PSIXOLINGVISTIK TADQIQOT METODLARI Reja: 1. Psixolingvistikada eksperimentning roli 2. Assotsiativ eksperiment 3. So‘z va so‘z guruhlarini ekperiment asosida o‘rganish

1. Psixolingvistikada eksperimentning roli Psixolingvistika birinchi galda eksperimental fan hisoblanadi. Nutq faoliyatini eksperiment asosida o‘rganish qator afzalliklarga ega. Tayyor matndagi oddiy nutqni an’anaviy metodlar asosida o‘rganayotgan tadqiqotchi passiv kuzatuvchi rolini bajarsa, eksperiment asosida o‘rganishda u faoliyatning aktiv qatnashuvchisiga aylanadi, eksperiment jarayoniga va uning xarakteriga ta’sir qila oladi. Tadqiqotchi holatni modellashtirish mobaynida tayyor matnni tahlil qilishga nisbatan nozik nutq mexanizmlarini ko‘proq o‘rgana oladi; oddiy kuzatish metodiga nisbatan qisqa vaqt ichida ko‘proq materialga ega bo‘la oladi. Shu bilan birga, eksperiment an’anaviy tilshunoslikda quyidagi e’tirozlarni tug‘diradi: 1. Eksperiment materiallari juda qiziqarli, biroq eksperimentda haqiqatan ham til qoidalari aniqlanadimi? Buni eksperiment olib boruvchilar qanday isbotlashadi? 2. Eksperimentda oddiy, tabiiy nutq uchun xarakterli bo‘lmagan sun’iy holatlar yuzaga keladi. 3. Oddiy nutqda hech qanday eksperiment bilan tashkil qilib bo‘lmaydigan holatlar bo‘ladi, ya’ni eksperiment metodlarining imkoniyatlari cheklangandir. Bunday e’tirozlarni psixolingvistika quyidagicha javoblaydi: 1. Avvalo, eksperimentda til yoki nutq o‘rganiladimi? degan savolga javob berish kerak. An’anaviy tilshunoslik tilga faqat nutq orqaligina chiqilishini tan oladi. Agar til oddiy matnlar orqali o‘rganiladigan bo‘lsa, u holda, nega uni eksperiment asosida olingan matnlar orqali o‘rganib bo‘lmaydi? 2. Garchi eksperimentda sun’iy holatlarning mavjud bo‘lishi ehtimoli bo‘lsa- da, eksperimentda aniqlangan nutq faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari eksperimentdan tashqaridagi holatlar uchun ham xosdir. Tipik va tipik bo‘lmagan, tabiiy va sun’iy holatlar orasiga aniq chegara qo‘yish mumkin emas. 3. Eksperiment psixolingvistik tadqiqotning yagona metodi emas. Psixolingvistika an’anaviy tilshunoslikda qo‘llaniladigan materialni ham, kuzatish metodini ham inkor qilmaydi. Psixolingvistika bu materialdan foydalanadi, biroq

undan boshqacharoq, ya’ni kengroq kontekstda, kengroq material va metodlar asosida foydalanadi. Eksperiment natijalarining to‘g‘riligini tekshirish uchun turli eksperimental metodikalardan foydalanish so‘ngra olingan ma’lumotlarni qiyoslash tavsiya etiladi. Eksperiment natijalari bilan eksperimentsiz xulosalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishni aniqlashda ham foyda bor. Nihoyat, o‘rganilayotgan nutqiy faoliyatning qonuniyatlari juda murakkab bo‘lgani uchun turli variantlardagi eksperimentlarni o‘tkazish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Masalan, bir xil topshiriqni bir paytning o‘zida ham talabalarga, ham o‘quvchilarga berish mumkin. Tilshunoslar o‘rtasida fonetika bo‘yicha eksperimental ishlar ancha yaxshi tanilgan. Eksperimental fonetika nutq tovushlarini tadqiq qilishda eksperimental metoddan foydalaniladi. Eksperimental fonetik metod nutq tovushlarini, prosodemik hodisalarni (masalan, intonatsiya, pauza, ritm) o‘rganishda tovushlarni yozib oluvchi, ularni, mohiyatidan kelib chiqib, tahlil qiluvchi maxsus texnik vositalardan, asboblardan foydalaniladi. Eksperimental – fonetik metod o‘z ichida somatik, pnevmatik va elektroakustik turlarga bo‘linadi. Semantika sohasidagi tadqiqotlarda ham qator qiziqarli eksperimental metodikalar ishlab chiqilgan va yaxshi natijalar qo‘lga kiritilgan. Biroq semantika sohasidagi tadqiqotlar oz va ular fonetik tadqiqotlar singari mashhur emas. Shuning uchun semantika sohasidagi eksperimentlar xususida to‘xtalish joiz bo‘ladi. 2. Assotsiativ eksperiment So‘z sintagmatik munosabatga (til birliklarining nutq oqimida yuz beradigan ketma-ketlik xususiyatlari asosidagi munosabatlari: U/ ertalabdan kechgacha/ ishlaydi ) kirishi bilan birga, nutqiy jarayondan tashqarida boshqa so‘zlar bilan umumiylik belgisiga ko‘ra so‘zlovchi til xotirasida assotsiatsiyalashadi va bu assotsiatsiyalashgan birliklar xotirada muayyan guruhlarni hosil qiladi.

Guruh birliklari o‘rtasida esa xilma-xil munosabatlar mavjud bo‘ladi. Masalan, ishla so‘zini aytishimiz bilan beixtiyor xayolimizda bir tomondan so‘zla, tuzla, muzla singari so‘zlar guruhi, ikkinchi tomondan, ishchi, ishsiz, ishli kabi so‘zlar guruhi keladi. Yoki rus auditoriyasidan poet so‘ziga harqanday so‘z bilan tezda javob berishini so‘rasangiz, rus auditoriyasining taxminan 100dan 90tasi shubhasiz Pushkin deb javob beradi. Mohiyatan stimul (poet) berildi va bu stimulga reaksiya (Pushkin) olindi. Lisoniy birliklarning bunday munosabati sintagmatik munosabatdan tubdan farq qiladi. Bu munosabat sintagmatik munosabatdan farqli ravishda ketma- ketlikka asoslanmaydi. Balki so‘zlovchi xotirasida o‘zaro bog‘langan holda joylashadi. Ongimizda hosil bo‘lgan assotsiativ guruhlar ma’lum umumiy belgisiga ega bo‘lgan munosabat a’zolarining yaqinlashuvi bilan chegaralanmaydi. Ong har bir munosabatda munosabat a’zolarining bog‘lovchilar xarakterini ham qamrab oladi. Natijada nechta assotsiativ qator bo‘lsa, shuncha farqli munosabatni hosil qiladi. Masalan, o‘zakdoshlik asosida birlashgan so‘zlar guruhi qo‘shimchadoshlik asosida birlashgan so‘zlar guruhi. Har qanday so‘z o‘zi bilan assotsiatsiya munosabatida bo‘lishi mumkin bo‘lgan so‘zni doimo esga soladi. Sintagmatik munosabatda elementlar ketma-ketligi va o‘zaro almashinishi haqida tasavvurga ega bo‘lsak, assotsiativ guruh a’zolarining esa xotiramizda aniq miqdori va aniq ketma-ketligi mavjud bo‘lmaydi. Bir qarashda bunday qorishiq manzaradan qandaydir qonuniyatni aniqlab olish qiyin ko‘rinadi. Shuning uchun ham uzoq vaqtgacha tilshunoslar tarafidan assotsiativ strukturalarni tushunish qiyin bo‘lib kelgan. Assotsiatsiyani ma’lum turlarga, xususan, paradigmatik va sintagmatik assotsiatsiyalarga ajratish mumkin. Paradigmatik assotsiatsiyalarda stimul va reaksiya koordinatsiya (stul-taburetka), subordinatsiya (meva-olma) yoki superordinatsiya (stul-mebel) munosabatida bog‘langan bo‘lishi mumkin. Koordinatsiyali paradigmatik assotsiatsiyalar sinonim (do‘st-o‘rtoq) va antonim (do‘st-dushman) munosabatlarga ajratilishi mumkin. Sintagmatik munosabatlarda

turkumlarga ko‘ra bo‘lish mumkin: ot-fe’l (do‘st-kelmoq), ot-sifat (do‘st-sodiq) va h.k. Lekin assotsiatsiya munosabatlarida bunday tasniflar ham yetarli bo‘lmaydi. Ular yana mavzular bo‘yicha yosh, jins, kasb-kor va h.k. bo‘yicha davom ettirish mumkin. Shuningdek, turli xalqlarning madaniy-tarixiy ana’analari bilan bog‘liq qiziqarli assotsiatsiyalarni kuzatish mumkin: non stimuliga ruslar tuz , o‘zbeklar choy , fransuzlar vino , koreyslar shirinlik , deb reaksiya qilishadi. Semantik tadqiqot metodlari orasida erkin assotsiatsiya metodikasi alohida o‘rin tutadi. 1910-yilda birinchi lug‘at – “Ingliz tilining assotsiativ me’yorlari” nashr qilinadi. 1977-yilda Moskvada “ “Slovarь assotsiativnыx norm russkogo yazыka” kitobi nashr qilinadi. Unda birgina drug stimul-so‘ziga 209 ta javob berilgan: tovari щ - 39, vrag - 30, vern ы y - 29, xoroshiy - 16, moy -10, nedrug - 9, blizkiy -5 va h.k. Assotsiativ eksperiment (associative experiment) semantikaning psixolingvistik tahlili eng ko‘p ishlangan texnika hisoblanadi. Assotsiativ eksperimentning o‘tkazish tartibi . Tajriba o‘tkaziluvchilarga yoki respondentlarga muayyan stimul so‘zlarning ro‘yxati beriladi va ulardan xayollariga birinchi kelgan reaksiya so‘zlarni aytish so‘raladi. Odatda, har bir respondentga 100ga yaqin so‘z beriladi va ularga 7-10 daqiqa ichida javob berish so‘raladi. Assotsiativ lug‘atlardagi reaksiya so‘zlarning aksariyati universitet va kollejlardagi stimul til ona tili bo‘lgan 17-25 yosh orasidagi talabalardan olingan. Eksperiment maqsadi: respondentning internet haqidagi tasavvurlarini, xususan, internet bilan bog‘liq o‘rtacha assotsiativ qatorlarni tushunishi; so‘zlar orasidagi assotsiativ munosabatlarning joylashuvi va tahlili, ularning obyektiv qonuniyatlarga asoslanganligini aniqlash. Eksperiment sharti: Auditoriyaga anketa ko‘rinishidagi internetga oid stimul-so‘zlar ro‘yxatini o‘z ichiga olgan stimul material tarqatiladi. Anketani olgan respondentlar stimul-so‘zlarni o‘qishadi va bu so‘zlarni o‘qish jarayonida xayollariga birinchi kelgan bitta reaksiya-so‘zni darhol stimul-so‘zlarning qarshisiga yozishadi. Eksperiment vaqti: 3 daqiqa.