PEDAGOG PSIXOLOGIYA SI . Reja: 1.Kadrlar tayyorlashning ijtimoiy pedagogik zaruriyati. 2.«Ta’lim to’g’risida»gi Qonun asosida o’qituvchi shaxsiga qoyiladigan talablar haqida tushuncha berish 3.O’qituvchi atamasi, uning shaxsi va kasbi haqida tushuncha 4.O’qituvchilik kasbining jamiyatda tutgan o’rni haqida tushuncha berish.

O‘qituvchilik inson jamiyati tarixi boshlangandan e’tiboran davom etib, shu bilan birga hamma vaqt jamiyat va jamoatchilik tomonidan e’tiborga loyiq e’zozlab kelingan kasbdir. «O‘qituvchi-deydi Al Forobiy - aql-farosatga, chiroyli nutqqa ega bo‘lishi va o‘quvchilarga aytmoqchi bo‘lgan fikrlarini to‘la va aniq, ifodalay olishni bilmog‘i zarur». U o‘z fikrini davom etirib, «O‘qituvchi va rahbarning vazifasi dono davlat rahbari va zi f a si ga o‘ xs ha yd i , s hu s ab ab l i o‘ q i t uv ch i e sh i t ga n v a ko‘rganlarining barchasini eslab qolishi, aql- farosatga, chiroyli nutqqa ega bo‘lishi o‘quvchilarga aytmoqchi bo‘lgan fikrlarini to‘la va aniq, ifodalab berishni bilmog‘i lozim. Shu bilan birga o‘z or- nomusini qadrlashi, adolatli bo‘lishi lozim. Ana shundagina u insoniylikning yuksak darajasiga ega bo‘ladi va baxt cho‘qqisiga erishadi» deb ta’kidlaydi. Qomusiy olim Abu Ali ibn Sino fikricha, «O‘qituvchi matonatli, sof vijdonli, rostgo‘y va bolani tarbiyalash metodlarini, axloq-qo idalarini yaxshi biladigan odam bo‘lmog‘i lozim. O‘qituvchi o‘q uvchining butun ichki va tashqi dunyosini o‘rganib uning aql qatlamlariga kira olmog‘i lozim». Nosiriddin Tusiy o‘zining «O‘qituvchilarni tarbiyalash to‘g‘risida» asarida shunday deydi: «O‘qituvchi munozaralarini olib borishda isbot qilishni bilishi, o‘z fikrlarining to‘g‘riligiga ishonishi, nutqi esa mutlaqo toza, jumlalari mantiqiy ifodalanadigan bo‘lishi lozim. O‘qituvchi nutqi hech qachon va hech qayerda zaxarxandalik, qo‘pol yoki qatiq bo‘lishi mumkin emas. Dapc paytida o‘qituvchining o‘zini tuta olmasligi ishni buzishi mumkin». Yusuf Xos Xojib Qoshqariy «Men a’zolar kasalligini davolashdan oldin odamlarning ruhiyatini davolashni zarur deb topdim. Bunga men o‘qituvchilik yo‘li bilan erishamman, bunga mening ishonchim komil. Chunki a’zolar kasalligi bilan yuzlarcha, minglarcha odamlar halok bo‘lsalar, nodonlik bilimsizlik tufayli o‘n ming va yuz minglarcha odamlar halok bo‘ladilar....» Jomiy bola dunyoqarashining kamol topishida maktab va muallimning roliga katta baho beradi. Uning fikriga qaraganda, muallim aqlli, adolatli, o‘zida

barcha yuksak fazilatlarni mujassamlashtirgan bo‘lishi kerak. O‘zini nomunosib tutgan odam, hech vaqt bolalarga bilim bera olmaydi, degan fikrni bildiradi. Ulug‘ shoirimiz Alisher Navoiy ham o‘qituvchi mehnatini xolisona baholab «Agar shogird podsholikka erishsa ham unga (muallimga) qulluq qilsa arziydi». «Haq yo‘lida kim senga bir harf o‘rgatmish ranj ila, aylamak bo‘lmas ado oning haqqin yuz ganj ila» kabi satrlarni bitgan. Allomalarimiz tomonidan bildirilgan qimatli fikrlari hozirgi kungacha o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Shuningdek ta’lim jarayonida o‘qituvchi shaxsi, uning kasbiy xususiyatlari borasidagi fikrlar atroflicha bayon qilingan. O‘qituvchining o‘rni va uning vazifalari o‘sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash ishiga jamiyat va jamoatchilik tomonidan e’tibor qaratilishining naqadar muhim ahamiyatga egaligi bilan belgilanadi. Zamonaviy o‘qituvchi ijtimoiy psixolog bo‘lmasligi mumkin emas. Shuning uchun ham u o‘qituvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni yo‘lga solish, bolalar jamoasida ijtimoiy- psixologik mexanizmlardan foydalanishni bilishi zarurdir. O‘qituvchi pedagogik jamoa a’zosi sifatida pedagogik faoliyatni uyushtirishda bevosita ishtirok etib, turli fan o‘qituvchilari va sinf rahbarlarining metodik birlashmalarida ishlaydi, topshiriqlarni bajaradi. Har bir o‘qituvchi o‘quvchilarning ota- onalari va jamoatchilik oldida ma’ruzalar o‘qib, suhbatlar olib borar ekan, demak u pedagogik bilimlar targ‘ibotchisi hamdir. Vazifalarning shu qadar ko‘pligi uchun ham jamiyatning o‘qituvchilar oldiga qo‘yadigan talablari xilma-xildir. Ma’lumki pedagogik faoliyat — kishi mehnatining eng murakkab sohalaridan biridir. Jamiyat tomonidan qo‘yiladigan talablardan eng muhimi o‘qituvchi shaxsi va uning kasbi bilan bog‘liq. xislatlarga qaratilgan. O‘qituvchining eng muhim shaxsiy xislatlari qo‘yidagilardir: - ijtimoiy javobgarlikni yuksak darajada his etish; -olijanobligi, aql-farosati, ma’naviy pok va ma’rifat bo‘yicha yuksak maqsadlarga mos kelishi, bunday xislatlarni jamiyat xohishi bo‘yicha bolalarga singdirib berishi;

- o‘zini qo‘lga ola bilishi, sabr-toqatli, matonatligidir. Jamiyatning o‘qituvchilik kasbiga qo‘yadigan asosiy talablari quyidagichadir: - shaxsni ma’naviy-ma’rifiy tomondan tarbiyalashning milliy uyg‘onish mafkurasining hamda umuminsoniy boyliklarining mohiyatini bilishi, bolalarni mustaqillik g‘oyalariga sodiqlik ruhida tarbiyalashni bilishi, o‘z vatani, tabiatiga va oilasiga bo‘lgan muhabbati; - keng bilim saviyasiga ega bo‘lish , barcha sohalarga doir bilimlar bilan kurollanishi; -yosh pedagogik psixologik, ijtimoiy psixologiya va pedagogika yosh fiziologiyasi hamda maktab gigiyenasidan chuqur bilimlarga ega bo‘lishi; -o‘zi dars beradigan fan bo‘yicha mustahkam bilimga ega bo‘lib, o‘ z kasbi sohasida jahon fanida erishilgan yutuq va kamchiliklardan x abardor bo‘lishi; -ta’lim va tarbiya metodikasini egallashi; - o ‘z ishiga iqtisodiy yondashishi; - bolalarni bilishi, uning ichki dunyosini tushuna olishi; - pedagogik texnikani (mantiq, nutq; ta’limning ifodali vositalari) va pedagogik taktga ega b o ‘lishi; -o ‘qituvchining o ‘z bilim va pedagogik mahoratini doimiy ravishda oshirib borishi; K o ‘pchilik psixologlar shu bilan birga o ‘zbekistonlik psixolog olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda zamonaviy o ‘qituvchilar uchun zarur xislatlarni aniqlab olish imkoniyatini beradi. Rus psixologlaridan N.V. Kuzmina, V.Slastenin, F.N.Gonobolin o‘zbek psixologlaridan R.Z.Gaynutdinov, M.G.Davletshin, S.Jalilova, A.Jabborov, M.Karejaova va boshqalar tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar o‘qituvchilik kasbining turli jixatlarini atroflicha keng batafsil ko‘rsatib berish imkoniyatini yar at adi . Bevosi t a o‘ qi t uvchi shaxsi ga t aal l uql i bo‘l gan professiogramaga asosiy e’tibor qaratilgan. Professiograma - ma’lum tizimga keltirilgan, mehnatni psixologik tomondan o‘rganishga va undan kelgusi amaliy faoliyatda foydalanishga qaratilgan qisqa

va har tomonlama batafsil ko‘rsatib berilgan hujjat. Professiograma psixologik jixatidan ishlab chiqarilgan faoliyatni tavsifnomasining kelgusi amaliy ishlar uchun zarur bo‘lgan barcha tomonlarini o‘z ichiga olishi kerak. M.G.Davletshin rahbarligida psixologik tadqiqot ishlarini olib borgan M.Abdullajonova, YE.Gladkova, A.Mashkurov, T.Xamraqulov, E.Xidirov va boshqalarning ilmiy izlanishlari o ‘ zbek tili va adabiyoti, o ‘zbek maktablarida rus tili va adabiyoti, matematika, jismoniy tarbiya o ‘qituvchilari va maktabgacha tarbiya muassasalarining tarbiyachilari kabi qator mutaxassisliklar b o ‘yicha o ‘qituvchi professiogramasining taxminiy modelini (namunasini) aniqlab olish imkoniyatini berdi. Har bir mutaxassislik b o ‘yicha o ‘qituvchining ixtisoslashgan tavsifnomasini nazarda tutgan professiogramasi tuziladi, Jumladan, maktabning o ‘qituvchi- murabbiysi professiogramasini misol qilib keltiramiz. Professiogramada muhim xislatlar borgan sari bir muncha ortib borishini hisobga olgan holda o ‘qituvchining quyidagi xislatlarini k o ‘rsatib o ‘tish lozim: 1. O‘qituvchining shaxsiy xislatlari: - bolalarni yaxshi ko‘rish, ularni sevish; - amaliy psixologik aql-farosatlilik; - mehnatsevarlik; - jamoat ishlarida faollik; - mehribonlik; - kamtarinlik; - odamiylik, dilkashlik; - uddaburonlik : mustahkam xarakterga ega bo‘lish; - o ‘z bilimini oshirishga intilish. 2.Kasbga xos bilimi: - ta’lim va tarbiya jarayoni mohiyati bilan uning maqsad va vazifalarini tushunishi; - psixologiya asoslarini, ayniqsa yosh psixologiyasi pedagogik psixologiya asoslarini bilishi;