Yosh va pedagogik psixologiya faniga kirish . Reja: 1. Yosh va pedagogik psixologiya fanining tadqiqot sohasi va muammolari. 2. Yosh va pedagogik psixologiya fanining predmeti, maqsad va vazifalari. 3. Yosh va pedagogik psixologiya fanining asosiy muammolari. 4. Yosh va pedagogik psixologiya faniga oid ilmiy bilimlarning vujudga kelish tarixi.

Yosh va pedagogik psixologiya fanining mavzu bahsi turli yoshdagi odamlarning (bolalar, o’quvchilar, kattalar, erkaklar, ayollarning) (ontogenezda) tug’ilganidan to umrining oxirigacha psixik rivojlanish jarayonini, shaxsning shakllanishi hamda o’zaro munosabati qonuniyatlarini o’rganishdan iboratdir. Yosh va pedagogik psixologiya insonda turli psixik jarayonlar (sezgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol va hokazolar) rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlarini, uning har xil faoliyatini (o’yin, o’qish, mehnat kabilar), er va ayolning jinsiy tafovutlarini, shuningdek, inson shaxsining tarkib topishini ilmiy jihatdan tadqik qiladi. Inson psixikasining rivojlanish davrlarini aniqlash, shu sohadagi ma’lumotlarni to’plash ham mazkur psixologiyaning mavzu bahsiga kiradi. Bolaning tug’ilishidan to voyaga yetgunicha har tomonlama rivojlanishi, jamiyatning teng huquqli a’zosi bo’lgunicha ulg’ayishi va shaxsining tarkib topishi muammolarini, bularning psixologik mexanizmlarini aniqlash va sharhlash Yosh va pedagogik psixologiya sohasining muhim jihatidir. Bola jamiyatning a’zosi, mukammal shaxs sifatida muayyan ijtimoiy muhitda kamol topar ekan, uning butun bilish jarayonlari, o’ziga xos xususiyatlari va ruhiy holatlari, ongi rivojlanadi. Ana shu ri vojlanish natijasida uning psixikasi, ongi go’dakning dastlabki oddiy aks ettirish (in’ikos) tarzidagi sodda ongidai balog’atga yetgan insonlarga xos tevarak-atrofni, borliqni, odamlarni aniq, yaqqol, to’la va anglab aks ettirish darajasigacha taraqqiy etadi. Inson zotining turli jihatlarini o’rganish bilan bolalar anatomiyasi va fiziologiyasi, oliy nerv faoliyati fiziologiyasi, gigiyena, pedagogika, etnografiya kabi fanlar shug’ullangani kabi uning kamol topishidagi qonuniyatlarni, subyekt psixikasini, ongining mantiqiy mexanizmlarini, umuman, odam zotining tug’ilganidan to voyaga yetgunicha psixik rivojlanishini psixo logiya fanlari sistemasining alohida sohasi - bolalar psixologiyasi fani o’rganadi va tadqiq qiladi. Bolaning psixik rivojlanishini kuzatgan psixologlar (L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, A.Vallon, J.Piaje va boshqalar)ning aniqlashicha, mazkur kamol

topishning o’ziga xos xususiyatlarga asoslangan (senzitiv — qulay) davrlari mavjud bo’lib, ular individning o’zi yashab turgan muhitda (bog’cha, oilada) tutgan o’rni, bilish jarayonlari, o’ziga xos xususiyatlari, holatlari, shaxsi va ongining o’sishi darajasi bilan bevosita bog’liqdir. Tadqiqotchilarning uqtirishiga ko’ra, tabiat va jamiyatning qonunlari singari kamol topayotgan bola shaxsi rivojlanishining ham o’z qonunlari bor. Bu qonunlar psixologiya fanining maxsus tarmog’i — bolalar psixologiyasini n g predmetiga kiradi. Yosh va pedagogik psixologiya sohasi inson psixikasi faqat miqdor jihatdan emas, balki sifat jihatdan ham rivojlanishi, takomillashib borishi va o’zgarishi haqidagi metodologik hamda fenomenologik qoidaga amal qiladi. Har bir fanning o’z predmeti borligi singari bolalar psixologiyasining ham o’zi tekshiradigan sohasi hamda tadqiqot metodlari bor. Umumiy psixologiya psixika va uning zohir bo’lishi, rivojlanish qonuniyatlari haqidagi fan bo’lsa, yosh davri yoki Yosh va pedagogik psixologiya turli yoshdagi insonlarning (jinslarning) psixik taraqqiyoti, psixik xususiyat lari va bularning o’ziga xos omillari, mezonlari hamda mexanizmlari haqidagi fandir. Shuningdek, u muayyan yoshdagi insonlarning faqat o’ziga xos xususiyatlarini ham o’rganadi. Shuning uchun ijtimoiy hayotda, ta’lim va tarbiyada, guruhlar hamda jamoalarda, ishlab chiqarishda, oilaviy munosabatlarda Yosh va pedagogik psixologiya alohida o’rin tutadi. Inson shaxsining tarkib topishi va bilish jarayonlarining rivojla nishi muammosini shaxs psixikasining taraqqiyoti qonunlarini hisobga olmay oqilona hal qilib bo’lmaydi. Shuning uchun XXI asrga kelib «inson omili» masalasi dolzarb mavzuga aylandi. Yosh va pedagogik psixologiya — inson psixikasining ri vojlanish qonuniyatlari va xususiyatlari hamda shu taraqqiyotning bosqichlari to’g’risidagi fandir. Yosh va pedagogik psixologiyaning asosiy vazifasi shaxsning kamol topishi qonuniyatlari va turli yosh davridagi odamlarda vujudga keladigan psixik faoliyat, holat va shart-sharoitlarning o’zaro ta’siri xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir. Yosh va pedagogik psixologiya ana shu vazifani hal etish bilan amaliy maqsadlarni ro’yobga chiqaradi: ta’lim-tarbiya ishlarini takomillashtirishga

yordam beradi, moddiy ne’matlar ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga, millatlararo munosabatlarni yaxshilashga, shaxslararo muloqotni to’g’ri yo’naltirishga, jamoada ijobiy psixologik muhit yaratishga, uzoq umr ko’rish sirlarini ochishga, oilaviy munosabatlarni mustahkamlashga, ajralishlarning oldini olishga xizmat qiladi. Modomiki shunday ekan, kamolotning turli davrlarini insonning yosh va jinsiy xususiyatlarini hisobga olmay turib , yuqoridagi vazifalarni hal qilib bo’lmaydi. Mazkur psixologiya fanining sohasi alohida pred met sifatida XIX asrning boshlarida vujudga kelgan, lekin dastlabki ildizi qadimgi yunon madaniyatiga borib taqaladi. Uning predmeti va qonuniyatlari to’g’risida jahon psixologiyasi olamida turli qarashlar nazariyalar mavjud. Ularning juda keng tarqalganlari biogenetik (I.Shtern), sosiogenetik (K.Le vin), bixevioristik (E.Torndayk), psixoanalitik (3.Freyd) nazariyalaridir. Shuningdek, ilmiy metodlarga asoslanib tadqiqotlar olib borgan olimlar ham juda ko’p. Ular to’g’risida keyingi sahifalarda batafsil to’xtalgan. Ilmiy psixologik adabiyotlar, empirik ma’lumotlar Yosh va pedagogik psixologiyaning mustaqil fan sifatida ajralib chiqishiga qator omillar va holatlar sabab bo’lgan, degan xulosaga keldik. Quyida ana shularni bayon qilamiz. 1. Barcha fanlar negiziga kirib borgai evolyusiya g’oyasining (Ch.Darvin) inson psixikasining rivoj lanishi jarayonida o’rganish zarurligi. 2. Umuminsoniy, umumpsixik qonuniyatlar turli yoshdagi odamlar xatti- harakatini, psixik xususiyatla rini va bolalarning o’sishiga biror faoliyatning ta’sirini aniqlash uchun yetarli emasligini e’tirof etish. 3. Yosh va pedagogik psixologiya insonning (tug’ilganidan umrining oxirigacha) kamoloti uchun metodologik va nazariy ahamiyatga ega ekanligi tan olingani. 4. Turli yoshdagi odamlar (maktabgacha yoshdagi bolalar, maktab o’quvchilari, o’rta va oliy o’quv yurtlarining talabalari, ishchilar, xodimlar, qariyalar har xil psixologik xususiyatlarga ega ekanligi sababli tarbiya, ishlab chiqarish, ijtimoiy- ta’minot muassasalari, mehribonlik uylari, koloniyalar, yordamchi maktablar,

internatlar, psixonevrologik dispanserlar, qariyalar uylari, shifoxonalar va boshqalar)ning xodimlarida extiyojlar ortib borayotgani. 5. Tibbiyot fani va uning tarmoqlari rivojlanishi, psixiatriya, psixonevrologiya, psixogigiyena, sangigiyena, bolalar va kattalar patologiyasi, neyroxirurgiya, genetika, oliy nerv faoliyati va hokazolar bo’yicha kom pleks tadqiqotlarning vujudga kelishi, psixologiya, biologiya, medisina, sosiologiya fanlarining hamkorligida ilmiy tadqiqot ishlari olib borilishi, ya’ni integrasiyaning amalga oshishi. 6. Yuridik ( h uquqshunoslik) psixologiyasi va uning sohalari ijtimoiy hayotimizda sezilarli o’rin egallayotgani hamda yoshlar o’rtasida qonunbuzarlikning davom etayotgani (sud ishi psixologiyasi, kriminal psixologiya, penitensiar yoki axloq tuzatish mehnati psixologiyasi; voyaga yetmagan qonunbuzarlar muammosi va jinoyatning oldini olish masalalari). 7. Amaliy psixologiyaning ijtimoiy-siyosiy tus olayotgani va turmushning har bir jabhasiga kirib borishi, shuningdek, o’z o’rnini topayotgani (psixologik konsultasiyalar, maslahatlar, auto va sosial treninglar, ishbilarmonlik o’yinlari, art va psixoterapiya, professiogramma, psi xodiagnostika va hokazolarga talab ortishi). 8. Psixologiya fani sohalarining inson ontogenezidagi o’zgarishlarga doir, bilimlarga ehtiyoji va talabi ortayotgani (harbiy, sport, savdo, mehnat, kosmik, muhandislik, ijod, aviasiya, reklama, menejment psixologiyalariga aniq materiallar zarurligi). 9. Ekologiya muammolari, zoopsixologiya va etolo giya vazifalari, millatlararo munosabatlarni barqarorlashtirish, insonparvarlik g’oyalarini turmush tarziga olib kirish masalalarining dolzarbligi (ekologiya va inson, qiyosiy psixologiya, shaxs psixologiyasi, etnik psixologiya va hokazolar). 10. Moddiy ishlab chiqarishni ko’paytirish, sanoatda va qishloq xo’jaligida kishilarning haqiqiy xo’jayinlik tuyg’usini uyg’otish, aqliy va jismoniy imkoniyatlarni qidirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, inson — inson, inson — texnika, yer — inson, inson — iqlim munosabatlarini izchil o’rganish za rurligi.