan holda nodavlat ta’lim
tashkilotlarida ta’lim sifati ustidan nazorat va monitoringni amalga oshiradi.
5-bob. Ta’lim tashkilotlari pedagog xodimlarining huquqiy maqomi
44-modda. Pedagogik faoliyat bilan shug’ullanish huquqi
Tegishli ma’lumoti, kasbiy tayyorgarligi bo’lgan va ma’naviy-axloqiy fazilatlarga ega shaxslar pedagogik
faoliyat bilan shug’ullanish huquqiga ega. Magistraturani tamomlagan shaxslar va diplomli mutaxassislar
o’z mutaxassisligi bo’yicha pedagogik faoliyat bilan shug’ullanish huquqiga ega.
Agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, pedagogik oliy ma’lumotga ega
bo’lmagan shaxslarga qayta tayyorlash kurslaridan o’tganidan keyin ta’lim tashkilotlarida (bundan oliy
ta’lim tashkilotlari mustasno) pedagogik faoliyat bilan shug’ullanish huquqi beriladi.
Ishlab chiqarish ta’limi ustalari qayta tayyorlash kurslaridan o’tmasdan professional ta’lim tashkilotlarida
pedagogik faoliyat bilan shug’ullanishga haqli.
Zarurat bo’lganda professional ta’lim tashkilotlari ishlab chiqarish ta’limi ustalarini, shuningdek tegishli
bilim hamda amaliy ko’nikmalarga ega bo’lgan, oliy ma’lumoti bo’lmagan boshqa mutaxassislarni
amaliy va qo’shimcha mashg’ulotlarni olib borish uchun jalb etishi mumkin.
45-modda. Pedagog xodimlarning maqomi va ular faoliyatining kafolatlari
Pedagog xodimlarning maqomi jamiyat va davlat tomonidan tan olinadi. Pedagog xodimlar ijtimoiy
qo’llab-quvvatlanadi, o’z kasbiy faoliyatini amalga oshirishi, ularning ijtimoiy maqomi va obro’sini
oshirish uchun tashkiliy-huquqiy shart-sharoitlar yaratiladi, shuningdek o’z huquq va qonuniy
manfaatlarini amalga oshirish uchun kafolatlar beriladi.
Ta’lim tashkilotlari pedagog xodimlarining huquqlari, sha’ni, qadr-qimmati va ishchanlik obro’si davlat
himoyasi ostida bo’ladi.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_29.png)
![Ta’lim tashkilotlari pedagog xodimlarining kasbiy faoliyatiga aralashishga, ta’lim oluvchilarning
bilimlarini to’g’ri va xolis baholashga ta’sir ko’rsatishga, shuningdek ushbu pedagog xodimlarning
xizmat majburiyatlarini bajarishiga to’sqinlik qilishga yo’l qo’yilmaydi.
Pedagog xodimlar quyidagi huquqlarga ega:
o’z sha’ni, qadr-qimmati va ishchanlik obro’sini himoya qilish;
o’quv dasturlari doirasida mualliflik dasturlarini ishlab chiqish va joriy etish, o’qitish uslubiyotini ishlab
chiqish, shuningdek tegishli o’quv fanlari, kurslari, modullaridan foydalanish, ijodiy faollik ko’rsatish;
zamonaviy pedagogik shakllarni, o’qitish va tarbiya vositalarini, usullarini erkin tanlash hamda ulardan
foydalanish;
kasbiy faoliyatini amalga oshirish uchun ularga zarur shart-sharoitlar yaratilishini talab qilish;
o’quv, ilmiy va uslubiy yo’nalishlardagi axborot-resurs markazlarining xizmatlaridan bepul foydalanish;
davlat ta’lim standartlarini, davlat ta’lim talablarini, malaka talablarini, o’quv rejalari va o’quv
dasturlarini ishlab chiqishda ishtirok etish;
ilmiy, ilmiy-tadqiqot va ijodiy faoliyatni amalga oshirish, eksperimental faoliyatda ishtirok etish,
innovasiyalarni ishlab chiqish va joriy qilish;
ta’lim tashkilotini boshqarishda, shuningdek ta’lim tashkilotining faoliyati bilan bog’liq masalalarni
muhokama qilishda ishtirok etish;
kasaba uyushmalari va nodavlat notijorat tashkilotlari a’zosi bo’lish, xodimlarining vakillari bo’lish,
fuqarolik jamiyati boshqa institutlari faoliyatida qatnashish;
o’z kasbiy huquqlarini va umumiy manfaatlarni ifoda etish hamda himoya qilish uchun pedagog
xodimlarning jamoat birlashmalariga birlashish;
o’z kasbiy faoliyatiga aralashuvdan himoyalanish;
davlat sog’liqni saqlash muassasalarida bepul tibbiy ko’rikdan o’tish (davlat ta’lim muassasalari va
tashkilotlari uchun);
ta’lim oluvchilarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishda ishtirok etish.
Pedagog xodimlar qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo’lishi mumkin.
Pedagog xodimlarni ularning lavozim majburiyatlari bilan bog’liq bo’lmagan har qanday boshqa ishga
jalb qilish taqiqlanadi.
46-modda. Pedagog xodimlarning majburiyatlari
Pedagog xodimlar:
ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining sha’ni, qadr-qimmati va ishchanlik obro’sini hurmat qilishi;
o’quv mashg’ulotlarini sifatli o’tkazishi;
axborot-kommunikasiya texnologiyalaridan, o’qitish va tarbiyaning ilg’or hamda innovasion shakllari va
usullaridan foydalanishi;
ta’lim oluvchilarning psixologik va o’ziga xos xususiyatlarini, jismoniy va ruhiy salomatligini, fiziologik
rivojlanishini hisobga olishi, jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo’lgan shaxslarni
o’qitish uchun shart-sharoitlar yaratilishiga e’tibor qaratishi;
voyaga yetmagan ta’lim oluvchilar bilan ta’lim-tarbiya ishlarini ularning ota-onasi yoki boshqa qonuniy
vakillari bilan hamkorlikda olib borishi;](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_30.png)
![ta’lim tashkilotining ustaviga va (yoki) boshqa ta’sis hujjatlariga, ichki mehnat tartibi qoidalariga rioya
etishi;
o’z malakasini muntazam ravishda oshirib borishi, egallab turgan lavozimiga muvofiqlik jihatidan davriy
attestasiyadan o’tishi;
tibbiy ko’rikdan o’z vaqtida o’tishi shart.
Pedagog xodimlarning zimmasida qonun hujjatlariga, shuningdek ta’lim oluvchi va ta’lim tashkiloti
o’rtasida tuziladigan shartnomaga muvofiq boshqa majburiyatlar ham bo’lishi mumkin.
Pedagog xodimlarga pedagogik faoliyatni amalga oshirishda axloq va etika normalariga zid harakatlar
sodir etish taqiqlanadi.
Pedagog xodimlarning kiyim-boshiga doir talablar ta’lim tashkilotlari tomonidan belgilanadi.
6-bob. Ta’lim oluvchilarning, ular ota-onasining hamda boshqa qonuniy vakillarining huquq va
majburiyatlari
47-modda. Ta’lim oluvchilarning huquqlari
Ta’lim oluvchilar quyidagi huquqlarga ega:
bepul asosda umumiy o’rta, o’rta maxsus ta’lim va boshlang’ich professional ta’lim olish;
yashash joyidagi (mikrohududdagi) davlat umumiy o’rta ta’lim muassasasiga qabul qilinish;
ta’lim olish shakllarini erkin tanlash;
davlat ta’lim standartlari, davlat ta’lim talablari va o’quv dasturlariga muvofiq sifatli ta’lim olish;
ta’lim olish uchun o’zining ruhiy xususiyatlari va fiziologik rivojlanishi inobatga olingan holda zarur
shart-sharoitlarga ega bo’lish, shuningdek bepul psixologik-tibbiy xizmatlardan foydalanish;
davlat ta’lim muassasasi tomonidan belgilangan tartibga muvofiq, professional ta’lim va oliy ta’limning
davlat ta’lim standartlari talablariga binoan ishlab chiqilgan, o’zi oladigan ta’limning mazmunini
shakllantirishda ishtirok etish;
pedagog xodimlar va ta’lim-tarbiya jarayonining boshqa ishtirokchilari tomonidan hayoti va sog’lig’iga
qilinadigan har qanday jismoniy hamda ruhiy zo’ravonlikdan, shaxsi haqoratlanishidan himoyalanish;
ta’lim olish davrida dam olish va boshqa ijtimoiy ehtiyojlar uchun ta’tillar olish;
akademik ta’tillar va stipendiyalar olish, o’qishni tiklash va o’qishini boshqa ta’lim tashkilotlariga, bir
ta’lim shaklidan, kasbdan, ta’lim yo’nalishidan, mutaxassisligidan boshqasiga ko’chirish;
ta’lim tashkilotini boshqarishga doir masalalarni muhokama qilishda ishtirok etish;
ta’lim olish jarayonida ta’lim tashkilotining o’quv, uslubiy, ilmiy-ishlab chiqarish, madaniy, sport va
maishiy obyektlari xizmatlaridan bepul foydalanish;
ta’lim tashkilotining ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik, ilmiy-texnikaviy, eksperimental va innovasion
faoliyatida ishtirok etish.
Ta’lim oluvchilar qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo’lishi mumkin.
Ta’lim tashkilotlarida ta’lim oluvchilarni ta’lim olish bilan bog’liq bo’lmagan ishlarga jalb etish
taqiqlanadi.
48-modda. Ta’lim oluvchilarning majburiyatlari
Ta’lim oluvchilar:](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_31.png)
![o’quv dasturlari asosida bilim, malaka va ko’nikmalarni o’zlashtirishi, mashg’ulotlarga qatnashishi,
ularga mustaqil tayyorgarlik ko’rishi, pedagog xodimlarning topshiriqlarini bajarishi;
ta’lim-tarbiya jarayonining boshqa ishtirokchilariga nisbatan jismoniy va (yoki) ruhiy zo’ravonlik
ishlatmasligi va ularning o’z majburiyatlarini bajarishiga to’sqinlik qilmasligi;
ustav (ta’sis hujjati) talablariga, ichki tartib-qoidalariga, vaqtincha yashash joylari qoidalariga va ta’lim
faoliyatini tashkil etish hamda amalga oshirishga oid boshqa ichki hujjatlar talablariga rioya etishi;
axloqiy, ma’naviy va jismoniy kamol topishga hamda o’z dunyoqarashini kengaytirishga intilishi;
ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining sha’ni, qadr-qimmati va ishchanlik obro’sini hurmat qilishi;
ta’lim tashkilotining mol-mulkini, moddiy va madaniy boyliklarini asrashi shart.
Ta’lim oluvchilarning zimmasida qonun hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlar ham bo’lishi mumkin.
49-modda. Ta’lim oluvchilarning kiyim-boshiga nisbatan qo’yiladigan talablar
Ta’lim tashkilotlarida ta’lim oluvchilarning kiyim-boshiga doir talablar O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Ta’lim oluvchilarning ayrim toifalari O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti mablag’lari hisobidan
kiyim-bosh bilan ta’minlanadi.
50-modda. Ta’lim tashkilotlarida ta’lim oluvchilarni vaqtincha yashash joylari bilan ta’minlash
Kunduzgi ta’lim shaklidagi ta’lim tashkilotida ta’lim oluvchilarga, shuningdek sirtqi ta’lim shaklida
yakuniy va oraliq attestasiya davrida vaqtincha yashash joylari, ular mavjud bo’lgan taqdirda beriladi.
Vaqtincha yashash joylari ta’lim oluvchilarga ta’lim tashkiloti tomonidan belgilangan tartibga muvofiq
beriladi.
Vaqtincha yashash joylariga muhtojlar mavjud bo’lgan hollarda, ushbu joylardan boshqa maqsadlarda
foydalanishga yo’l qo’yilmaydi.
Vaqtincha yashash joylaridan foydalanish uchun ta’lim tashkiloti bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq haq
to’lanadi.
Vaqtincha yashash joyidan foydalanganlik uchun to’lov miqdori ta’lim tashkiloti tomonidan belgilanadi.
Davlat ta’lim muassasalari ayrim turdagi ta’lim oluvchilar uchun vaqtincha yashash joyidan
foydalanganlik uchun to’lov qiymatini kamaytirishga yoki ularni to’lovdan to’liq ozod qilishga haqli.
Yetim bolalar va ota-ona qaramog’idan mahrum bo’lgan bolalar, shuningdek o’qitish davrida yetim
bo’lib qolgan bolalar, jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo’lgan bolalar (shaxslar)
vaqtincha yashash joyidan foydalanganlik uchun haq to’lashdan ozod qilinadi.
51-modda. Voyaga yetmagan ta’lim oluvchilar ota-onasining hamda boshqa qonuniy vakillarining huquq
va majburiyatlari
Voyaga yetmagan ta’lim oluvchilarning ota-onasi va boshqa qonuniy vakillari bolaning o’qishi,
tarbiyalanishi, jismoniy, ma’naviy va intellektual rivojlanishi uchun mas’uldir.
Mahalliy davlat hokimiyati organlari, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari va ta’lim tashkilotlari
voyaga yetmagan ta’lim oluvchilarni tarbiyalashda, ularning jismoniy hamda ruhiy sog’lig’ini muhofaza
qilish va mustahkamlashda, shuningdek individual qobiliyatlarini rivojlantirishda ularning ota-onasiga
hamda boshqa qonuniy vakillariga ko’maklashadi.
Voyaga yetmagan ta’lim oluvchilarning ota-onasi va boshqa qonuniy vakillari quyidagi huquqlarga ega:
jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo’lgan bolalarga, shuningdek uzoq vaqt
davolanishga muhtoj bo’lgan bolalarga oilada ta’lim olish imkoniyatini berish;](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_32.png)
![oilada ta’lim olayotgan bolaning fikrini inobatga olgan holda uning o’qishini ta’limning har qanday
bosqichida ta’lim tashkilotida davom ettirish to’g’risida qaror qabul qilish;
ta’lim tashkilotlari bilan hamkorlik qilish, ta’lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish, moddiy-texnika
bazasini rivojlantirish, ta’lim tashkilotlariga xayriya yordami ko’rsatish bo’yicha takliflar kiritish;
ta’lim tashkilotining ustavi va (yoki) boshqa ta’sis hujjati, lisenziyasi, davlat akkreditasiyasi to’g’risidagi
sertifikati, davlat ta’lim standartlari, davlat ta’lim talablari, malaka talablari, o’quv rejalari va o’quv
dasturlari bilan tanishish;
ta’limning mazmuni, qo’llanilayotgan ta’lim va tarbiya usullari, ta’lim texnologiyalari bilan, shuningdek
o’z bolalarining o’quv fanlarini o’zlashtirishi natijalari bilan tanishish;
ta’lim oluvchilarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish;
ta’lim tashkilotini boshqarishga doir masalalarni muhokama qilishda ishtirok etish.
Voyaga yetmagan ta’lim oluvchilarning ota-onasi va boshqa qonuniy vakillari qonun hujjatlariga muvofiq
boshqa huquqlarga ham ega bo’lishi mumkin.
Voyaga yetmagan ta’lim oluvchilarning ota-onasi va boshqa qonuniy vakillari:
o’z bolalarini insonparvarlik, vatanparvarlik, mehnatsevarlik, ma’naviy, milliy va umuminsoniy
qadriyatlarni hurmat qilish ruhida tarbiyalashi;
bolalarining umumiy o’rta, o’rta maxsus ta’lim yoki boshlang’ich professional ta’lim olishini ta’minlashi;
bolalarining o’quv mashg’ulotlariga qatnashishini ta’minlash va o’zlashtirishi ustidan nazoratni amalga
oshirish;
o’z bolalarining intellektual, ma’naviy va jismoniy rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratishi;
ta’lim tashkilotining ta’lim-tarbiya jarayonini tartibga soluvchi ichki tartib-qoidalariga rioya etishi;
jismoniy va yuridik shaxslar bilan munosabatlarda, shu jumladan sudda maxsus vakolatlarsiz o’z
bolalarining ta’lim sohasidagi huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishi;
ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilishi shart.
Voyaga yetmagan ta’lim oluvchilarning ota-onasi va boshqa qonuniy vakillari zimmasida qonun
hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlar ham bo’lishi mumkin.
7-bob. Ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarini ijtimoiy himoya qilish
52-modda. Ta’lim oluvchilarni ijtimoiy himoya qilish
Ta’lim tashkilotlarida ta’lim oluvchilar qonun hujjatlariga muvofiq imtiyozlar, stipendiyalar va vaqtincha
yashash joylari bilan ta’minlanadi.
To’lov-shartnoma asosida ta’lim oluvchilarga imtiyozli bank kreditlari berilishi mumkin.
Nodavlat ta’lim tashkilotlari ta’lim oluvchilarni ijtimoiy himoya qilishni qonun hujjatlariga, o’z ustaviga
va (yoki) boshqa ta’sis hujjatiga muvofiq amalga oshiradi.
Davlat ijtimoiy himoya qilishni ta’minlash maqsadida kam ta’minlangan oilalardagi bolalar, jismoniy,
aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo’lgan bolalar (shaxslar) uchun, shuningdek mazkur toifadagi
ta’lim oluvchilarning kasbiy o’sishi uchun shart-sharoitlar yaratadi.
53-modda. Ta’lim tashkilotlarining xodimlarini ijtimoiy himoya qilish
Ta’lim tashkilotlarining xodimlarini ijtimoiy himoya qilish davlat tomonidan kafolatlanadi.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_33.png)
![Ta’lim tashkilotlarining pedagog xodimlariga qisqartirilgan ish vaqti davomiyligi belgilanadi, haq
to’lanadigan har yilgi uzaytirilgan ta’til va boshqa imtiyozlar va kafolatlar taqdim etiladi.
Ta’lim tashkilotlarining pedagog va boshqa xodimlariga sanitariya-gigiyenaga oid, epidemiyaga qarshi
hamda profilaktika choralari bilan amalga oshiriladigan sog’liqni saqlash kafolatlanadi.
Ta’lim tashkilotlari mehnatga haq to’lash uchun mavjud bo’lgan mablag’lar doirasida mustaqil ravishda
ish haqiga, lavozim maoshlariga tabaqalashtirilgan ustamalar belgilashga va mehnatga haq to’lash hamda
uni rag’batlantirishning turli shakllarini qo’llashga haqli.
54-modda. Yetim bolalarni va ota-onasining yoki boshqa qonuniy vakillarining qaramog’idan mahrum
bo’lgan bolalarni o’qitish va ularning to’liq ta’minoti
Yetim bolalarni va ota-onasining yoki boshqa qonuniy vakillarining qaramog’idan mahrum bo’lgan
bolalarni o’qitish va ularning to’liq ta’minoti O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti mablag’lari
hisobidan amalga oshiriladi.
55-modda. Jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo’lgan bolalarni (shaxslarni) o’qitish
hamda tarbiyalash
Davlat jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo’lgan bolalarning (shaxslarning) davlat
ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalarida, umumiy o’rta, o’rta maxsus, professional ta’lim muassasalarida
inklyuziv shaklda bepul umumiy o’rta, o’rta maxsus, professional va maktabdan tashqari ta’lim olishini
ta’minlaydi.
Jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo’lgan, shuningdek uzoq vaqt davolanishga muhtoj
bo’lgan bolalarni o’qitish hamda tarbiyalash uchun davlat ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalari tashkil
etiladi. Ta’lim oluvchilarni ushbu ta’lim muassasalariga yuborish va ulardan chetlatish ota-onasining yoki
boshqa qonuniy vakillarining roziligi bilan tibbiy-psixologik-pedagogik komissiyaning xulosasiga binoan
amalga oshiriladi.
Davlat ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalarida ta’lim oluvchilar davlat ta’minotida bo’ladi.
56-modda. Ijtimoiy reabilitasiyaga muhtoj bo’lgan bolalarni (shaxslarni) o’qitish va tarbiyalash
Alohida sharoitlarda o’qitish va tarbiyalanishga muhtoj bo’lgan bolalar (shaxslar) uchun ularning ta’lim
olishini, kasbiy tayyorgarligini va ijtimoiy reabilitasiya qilinishini ta’minlaydigan ixtisoslashtirilgan
o’quv-tarbiya muassasalari tashkil etiladi.
Ozodlikdan mahrum qilish tarzida jazoni ijro etish muassasalarida saqlanayotgan bolalarning
(shaxslarning) ta’lim olishi, tarbiyalanishi va mustaqil ta’lim olishi uchun sharoitlar yaratiladi.
8-bob. Nodavlat ta’lim tashkilotlari faoliyatini lisenziyalash, ta’lim tashkilotlarini attestasiyadan va davlat
akkreditasiyasidan o’tkazish. Xorijiy davlatda olingan ta’lim to’g’risidagi hujjatni tan olish, ta’lim
sohasidagi hujjatlarga apostil qo’yish
57-modda. Nodavlat ta’lim tashkilotlarining faoliyatini lisenziyalash
Nodavlat ta’lim tashkilotlarining faoliyatini lisenziyalash «Faoliyatning ayrim turlarini lisenziyalash
to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni bilan tartibga solinadi.
Nodavlat ta’lim tashkilotlariga lisenziya berish, lisenziyaning amal qilishini to’xtatib turish yoki tugatish,
shuningdek uni bekor qilish va qayta rasmiylashtirish Ta’lim inspeksiyasi tomonidan amalga oshiriladi.
Lisenziyalar nomuayyan muddatga, ta’limning har bir turi uchun alohida beriladi.
58-modda. Ta’lim tashkilotlarini attestasiyadan va davlat akkreditasiyasidan o’tkazish
O’zbekiston Respublikasi hududida faoliyat ko’rsatayotgan maktabgacha, umumiy o’rta, o’rta maxsus,
professional va oliy ta’lim tashkilotlari, shuningdek maktabdan tashqari ta’limni, oliy ta’limdan keyingi](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_34.png)
![ta’limni, kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni amalga oshiruvchi ta’lim
tashkilotlari davlat ta’lim standartlariga, davlat ta’lim talablariga hamda o’quv dasturlariga muvofiqlik
jihatidan attestasiyadan va davlat akkreditasiyasidan o’tkaziladi.
Ta’lim tashkilotlarini attestasiyadan va davlat akkreditasiyasidan o’tkazish besh yil muddatga amalga
oshiriladi.
Ta’lim tashkilotlarini attestasiyadan va davlat akkreditasiyasidan o’tkazish ta’lim tashkilotlarining
arizasiga ko’ra Ta’lim inspeksiyasi tomonidan amalga oshiriladi. Ariza akkreditasiya muddati tugashidan
uch oy oldin beriladi.
Attestasiya ikki bosqichda — ta’lim tashkilotlari faoliyatini ichki baholash va tashqi baholash
bosqichlarida amalga oshiriladi.
Ichki baholash ta’lim tashkilotining o’zini o’zi baholashidir.
Tashqi baholash ichki baholash o’tkazilganidan keyin Ta’lim inspeksiyasi tomonidan amalga
oshiriladigan baholashdir.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari
asosida tashkil etilgan, shuningdek vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralari va mahalliy davlat hokimiyati
organlari tomonidan tashkil etilgan ta’lim tashkilotlari tashkil etilgan kundan e’tiboran besh yil
mobaynida akkreditasiya qilingan hisoblanadi.
Nodavlat ta’lim tashkilotlari lisenziya olingan kundan e’tiboran besh yil davomida akkreditasiyadan
o’tgan deb hisoblanadi, bu muddat tugagach, ushbu Qonunda belgilangan tartibda attestasiya va
akkreditasiyadan o’tkaziladi.
Ta’lim tashkilotlarini davlat akkreditasiyasidan o’tkazish maqsadida Ta’lim inspeksiyasi huzurida doimiy
faoliyat ko’rsatuvchi davlat akkreditasiya komissiyasi tuziladi.
Davlat akkreditasiyasi ta’lim tashkilotining attestasiyasi asosida amalga oshiriladi. Doimiy faoliyat
ko’rsatuvchi davlat akkreditasiya komissiyasi ta’lim tashkilotining maqomini va uning faoliyati davlat
ta’lim standartlariga, davlat ta’lim talablariga va o’quv dasturlariga muvofiqligini aniqlaydi.
Ta’lim tashkilotining davlat akkreditasiyasi to’g’risida ijobiy qaror qabul qilingan taqdirda, unga davlat
akkreditasiyasining amal qilish muddati ko’rsatilgan holda belgilangan namunadagi sertifikat beriladi.
Ta’lim tashkiloti qayta tashkil etilgan yoki tugatilgan hollarda davlat akkreditasiyasi to’g’risidagi
sertifikatning amal qilishi Ta’lim inspeksiyasining qarori bilan tugatiladi.
Ta’lim to’g’risidagi qonun hujjatlarining talablari yoki sertifikatda ko’rsatilgan shartlar buzilganligi
aniqlangan va aniqlangan qoidabuzarliklar ta’lim tashkiloti tomonidan bartaraf etilmagan hollarda Ta’lim
inspeksiyasi tomonidan davlat akkreditasiyasi to’g’risidagi sertifikatning amal qilishini bekor qilish
xaqida qaror qabul qilinadi.
Davlat akkreditasiyasidan o’tgan ta’lim tashkilotlari Ta’lim tashkilotlarining reyestriga kiritiladi va bu
haqdagi ma’lumotlar Ta’lim inspeksiyasining rasmiy veb-saytiga joylashtiriladi.
59-modda. Ta’lim tashkilotlarining faoliyatini ichki va tashqi baholashdan o’tkazish
Ta’lim tashkilotlarining faoliyati tashqi baholashdan o’tkazilishidan oldin ular Ta’lim inspeksiyasi
tomonidan ishlab chiqilgan attestasiyadan o’tkazish mezonlari va ko’rsatkichlari asosida o’z faoliyatini
mustaqil ravishda ichki baholashdan o’tkazadi.
Ta’lim tashkilotlari o’z faoliyati tashqi baholashdan o’tkazilishidan ikki oy oldin ichki baholash
natijalarini Ta’lim inspeksiyasiga taqdim etadi.
Ta’lim inspeksiyasi ta’lim tashkilotining faoliyatini ichki baholash yakunlarini o’rganadi va ulardan
ta’lim tashkilotining faoliyatini tashqi baholash jarayonida foydalanadi.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_35.png)
![Ta’lim tashkiloti rahbari ichki baholash natijalarining ishonchliligi uchun javobgar bo’ladi.
60-modda. Xorijiy davlatda olingan ta’lim to’g’risidagi hujjatni tan olish
Xorijiy davlatda 1992 yil 1 yanvardan keyin olingan ta’lim to’g’risidagi hujjat tan olish jarayonidan
o’tkazilganidan keyin O’zbekiston Respublikasining butun hududida qonuniy kuchga ega hujjat sifatida
tan olinadi.
Xorijiy davlatda olingan ta’lim to’g’risidagi hujjatni tan olish Ta’lim inspeksiyasi tomonidan amalga
oshiriladi.
Xorijiy davlatda olingan ta’lim to’g’risidagi hujjatni tan olish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
61-modda. Ta’lim sohasidagi rasmiy hujjatlarga apostil qo’yish
Ta’lim sohasidagi rasmiy hujjatlarga apostil hujjatni tasdiqlagan shaxs imzosining haqiqiyligini,
shuningdek muhr yoki shtampning bosma izi haqiqiysiga muvofiqligini tasdiqlash maqsadida qo’yiladi.
Apostilga qo’yilgan imzo, muhr yoki shtamp qo’shimcha ravishda tasdiqlashni talab etmaydi.
Ta’lim tashkilotlari tomonidan berilgan rasmiy hujjatlarga apostil qo’yish Ta’lim inspeksiyasi tomonidan
amalga oshiriladi.
9-bob. Ta’limni moliyalashtirish va davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash
62-modda. Ta’lim tashkilotlarini moliyalashtirish
Davlat ta’lim muassasalarini moliyalashtirish O’zbekiston Respublikasining respublika byudjetidan,
Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetidan, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlaridan,
tumanlar va shaharlar byudjetlaridan, kadrlar buyurtmachilarining mablag’lari hisobidan, shuningdek
byudjetdan tashqari mablag’lar hamda qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar hisobidan
amalga oshiriladi.
Nodavlat ta’lim tashkilotlarini moliyalashtirish muassislarning, kadrlar buyurtmachilarining pul va
moddiy mablag’lari hamda qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar hisobidan amalga
oshiriladi.
Davlat ta’lim muassasalari ustavida belgilangan vazifalarga muvofiq pulli ta’lim xizmatlari va boshqa
xizmatlar ko’rsatish, shuningdek tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqiga ega.
Pulli ta’lim xizmatlarini ko’rsatish davlat ta’lim muassasalarining asosiy faoliyatiga to’sqinlik qilmasligi
kerak.
Davlat ta’lim muassasalarida qo’shimcha ta’lim xizmatlari ko’rsatganlik uchun haq undirish tartibi ular
tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi.
Davlat ta’lim muassasalari pulli ta’lim xizmatlari va boshqa xizmatlar ko’rsatish hamda tadbirkorlik
faoliyati bilan shug’ullanish hisobidan olingan pul mablag’larini mustaqil ravishda tasarruf etishga haqli.
Ta’lim tashkilotlarini moliyalashtirishning qo’shimcha manbalari quyidagilardan iborat:
shartnomalar asosida, shu jumladan chet ellik jismoniy yoki yuridik shaxslar bilan tuzilgan shartnomalar
asosida kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hisobidan tushgan
mablag’lar;
jismoniy va yuridik shaxslarning buyurtmalari asosida ilmiy-tadqiqot, o’quv-uslubiy va qonunda
taqiqlanmagan boshqa ishlarni bajarish hisobidan tushgan mablag’lar;
ta’lim tashkilotlari tomonidan ishlab chiqilgan mahsulotni, bajarilgan ishlarni va ko’rsatilgan xizmatlarni
realizasiya qilishdan olingan daromadlar;](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_36.png)
![binolar, inshootlar va asbob-uskunalarni ijaraga berish hisobidan tushgan mablag’lar;
ta’lim tashkilotlarining bo’sh turgan pul mablag’larini bank muassasalariga depozitlarga joylashtirish
hisobidan olingan pul mablag’lari (foizlar);
davlat va xo’jalik boshqaruvi organlari, shuningdek mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan
ajratiladigan mablag’lar;
bank kreditlari va ssudalari;
jismoniy va yuridik shaxslarning xayriya mablag’lari.
Maktabgacha, umumiy o’rta, o’rta maxsus ta’limda va boshlang’ich professional ta’limda ajratiladigan
mablag’lar summalari O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilanadi hamda ushbu
mablag’lar tarbiyalanuvchilar va ta’lim oluvchilarning o’qish joyidagi ta’lim tashkilotlariga yo’naltiriladi.
63-modda. Ta’limni rivojlantirish jamg’armalari
Ta’limni rivojlantirish jamg’armalari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda davlat muassasalari hamda
tashkilotlarining, yuridik va jismoniy shaxslarning, shu jumladan chet ellik yuridik va jismoniy
shaxslarning badallari hamda ajratmalari, shuningdek qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar
hisobidan tashkil etilishi mumkin.
64-modda. Ta’lim sohasidagi davlat-xususiy sheriklik
Ta’lim sohasidagi davlat-xususiy sheriklik davlat va xususiy sheriklarning muayyan muddatga yuridik
jihatdan rasmiylashtirilgan, davlat-xususiy sheriklik loyihasini amalga oshirish uchun o’z resurslarini
birlashtirishiga asoslangan hamkorlikdir.
Nodavlat ta’lim tashkilotlari ta’lim sohasidagi davlat-xususiy sheriklik asosida tashkil etilishi mumkin.
Ta’lim sohasidagi davlat-xususiy sheriklik «Davlat-xususiy sheriklik to’g’risida»gi O’zbekiston
Respublikasi Qonuni prinsiplari, normalari va qoidalariga muvofiq amalga oshiriladi.
65-modda. Ta’lim sohasiga investisiyalarni jalb etish
Davlat ta’lim sohasini, ta’lim tashkilotlari faoliyatini rivojlantirishga, shuningdek investorlarning, shu
jumladan chet ellik investorlarning ushbu sohadagi huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga
qaratilgan investisiyalarni jalb etish uchun qulay ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy-huquqiy sharoitlar
yaratilishini ta’minlaydi.
66-modda. Ta’lim tashkilotlarining mol-mulki
Ta’lim tashkilotlari o’z mulkiga, xo’jalik yurituvidagi yoki operativ boshqaruvidagi mulkka ega bo’lishi
kerak.
Davlat ta’lim muassasalarining operativ boshqaruvida yoki xo’jalik yurituvida bo’lgan obyektlarning
(binolar, inshootlar, qurilayotgan binolar va inshootlarning, o’quv, ishlab chiqarish va ijtimoiy
infratuzilmalarning, ta’lim oluvchilar vaqtincha turar joy binolarining, klinik bazalar va boshqa ko’chmas
mulk obyektlarining, shu jumladan ta’lim kampuslariga kiradigan mulk obyektlarining)
xususiylashtirilishiga yo’l qo’yilmaydi.
Ta’lim tashkilotlari qayta tashkil etilgan hollarda ularning mol-mulki yangi tashkil etilgan ta’lim
tashkilotiga huquqiy vorislik asosida o’tkaziladi.
Ta’lim tashkilotlari tugatilganda ularga tegishli mol-mulk kreditorlarning talablari qanoatlantirilgandan
so’ng, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, muassislarga (ishtirokchilarga)
qaytariladi.
10-bob. Ta’lim sohasidagi xalqaro hamkorlik](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_37.png)
![67-modda. Ta’lim tashkilotlarining xalqaro hamkorligi
Ta’lim tashkilotlari quyidagilar vositasida tegishli xorijiy mamlakatlarning ta’lim muassasalari va
tashkilotlari bilan xalqaro hamkorlikni amalga oshiradi:
ta’lim muammolari yuzasidan ilmiy-texnik hamkorlikni rivojlantirish;
qo’shma fakultetlar, o’quv markazlari va ilmiy laboratoriyalar tashkil etish;
xalqaro darajadagi birgalikdagi ta’lim hamda ilmiy-tadqiqot loyihalari va dasturlarini tayyorlash;
hamkorlikda fundamental hamda amaliy ilmiy-tadqiqot loyihalarini amalga oshirish;
ilmiy-amaliy seminarlar, konferensiyalar va simpoziumlar o’tkazish;
talabalar, magistrlar, doktorantlar, o’qituvchilar va ilmiy xodimlar almashinishini amalga oshirish;
ikki tomonlama diplomlar (Double Diploma) dasturlarini joriy etish;
qonun hujjatlariga muvofiq boshqa tadbirlar.
Ta’lim tashkilotlari qonun hujjatlariga muvofiq xorijiy davlatlarning ta’lim muassasalari va tashkilotlari
bilan hamkorlikda kadrlar tayyorlashni amalga oshirishi mumkin.
68-modda. Ta’lim sohasidagi xalqaro hamkorlik
Ta’lim sohasidagi xalqaro hamkorlik O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari va qonun
hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.
Ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlari:
xorijiy davlatlarning tegishli vakolatli organlari, ta’lim muassasalari bilan hamkorlik qiladi;
O’zbekiston Respublikasida doimiy yashovchi fuqarolarni xorijiy davlatlarning ta’lim muassasalariga
o’qish uchun yuboradi;
pedagog xodimlar va ta’lim oluvchilar almashinuvini amalga oshiradi;
rahbar hamda pedagog xodimlarning xorijiy davlatlarda tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini
oshirishni tashkil etadi;
o’z xodimlari hamda mutaxassislarini xalqaro konferensiyalarga va stajirovkalarga yuborish, ularning
xalqaro loyihalar hamda ilmiy tadqiqotlarda ishtirok etishini qo’llab-quvvatlaydi.
Ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlari qonun hujjatlariga muvofiq ta’lim sohasidagi
xalqaro hamkorlikni rivojlantirish bo’yicha boshqa tadbirlarni ham amalga oshirishi mumkin.
69-modda. Xorijda ta’lim olish
O’zbekiston Respublikasida doimiy yashovchi fuqarolar O’zbekiston Respublikasining xalqaro
shartnomalariga muvofiq yoki yakka tartibda xorijda ta’lim olish huquqiga ega.
11-bob. Yakunlovchi qoidalar
70-modda. Nizolarni hal etish
Ta’lim sohasidagi nizolar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hal etiladi.
71-modda. Ta’lim to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik
Ta’lim to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo’ladi.
72-modda. O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlarini o’z kuchini yo’qotgan deb topish
Quyidagilar o’z kuchini yo’qotgan deb hisoblansin:](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_38.png)
![1) O’zbekiston Respublikasining 1997 yil 29 avgustda qabul qilingan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
to’g’risida»gi 463-I-sonli Qonuni (O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 yil,
№ 11-12, 295-modda);
2) O’zbekiston Respublikasining 1997 yil 29 avgustda qabul qilingan «Ta’lim to’g’risida»gi 464-I-
sonli Qonuni (O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 yil, № 9, 225-modda);
3) O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1997 yil 29 avgustdagi 465-I-sonli «O’zbekiston
Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonuni kuchga kirish tartibi to’g’risida»gi Qarori (O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 yil, № 9, 226-modda);
4) O’zbekiston Respublikasining 2007 yil 9 aprelda qabul qilingan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga
o’zgartish kiritish to’g’risida»gi O’RQ-87-sonli Qonunining (O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
palatalarining Axborotnomasi, 2007 yil, № 4, 160-modda) 1-moddasi ;
5) O’zbekiston Respublikasining 2013 yil 7 oktyabrda qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasining
ayrim qonun hujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish, shuningdek ayrim qonun hujjatlarini o’z
kuchini yo’qotgan deb topish to’g’risida»gi O’RQ-355-sonli Qonunining (O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 2013 yil, № 10, 263-modda) 15 va 16-moddalari ;
6) O’zbekiston Respublikasining 2018 yil 3 yanvarda qabul qilingan «Ayrim davlat organlari faoliyati
takomillashtirilishi, shuningdek fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini himoya qilish kafolatlarini
ta’minlashga doir qo’shimcha chora-tadbirlar qabul qilinishi munosabati bilan O’zbekiston
Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida»gi O’RQ-456-
sonli Qonunining (O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 2018 yil, № 1,
1-modda) 14 va 15-moddalari ;
7) O’zbekiston Respublikasining 2018 yil 18 aprelda qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasining
ayrim qonun hujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida»gi O’RQ-476-sonli Qonunining
(O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 2018 yil, № 4, 224-modda) 26-
moddasi .
73-modda. Ushbu Qonunning ijrosini, yetkazilishini, mohiyati va ahamiyati tushuntirilishini ta’minlash
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim
vazirligi, O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim
vazirligi hamda boshqa manfaatdor vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralar va tashkilotlar ushbu
Qonunning ijrosini, ijrochilarga yetkazilishini hamda mohiyati va ahamiyati aholi o’rtasida
tushuntirilishini ta’minlasin.
74-modda. Qonun hujjatlarini ushbu Qonunga muvofiqlashtirish
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:
hukumat qarorlarini ushbu Qonunga muvofiqlashtirsin;
davlat boshqaruvi organlari ushbu Qonunga zid bo’lgan o’z normativ-huquqiy hujjatlarini qayta ko’rib
chiqishlari va bekor qilishlarini ta’minlasin.
75-modda. Ushbu Qonunning kuchga kirishi
Ushbu Qonun rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga kiradi.
O’zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh. MIRZIYoYeV
Toshkent sh.,
2020 yil 23 sentyabr,
O’RQ-637-son](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_39.png)
![Kadrlar tayyorlashning milliy modelini hayotga tatbiq etishning ahamiyati
Kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy, tarkibiy qismlari. Kadrlar tayyorlash milliy modeli faqat
ta’lim-tarbiya jarayoninigina qamrab olmay, ishlab chiqarish va ijtimoiy munosabatlarni ham o‘z ichiga
oladi.
Kadrlar tayyorlash milliy modeli shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan va ishlab chiqarish kabi
tarkibiy qismlarning o‘zaro hamkorligi, ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik asosida «yuksak ma’naviy va
axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlarni tayyorlash Milliy tizimi» mohiyatini aks
ettiruvchi andoza, loyiha hisoblanadi (2-chizma):
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning asosida kadrlar tayyorlash milliy modeli va uning mohiyati
yoritiladi. Milliy modelning o‘ziga xos xususiyati mustaqil ravishda to‘qqiz yillik umumiy o‘rta hamda
uch yillik o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini joriy etilishi bilan belgilanadi. Bu esa o‘z navbatida umumiy
ta’lim dasturlaridan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi dasturlariga o‘tilishiga zamin yaratadi 1.
1.
Kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iboratdir:
Shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekti va obyekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning
iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchidir.
Shaxs uzluksiz ta’lim jarayonida dunyoviy, ilmiy bilimlarni o‘zlashtiradi, fan asoslarini puxta egallaydi,
ishlab chiqarish sohalari bilan tanishadi, shuningdek, o‘zida ijtimoiy ta’sirlar yordamida ma’naviy-
axloqiy sifatlarni tarbiyalab boradi. Shaxsda o‘zlashtirilgan bilim, faoliyat ko‘nikmalari va hayotiy tajriba
asosida kasbiy mahorat ham shakllanib boradi. Yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlar va yuqori darajadagi
kasbiy malakaga ega bo‘lish uchun shaxs o‘z oldiga muayyan maqsadni qo‘ya olishi hamda unga erishish
1. 1Ўша манба, – 34-бет. Давлат,
жамият Узлуксиз таълим
Шахс
Фан Ишлаб
чиқариш
Кадрлар тайёрлаш миллий моделининг таркибий
қисмлари ўртасидаги ўзаро алоқадорлик ва боғлиқлик](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_40.png)
![yo‘lida tinimsiz izlanishi, o‘qib-o‘rganishi lozim. Shundagina u ijtimoiy raqobatga chidamli, malakali
kadr bo‘lib shakllanadi.
O‘z-o‘zini anglash tuyg‘usiga ega bo‘lish, ta’lim sohasidagi xizmatlardan to‘laqonli, samarali foydalana
olish, ilmiy va kasbiy bilimlarni puxta o‘zlashtirishga erishish shaxsga yetuk mutaxassis bo‘la olishi
uchun poydevor yaratadi. Inson kamoloti, eng avvalo, uning o‘ziga bog‘liqdir. Shu bois milliy dasturda
shaxs va uning kamolotini shakllantirishga alohida e’tibor qaratilgan.
«Ta’lim xizmatlarining iste’molchisi sifatida shaxsga davlat ta’lim olish va kasb-hunar tayyorgarligidan
o‘tish kafolatlanadi. Ta’lim olish jarayonida shaxs davlat ta’lim standartlarida ifoda etilgan talablarni
bajarishi shart.
Shaxs ta’lim xizmatlarining yaratuvchisi sifatida tegishli malaka darajasini olgach, ta’lim, moddiy ishlab
chiqarish, fan, madaniyat va xizmat ko‘rsatish sohasida faoliyat ko‘rsatadi va uz bilimi hamda tajribasini
o‘rgatishda ishtirok etadi» 1.
1.
Davlat va jamiyat ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni
amalga oshiruvchi kadrlarni tayyorlash va ularni qabul qilib olishning kafillaridir.
Shaxs kamoloti nafaqat o‘zi uchun, balki davlat va jamiyat taraqqiyoti, ravnaqi uchun ham muhim
ahamiyatga egadir. Binobarin, fuqarolari yuksak ma’naviyatga ega jamiyat har tomonlama taraqqiy eta
oladi.
Shaxs va davlat (jamiyat) o‘rtasidagi aloqa ikki tomonlama xususiyatga ega. Shu bois har qanday davlat
(jamiyat) o‘z fuqarolarining yashashi, mehnat qilishi, iqtidori va salohiyatini ro‘yobga chiqarishi, uni
namoyon eta olishi uchun yetarli darajada shart-sharoit yaratib bera olishi lozim. Respublika ta’lim
tizimida davlat va jamiyat shaxsning har tomonlama shakllanishi, o‘zligini namoyon eta olishi uchun
yetarli darajada shart-sharoit yaratib berish mas’uliyatini o‘z zimmasiga oluvchi subyekt sifatida
namoyon bo‘ladi.
Davlat va jamiyat ta’lim muassasalarining yuqori malakali raqobatbardosh mutaxassislarni tayyorlash
yo‘lidagi faoliyatini ham uyg‘unlashtiradi hamda quyidagilarga kafolat beradi:
fuqarolarning bilim olish, kasb tanlash va o‘z malakasini oshirish huquqlarning ro‘yobga chiqarilishiga;
majburiy umumiy o‘rta ta’lim hamda akademik lisey yoki kasb-hunar kollejida ta’lim olish yo‘nalishini
tanlash huquqi asosida majburiy o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini olishga;
davlat grantlari yoki pulli-shartnomaviy asosda oliy ta’lim va oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’limni olish
huquqiga;
davlat ta’lim muassasalarini mablag‘ bilan ta’minlashga;
ta’lim oluvchilarning o‘qishi, turmushi va dam olishi uchun shart-sharoitlar yaratish borasidagi
vazifalarning hal etilishida jamoatchilik boshqaruvini rivojlantirishga;
ta’lim jarayoni qatnashchilarini ijtimoiy jihatdan qo‘llab-quvvatlashga;
sog‘liq va rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan shaxslarning ta’lim olishiga 1.
1.
Uzluksiz ta’lim malakali, raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning asosi bo‘lib, ta’limning barcha turlari,
davlat ta’lim standartlarini, kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasi va uning faoliyat ko‘rsatish muhitini o‘z
ichiga oladi.
Uzluksiz ta’lim kadrlar tayyorlash tizimining asosi, O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotini ta’minlovchi, shaxs, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy
1. 1Ўша манба, – 30-бет.
1. 1Ўша манба, – 30-31-бетлар.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_41.png)
![ehtiyojlarini qondiruvchi ustuvor soha bo‘lib, ijodkor, ijtimoiy faol, ma’naviy boy shaxsning shakllanishi
va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlarning jadal tayyorlanishi uchun zarur shart-sharoitlarni
yaratadi 2.
2.
Uzluksiz ta’lim jarayoni shaxsning har tomonlama qaror topishi uchun eng qulay davr sanaladi. Mazkur
davrda shaxs fan asoslari hamda kasb-hunar ma’lumotlarini o‘zlashtiradi, yuksak ma’naviy-axloqiy
sifatlarga ega shaxs va malakali kadr sifatida kamol topib boradi. Unda muayyan dunyoqarash
shakllanadi.
O‘zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’lim Davlat ta’lim standartlari hamda o‘quv dasturlari talablariga
muvofiq tashkil etiladi.
Uzluksiz ta’limni tashkil etish muayyan tamoyillarga asoslanadi. Jumladan:
ta’limning ustuvorligi;
ta’limning demokratlashuvi;
ta’limning insonparvarlashuvi;
ta’limning ijtimoiylashuvi;
ta’limning milliy yo‘naltirilganligi;
ta’lim va tarbiyaning uzviy bog‘liqligi, bu jarayonning har tomonlama kamol topgan insonni
shakllantirishga yo‘naltirilganligi;
iqtidorli yoshlarni aniqlash, ularga ta’limning eng yuqori darajasida, izchil ravishda fundamental va
maxsus bilim olishlari uchun shart-sharoitlar yaratish 1.
1.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da uzluksiz ta’limni isloh qilish yo‘nalishlari ham aniq ko‘ratib
berilgan. Mazkur yo‘nalishlar sirasiga quyidagilar kiradi: kadrlar salohiyatini tubdan yaxshilash;
pedagoglarning kasbiy nufuzini oshirish; davlat va nodavlat ta’lim muassasalarining turlarini
rivojlantirish; ta’lim tizimini tarkibiy jihatdan qayta qurish; ta’lim dasturlarini tubdan o‘zgartirish;
majburiy o‘rta umumiy ta’limdan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limiga o‘tilishini ta’minlash; yangi tipdagi
o‘quv muassasalarini vujudga keltirish; yangi kasb-hunar va mutaxassisliklar bo‘yicha kadrlar, shu
jumladan, boshqaruv tizimi kadrlarini tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish;
ta’limning barcha daraja va bo‘g‘inlarida ta’lim oluvchilarning ma’naviy-axloqiy fazilatlarini
rivojlantirish; ta’limni boshqarish tizimini takomillashtirish, ta’lim muassasalarini mintaqalashtirish;
shaxsga ta’lim berish va uni tarbiyalashda oila, ota-onalar, jamoat tashkilotlari, mahallalar, xayriya va
xalqaro fondlarning rolini kuchaytirish; ta’lim jarayoni va kadrlar tayyorlash sifatiga xolis baho berish
tizimini yaratish; ta’lim tizimini moliyaviy, moddiy-texnika va boshqa tarzdagi resurslar bilan ta’minlash
mexanizmlarini shakllantirish; uzluksiz ta’limni fan va ishlab chiqarish bilan integrasiyalashtirishning
puxta mexanizmlarini ishlab chiqish; chet el va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni kengaytirish; tub
yerli millatga mansub bo‘lmagan shaxslar zich yashaydigan joylarda ularning o‘z ona tillarida ta’lim
olishlari uchun tashkiliy va pedagogik shart-sharoitlarni yaratish; ta’limning barcha darajalarida ta’lim
oluvchilarning huquqiy, iqtisodiy, ekologik va sanitariya-gigiyena ta’limi hamda tarbiyasini
takomillashtirish.
Fan yuqori malakali mutaxassisni tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi, ilg‘or pedagogik va axborot
texnologiyalarini ishlab chiqaruvchi bo‘lib, «kadrlar tayyorlash milliy tizimida tabiat va jamiyat
taraqqiyoti qonuniyatlari to‘g‘risidagi yangi fundamental va amaliy bilimlardan foydalanishni, yuqori
malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar tarkibini shakllantirishni, ulardan ta’lim tizimida unumli
foydalanishni, shuningdek, kadrlar tayyorlash jarayonining ilmiy tadqiqotlar infrastrukturasini yaratish,
ta’limning axborot tarmoqlarida foydalanish uchun bilimning turli sohalari bo‘yicha axborot bazasini
2. 2Ўша манба, –31-бет.
1. 1Ўша манба, –31-32-бетлар.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_42.png)
![shakllantirishni hamda ilmiy tadqiqotlar darajasiga yangicha qarashlar zamirida yosh olimlarning, ilmiy-
pedagogik xodimlarning ijtimoiy mavqyei va obro‘sini oshirishni va shu kabilarni qamrab oladi» 1.
1.
Kadrlar tayyorlash milliy modelining tarkibiy qismlaridan biri sifatida fan, yana shuningdek, «ta’lim
mazmunini tubdan yangilashda: ta’lim standartlari, ta’lim dasturlari, o‘quv darsliklari va qo‘llanmalar
tayyorlashda, ilmiy-metodik ta’minotni amalga oshirishda bevosita va bilvosita ishtirok etadi» 2.
2.
5. Ishlab chiqarish – kadrlarga bo‘lgan ijtimoiy ehtiyojni shuningdek, ularning tayyorgalik sifati va
saviyasiga nisbatan qo‘yiladigan talablarni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar tayyorlash tizimini
moliyaviy va moddiy-texnika jihatdan ta’minlash jarayonining qatnashchisichisi.
«Ishlab chiqarishning talab-ehtiyojlari kadrlar tayyorlash tizimining yo‘nalishi, darajasi va miqyoslarini
shakllantiradi, kasb tayyorgarligining maqsadi, vazifalari va mazmunini belgilaydi, malaka talablarini
ilgari suradi, ta’limning zamonaviy texnologiyalari va shakllarini tanlashni taqozo etadi. Ishlab chiqarish
pirovard natijada kadrlarning sifati va raqobatbardoshligiga baho beradi» 1.
1.
Ishlab chiqarish muassis, homiy va boshqa sifatlarda alohida mutaxassislarni tayyorlashni, guruhlarni va
o‘quv yurtlarini moliyalash jarayonida ishtirok etib, mutaxassislarning kasbiy rivojlanishi va shaxsiy
faolligini rag‘batlantiradi, ularni moddiy va ma’naviy jihatdan qo‘llab-quvvatlashda bevosita ishtirok
etadi» 2.
2.
Avvallari ishlab chiqarish tayyor kadrlar kuchi va salohiyatidan foydalanuvchi iste’molchi sifatidagina
faoliyat olib borgan bo‘lsa, bugungi kunda ushbu faoliyatning mazmuni tubdan o‘zgardi. Endilikda ishlab
chiqarish kadrlarni tayyorlash sifati va saviyasiga nisbatan o‘z talablarini qo‘ya oladi. Shu bilan birga
sifatli hamda yuksak saviyali mutaxassisni tayyorlab yetishtirish yo‘lida uzluksiz ta’lim hamda fan
tarmoqlarining moliyaviy, moddiy-texnik jihatdan qo‘llab-quvvatlash majburiyatini o‘z zimmasiga oladi.
Shu asosida kadrlar tayyorlash tizimining faol ishtirokchisiga aylandi.
Milliy model Konsepsiyasining mazmuni o‘zbek xalqining milliy turmush tarzi va ma’naviy-axloqiy
an’analari bilan hamnafasdir. Zero, xalq orasida qadimdan «ma’rifatli inson» tushunchasi qo‘llanilib
kelingan bo‘lib, u o‘zida keng ma’noni ifoda etadi. Bilim olishga intilish, ma’rifatli bo‘lish o‘zbek xalqi,
millatining ruhiyatida ustuvor o‘rin tutuvchi omil sanaladi. Ma’rifatlilik – faqatgina bilim va malakaga
ega bo‘lish emas, ayni vaqtda chuqur ma’naviy axloq hamdir. Bilimli, komil inson qiyofasida ana
shunday xislatlarga ega shaxslar namoyon bo‘ladi.
Shuning uchun ham kadrlar tayyorlash milliy modelining butun mohiyati o‘zbek xalqining milliy tarixi va
hayot tarzi bilan bog‘lanib ketgan.
Mustaqil O‘zbekiston Respublikasida o‘ziga xos, takrorlanmas, tarixiy an’analarga asoslangan hamda
bugungi kun talablariga to‘la javob bera oladigan kadrlar tayyorlash milliy modeli yaratildi.
Zamonaviy o‘qituvchi va uning shaxsiga qo‘yiladigan talablar
Pedagoglik kasbi, uning paydo bo‘lishi va ravnaq topishi. Pedagoglik kasbining shakllanishi kishilik
taraqqiyoti tarixi bilan uzviy bog‘liq. Terib-termachlab kun kechirgan ibtidoiy davr kishilari bolalarni
o‘zlari bilan ergashtirib yurib, ularga ov qilish, turli daraxt mevalarini terish, o‘simliklarning ildizi kovlab
olish, suv manbalarini izlab topish kabi harakatlarni amalga oshirishni o‘rgatganlar. Bunday harakatlar
qabila (urug‘)ning tajribali kishilari yoki keksalar tomonidan amalga oshirilgan. Oddiy kundalik
1. 1Баркамол авлод орзуси //Тузувчилар Ш.Қурбонов, Щ.Саидов, Р.Аҳлиддинов. – Тошкент: Шарқ
нашриёт-матбаа концерни Бош таҳририяти, 1999. – 172-бет.
2. 2Ўша асар, 171-бет.
1. 1Кадрлар тайёрлаш миллий дастури //Олий таълим: меъёрий ҳужжатлар тўплами. – Тошкент:
Шарқ нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси Бош таҳририяти. 2001. – 42-бет.
2. 2Баркамол авлод орзуси //Тузувчилар Ш.Қурбонов, Щ.Саидов, Р.Аҳлиддинов. – Тошкент: Шарқ
нашриёт-матбаа концерни Бош таҳририяти, 1999. – 173-174-бетлар.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_43.png)
![ehtiyojlarni qondirish yo‘lida olib borilayotgan xatti-harakatlar asosida yoshlarga mavjud tajribalar
asosida ma’lumotlarni berib, ularda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirganlar. Turli tovushlarni chiqarish
yordamida atrofdagilarni yaqinlashayotgan xavfdan ogoh qilishni bolalar kattalarning namunalari asosida
o‘zlashtirganlar. Nutq va yozuv paydo bo‘lgunga qadar bu kabi harakatlar imo-ishoralar asosida amalga
oshirilgan. Kishilik tarixida tub inqilobni sodir etgan nutq va yozuvning paydo bo‘lishi, shuningdek,
urug‘ jamoasi tomonidan bajariladigan mehnat faoliyatining turli sohalarga ajralishi yoshlarga nisbatan
munosabatning ilg‘or (progressiv) xarakter kasb etishiga imkon berdi.
Turli tabiiy ofatlar ta’siridan himoyalanish, kishilar hayotiga xavf solayotgan kasalliklarni davolash,
hayot kechirish uchun yetarli oziq-ovqatlarni jamlab olishga bo‘lgan tabiiy ehtiyoj yoshlarga hayotiy
tajribalarni ma’lum mehnat faoliyati yo‘nalishida yetarlicha bilimga ega bo‘lgan kishilar tomonidan
berilishi maqsadga muvofiq ekanligini ko‘rsatdi. Natijada bolalarga hayot tajribalarini o‘rgatuvchi
kishilar guruhi shakllandi hamda bolalarga ma’lum yo‘nalishlar bo‘yicha bilimlarni berish maxsus
ajratilgan joylarda tashkil etila boshlandi.
Dastlabki maktablar qadimgi Sharqda (Vavilon, Misr, Hindistonda) paydo bo‘lib, ularda bolalarga
ma’muriy-xo‘jalik boshqaruvi asoslari o‘rgatilgan.
Antik davrda maktablar Sparta, Afina va Rim tarbiya tizimining muhim tarkibiy qismi sifatida faoliyat
olib borganlar.
Qadimgi Yunonistonda bunday joylar akademiya deb nomlangan. «Akademiya» so‘zi afsonaviy
qahramon Akadema nomidan kelib chiqqan. Eramizdan avvalgi IV asrda Afina yaqinidagi Akadema
nomi bilan nomlanuvchi joyda Platon o‘z shogirdlariga ma’ruzalar o‘qigan bo‘lib, keyinchalik ta’lim
tashkil etiluvchi maskan ham shunday nom bilan atala boshlagan. qadimgi Rim va Yunonistonda
bolalarga bilim berish faylasuflar zimmasiga yuklatilgan.
Jamiyatning tabaqalanishi natijasida, qudorlik tuzumida bolalarni ta’lim maskanlariga olib borish va olib
kelish vazifasini qullar bajarishgan va ular «pedagog» deb nomlanganlar. Ushbu tushunchaning ma’nosi
«bola yetaklovchi» demakdir.
Tarixiy taraqqiyotning keyingi bosqichlarida bolalarga tizimli bilimlarni berish bilan doimiy
shug‘ullanuvchi kishilar aynan shu nom bilan atala boshlaganlar.
Feodalizm davrida aksariyat maktablar masjid (musulmon mamlakatlarida) yoki ibodatxonalar
(Hindiston) qoshida tashkil etilgan. Bunday maktablarda yoshlarga diniy bilimlar bilan birga dunyoviy
bilimlar ham o‘rgatilgan.
O‘rta asrlar davrida, Sharqda akademiya ko‘rinishidagi ta’lim muassasalari ham faoliyat yuritgan bo‘lib,
ular «Donishmandlar uyi» (IX asr, Bag‘dod), «Ma’mun akademiyasi» (XI ar boshlari, Xorazm),
observatoriyalar qoshidagi jamiyatlar (XV asr, Samarqand) tarzida nomlangan. Akademiyalarga turli fan
yo‘nalishlari bo‘yicha kuchli bilimga ega bo‘lgan qomusiy olimlar jalb etilgan bo‘lib, ular tomonidan
matematika, geodeziya, mineralogiya, medisina, astronomiya kabi yo‘nalishlarda keng ko‘lamli
tadqiqotlar olib borilgan.
O‘rta asrlar hamda kapital ishlab chiqarishiga asoslangan jamiyatlarda akademiya (Sharqda madrasa)lar
ko‘rinishidagi maktablarda ma’naviy-axloqiy jihatdan yetuk, turli sohalar bo‘yicha mukammal bilimga
ega pedagoglarning faoliyat yuritishlariga alohida ahamiyat qaratilgan. Chunonchi, Muhammad Tarag‘ay
Ulug‘bek tomonidan barpo etilgan madrasalarda o‘z davrining taniqli olimlari – Ali qushchi, Taftazoniy,
qozizoda Rumiy, Mavlono Muhammad, /iyosiddin Jamshid Koshiy, Muiniddin Koshiy hamda Mansur
Koshiylar talabalarga ta’lim berganlar.
XIX asr oxiri hamda XX asr boshlarida yuzaga kelgan jadidizm harakatining asoschilari, taniqli
ma’rifatparvarlar – Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvar qori, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulla
Avloniy, Abduqodir Shakuriy, Ismatulla Raxmatullayev, Abdurauf Fitrat, Isohxon Ibrat va boshqalar
aholi orasida nafaqat murabbiy, balki ma’naviy yetuk inson sifatida ham nom qozondilar.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_44.png)
![Sharq mutafakkirlari va G‘arb pedagoglari jamiyatda pedagoglik kasbining tutgan o‘rni haqida. Jamiyat
tomonidan o‘qituvchi shaxsiga qo‘yilayotgan talablar o‘z davrida Sharq mutafakirlari hamda G‘arb
ma’rifatparvarlarining asarlarida o‘z aksini topgan.
Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy hamda Abu Rayhon Beruniylar o‘qituvchining ma’naviy-
axloqiy jihatdan yetuk bo‘lishlariga alohida ahamiyat qaratadilar. Ularning fikrlaricha, yaxshi o‘qituvchi
boshqalardan bir jihati bilan farq qiladi, ya’ni, u o‘zi ega bo‘lgan bilimlarni yoshlarga beminnat o‘rgatadi,
har bir ishda ularga namuna bo‘la oladi.
Abu Ali ibn Sino o‘z asarlarida o‘qituvchi bolalarga ta’lim berishdek mas’uliyatli burchni bajarishi
zarurligini uqtirar ekan, ularga faoliyatda muvafaqiyatga erishish garovi bo‘lgan quyidagi tavsiyalarni
beradi:
bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo‘lish;
berilayotgan bilimning talabalar tomonidan o‘zlashtirilishiga e’tiborni qaratish;
ta’limda turli shakl va metodlardan foydalanish;
talabaning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini bilishi;
fanga qiziqtira olishi;
berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olishi;
bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berish;
har bir so‘zning boalar hissiyotini uyg‘otish darajasida bo‘lishiga erishish 1.
1.
Alisher Navoiy o‘z davrining ayrim maktabdorlari ega bo‘lgan sifatlar, xususan, qattiqqo‘llik, ta’magirlik
va johilliklarni qoralar ekan, o‘qituvchining ma’naviy qiyofasiga nisbatan jiddiy talablarni qo‘yadi.
Xususan, «mudarris kerakki, g‘arazi mansab bo‘lmasa va bilmas ilmni aytishga urinmasa, manmanlik
uchun dars berishga havas ko‘rgazmasa va olg‘irlik uchun gap-so‘z va qavqo yurgizmasa, nodonlikdan
sallasi katta va pechi uzun bo‘lmasa, gerdayish uchun madrasa ayvoni boshi unga o‘rin bo‘lmasa. ...
Yaramasliklardan qo‘rqsa va nopoklikdan qochsa, nainki, o‘zini olim bilib, necha nodonga turli xil fisq
ishlarni mumkin, balki halol qilsa, qilmas ishlarni qilmoq uchun sodir bo‘lsa va qilar ishlarni qilmaslik
unga qoida va odat bo‘lib qolsa. Bu mudarris emasdir, yomon odatni tarqatuvchidir» 2.
2.
Ayni o‘rinda o‘qituvchi mehnatining mashaqqatli ekanligini ta’kidlab o‘tadi: «Uning ishi odam qo‘lidan
kelmas, odam emas, balki dev ham qila bilmas. Bir kuchli kishi bir yosh bolani saqlashga ojizlik qilardi, u
esa bir to‘da bolaga ilm va adab o‘rgatadi, ko‘rkim bunga nima yetsin.
Shunisi ham borki, u to‘dada fahm-farosati ozlar bo‘ladi, unday kishiga yuzlarcha mashaqqat kelsa
qanday bo‘ladi. Har qanday bo‘lsa ham, yosh bolalarga uning haqqi ko‘pdir. Agar shogird podshohlikka
erishsa ham unga (muallimga) qulluq qilsa arziydi.
Haq yo‘lida kim senga bir harf o‘qitmish ranj ila,
Aylamak bo‘lmas ado oning haqin yuz ganj ila» 1.
1.
Mashhur pedagog Abdulla Avloniy ham o‘z asarlarida o‘qituvchi shaxsi va uning faoliyati borasidagi
qarashlarni ifodalashga alohida o‘rin beradi. Allomaning qayd etishicha, bolaning sog‘lom bo‘lib
o‘sishida ota-onalar o‘ziga xos rol o‘ynasalar, uning fikriy jihatdan taraqqiy etishida o‘qituvchining o‘rni
1. 1Раҳимов С. Абу Али ибн Сино, Таълим ва тарбия ҳақида. – Тошкент, Ўқитувчи, 1967. – 75-бет.
2. 2 АлишерНавоий. Маҳбуб ул-қулуб. Асарлар. Ўн беш томлик. 13 том. – Тошкент, Бадиий адабиёт
нашриёти, 1966. –189-190-бетлар.
1. 1, АлишерНавоий. Маҳбуб ул-қулуб. Асарлар. Ўн беш томлик. 13 том. – Тошкент, Бадиий
адабиёт нашриёти, 1966. 192-193-бетлар.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_45.png)
![beqiyos ekanligini ta’kidlaydi. Xususan, bolalarning aqliy qobiliyatlarini shakllantirish muallimlarning
«diqqatlariga suyalgan, vijdonlariga yuklangan muqaddas bir vazifa» ekanligini ta’kidlab, «fikrning
quvvati, ziynati, kengligi, muallimning tarbiyasiga bog‘liqdur» 2, - deydi.
2, - deydi.
Yan Amos Komenskiy o‘z davrida o‘qituvchining bola dunyoqarashini rivojlantirishdagi roliga katta
baho berib, o‘qituvchilik «yer yuzidagi har qanday kasbdan ko‘ra yuqoriroq turadigan juda faxrli kasb»
ekanligini ta’kidlaydi. Muallifning fikricha, pedagog o‘z burchlarini chuqur anglay olishi hamda o‘z qadr-
qimmatini to‘la baholay bilishi zarur. Ya.A.Komenskiy o‘qituvchi obrazini tasvirlar ekan, uning shaxsida
quyidagi fazilatlarning namoyon bo‘lishi maqsadga muvofiqligiga urg‘u beradi: vijdonli, ishchan, sabotli,
axloqli, o‘z ishini sevuvchi, o‘quvchilarga otalaridek muomala qiluvchi, ularda bilimga havas
uyg‘otuvchi, o‘quvchilarni o‘z ortida ergashtiruvchi va diniy e’tiqod.
K.D.Ushinskiy o‘qituvchi ma’naviyati va kasbiy faoliyatiga yuqori baho beradi hamda ularning kasbiy
malakalarini doimiy ravishda takomilashtirib borish maqsadga muvofiq ekanligi to‘g‘risidagi fikrni ilgari
suradi. Mazkur g‘oyaning ijtimoiy ahamiyatini tasdiqlovchi tizim – o‘qituvchilarni tayyorlovchi tizimni
ilk bor asoslaydi.
O‘qituvchining asosiy vazifalari va uning shaxsiga qo‘yiladigan talablar. «Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi» g‘oyalarini amaliyotga tadbiq etish Respublika ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar
muvaffaqiyatini ta’minlash, ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan o‘qituvchi, tarbiyachi, ishlab
chiqarish ustalarining ma’naviy qiyofasi hamda kasbiy mahoratlariga ham bog‘liqdir.
Shaxsni tarbiyalash ishi nihoyatda murakkab faoliyat jarayoni bo‘lib, juda qadimdan ushbu faoliyatga
jamiyatning yetuk kishilari jalb etilgandir. Mazkur holat yosh avlod tarbiyasi, uning tashkil etilishi
mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat taraqqiyotini ham belgilashda muhim ahamiyatga ega
ekanligini anglatadi.
O‘zbekiston Respublikasida o‘qituvchi kadrlarning ma’naviy qiyofasi, aqliy salohiyati hamda kasbiy
mahoratiga nisbatan jiddiy talablar qo‘ymoqda. Chunonchi, bu borada O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni qayd etadi: «Tarbiyachi – ustoz bo‘lish uchun, boshqalarning aql-
idrokini o‘stirish, ma’rifat ziyosidan bahramand qilish, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro etib
yetishtirish uchun, eng avvalo, tarbiyachining ana shunday yuksak talablarga javob berishi, ana shunday
buyuk fazilatlarga ega bo‘lishi kerak» 1.
1.
Yuqorida qayd etilgan fikrlardan bugungi kun o‘qituvchisi shaxsiga nisbatan qo‘yilayotgan talablar
mazmuni anglaniladi. Zamonaviy o‘qituvchi qanday bo‘lishi zarur?
O‘qituvchi (pedagog) pedagogik, psixologik va mutaxassislik yo‘nalishlari bo‘yicha maxsus ma’lumot,
kasbiy tayyorgarlik, yuksak axloqiy fazilatlarga ega hamda ta’lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatuvchi
shaxs sanaladi.
O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonunining 5-moddasi 3-bandiga muvofiq ta’lim
muassasalarida sudlangan shaxslarning pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanishlariga yo‘l qo‘yilmaydi.
Bizning nazarimizda, zamonaviy o‘qituvchi-bakalavr qiyofasida quyidagi fazilatlar namoyon bo‘la olishi
kerak (so‘z yuritilayotgan sifatlar mohiyatan o‘qituvchi-bakalavr tomonidan amalga oshirilishi zarur
bo‘lgan vazifa, burch va mas’uliyatlarini ifodalaydi):
2, - deydi. 2Хошимов К. ва бошқалар. Педагогика тарихи //Педагогика олий ўқув юртлари ва
дорилфунунлар талабалари учун қўлл. - Тошкент, Ўқитувчи, 1996, - 301-бет.
1. 1Каримов И.А. Буюк келажагимизнинг ҳуқуқий кафолати. – Тошкент, Шарқ нашриёт-матбаа
концерни Бош таҳририяти, 1993, 27-28-бет.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_46.png)
![O‘qituvchi jamiyat ijtimoiy hayotida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar, olib borilayotgan ijtimoiy islohotlar
mohiyatini chuqur anglab yetishi hamda bu borada o‘quvchilarga to‘g‘ri, asosli ma’lumotlarni bera olishi
lozim.
Zamonaviy o‘qituvchining ilm-fan, texnika va texnologiya yangiliklari va yutuqlaridan xabardor bo‘lishi
talab etiladi.
O‘qituvchi o‘z mutaxassisligi bo‘yicha chuqur, puxta bilimga ega bo‘lishi, o‘z ustida tinimsiz izlanishi
lozim.
O‘qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslarini puxta bilish, ta’lim-tarbiya jarayonida
o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda faoliyat tashkil etishi kerak.
O‘qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida eng samarali shakl, metod va vositalardan unumli foydalana olish
imkoniyatiga ega bo‘lmog‘i lozim.
O‘qituvchi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo‘lishi shart.
O‘qituvchi yuksak darajadagi pedagogik mahorat, chunonchi, kommunikativlik layoqati, pedagogik
texnika (nutq, yuz, qo‘l-oyoq va gavda harakatlari, mimika, pantomimika, jest) qoidalari chuqur
o‘zlashtirib olishga erishishlari lozim.
O‘qituvchi nutq madaniyatiga ega bo‘lishi zarur, uning nutqi quyidagi xususiyatlarni o‘zida aks ettira
olishi kerak:
a) nutqning to‘g‘riligi;
b) nutqning aniqligi;
v) nutqning ifodaviyligi;
g) nutqning sofligi (uning turli sheva so‘zlaridan holi bo‘lib, faqat abadiy tilda ifoda etilishi); jargon
(muayyan kasb yoki soha mutaxassisliklariga xos so‘zlar); varvarizm (muayyan millat tilida bayon
etilayotgan nutqda o‘zga millatlarga xos so‘zlarni noo‘rin qo‘llanilishi); vulgarizm (haqorat qilish,
so‘kishda qo‘llaniladigan so‘zlar) hamda konselyarizm (o‘rni bo‘lmagan vaziyatlarda rasmiy so‘zlardan
foydalanish) so‘zlardan holi bo‘lishi, o‘qituvchining nutqi sodda, ravon va tushunarli bo‘lishi kerak;
d) nutqning ravonligi;
j) nutqning boyligi (hikmatli so‘zlar, ibora va maqollar, matallar hamda ko‘chirma gaplardan o‘rinli va
samarali foydalana olish).
O‘qituvchi kiyinish madaniyati (sodda, ozoda, bejirim kiyinishi), ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchining
diqqatini tez jalb etuvchi turli xil bezaklar (oltin, kumush taqinchoqlar)dan foydalanmasligi, fasl, yosh,
gavda tuzilishi, yuz qiyofasi, hatto, soch rangi va turmagiga muvofiq ravishda kiyinishni o‘zlashtirishga
erishishi lozim.
O‘qituvchi shaxsiy hayotda pok, atrofdagilarga o‘rnak bo‘la olishi lozim.
O‘qituvchi pedagogik muloqot jarayonining faol ishtirokchisi sifatida o‘zida bir qator sifatlarning tarkib
topishiga erishishi zarur. Chunonchi, u eng avvalo, mulohazali, bosiq, vaziyatni to‘g‘ri baholay oladigan,
mavjud ziddiyatlarni barataraf etishning uddasidan chiqa olishi zarur. O‘quvchi, ota-onalar hamda
hamkasblari bilan mulohot jarayonida fikrini aniq va to‘la bayon etilishiga ahamiyat qaratishi maqsadga
muvofiq. Ular bilan munosabat jarayonida so‘zni salbiy holatlar haqidagi dalillarni keltirishdan emas,
aksincha, o‘quvchi (yoki hamkasbi, ota-onalar)ning muvaffaqiyatlarini e’tirof etishi, ularning yanada
boyishiga ishonch bildirishi u bilan tillasha olishiga imkon beradi. Muloqot jarayonida o‘qituvchining
so‘zlaridan suhbatdoshiga nisbatan xayrihohlik, samimiylik, do‘stona munosabat sezilib turishi,
shuningdek, imkon qadar ko‘tarinki kayfiyatda bo‘lishi zarur.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_47.png)
![O‘qituvchi shaxsining mazkur talablarga muvofiq keluvchi qiyofasi uning o‘quvchilar, hamkasblar
hamda ota-onalar o‘rtasida obro‘-e’tibor qozonishini ta’minlaydi.
Pedagogik mahoratni egallash yo‘llari. O‘qituvchi barkamol avlodni tarbiyalash jarayonida ishtirok etar
ekan, nafaqat ma’naviy-axloqiy madaniyati bilan atrofdagilarga o‘rnak bo‘lishi, shu bilan birga,
pedagogik mahoratini namoyon eta olishi, yetuk pedagog sifatida malakali kadrlarni tayyorlash ishiga
o‘zining munosib hissasini qo‘shishi zarur.
Pedagogik mahorat – yuksak pedagogik tafakkur, ta’lim-tarbiya jarayoniga ongli, ijodiy yondashuv,
metodik bilimlarni samarali qo‘llay olish qobiliyati bo‘lib, u doimiy ravishda pedagogik bilimlarni oshirib
borish, yangiliklardan xabardor bo‘lish, ilg‘or texnologiyalarni o‘zlashtirish asosida tarkib topadi. Yosh,
shuningdek, ta’lim muassasasida bir necha yillik mehnat stajiga ega bo‘lgan o‘qituvchilarning pedagogik
mahoratga ega bo‘lishlari o‘zini kasbiy jihatdan takomillashtirish yo‘lida bir qator shartlarga amal qilishi
hisobiga ta’minlanadi. Ular quyidagilardan iborat:
Mustaqil o‘qib-o‘rganish (pedagogika fanida ro‘y berayotgan yangiliklar haqida ma’lumotlarni beruvchi
yangi adabiyotlar, Internet materiallari, vaqtli matbuot sahifalarida chop etilayotgan ma’lumotlar,
shuningdek, ilg‘or texnologiyalar bilan tanishib borish, ularda ilgari surilayotgan g‘oyalarni
umumlashtirish, xulosalash asosida mustaqil loyihalarni tayyorlash).
Hamkasb tajribali o‘qituvchilar faoliyatini o‘rganish (ta’lim muassasasidan chetga chiqmagan holda
tashkil etilib, vaqt, shuningdek, iqtisodiy nuqtai nazardan samarali sanaladi. Tajribali o‘qituvchilar
faoliyatini o‘rganish ular tomonidan tashkil etilayotgan mashg‘ulotlarni kuzatish, tahlil qilish asosida
amalga oshiriladi. Bu borada olingan taassurotlarni umumlashtirish asosida xulosa chiqarish maqsadga
muvofiqdir).
Pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish kurs (institut)larida kasbiy malakalarini
oshirish.
Doimiy ravishda ilmiy anjumanlar (nazariy va amaliy konferensiya hamda seminarlar, pedagogik o‘qish
hamda treninglar)da faol ishtirok etish.
Respublika hamda rivojlangan xorijiy mamlakatlarning yetakchi ta’lim muassasalarida ularning ish
tajribalarini o‘rganish (stajirovka).
Ayni vaqtda, respublikada, «Ustoz» jamg‘armasining homiyligida ta’lim muassasalarining o‘qituvchilar
rivojlangan xorijiy mamlakatlarda bo‘lib, ularning ta’lim tizimi va ish tajribalarni o‘rganmoqdalar.
Pedagogik mahoratni egallashda, guruhli va ommaviy tadbirlarda ishtirok etish ijobiy natijalar beradi.
Binobarin, bunday muhitda o‘zaro fikr almashish, shaxsiy mulohazalarni boshqalar tomonidan
bildirilayotgan qarashlar bilan taqqoslab, ularning to‘g‘riligi, haqqoniyligiga ishonch hosil qilish, mavjud
bilimlarni yanada boyitish, xato yoki kamchiliklarni aniqlash hamda ularni barataraf etish yo‘llarini
topish imkoniyati mavjud.
Pedagogik mahoratga ega bo‘lish ta’lim-tarbiya samaradorligini ta’minlash garovi bo‘libgina qolmay,
ayni vaqtda o‘qituvchining jamoadagi obro‘-e’tiborini ham oshiradi, o‘quvchilarga unga nisbatan hurmat
yuzaga keladi.
Kasbiy mahoratni oshirish yo‘lida amaliy harakatlarni tashkil etish pedagogik faoliyatda yo‘l qo‘yilgan
yoki qo‘yilayotgan xatolardan holi bo‘lish, o‘quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar bilan munosabatda
muvaffaqiyatlarga erishish imkoniyatini yaratadi.
O‘z davrlarida Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Alisher Navoiy, Yan Amos
Komenskiy, Lev Tolstoy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Avloniy va boshqalar o‘z asarlarida
o‘qituvchilik kasbi, uning mashaqqatlari, shuningdek, o‘qituvchi shaxsida aks etishi zarur bo‘lgan sifatlar
xususidagi qarashlarni yoritish orqali o‘zlari ham pedagogik madaniyatga ega ekanliklarini namoyon
etganlar. Binobarin, pedagogik jarayonning mohiyatini anglamagan, bolaga nisbatan chuqur hurmatda
bo‘lmagan shaxs ta’lim-tarbiya samaradorligi va inson kamolotini ta’minlovchi fikrga ega bo‘lmaydi.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_48.png)
![Ularning pedagogik madaniyatlari negizini bolani tushuna olish, unga insbatan insonparvar munosabatda
bo‘lish, vaziyatni to‘g‘ri baholash, yuzaga kelish ehtimoli bo‘lgan ziddiyatlarni o‘z vaqtida bartaraf etish,
pedagogik faoliyatning haqligi, jamiyat taraqqiyoti hamda pedagogik jarayonda o‘quvchilar ongiga
singdirilayotgan ezgu g‘oyalarning hayot mavjudligini ta’minlashda qudratli omil (vosita) ekanligiga
ishonch kabilar tashkil etadi.
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasida malakali (mahoratli) o‘qituvchilarni qo‘llab-quvvatlash,
ularning tajribalarini ommalashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Mahoratli o‘qituvchilarni aniqlash
maqsadida turli ko‘rik, tanlovlar tashkil etilmoqda. Xususan, «Yil o‘qituvchisi» Respublika ko‘rik-tanlovi
ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan o‘qituvchilarga pedagogik mahoratlarini individaul
ravishda namoyish etish imkoniyatini berayotgan bo‘lsa, «Yil maktabi» Respublika ko‘rik-tanlovi
o‘qituvchilarga jamoa asosida ta’lim muassasasida qo‘lga kiritilayotgan yutuqlarni ommaga ko‘rsata
olishlari uchun sharoit yaratmoqda.
Shuningdek, respublika miqyosida, pedagogik faoliyatda ulkan yutuqlarni qo‘lga kirita olgan
o‘qituvchilar ta’lim sohasida nufuzli sanaluvchi davlat mukofoti – O‘zbekiston Respublikasi Xalq
o‘qituvchisi ko‘krak nishoniga sazovor bo‘lmoqdalar.
Xulosa o‘rnida shuni qayd etish joizki, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» O‘zbekiston respublikasida,
ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohalar mazmunini o‘zida aks ettirgan muhim yuridik hujjat
bo‘lib, istiqbol uchun yo‘llanmadir.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da, alohida ta’kidlangan milliy model O‘zbekiston Respublikasining
milliy-hududiy xususiyatlarini inobatga olish hamda ilg‘or fan, texnika va texnologiya yutuqlari asosida
tayyorlangan kadr (mutaxassis) – komil inson va yetuk mutaxassis qiyofasini o‘zida to‘laqonli aks
ettiruvchi namunadir.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g‘oyalarining amaliyotga tadbiq etilishi O‘zbekiston Respublikasining
ijtimoiy hayoti uchun muhim sanalgan bir qator holatlarning qaror topishiga olib keladi.
O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonuni hamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»
g‘oyalarini amalga oshirish jarayonida o‘qituvchi kadrlar muhim rol o‘ynaydilar. Komil inson va yetuk
malakali mutaxassis maxsus tashkil etilgan pedagogik faoliyat jarayonida tarbiyalanar ekan, ushbu
jarayonda o‘qituvchilarning o‘rni beqiyosdir. Shu bois ularning shaxsida bir qator ijobiy ma’naviy-
axloqiy sifatlar namoyon bo‘la olishi maqsadga muvofiqdir.
Adabiyotlar
1. Aleks Muur. Ta’lim berish va ta’lim olish: pedagogika, ta’lim dasturi va tarbiya. Ikkinchi nashr. -
Rutledj. 2012. 202-bet.
2. Azizxulayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. –T.: 2020y. 183 bet.
3. Begmatova D.M. O‘zbek oilalarida yoshlarning kasbiy ijtimoiylashuvi. Мо nografiya. – Samarqand,
2020. -142 bet.
4. Daminova N.K., Jamalova N.U. Та ’limni tashkil etish shakllari m о dulini o‘qitishda interfaol ta’lim
texnologiyalaridan foydalanish. – Samarqand, 2021. – 116 bet.
5. Mavlonova R.A. va boshqalar. Umumiy pedagogika.- T.: 2010 y. “Fan va texnologiya” nashriyoti.
6. Мах mudova М . М . О ila tarbiyasi asoslari. O‘quv qo‘llanma. – Samarqand, 2021. - 183 бет .
7. Pedagogika. Toxtaxodjaeva M. umumiy tahriri ostida. –T.: O‘zbekiston Faylasuflari milliy jamiyati.
2010 y.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_49.png)
![8. Begmatova D.M., Daminova N.K. Pedagogik ta’limotlar. O‘quv qo‘llanma. - Samarqand, 2022.](/data/documents/88ac454c-e694-404c-8e03-c2a75a986886/page_50.png)
O‘ZBEKISTONDA TA’LIM TIZIMINI MODERNIZATSIYALASH JARAYONLARI. UMUMIY PEDAGOGIKANING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI REJA 1. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning asarlarida ta’lim sohasiga qo‘yiladigan ijtimoiy-siyosiy talablarni aks ettirilishi. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunni. Ta’lim sohasida islohotlarni amalga oshirishning asosiy bosqichlari. 3. Umumiy pedagogikaning predmeti va tuzilishi. 4. Pedagogikaning asosiy kategoriyalari. 5. Pedagogikaning va boshqa fanlar bilan aloqasi. 6. Asosiy ta’limiy kontseptsiyalar va yondashuvlar. 7. Ilmiy-pedagogik tadqiqot metodlari.
Umumiy pedagogikaning obyekti, predmeti va tuzilishi “Ta’lim-insonlarga yaxshiroq hayot tarzi va mavqye imkoniyatlarini beradi. Odamlarning bo‘sh vaqtlarini mazmunli o‘tkazishlariga yordam beradi. Odamlarga o‘zlari va dunyoni tushunishdagi bilimini oshiradi. Odamlardagi bag‘rikenglikni shakllantiradi. Yoshlarning hayotga va dunyoga bo‘lgan qarashini shakllantirishga yordam beradi. Millatni rivojlantirishga yordam beradi” 1 -deydi amerikalik pedagog olim A.Muur. Insoniyat tarixiga nazar tashlar ekanmiz, har bir bolaning onadan dunyoga kelishi, faqat tug‘ilishidan iborat tabiiy biologik jarayon emas, balki u ma’lum qobiliyat kurtaklari bilan tug‘uladi. Lekin u inson shaxs sifatida oilada, shuningdek turli jamoalardagi faoliyat ijtimoiy munosabatlar orqali shakllanadi. Jamiyat rivojlangani sari yetuk, barkaol shaxni tarbiyalab yetishtirish ehtiyoji ham ortib boradi. Shu sababli ta’lim va tarbiya jarayoni ijtimoiy hayotning ajralmas qismi deb qaraladi. Har bir ijtimoiy tuzumda insonning ma’naviy yuksalishini ta’minlovchi ta’lim-tarbiya, ma’naviyat va ma’rifat kabi tushunchalar mavjud bo‘lib, ular pedagogika fanidagi o‘zgarishlarni jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘liq holda atroflicha o‘rganishni tavozo etadi. Tarbiya-ijtimoiy xodisa. U kishilik jamiyati paydo bo‘lgan davrdan beri mavjud. Eramizdan avvalgi birinchi ming yillik o‘rtalarida, ya’ni ibtidoiy jamoa tuzumi davrida odamlar insonning kamoloti to‘g‘risidagi g‘oyalarini juda ko‘p rivoyatlardan foydalanib baxshilik yo‘li orqali avloddan-avlodlarga yetkazganlar, Ye.E.Bertel’s mazkur rivoyatlarda, kishilarni tarbiyalash, axloqiy barkamollik, shaxsning ma’naviy yuksakligi masalalari asosiy o‘rin olganini ta’kidlagan. Shuningdek, ayrim tadqiqotlarda ibtidoiy davrda insonlar tarbiyaning ta’sir kuchi orqali to‘g‘ri hayot kechirganligi madaniyat va san’at sohasida ham misli ko‘rilmagan kashfiyotlar yuzaga kelgani qayd etilgan. Grek tarixchisi Gerodot (er. Av. V asr) “Tarix” kitobida yozishicha, Markaziy Osiyoning ibtidoiy jamoa tuzumi sharoitida yashagan xalqlari asosan chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullangan. Ularda nikoh munosabatlarining umumiy (tartibsiz) shakli hukmron bo‘lgan. Oilaning guruhli shakllarida bolaning otasi noma’lum bo‘lsa ham, lekin onasining kim ekanligi ma’lum bo‘lgan va shu sababdan bolaning tarbiyasi ona zimmasiga yuklatilgan. Asta-sekin odamlarning ijtimoiy ong faoliyatining takomillashuvi, xususiy mulkning dastlabki kurtaklarining paydo bo‘lishi-yakka tartibdagi oilalarni vujudga keltirgan. Yakka oila paydo bo‘lgandan so‘ng mehnat tarbiyaning eng asosiy quroliga aylangan. Qadimgi eron qabilalarida mis va temirdan uy-ro‘zg‘or buyumlari yasala boshlangan. Ana shu mehnat jarayonida bolalar ham ishtirok etardi. Ibtidoiy davrdagi tarbiya asosan oilada, jamoa va mehnat maskanlarida kishilar ortirgan tajribalarni bolalarga o‘rgatishdan iborat bo‘lardi.Bolalarga o‘rgatiladigan kundalik mehnat malakalari ularni yashash uchun kurashishga tayyorlar, aql-idrokli, odobli bo‘lib o‘sishlariga xizmat qilardi. Ming yillar mobaynida moddiy ne’matlar yaratish uchun hamkorlikda qilingan mehnat kishilar o‘rtasidagi axloq-odob munosabatlarining me’yorini keltirib chiqardi. Qadimgi odamlar tafakkurining ojizligi sababli o‘z aql-idroklariga ishonch hosil qilish uchun samoga sig‘ina boshlaganlar. Ibtidoiy jamoa tuzumi davridagi kishilar mehnat jarayonida, borliqdagi narsalar va xodisalarga munosabatlari asosida o‘z dunyoqarashlari va aqidalariga tayanib xalq og‘zaki ijodi asarlarni yaratganlar. Ularning bir-biriga, atrof-muhitga, kasb-koriga munosabat borasidagi ilk fikr va tasavvurlar, mifologik asarlar timsoli bo‘lmish-“Avesto”da ifodalangan Mitra, Anaxita, Ardivissura, Varaxrana, Yima singari ma’buda va ma’budlar siymosi orqali ajdodlarimiz insonlarga yaxshilik qilish, yerlarni obod va serhosil 1 Алекс Муур. Таълим бериш ва таълим олиш: педагогика, таълим дастури ва тарбия. Рутледж. Иккинчи нашр. 2012. 35-бет
qilish, ekin ekish, daraxtlarni o‘stirish uchun jamoa harakati xususidagi mulohazalarni mujassamlashtirganlar. Quldorlik tuzumi davrida va feodalizmning boshlarida yaratilgan “To‘maris”, “Shiroq”, “Yer hubbi”, “Chistoniyali bekk”, “Gershasb”, “Siyovush”, “Rustam” singari qator afsona va qahramonlik dostonlarida mehnatsevarlik, halollik, vatanparvarlik, mustahkam e’tiqodlilik, el-yurt manfaati uchun fidoiylik kabi ijobiy fazilatlar tarannum etilgan va ana shunday fazilatlarga ega bo‘lish zarurligi haqidagi g‘oyalar targ‘ib va tashviq qilingan. Muhimi shuki, mazkur asarlarda insonni yoshligidan aqliy va jismoniy jihatdan tarbiyalab, sabot-matonatli, xalq udumlariga, ajdodlar an’anasiga bo‘y sunadigan, axloqan pok qilib kamol toptirish masalalariga alohida e’tibor berilgan. Qadimgi xalq og‘zaki ijodi namunalarining, shu jumladan “Siyovush”, “Zarina va Stringey”, “Sparstra” dostonlarining qimmati, tarbiyaviy ahamiyatini mashhur sharqshunoslardan Ye. E. Bertel’s, S. P. Tolstov, I. S. Baraginskiy, V. Snesarev, professor N. M. Mallayev va boshqalarning asarlarida alohida ta’riflangan. Haqiqatdan, o‘zbek xalq pedagogikasining ilk kurtaklari mazkur manbalarda ko‘zga tashlanadi. Xalq pedagogikasidagi ta’lim va tarbiyaga doir fikrlar Markaziy Osiyodagi barcha turkiy xalqlar uchun mushtarak lirik she’rlar va qo‘shiqlarda yaxshi ifodalangan. Qadimgi Yunonistonda mifologiya va xalq og‘zaki ijodiyoti nihoyatda rivojlangan. Baxshilar qadimgi grek an’analarini uzluksiz davom ettirganlar, turli afsonalarga kuylar bastalab bahodir va qahramonlarning madhini kuylar edilar. Gomer qadimgi grek afsonalari asosida ikkita doston yaratgan. “Iliada”, “Odesseya” deb nomlangan o‘sha dostonlarda greklarning janglardagi jasoratlari, qahramonliklari, vatanparvarligi, jismoniy chiniqqanligi, mardlik fazilatlari she’ri misralarda teran ifodalangan. Qadimiy Yunonistonning ilk quldorlik davrida ikkita katta davlat-Afina va Sparta paydo bo‘ldi, ularda o‘ziga xos ta’lim-tarbiya tizimi ham vujudga keldi. Masalan, Afinada maktab tizimi uch tipdagi maktablardan, ya’ni musiqa maktabi, gimnastika maktab va gimnaziya maktablaridan iborat edi. Musiqa maktabi xususiy maktab bo‘lib, unda pul to‘lab o‘qitilar edi. Musiqa maktablarida faqat 7 yoshdan 16 yoshgacha bo‘lgan boy quldorlarning o‘g‘il bolalari o‘qirdilar. Bu tipdagi maktabda musiqiy tarbiya ham berilardi (“miza” so‘zidan olingan, qadimgi Yunonistonda “muzi”-san’at, adabiyot va fan xudosi va xomiysi) musiqiy ta’limotning mazmuni xat-savod, adabiyot, hisob, deklamatsiya, ashula va musiqa darslarini o‘qitishdan iborat edi. Gimnastik maktabi-palestra (kurash maktabi) deyilardi.bu ham ma’lum bir toifadagi kishilarga qarashli maktab bo‘lib, unda 12 yoshga kirgan va ayni vaqtda musiqa maktabida o‘qiyotgan o‘g‘il bolalar pul to‘lab o‘qir edilar. Bu tipdagi maktabda o‘smirlar yugurish, sakrash, disk irg‘itish, nayza sanchish va kurash mashqini bajarardilar. Shu bilan birga suzish mashqlarini ham o‘tkazar edilar. Gimnaziy davlatga qarashli maktab bo‘lib, unda asosan Afinadagi katta yer egalari-kiborlarga mansub nomdor oilalardan chiqqan, musiqa va gimnastik maktabini tamomlagan aslzoda yoshlar o‘qirdilar. Bunda ular 16 yoshdan 18 yoshgacha jismoniy, aqliy, ahloqiy va estetik tarbiya olishlarini davom ettirar edilar. Bundan tashqari, aslzodalarni davlatni idora qilishga layoqatli qilib tayyorlash maqsadida ularga falsafiy ta’lim va siyosiy tarbiya berilar, hamda notiqlik san’ati o‘rgatilar edi. 18 yoshga to‘lgan aslzodalar efeblar guruhiga mansub bo‘lib, ular 20 yoshgacha maxsus harbiy tayyorgarlik ko‘rar, ayni vaqtda ijtimoiy-siyosiy tarbiya ham olar edilar. Mana shu ta’lim-tarbiya tizimi faqat o‘g‘il bolalargagina tegishli edi. Qizlar esa yoshligidanoq uy-ro‘zg‘or ishlari bilan shug‘ullanar edi. Sparta davlatida jismoniy kamolotga katta e’tibor berilib, ayollar ham bu ishga jalb etilgan. Chunki sog‘lom, baquvvat ayollargina sog‘lom avlodni vujudga keltirishi mumkin edi. Qullarning bolalariga esa, ota-onalarining kasb-hunarlari o‘rgatilgan. Qadimgi yunon olimlari ilmiy ishlarida ta’lim va tarbiya borasidagi g‘oyalar. Qadimgi Yunonistonning mashhur faylasuflari Suqrot, Aflotun, Arastu, Demokrit va boshqalar o‘z faoliyatlarida yoshlarni o‘qitish hamda tarbiyalash vazifalariga ham jiddiy e’tibor berganlar. Bu olim va
mutafakkirlar ta’lim-tarbiya nazariyasini ishlab chiqdilar. Yunonistonda pedagogikaning rivojiga ulkan xissa qo‘shdilar. Suqrotning falsafiy va pedogogik qarashlarida tarbiyadan kutilgan maqsad insonni bilimlarni bilib olishga erishish, uni yuksak ahloqli qilib kamol toptirishdir. U o‘z ta’limotida mardlik, donolik, mo‘tadillik, adolatlilik tushunchalarini belgilab beradi. Uning fikricha, mardlik qo‘rquvni daf qilish, donolik-jamiyat qonunlariga rioya qilish, mo‘tadillik-o‘z xissiyotlariga erk bermaslik, adolat-yaxshilikni amalga oshirish yo‘llarini o‘rgatishdir. Suqrotning ta’limoticha, inson eng avvalo, umumiy ahloq mezonlarini, inson uchun muqaddas bo‘lgan fazilatlarni egallab olishi kerak. Insoniy fazilat egasi yaxshi fazilatlarni namoyon eta oladi. Inson ahloqiy fazilatlarini ilm-fan, ta’lim orqali egallaydi, ahloqning yagona sohibi bo‘ladi. Aql bilan ahloq o‘rtasida ziddiyat bo‘lishi mumkin emas. Hunardan yaxshiroq, ilmdan ulug‘roq narsa yo‘q. Sharmu hayodan yaxshiroq bezak, zebu ziynat yo‘q, batfe’llikdan yomonroq dushman yo‘qdir. Suqrotning ahloq xususidagi ta’limotiga ko‘ra, ezgulik-bilim, donishmandlik-yaxshilikni biluvchiga yaxshilik qilishdir. Yomonlik qiluvchi yaxshilikni yo bilmaydi, yoki pirovardida, yaxshilikning tantana qilishiga qarshilik qiladi. Suqrot tadbirkorlikni ulug‘lab, uni eng go‘zal insoniy fazilat hisoblaydi. Uning uqtirishicha, go‘zal tadbir ishlatib, dushmanni do‘st etish, nodon va johil odamni ta’lim va tarbiya qilib, donolar davrasiga, badohloq fosiqlarni pand-nasihat bilan isloh etib yaxshilar qatoriga qo‘shish eng afzal amallardan sanaladi. Suqrot o‘zining pedogogik qarashlarida mehnat tarbiyasiga alohida e’tibor beradi, mehnatni ahloqiy go‘zallik deb biladi. Suqrotning ta’lim-tarbiya haqidagi ta’limoti qadimgi Yunonistonda falsafiy-pedogogik fikrlar rivojiga ulkan xissa bo‘lib qo‘shilgan. Aristotel-qadimgi yunon falsafasi va fani taraqqiyotida yangi davr yaratgan buyuk mutaffakkirdir. Aristotel o‘zining ahloqqa oid “Nikomax etikasi”, “Yendem etikasi” asarlarida tarbiyaning maqsadi tabiat bilan bog‘liq bo‘lgan insonni tadrijiy rivojlantirishdan iboratligini, aql va idrokni rivojlantirish muhim ekanligini aytadi. Uning ta’limotiga ko‘ra, bolalarning yosh xususiyati hisobga olingan holda, jismoniy, ahloqiy va aqliy tarbiya uzviy birlikda amalga oshirilishi kerak. Fuqaro faqat o‘z shaxsiy ishi bilan shug‘ullanmay, xalqning tinchlikda yashashi, farovonligi yo‘lida faoliyat ko‘rsatishi, go‘zallik yaratishi kerak. Aristotel tarbiya muddatini 21 yil: bola tug‘ilgandan 7 yoshgacha, 7 yoshdan 14 yoshgacha, 14 yoshdan 21 yoshgacha deb belgiladi. U bolaning har bir o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatdi, har bir davrda amalga oshiradigan tarbiyaning maqsadi, mazmuni va usullarini bayon etdi. Aristotel ham Ploton kabi bolalarni maktabgacha yoshdan tarbiyalashga alohida e’tibor berdi. Uning fikricha, bolani o‘rgatish mumkin bo‘lgan barcha narsaga go‘dakligidan o‘rgatish kerak. Bola 7 yoshgacha oilada tarbiyalanishi lozim. 7 yoshgacha davr o‘sish davri hisoblanadi. Shunga ko‘ra birinchi navbatda ularning jismonan rivojlanishiga e’tibor beriladi. Shu yoshdagi bolalarni o‘z vaqtida ovqatlantirish, harakatda bo‘lishlariga e’tibor berish, chiniqtirish zarur. Bolalar yoshlariga mos o‘yinlar bilan shug‘ullanishi kerak. Ularga ertak va xikoyalar aytib berish orqali nutqlarini o‘stirish, 5 yoshdan boshlab ular oilada maktabga tayyorlanishi, 7 yoshdan boshlab davlat huzuridagi maktablarda o‘qishi kerakligini ta’kidlagan. Aristotel bola tarbiyasi davlat ixtiyorida va barcha fuqarolar uchun bir xilda bo‘lishini himoya qiladi. Chunki, davlat tarbiyada o‘z oldiga aniq bir maqsadni qo‘yadi. Shuning uchun ham tarbiyaga o‘z xohishiga ko‘ra o‘qitish va tarbiyalashni istagan ota-onalar emas, davlat rahbarlik qilishi kerak. Har bir fuqaro o‘z-o‘zicha yashamaydi, u barcha fuqarolar kabi davlatga mansubdir, davlatning uzviy bo‘lagidir. Davlat u haqida g‘amxo‘rlik qiladi. Aristotelning ta’kidlashicha, bola 5 yoshidan boshlab 7 yoshgacha kelgusida o‘rganishi zarur bo‘lgan fanlar bo‘yicha darslarga qatnashi kerak. Bu o‘quv predmetlari ona tili, gimnastika, musiqa va rasmdir.
Tarbiya gimnastikaga bog‘liq holda boshlanadi. Ammo bunda jismoniy tarbiyaga haddan tashqari berilib ketmasligi kerak. Tarbiyaning maqsadi bolani o‘z bo‘sh vaqtini ongli ravishda o‘tkazishga o‘rgatishdir. Aristotel do‘st orttirish, do‘stlarga nisbatan shavqatli, marhamatli bo‘lishga da’vat etadi. Uning ta’kidlashicha, kishi iloji boricha o‘ziga dushman orttirmasligi kerak. Dushmanlik ko‘rsatganga rahamat nazari bilan qarash, dilnavoz bo‘lishi kerak. Shundagina u do‘stlari qatoridan joy oladi. Yunonistonda pedagogikani rivojlanishiga ulkan xissa qo‘shgan mutaffakkir olimlardan biri Demokritdir. U falsafa, matematika, fizika, biologiya, tibbiyot, ruhiyat, san’atga doir asarlar yaratib, inson shaxsini qaror topishini uning tabiati va tarbiyasiga bog‘liq deb hisobladi. U agar inson o‘qimasa mahorat va donishmandlikka erisha olmaydi deb hisoblagan. Demokrit yoshlarga aql-idroklilik, keksalarga donolik xosligini, aql-idrokni tegishli tarbiya va tabiat baxsh etishini olg‘a surgan. Demokrit bolalarga namuna bo‘lish, so‘z orqali ta’sir ko‘rsatish, ishontirish va dalillar bilan tarbiyalashga, ularni mehnat qilishga odatlantirishga alohida ahamiyat beradi. Uning ta’kidlashicha, mehnat qilishga odatlantirish orqaligina bolalarni yozuvga, musiqaga, jismoniy mashqqa o‘rgatish mumkin. Demokrit jamiyat oldidagi burchiga sadoqatli, ijtimoiy va siyosiy hayotda faol ishtirok etuvchi kishini ahloqli inson deb hisoblagan. Xalq og‘zaki ijodiyotida tarbiya. Xalqimiz o‘z tarixiy ijtimoiy taraqqiyoti mobaynida boy og‘zaki ijodiy meros yaratgan. Xalq og‘zaki ijodiyotida ta’lim-tarbiyaga oid ilg‘or pedogogik fikrlar ilgari surilgan. Xalq og‘zaki ijodiyoti asrlar bo‘yi mehnat jarayonida insonni orzusi negizida shakllanib borgan barkamol insonga qaratilgan xalq og‘zaki va yozma yodgorliklarida, ya’ni ertak, doston, qo‘shiq, topishmoq, tez aytish, masal, matal, maqol, rivoyat va xikoyatlarida o‘z aksini topgan. Xalq og‘zaki ijodiyoti asta sekin keng tus olib, rivojlanib borgan. Bu zailda insonlarda pedogogik madaniyat va merosga ixlos va intilish vujudga kelgan va unga amal qilina boshlangan. Xalq og‘zaki ijodiyotida avvalo barkamol inson uchun ilm va hunar zarurligi ta’kidlanadi. Xalq yaratgan hikoyalarda donishmandlik, aql va zakovat alohida o‘rin egallagan. Ma’lumki, ota-bobolarimiz qadim zamonlardan yaxshilikni yomonlikka, ma’rifatni jaholatga, nurni zulmatga qarama-qarshi qo‘yib, hamisha ma’rifatu ziyoni, adolatu ezgulikni olqishlab kelgan. Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” kitobida baxillik, mol-dunyoga hirs qo‘yish, o‘zi och bo‘la turib, saxiylik qilaman, deyish, g‘irromlik va boshqalar qattiq qoralangan, ota-ona, qo‘ni-qo‘shnilarning pandu nasihatlariga quloq solish, og‘zdan yomon so‘zlar chiqarmaslik, doimo kamtar, g‘amginlarning dardiga malham bo‘lishga undagan. Bu kitobda ota-bobolarimizning inson xulqi, odobi, xatti-harakati, turmushdagi urinishlariga doir juda ko‘p pand nasihatlar, ma’rifiy fikrlar mujassamlangan. O‘rta Osiyo xalqlarining dastlabki yozma yodgorliklari, masalan, “Avesto”da ajdodlarimizning axloqiy- didaktik qarashlari, ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlari u yoki bu darajada o‘z aksini topgan. Avesto ta’limotiga ko‘ra ikki kuch: yaxshilik Axura Mazda va yomonlik Angra Man’yu mavjud bo‘lib, ular bir birlariga abadiy murosasizdirlar. Yaxshilik kuchlariga insonlarni yuksak fazilatlariga asoslanib doimo insonga jismoniy, axloqiy, aqliy, tabiatni ximoya qilish, go‘zallikka doir juda ko‘p muammolar mujassamlashgan. Jumladan, zardusht munojotlarida Yazdondan yerda dehqonchiligu chorvachilikni rivojlantirish uchun bandalarining sog‘lom, baquvvat bo‘lishini ta’minlashi iltijo qilingan, yaxshi ish, yaxshi xulq, yaxshi odat ularda barqaror bo‘lishini tilagan. “Avesto”da oila gigenasi, atrof-muxitni, aholi yashaydigan joylarni toza tutish, ko‘cha, xovli, suv havzalari, ariq va chashmalarni iflos qilmaslik haqida maxsus boblar mavjud. Chunonchi, ko‘cha eshigi yoniga axlat to‘plab qo‘ygan xonadon sohibiga jamoaning hukmi bilan 25 darra, xovuz yoki chashmadan nopok ko‘za yoki chelakda suv olgan shaxsga 5 darra urilgan. Suvning ustiga uch marta yomg‘ir yog‘ib o‘tgach, u oldingidek odam va hayvonlar ichadigan suvga aylanadi, deb hisoblangan. Yerni iflos qilgan, uni asrash qoidalarini buzgan shaxslar 400 qamchi urish jazosiga maxkum etilgan.