OG‘ZAKI VA YOZMA NUTQ Reja: 1.Og‘zaki nutq. 2.Yozma nutq.

Nutq ikkiga – og‘zaki va yozma nutqlarga bo‘linadi. Og‘zaki nutq so‘zlash- eshitishga qaratilgan bo‘lsa, yozma nutq yozish-o‘qishga qaratilgan bo‘ladi. Nutqning yozma va og‘zaki shakllari muayyan ko‘rinishlarga ega . YOzma nutq ko‘rinishlari: 1) badiiy nutq, 2) ilmiy nutq, 3) publitsistik nutq, 4) rasmiy nutq, 5) neytral nutq. Og‘zaki nutqning esa turli ijtimoiy qatlamlar nutqlari dan, turli sheva nutqlaridan tashkil topadi. U quyidagi ko‘rinishlar da namoyon bo‘ladi: 1) betaraf (neytral), 2) tantanali 3) ishqiy, 4) yumoristik va satirik, 5) rasmiy. 1.Og‘zaki nutq. Og‘zaki nutq bir yoki bir necha kishining ovoz chiqarib so‘zlashi asosida yuzaga keladi: suhbat, ma’ruza va b. Og‘zaki nutq o‘z navbatida yana ikki turga bo‘linadi: dialogik va monologik. Fikr suhbat, muhokama, munozara shaklidagi nutqiy faoliyatlar davomida og‘zaki bayon qilinadi. Og‘zaki nutqning xususiyatlari quyidagilar: Suhbat – ma’lum bir mavzu yuzasidan dialog (yoki polilog) tarzida bo‘lib o‘tadigan nutqiy muloqot. Suhbat oldiga qo‘yilgan talablar: 1. Mavzudan chetga chiqmaslik . 2. Savollarga aniq, qisqa, to‘la javob berish. 3. Javob berish jarayonida savolning ahamiyatiga e’tibor berish, dalil va misollarning ishonarli bo‘lishini ta’minlash. 4. Suhbat jarayonida tinglovchilar holati, vaqti qiziqishlari, mavzuning dolzarbligini hisobga olish. 5. Suhbatda kamtarlik, xushmuomalalik talablariga javob berish. 6. Suhbat davomida nutqning ifodalilik, ta’sirchanlik, mantiqiylik, to‘g‘rilik, soflik kabi xususiyatlari talablariga rioya qilish. Muhokama – biror masala yuzasidan ko‘pchilik ning fikrini to‘plash, ma’lum to‘xtam larga kelishini anglatadi.

Muhokama nutqi oldiga qo‘yilgan talablar: 1. Muhokama mavzu s idan chetga chiqmaslik. 2. Fikrni ixcham, sodda, ta’sirli qilib ifodalash. 3. Ortiqcha lirik chekinishlarga berilmaslik. 4. Fikrga mos dalil va isbotlarni aniq, lo‘nda qilib keltirish. 5. Boshqalar bildirgan fikrlarni takrorlamaslik. 6. Fikrni ifodalash davomida o‘zgalar fikriga hurmat bilan qarash, o‘rinsiz bildirilgan fikrlarni kishi shaxsiga tegmasdan inkor etish. 7. Fikrni bayon qilish davomida hayajonlanmaslik, o‘zini og‘ir tutish. Munozara – biror masala yuzasidan taraflarning bahsini, tortishuvini anglatadi. Bahs jarayonida har bir ishtirokchi o‘zining haq ekanligini isbotlashga intiladi. Munozarada nutqqa qo‘yilgan talablar: 1. Mavzudan chetga chiqmaslik. 2. Mazmunni ochuvchi, fikrni isbotlovchi dalillarning etarli bo‘lishi. 3. Dalillardan mantiqan xulosa chiqarish. 4. Nutqning ifodali, tizimli, hayajonli bo‘lishi. 5. Nutq shaklining ixcham, qiziqarli bo‘lishi. 6. Nutq egasining vazmin, og‘ir bo‘lishi. Suhbatdoshni hurmat qilish, uning shaxsiga tegadigan so‘z va gaplarning bo‘lmasligi. Og‘zaki nutqning yuzaga kelish shart-sharoitlari va uning oldiga qo‘yiladigan talablar. So‘zlashuv uslubi kishilarning kundalik rasmiy-norasmiy, erkin muomalalari doirasida til birliklarining o‘ziga xos tarzda amal qilishidir. Bu uslubning o‘ziga xos xususiyati nutq jarayonida til va tildan tashqari omillarning uyg‘un bo‘lishida ko‘rinadi. So‘zlashuv nutqi elliptik xarakterda bo‘ladi: qorami? ko‘kmi? Agar biz uni uy bekasi tilidan eshitsak, qora choy damlaymi yoki ko‘k choy damlaymi? degan ma’noda tushunishimiz mumkin. Xuddi shu savolni do‘kon sotuvchisi tilidan

eshitsak, qora choy olasizmi yoki ko‘k choy sotib olmoqchimisiz? ma’nosida tushunishimiz ham mumkin. Ikkinchidan, ekspressivlik imkoniyatlarini keng: ulguramizmi? degan savolga yo‘q, ulgurmaymiz deyishdan ko‘ra vaziyatdan kelib chiqib, ulgurib bo‘pmiz, ulgurish qayoqda, ulgurib ham bo‘ldik singari javoblar birmuncha tabiiy va ekspressivroq bo‘lib chiqadi. Uchinchidan, bu uslubda ohang - intonatsiyaning ahamiyati nihoyatda kattadir. Ohang og‘zaki nutqning reallashuvida til birliklaridan keyingi muhim, hal qiluvchi vosita bo‘lib, uning nutq tempi, pauza, ton, melodiya, tovush tembri, so‘z va gap urg‘usi kabi ko‘rinishlari ma’noni farqlashda, ottenkalarni ajratib ko‘rsatishda, hayajonni kuchaytirishda xizmat qiladi. 2. Yozma nutq . Nutqning yozma turi orqali ma’lum fikr yozma ravishda bayon qilinadi. YOzma nutq suhbatdoshsiz nutqdir. U oddiy maktub, ariza va ma’lumotnomadan boshlanib, to qissa va romanga qadarbo‘lgan har xil yozma asarlarni o‘z ichiga oladi. YOzma nutq tildan tashqari vositalar (ohang, pauza, mimika va b.)ga ega bo‘lmydi. YOzma nutq og‘zaki nutqdan keyin shakllangan bo‘lib, asta-sekin murakkablashib boradi. Uning asosiy xususiyati ma’lum orfografik, punktuatsion va stilistik me’yorlarga amal qilinishidir. YOzma nutq og‘zaki nutqdan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi: nutqni yozayotganda muallif vaqt jihatidan bemalol fikrlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. U o‘z nutqi qismlarini va butun nutqni qayta-qayta tahrir qilishi, fikr uchun eng mos imkoniyatlarni tanlashi, gap tuzilishini qulaylashtirishi mumkin. SHuning uchun ham yozma nutq og‘zaki nutqdan ravondir. Rasmiy, ilmiy, badiiy-publitsistik matnlar yozma nutq tarzida shakllanadi. Davlat ma’muriy-huquqiy muassasalari da, rasmiy diplomatik munosabatlari da rasmiy matn lardan foydalaniladi. Qonun matnlari, farmonlar, farmoyish lar, buyruqlar, xullas barcha rasmiy ish qog‘ozlari ana shu uslubda yoziladi. Bu uslubning og‘zaki ko‘rinishlari va o‘z me’yorlari mavjud.

Me’yorlari: aniqlik, qoliplilik, hujjatlarga xoslangan atamalar kabi. huquqiy hujjatlarga xos: ma’muriy javobgarlik, fuqarolik holati, fuqarolik javobgarligi, aybdor, gumondor, jabrlanuvchi, sudlanuvchi, guvoh, jamoat kafilligi, surishtiruv, jabrlanuvchi bilan yarashuv va boshqalar; diplomatik munosabatlarga xos: ahdlashuvchi oliy tomonlar, elchi, elchixona, muxtor elchi, muxtor vakil, ishonchli vakil, nota, ratifikatsiya, shartnoma, bayonot, qo‘shma bayonot, deklaratsiya, tashrif, qarorgoh kabilar. Ilmiy matn. Ilmiy asarlarning yozilishi o‘z uslubiga ega. Til birliklarining fan sohasida, ilmiy bayon jarayonida ishlatilishi mazkur uslubning shakllanishiga asos bo‘ladi. Bunda faqatgina dalil va faktlarga tayaniladi. Xos xususiyatlar: aniqlik, ob’ektivlik, mantiqiy izchillik, qisqalik, Ommabop uslub da yozilgan asarlar mohiyatan hozirjavob va ular axborot hamda targ‘ibot-tashviqot xarakterida bo‘ladi. YAngi ijtimoiy-siyosiy terminologiya tilimizga publitsistik matnlar orqali kirib keladi. Badiiy uslub . Til materialini qamrab olish imkoniyatining kengligi, umumxalq tilida mavjud bo‘lgan barcha lingvistik birliklarning, shu bilan birga, boshqa vazifaviy uslublarga xos bo‘lgan elementlarning ham ishlatilaverishi va ularning muhim bir vazifaga – badiiy-estetik vazifani bajarishga xizmat qilishi badiiy uslubning asosiy xususiyati hisoblanadi. Tabiiyki, bunday imkoniyatlar boshqa vazifaviy uslublarda chegaralangan. Badiiy uslub leksikasi ham alohida belgilarga ega. Abru, armug‘on, balqimoq, gulro‘, gulshan, debocha, durafshon, jahonbaxsh, lolagun, lo‘livash, mardonavor, mahvash, mahpora, moviy, moh, mujda kabi xoslangan so‘zlar lug‘atlarda poetizmlar nomi bilan yuritiladi. Xulosa. Nizomiddin Mahmudov : Go‘zal va nafis nutq sezgisi hamda unga azaliy ixlosu ehtirom an’anasi, ayniqsa, ko‘hna SHarqda juda qadim zamonlarga borib taqaladi. SHu donishmand SHarq bag‘rida bundan besh ming yillar burun dunyoga kelgan eng «keksa» muassasalardan bo‘lmish ilk maktablarning bosh vazifalaridan biri ham bolani to‘g‘ri, aniq gapirish va yozishga o‘rgatishdan iborat