Psixik jarayonlarni shakllanishida tilning ahamiyati Reja: 1. Mehnat faoliyatida tilning shakllanishi va vujudga kelishi 2. Nutqning funksiyasi 3. Psixik jarayonlarni shakllanishida tilning ahamiyati.

Mehnat faoliyatida tilning shakllanishi va vujudga kelishi Inson mehnat qurollarini ishlat ish nat ijasida faoliy at ga munosabat ning boshqa shak llari v ujudga k ela boshlay di. Inson biologik mot iv larni boshqarishni o’rganadi, insonnning maqsadlari murak k ab xarak t erga ega bo’la boshlay di. Ular mehnat qurollarini av v al t oshlardan ishlat gan bo’lsalar, k ey inroq insonlar must aqil rav ishda mehnat qurollarini ishlab chiqara boshlay dilar. Ibt idoiy jamoadagi mehnat t aqsimot i ham ularni ijt imoiy hay ot ga qadam qo’y ganligidan dalolat beradi 1 . A gar ay ol olov ni asrash funk siy asini bajarsa, erk ak lar ov qilish funk siy asini amalga oshirishgan. Jamoa bo’lib qilishda mehnat t aqsimot lari ham shak llangan, agar bir odam bir v azifani bajarsa, ik k inchisi boshqa v azifani bajargan. Ibt idoiy jamoa t uzimidagi insonlarning xat t i- harak at lari anglanmagan t arzda amalga oshirilgan, bu hay v onlarning xat t i-harak at ida k uzat ilgan holat lar sirasiga k iradi. Shundan k elib chiqqan holda shuni t a’k idlash mumk ink i, murak k ab ongli faoliy at bu ijt imoiy muxit riv ojlanishining maxsulidir 2 . Inson nutqi hayvonlar nutqidan tubdan farqlanadi. Hayvonlarda ham bir birlari bilan ma’lumot almashinish mavjud. Bu asosan gala bo’lib yashaydigan hayvonlarning faoliyatida kuzatilishi mumkin. Masalan turnalar galasida, gala sardori xavfni ko’rsa turnalarni ogohlantiradi,maymunlarda ham shu holatni kuzatishimiz mumkin. Maymunlarda 30-40 tagacha tovushni ajratish xususiyati mavjud bo’lib ular turli vaziyatlarda turlicha tovush chiqaradilar. Hattoki arilarda ham so’zlashuv uslubi mavjud ekan. Ular asallarni topishda shu signallar tizimidan foydalanishadi. Lekin shuni aytish joizki hayvonlarning tili insonlarnikidan tubdan 1 Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan 2 Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan

farqlanadi. Insonlarning tilida sifat va munosabatlar mavjud. Masalan «oyna» so’zi otni anglatsa, «sariq» so’zi sifatni anglatadi. Bu funksiya nemislarda predmetlarni aniqlash funusiyasi deb nomlanadi, bu holatni hayvonlarda kuzatish mumkin emas. Inson va hayvon tillari bir birlaridan tubdan farqlanadi. Turnalar havf mavjud bo’lgan vaziyatda chiqargan ovozlari buyum yoki narsalarni anglatmaydi, u affektiv holatni anglatishi mumuin. Turnalar havotirlanadilar va shu havotir ularning ovozlarida aks etadi, bu holat esa boshqa turnalarga yuqadi. Maymunlar ham havotirni his qilishadi va kerakli tovushni chiqara boshlashadi. Maymunlardagi tovushlar turli tumandir, ular turli holatlarini aks ettirishlari mumkin. Masalan: qoniqish, havotir, ochlik, xotirjamlik. Biroq bu tovushlarning barchasi emosional holatlarni aks ettiradi. Maymunlarni predmetlarni anglatishga qaratilgan xatti harakatlar samarasiz yakunlangan. Ularda predmetlarni ko’rsatish holatlari kuzatilmadi. Hayvonlarning tili oddiy tilligicha qolgan, ular faqat holatlarni aks ettirishlari mumkin ekan. Insonning nutqi bir qator qonuniyatlariga egadirlar. Agar hayvonlarning nutqi ma’lum bir emosional holatlarni anglatsa inson nutqi predmetlarni anglatadi. Nazariy jihatdan nutqning paydo bo’lishi turli xil afsona va nazariyalarni keltirib chiqargan. Ko’pgina olimlarning fikriga ko’ra nutq bu maxsus in’om sifatida insonga berilgan eng katta sov g’ adir. Boshqa olimlarning fikriga ko’ra esa nutqning paydo bo’lishi, hayvonlarning instinktiga borib taqalar ekan. Bu tovushga taqlid gazariyasi deb nomlangan. Hamma nutq shakllari taqlid sifatida vujudga kelganmi, yoki yo’q degan savollar ham paydo bo’lgan. Nuare tomonidan nutqning paydo bo’lishiga doir nazariya ishlab chiqilgan. Bu quyidagicha ko’rinishga egadir. Jamoa bo’lib mehnat qilish jarayonida bir biriga bir nima deyishni obyektiv ehtiyoji paydo bo’ogan. Jamoa bo’lib mehnat qilgan paylarda bir nima deyish ehtiyoji eng kerakli ehtiyojlardan biri hisoblanadi. Bu holat boshida xatti-harakatlar va tovushlar bilan aks etgan, so’ngra bular predmet nomlariga aylangan, bu hatti-harakatlar faqat kishioarning mehnat qilish jarayonida ko’ringan, boshqa faoliyatda ko’rinmagan. So’zlar avval mehnat jarayonida paydo bo’lgan, so’ngra ular predmetlar bilan birgalikda qo’llanilgan, bu

holatlar mehnat jarayonlaridan keyin ham qo’llana boshlagan. Bu oddiy diffuz nutq deb nomlangan, shu diffuz nutq tilning shakllanishiga asos bo’lib xizmat qilgan. Asta sekinlik bilan mehnat jarayonida vujudga kelgan so’zlar, tovushlar va jestlar, faoliyatdan ajrala boshlagan, mehnat bilan aloqasini asta sekinlik bilan yo’qota borgan va mustaqillikka erishgan. Shu tariqa nutqning leksik kodi rivojlangan. Til kodlar tizimi hisoblanadi, ular orqali insonlar bir birlari bilan muloqot qiladilar. Nutqning asosi so’zlar xisoblanadi. Ular predmetlarni va faoliyatlarni anglatishi mumkin. So’zning psixologik strukturasi quyidagilardan iborat. Birinchisi: predmet va funksiyalarni o’rnini almashtiradi. Har bir so’z ma’lum bir predmetni anglatadi. Masalan yosh bolada tajriba o’tkazilgan, bola qo’n g’ iroq chalinganda rezinali nonni bosishi talab qilingan. So’ngra shuni rasmi bilan qo’n g’ iroqni bosishgan, bolada shartli refleks paydo bo’lgan, shundan so’ng rasm so’zga almashtirilgan, bolada shartli refleks so’zga nisbatan ham paydo bo’lgan. Bu Ivanov-Smolenskiy tajribasi hisoblanadi. Bundan tashqari Pavlovning shogirdi professor Dolinin tomonidan tajriba o’tkazilgan. Markosa ham shunga doir bir qator tajribalar o’tkazgan. Nutqiy faoliyatlar asta sekinlik bilanmehnat faoliyatidan ajralgan holda mustaqil bo’la boshlagan. Sintagma, ibora yoki gaplar nafaqat buyumlarni aks ettiradi, balki tayyor voqyealarni ham ko’rsatadi. Sintagma yoki gapni ikki xil ko’rinishi farqlash mumkin. Voqyealar kommutasiyasi va munosabatlar kommutasiyasi. Voqyealar kommutasiyasi uy yonmoqda, daraxt yiqildi, bola yi\layapti kabi so’zlarda aks etadi. Voqyealar kommutasiyasi bu asosiy va oson iboralar funksiyasidir, munosabatlar kommutasiyasi esabu murakkab funksiyalar hisoblanadi. Munosabatlar kommutasiyasini rasmlar bilan ifoda qilish qiyin kechadi. Nutqning funksiyasi Insonning hayvonot olamidan farq qiluvchi, uning fiziologik, psixik va ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlarini aks ettiruvchi asosiy xususiyatlardan biri nutq deb ataluvchi alohida psixik jarayonning mavjudligi hisoblanadi. Nutq – bu

Загрузите документ, чтобы увидеть его полностью.

Похожие