YOSH VA PEDAGOGIK PSIXOLOGIYA FANINING TADQIQOT METODLARI. Reja: 1. Yosh va pedagogik psixologiyaning tadqiqot metodlari. 2. Kuzatish metodi. 3. Eksperiment metodi. 4. Suhbat va so‘rovnoma metodi. 5. Faoliyat mahsulini o‘rganish metodi. 6. Test metodi, sotsiometriya metodi, biografiya metodi .

Mazkur fan sohasi o’zining predmeti hamda vazifasini umumiy psixologiyaning asosiy prinsiplari va qoidalariga tayangan holda belgilaydi. Yosh va pedagogik psixologiya quyidagi prinsiplarga rioya qiladi: 1. Ilmiy dialektika ta’limotiga binoan psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning xususiyati va yoki miyaning mahsulidir. Odatda psixika tashqi dunyoning sezgi organlari orqali insonning miyasiga bevosita ta’sir etishi asosida vujudga kelib, sezgi, idrok, tasavvur, xotira, tafakkur, nutq, xayol kabi bilish jarayonlarida, shuningdek, shaxsning xususiyatlari va holatlarida, diqqati, his- tuyg’usi va xarakter xislatlarida, qiziqishi va ehtiyojlarida o’z ifodasini topadi. 2. Psixikaning negizida miyaning reflektor faoliyat yotadi. Tashqi dunyodan kirib keladigan qo’zg’atuvchilarga ichki yoki tashqi biologik organlar javob reaksiyasini bildiradi. Bosh miya katta yarim sharlarida vujudga keladigan muvaqqat nerv bog’lanishlari psixik hodisalarning fiziologik asoslari hisoblanadi va ular tashqi ta’sirning natijasida hosil bo’ladi. Bosh miya po’stlog’ida vujudga keladigan mu vaqqat nerv bog’lanishlari I.P.Pavlovning nerv jarayonlarining irradiasiyasi, konsentrasiyasi hamda induksiyasi qonunlari zamirida ro’y beradi. Bu qonunlar turli yo’sindagi muvaqqat bog’lanishlar, assosiasiyalar qanday yuz berayotganini, qanday shart-sharoitda tormozlanishini (qo’zg’alishini), muvaqqat bog’lanishlarning yo’qolayottani yoki paydo bo’layotganini tushuntirish imkonini beradi. Psixofiziologik qonuniyatlarga binoan miyaning funksiyasi muvaqqat nerv bog’lanishlarining birlashish mexanizmi hamda analizatorlar faoliyati mexanizmlari ta’sirida hosil bo’ladi. Yuqoridagi ta’limotga ko’ra, har ikkala mexanizm hayvonlarning tash qi olamga munosabatini aks ettiradi. Shuning uchun psixik faoliyat voqyelikni aks ettirishdan, oliy nerv faoliyatining tashqi olamni timsollar sifatida ifodalashdan iboratdir. 3. Psixikani tadqiq etish insonning butun (ontogenezidagi) ongli faoliyatini — uning ham nazariy, ham amaliy hayot faoliyatini o’rganishdir. Odam zotining ongliligi uning turli-tuman faoliyatida (o’yin, mehnat, o’qishda), xatti- harakatlarida namoyon bo’ladi. Inson shaxsi har xil shakl va mazmunga ega

bo’lgan nazariy hamda amaliy faoliyatlarda tarkib topa boradi. Bunda muhit, irsiy belgilar, shaxslararo munosabatlar, tarbiya asosiy omillar hisoblanadi. Inson o’zi yashab turgan davrni, moddiy turmushni aks ettiradi, ijtimoiy-siyosiy muhit ta’siri ostida bilimlarni o’zlashtirib boradi, ijtimoiylashadi, tarixan o’zgaradi. Ontogenezda uning his-tuyg’ulari, xarakteri, qobiliyati, iqtidori, iste’dodi, tafakkuri, ehtiyojlari, e’tiqodlari, uni faollikka da’vat qiluvch i harakat motivlari, istaklari, tilaklari, xohishlari, pozisiyasi ham asta-sekin o’zgarib boradi. 4. Insonning bilish faoliyati (jarayonlar i ) rivojlanishi unga o’zini qurshab turgan borliqni yanada chuqurroq, to’g’riroq, to’laroq va aniqroq aks ettirish imkoniyatini yaratadi va u borliqning asl mohiyatini, turli yo’sindagi o’zaro bog’lanishlari, murakkab munosabatlar va aloqalarni tobora aniqroq yoritadi. Shu bilan birga mazkur jarayonlarda shakllanib kelayotgan insonning borliqqa, voqyelikka, jismlarga, kishilarga va o’ziga munosabati vujudga keladi. 5. Inson ongining rivojlanishi uning tashqi olamni faol aks ettirishda namoyon bo’ladi. Ijtimoiy tarixiy taraqqiyot ta’limoticha, insonning moddiy turmushi, u hayot kechirayotgan tuzumning moddiy asosigina emas, balki uni qurshab olgan odamlarning turmush tarzlari, umuminsoniy qiyofalari, e’tiqodlari, dunyoqarashlari, ijtimoiy voqyelikka munosabatlari, intilishlari, faoliyatlari, ijod mahsullari va xatti-harakatlarining majmuasidir. 6. Insonning borliqni (voqyelikni) aks ettirishi — faol jarayondir. Ma’lumki, inson zotining rivojla nishi obyektiv borliqqa (voqyelikka) va o’ziga faol ta’sir ko’rsatishida sodir bo’ladi. Bolaning katta yoshdagi kishilar tashkil qiladigan amaliy faoliyati, masalan, o’yini, kuzatishi, mehnati, o’qishi, adabiy asarni mutolaa qilishi hamda qiziqishining barqarorlashuvi, iqtidorining takomillashishiga boshqalar uning psixik rivojlanishini ifodalaydi. Bola tlmo ni dan nutqni egallashi uning bilish jarayonlari (sezgi, idrok, tasavvur, xotira, tafakkur va xayolini) hamda amaliy faoliyatini (o’qish, o’yin va mehnatini) keskin o’zgartiradi. Bu o’zgarishlar , ayniqsa ilk bolalik davrida yaqqol namoyon bo’ladi. Nutqning vujudga kelishi bola shaxsining rivojini tezlashtiradi, shaxslararo muloqotni, munosabatlarni yuqori darajaga ko’taradi.

Rivojlanish, taraqqiyot, kamolot inson shaxsining tarkib topishi jarayonidir. Rivojlanish o’zaro uzviy bog’liq qator bosqichlarda amalga oshadi. Bola aql- zakovatining ko’rsatkichi, sifati, xarakteri uning atrofdagi odamlar bilan kundalik munosabatlari va amaliy faoliyatida vujudga keladi, o’zaro ta’sir (savol-javob) natijasida unda aqlning ijodiy mahsuldorligi, teranligi, tezligi orta boradi. Hozirgi davrda insonning rivojlanishi yanada jadallashtiruvchi vositalar mavjud va uning aqliy o’sish darajasini test (sinov)lar bilan aniqlash mumkin. Yosh va pedagogik psixologiya predmeti talim rivojlanishni o’z ketidan ergashtirib boradi (L.S.Vigotskiyniki) , degan qoidaga amal qiladi. Bizningcha, XXI asrda bu talqinni o’zgacha tarzda ifodalash maqsadga muvofiq: taraqqiyot ta’limni o’z ortidan yetaklaydi (E.G’oziyevniki) . Yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqqan holda va insonnnng ontogenezida psixik rivojlanishini mukammal bo’lmasa-da, ochib berish imkoniyatiga ega bo’lgan umumiy, nazariy qoidalar, ya’ni prinsiplar mavjud. Ana shu prinsiplar asosida turli yosh va jinsdagi odamlarda olib boriladigan ilmiy tadqiqot ishlarida metodologik va metodik xatolarga kamroq yo’l qo’yiladi. Shunday ishlarda inson tug’ilganidan umrining oxi ri gacha qanday o’zgarib borishi to’g’risida ma’lumot to’plash mumkin. Umuman, psixologiyada inson psixikasini tadqiq qilish metodlarining turli tasnifi mavjud. Shular to’g’risida umumiy psixologiya kursida keng ma’lumotlar berilgan. Ontogenez va differensial psixologiya fani ham psixologiyaning boshqa sohalari singari o’ziga xos ilmiy tadqiqot metodlariga ega. Quyida sobiq ittifoq psixolog i B.G.Ananyevni tavsiya qilgan klassifikasiyasiga asoslan gan holda mazkur metodlarning xususiyatlarini yoritishga harakat qilingan. B.G.Ananyev psixikani o’rganish metodlarini to’rt guruhga ajratib, ularni tashkiliy, empirik (amaliy), natijalarni qayta ishlash yoki statistik natijalarni sharhlash metodlari deb nomlagan. Bu guruhlar o’zining maqsad va vazifasi bo’yicha yana bir nechta toifa hamda turlarga bo’linadi. Quyida mazkur metodlarning umumiy va o’ziga xos xususiyatlari hamda qiyosiy tavsifi berildi.

Tadqiqot metodlarining birinchisi, ya’ni tashkiliy guruhi o’z ichiga qiyoslash, longityud (uzluksiz), kompleks (ko’pyoqlama) deb atalgan turlarni oladi. Qiyoslash metodidan umumiy psixologiya, sosial psixologiya (katta yoki kichik guruhlarni hamda ularning har xil toifalarini o’zaro taqqoslash), tibbiyot psixologiyasi (sog’lom va bemor kishilarning psixik xususiyatlarini qiyoslash), sport psixologiyasi (sportchilarning holati, uquvliligi va ishchanligini o’zaro taqqoslash) kabi fanlarda unumli foydalaniladi. Yosh va pedagogik psixologiyada esa qiyoslash metodi turli yoshdagi odamlarning bilish jarayonlari, shaxs xusu siyatlari, bilimlarni o’zlashtirishi, aqliy qobiliyati, salohiyati, rivojlanish dinamikasi, jinslarning tafovutlari va o’ziga xosligi kabilarni o’rganishda qo’llanadi. Psixologlardan L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, A.A.Smirnov, B.G.Ananyev, D.B.Elkonin, P.Ya.Galperin va ularning shogirdlari olib borgan tadqiqotlar (chaqaloqlik, go’daklik, ilk bolalik, ki - chik maktab yoshi, o’smirlik, o’spirinlik yosh davrlarini o’zaro solishtirish) shu metoddan foydalanib amalga oshirilgan. Keyingi yillarda xalq ta’limi tizimi va ishlab chiqarishda «inson omili» muammosining ko’tarilishi, vaqt taqchilligi, ishchanlik imkoniyati, psi xologik moslik masalalarining alohida ahamiyat kasb etishi mazkur metodni keng qo’llashni taqozo etmoqda. Bundan tashqari, tajribada olingan ma’lumotlarning ishonchliligini oshirishda ham qiyoslash metodi qo’llanadi. Ayniqsa, sinaluvchilardagi o’zgarishlarni ajratib olib qarash, tadqiqotning bosqichlarini alohida-alohida tahlil qilish, masalan, tajribaning birinchi bosqichi turli yoshdagi va jinsdagi odamlarga qanday ta’sir etganini aniqlash va hokazolar bu metodga diqqat-e’tibor ortib borayotganidan dalolatdir. Yosh va pedagogik psixologiyada qiyoslash metodi bilan bir davrda longityud (uzluksiz) metodi ham qo’llanadi. Uning boshqa metodlardan farqi bir yoki bir nechta sinaluvchilar uzoq muddat, hatto, o’n yillab tekshirilishidir. Longityud metodidan psixologlardan nemis V.Shtern, fransuz R.Zazzo, rus psixologlari N.A.Mench inskaya, A.N.Gvozdev, N.S.Leytis, V.S.Muxina va boshqalar ko’p yillardan beri foydalanmoqdalar.