PSIXOLOGIYA PREDMETI VA UNING DOLZARB VAZIFALARI
![PSIXOLOGIYA PREDMETI VA UNING DOLZARB VAZIFALARI
REJA
KIRISH :
1. Psixologiyaning predmeti
Asosoiy qisim:
1. Psixologiya fanining dolzarbligi
2. Psixologiyaning tarmoqlari
3. Psixologiyaning asosiy metodlari
4. Psixologiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni
Xulosa:](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_1.png)
![1 Psixologiyaning predmeti “Psixologiya” so’zi ikkita grek so’zlaridan –
“psyche” – jon, ruh va “logos” – ta’limot, ilm so’zlaridan iborat bo’lib, an’anaviy
ma’noda inson ruhiy dunyosiga aloqador barcha hodisalar va jarayonlar uning
predmetini tashkil etadi. Boshqacha qilib aytganda, psixologiyaning predmeti har
birimizning tashqi olamni va o’z-o’zimizni bilishimizning asosida yotgan
jarayonlar, hodisalar, holatlar va shakllangan xislatlar tashkil etadi. Psixologiya
bo’yicha adabiyotlarda uning predmetini qisqacha qilib, psixikadir, deb ta’rif
berishadi. Psixika – bu inson ruhiyatining shunday holatiki, u tashqi olamni
(ichki ruhiy olamni ham) 4 ongli tarzda aks ettirishimizni, ya’ni bilishimiz,
anglashimizni ta’minlaydi. Lekin bu qisqa ta’riflardan psixikaga aloqador
jarayonlar ongning aks ettirish shakllari ekan, degan yuzaki xulosaga kelish
noto’g’ri bo’ladi. CHunki inson psixikasi va uning ruhiy olamiga aloqador
hodisalar va jarayonlar shu qadar murakkab va xilma-xilki, biz ba’zan o’z-
o’zimizni ham tushunmay qolamiz. Psixologiya sohasida mukammal darsliklar
yozila boshlagan davrga deyarli 160 yil bo’ldi. SHu davr ichida juda ko’plab ilmiy
tadqiqot natijalarini o’z ichiga olgan monografiyalar, darsliklar, qo’llanmalar
yozildi. Lekin, bu bilan fanning jamiyat hayotida tutgan o’rni juda oshib ketdi, deb
bo’lmaydi. Sababi, psixologiya sohasida faoliyat ko’rsatgan barcha olimlar
ko’prok diqqatlarini mavxum shaxs va individual psixologiyaga qaratdilar.
Vaholanki, inson, uning barkamolligi, jamiyat taraqqiyotiga bevosita ta’siri
masalasi hozirgi davrga kelib, o’ta dolzarb va muhim muammolar qatoridan joy
oldi.
XX asrda insoniyat texnika, elektronika va boshqa shunga o’xshash
murakkab texnologiyalarni yaratgangani bilan xarakterlansa-da, vaqti kelganda,
shunday xolatga duch kelamizki, murakkab elektron texnikani yaratgan o’ta aqlli
inson o’zi va o’zi atrofidagilarning ruhiy kechinmalarini to’g’ri baholay olmasligi
sababli, o’zini nochor va kuchsiz sezishi mumkinligini hayot isbotladi. XXI asrda
juda ko’plab davlatlarda bo’lgani kabi dunyo xaritasida munosib o’rin olgan
mustaqil O’zbekistonda ham barcha sohalarda tub islohotlar
boshlandi. Bu islohotlarning barchasi inson omilini har qachongidan ham yuqori](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_2.png)
![saviyaga ko’tarib, uning kuchi, idroki, salohiyati, ruhiy hamda ma’naviy
barkamolligini bevosita taraqqiyot, rivojlanish va tsivilizatsiya bilan uzviy
bog’ladi. Bundan inson va uning mukammalligi, o’z ustida ishlashi, o’z
mukammalligi xususida qayg’urishi muammosi har qachongidan ham dolzarb
masalaga aylandi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning
ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining to’qqizinchi
sessiyasidagi “O’zbekistondagi demokratik o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirish
va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari” mavzuidagi
ma’ruzasida yettinchi ustuvor yo’nalish deb, barcha islohotlarning pirovard
natijasini belgilab beradigan inson omili va mezoni ekanligi besabab ko’rsatib
berilmagandir. Inson psixologiyasini bilish, o’z taraqqiyotini va iqtidorini tashkil
etishni bilish, har qanday yosh davrda ham optimal ravishda ishga yaroqlilikni,
turli o’zgarishlarga psixologik jihatdan tayyorlikni ta’minlash, yangicha fikrlash va
tafakkur qilish, ro’y berayotgan jarayonlarni ob’ektiv va to’g’ri idrok qilish
qobiliyatini rivojlantirish muammosini ilgari surdi. SHunday qilib, yangi davr har
bir insondan o’z ichki imkoniyatlarini adekvat bilish, shu bilimlar zahirasi bilan
yaqinlari va hamkasblari psixik dunyosini bilishni talab qilmoqda. Buyuk Suqrot
o’z davrida «O’z - o’zingni bil!» degan shiorni o’rtacha tashlagan bo’lsa, yangi
davr «o’z yoningdagilarni va ularning qilayotgan ishlarini ham bil», degan shiorni
har qachongidan ham dolzarb qilib qo’ydi. Ayni shu Каримов И . А .
Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик
жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари . – Т .:
“ Туркистон ”, 2002 йил 31 август 5 muammoni yechishda hozirgi zamon
psixologiya ilmi va amaliyotining roli benihoya kattadir. An’anaga aylanib qolgan
hodisalardan biri shuki, psixologiya va u o’rganadigan hodisalarni faqatgina ushbu
fan bilan bevosita shug’ullanadigan kimsalar o’rganib kelishgan, zero, psixologik
hodisalar bilan har qanday inson ham tanish bo’lishi va u inson hayotining asosini
tashkil etishi kerak. Yangi davr va uning o’zgarishlarga boy hayoti endi har bir
kishining psixik hodisalar qonuniyatlarini bilish va shunga mos tarzda oqilona va
omilkorona ish yuritish zaruratini talab qilmoqda. SHuning uchun ham](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_3.png)
![odamlarning bilimdonligi nafaqat tashqi olamda ro’y berayotgan ob’ektiv hodisalar
mohiyatiga aloqador bilimlar majmuiga ega bo’lish bilan, balki hayotda munosib
o’rin egallash, o’z ichki imkoniyatlari va salohiyatidan samarali foydalangan holda
faoliyatini oqilona tashkil etishning barcha sirlaridan boxabar bo’lish, o’ziga va
o’zgalarga ta’sir ko’rsatishning usullarini bilish va ulardan o’z o’rnida unumli
foydalanishni nazarda tutadi.
Psixologik bilimdonlikning murakkabligi aynan shundaki, atrofimizdagi
narsalar va hodisalarning mohiyatini bevosita his qilib bilishimiz mumkin, lekin
psixikaga aloqador bo’lgan jarayonlarni, o’zimizda, miyamiz, ongimizda ro’y
berayotgan narsalarning mohiyatini bilvosita bilamiz. Masalan, o’rtoqlarimizdan
biri bizga yokadi, doimo bizda yaxshi, ijobiy taassurot qoldira oladi, lekin uning u
yoki bu hatti - harakatlarini bevosita ko’rib, baholab, tahlil qilolsak-da, unga
nisbatan his qilayotgan mehrimizni, uzoq ko’rishmay qolganimizda uni
sog’inayotganligimiz bilan bog’liq hisni bevosita ko’rib, idrok qilish imkoniyatiga
ega emasmiz. Aynan shunga o’xshash holatlar psixologiya o’rganadigan hodisalar
va holatlarning o’ziga xos tabiati va murakkabligidan darak beradi va ular boshqa
turli hodisalardan farq qiladi. SHunday qilib, psixologiya fani o’rganadigan
jarayonlar va hodisalar murakkab va xilma-xil. Ularni o’rganishning ikki jihati bor:
bir tomondan, ularni o’rganish qiyin, ikkinchi tomondan oson ham. Oxirgi jihati
xususida shuni aytish mumkinki, bu hodisalar bevosita bizning o’zimizda berilgan,
ularni uzoqdan qidirish, mavhum analogiyalar qilish shart emas, boshqa tomondan,
ular o’zaro bir-birlari bilan bog’liq bo’lgan umumiy qonuniyatlar va tamoyillarga
bo’ysunadi. Demak, psixologiyaning predmeti konkret shaxs, uning jamiyatdagi
xulq-atvori va turli faoliyatlarining o’ziga xos tomonlaridir, deb ta’riflash mumkin.
2. Psixologiya fanining dolzarbligi Psixologiyaning fan sifatida dunyoga
kelishi va rivojlanishi tarixi qator olimlarning ilmiy izlanishlarida bayon etilgan.
Frantsiyalik olim J.Godfruaning “CHto takoe psixologiya” nomli 2-jilddan iborat
kitobida antik dunyodan boshlab inson psixikasi, uning qalbi, hislari, xulqi
masalalari diqqat markazda bo’lgan ekanligi, psixologiyaning fan sifatida](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_4.png)
![rivojlanishida faylasuflarning qarashlari, tabiiy fanlar rivoji, 17-asrdan boshlab
falsafa fanidan turli fanlarning ajralib chiqishi, 18 va 19-asrlarda Kondil ь yak,
Lokk, Yum yondashuvlari asoslab berilgan. Psixologiyaning Fan sifatida
rivojlanishida nemis psixologi va fiziologi Vil ь gel ь m Vundt (1832-1920)ning
xizmati, uning tomonidan maxsus tajribaviy 6 sinov laboratoriyalarining tashkil
etilishi va mohiyati ochib berilgandir. Demak, psixologiya 1879-yilda Leyptsig
Universitetida nemis fiziologi va psixologi Vil ь gel ь m Vundt tomonidan birinchi
psixologik laboratoriya tashkil etilib, unda ilmiy asosda turli tajribalar o’tkazish
boshlangandan keyin mustaqil fan sifatida tan olingan. Psixologiyaning paydo
bo’lishi va Fan sifatida e’tirof etilishida biologik, ijtimoiy, bixevior (xulqga ko’ra),
kognitiv, psixoanalitik, gumanistik, sotsial-psixologik yo’nalishlar va ularning
asoschilari bayon etilgan. Rossiyalik psixolog olim R.S.Nemov uch jilddan iborat
“Psixologiya” kitobida psixologiya atamasi 16-asrda birinchi marta
qo’llanilganligini, ong va o’zini kuzatish tufayli inson o’zidagi psixik xolatlarni
o’rgana borganligini, keyinchalik insonning faoliyati sohasida shu psixik
jarayonlarni o’rganish zarurati yetilganligini izohlab bergan. (Nemov R.S.
Psixologiya: Uchebnik dlya stud. Vuzov., Kn. 1.: 688 s. 8-12 b.) O’zbek psixolog
olimlari E.G’oziev, M.Xolmuxamedov, X.Ibrohimovlarning “Psixologiya
metodologiyasi” o’quv qo’llanmasida psixologiya fanining falsafa va
tabiatshunoslik fanlari negizida paydo bo’lganligi yetarlicha dalillar vositasida
ko’rsatib berilgan. E.G’ozievning 2 jilddan iborat “Umumiy psixologiya”
darsligida psixologiya fanining predmeti, bu fanning vujudga kelshi, asosiy
sohalari va ularning o’ziga xos xususiyatlari, psixologiyaning metodologiyasi va
printsiplari, faoliyat, uning tuzilishi, shaxs va uning tuzilmasi, shaxs psixikasining
namoyon bo’lish shakllari, shaxsning psixologik xususiyatlaridan qobiliyat,
temperament, xarakter kabilar keng va batafsil yoritib berilgan. O’zbek
psixologiyasida shaxsning rivojlanishida faoliyat, faoliyat tuzilmasi, kasbiy
faoliyat xususiyatlari M.G.Davletshin tomonidan o’rganilgan. SHaxsning ijtimoiy
ta’sirlar mahsuli ekanligi, shaxs va jamiyat munosabatlarining o’ziga xos
tomonlari, jamiyatning bir bo’lagi sifatida oila institutining psixologiyasi](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_5.png)
![masalalari G’.B.SHoumarov, N.A.Sog’inov, B.M.Umarov ishlarida o’rganilgandir.
Oila maskanining milliy, xududiy, an’anaviy xususiyatlarini o’zbek, tojik, qirg’iz,
qoraqalpoq, rus oilalari misolida maxsus tadqiq etish, uning motivlari, shaxslararo
munosabatlari, nikoh qurish omillari jihatidan o’rganish ishlarini psixologlardan
M.Utepbergenov, R.Dushanov, Ye.Morshinina, SH.Jo’raevalarning ilmiy
ishlaridan ko’rinadi. Psixologiya fanida tafakkur xususiyatlarini maxsus o’rganish
va tadqiq etish ishlari R.I.Sunnatova, Z.T.Nishonova ilmiy ishlarida kuzatiladi.
SHu o’quv qo’llanmaning mualliflaridan biri V.M.Karimova o’zining bir qator
kitoblarida psixologiyaning ijtimoiy psixologiyaga aloqador muammolarini,
chunonchi rahbarlik, liderlik, muloqot, samarali ta’sir mexanizmlari, guruh va
shaxs psixologiyasi muammolarini; umumiy psixologiyaga aloqador tafakkur, uni
rivojlantirish usullarini, shaxsda mustaqil tafakkurni namoyon bo’lishi va uni
samaradorligiga oid masalalarni ko’rsatib bergan. SHuningdek, bu muallifning
ilmiy yo’nalishlari oila, yoshlarning oila to’g’risidagi ijtimoiy tasavvurlari
muammolariga qaratilgandir. Годфруа Ж. Что такое психология: В 2-х т. Т.1.
Пер. с франц. – М.: Мир, 1992. – С. 57-80. 7 1.3. Psixologiyaning tarmoqlari
Psixologiyaning alohida tarmoqlarini differentsiatsiya qilish eng avvalo ishlab
chiqarishdagi inson faoliyati kechadigan sohalar va ularning vazifalaridan kelib
chiqadi. Hozirgi davrga kelib psixologiyani inson shaxsi haqidagi eng muhim
fanlardan biri sifatidagi ahamiyatini hamma tan olmoqda. Inson shaxsining esa
bevosita kirib bormagan sohasini topish qiyin. Psixologiya iqtisod, pedagogika,
falsafa, mantiq, sotsiologiya va boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan aloqador
fan hisoblanadi. CHunki hamma sohada inson shaxsi faoliyat ko’rsatar ekan, har
bir sohada ishni samarali tashkil etish, olib borish uchun kishilar psixologiyasini,
shaxslararo munosabatlar psixologiyasini, odamlarning turli vaziyatlardagi
xulqatvor normalarini bilish va shunga ko’ra ish olib borish muhimdir. SHuning
uchun hozirgi davr mutaxassislari psixologik bilimlardan boxabar bo’lishlari
lozimdir.
3. Psixologiyaning 300dan ortik tarmoqlari fan sifatida rivojlanayotganligi
hozirgi kunda psixologiyaning fanlar tizimida yanada](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_6.png)
![mustahkamlanayotganligidan dalolat beradi. umumiy psixologiya –
psixologiyaning barcha masalalarining o’ziga xos jihatlarini o’rganadigan maxsus
sohasi; pedagogik psixologiya – kishiga ta’lim va tarbiya berishni psixologik
qonuniyatlarini o’rganishni o’z predmeti deb biladi; yosh davrlari psixologiyasi –
turli yoshdagi odamlarning tug’ilgandan to umrining oxirigacha psixik rivojlanish
jarayonini, shaxsning shakllanishi va o’zaro munosabatlari qonuniyatlarini
o’rganadi; ijtimoiy psixologiya – odamlarning jamiyatdagi birgalikdagi ish
faoliyatlari natijasida ularda hosil bo’ladigan tasavvurlar, fikrlar, e’tiqodlar, hissiy
kechinmalar va xulq-atvorlarini o’rganadi; mehnat psixologiyasi – kishi mehnat
faoliyati psixologik xususiyatlarini, mehnatni ilmiy asosda tashkil etishning
psixologik jihatlarini o’rganadi; injenerlik psixologiyasi – avtomatlashtirilgan
boshqaruv sistemalari operatorning faoliyatini, odamtexnika o’rtasida
funktsiyalarni taqsimlash va muvofiqlashtirishning xususiyatlarini o’rganadi;
yuridik psixologiya – huquq sistemasining amal qilishi bilan bog’liq masalalarning
psixologik asoslarini o’rganadi; harbiy psixologiya – kishining harbiy harakatlar
sharoitida namoyon bo’ladigan xulq-atvorini, boshliqlar bilan ijro etuvchilar
o’rtasidagi munosabatlarning psixologik jihatlarini o’rganadi; savdo psixologiyasi
– jamiyatda tijoratning psixologik sharoitlari, ehtiyojning individual, yoshga oid,
jinsga oid xususiyatlarini, xaridorga xizmat ko’rsatishning psixologik omillarini
aniqlaydi, modalar psixologiyasi kabi masalalarini ko’radi; tibbiyot psixologiyasi –
shifokor faoliyati psixologiyasini, bemor xulq-atvorining psixologik jihatlarini
o’rganadi. SHuningdek psixologiyada etnopsixologiya, oilaviy hayot
psixologiyasi, boshqaruv psixologiyasi, 8 iqtisodiy psixologiya, shaxs
psixologiyasi, rahbar psixologiyasi, muloqot psixologiyasi, pedagogik psixologiya,
intellekt psixologiyasi, psixodiagnostika va boshqa ko’plab sohalari mavjud.
4. Psixologiyaning asosiy metodlari Aniq izlanish predmetiga ega bo’lgan
har qanday fan o’sha predmetining mohiyatini yoritish va materiallar to’plash
uchun maxsus usullar va vositalardan foydalanadi va ular fanning metodlari deb](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_7.png)
![yuritiladi. Fanning salohiyati va obro’si ham birinchi navbatda o’sha metodlar
yordamida to’plangan ma’lumotlarning ishonchliligi va validliligiga bog’liq
bo’ladi. Bu fikrlar bevosita psixologiyaga ham aloqador bo’lib, metodlar masalasi
bu fanda juda katta ahamiyatga molik masala sifatida qaraladi. CHunki yuqorida
ta’kidlaganimizdek, psixik hodisalarni bevosita qo’l bilan ushlab, ko’z bilan ilg’ab,
quloq bilan sezish qiyin. Lekin juda ko’plab fanlar bilan faol hamkorlik shunga
olib kelganki, psixologiyaning har bir tarmog’i o’z vazifalarini yechish va
ma’lumotlarga ega bo’lish uchun ko’plab metodlarni sinovlardan o’tkazib, eng
ishonchli va mukammallarini saqlab qolgan. Matematik statistika va ehtimollar
nazariyasining psixologiya sohasida qo’llanilishi va unda erishilgan
muvaffaqiyatlar avvalo har bir metodning ishonchlilik darajasini aniqlash,
qolaversa, to’plangan ma’lumotlarning qay darajada asosli va valid ekanligini
isbotlashga yordam beradi. Psixologiya fanida inson psixikasini tadqiqot qilish
metodlarining turlicha tasnifi mavjud. B.G.Anan ь ev psixikani o’rganish
metodlarini to’rtta guruhga ajratib bergan. Bu to’rtta guruh metodlar M.Ulug’bek
nomli O’zbekiston Milliy Universiteti, Nizomiy nomli Toshkent Davlat
Pedagogika Universiteti, Farg’ona Davlat Universiteti kabi psixolog mutaxassis
tayyorlaydigan oliygohlarda mufassal o’rganiladi. Biz mazkur mavzuimizda har bir
insonning o’zini va atrofidagilarni bilib olishiga imkon beradigan, murakkab
bo’lmagan, qo’llash shartlari sharoitga mos bo’lgan va umum qabul qilingan
metodlarni keltirdik.
2 - jadvalda asosiy psixologik metodlar va ularning turlari keltirilgan.
ASOSIY METODLAR
Asosiy metodlarning variantlari](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_8.png)
![KUZATISH METODI Tashqi (ob’ektiv kuzatish)
Ichki (sub’ektiv, o’z-o’zini kuzatish)
Erkin kuzatuv
Standartlashtirilgan
Guruh ichida kuzatish
Guruh tashqarisida kuzatish
SO’ROQ
METODLARI Og’zaki so’roq
Yozma so’roq
Erkin so’roq (suhbat)
Standartlashtirilgan so’roq
TESTLAR METODI Test – so’rov
Test - topshiriq
Proektiv test
Sotsiometrik test
EKSPERIMENT Tabiiy eksperiment
Laboratoriya eksperimenti
MODELLASHTIRISH Matematik modellashtirish
Mantiqiy modellashtirish
Texnik modellashtirish
Kibernetik modellashtirish
Psixologiyaning asosiy metodlari
2-Jadvalda keltirilgan metodlar yordamida tadqiqotchi yoki
qiziqkan shaxs u yoki bu psixik jarayon, holat yoki shaxs xususiyatlari to’g’risida
birlamchi ma’lumotlar to’playdi, to’plangan ma’lumot yana tahlil qilinadi va](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_9.png)
![maxsus tarzda ishlatilishi mumkin. Kuzatish metodi tabiiy metodlar jumlasiga
kiradi. Tashqi kuzatuv mohiyatan kuzatiluvchi xulqatvorini bevosita tashqaridan
turib, kuzatish orqali ma’lumotlar to’plash usulidir. O’z - o’zini kuzatish esa odam
o’zida kechayotgan biror o’zgarish yoki hodisani o’zi o’rganish maqsadida
ma’lumotlar to’plash va qayd etish usulidir. Erkin kuzatuv ko’pincha biror ijtimoiy
hodisa yoki jarayonni o’rganish maqsad qilib qo’yilganda qo’llaniladi. Masalan,
bayram arafasida aholining qayfiyatini bilish maqsadida kuzatuv tashkil qilinsa,
oldindan maxsus reja yoki dastur bo’lmaydi, kuzatuv ob’ekti ham qat’iy bo’lishi
shart emas. Yoki dars jarayonida bolalarning u yoki bu mavzu yuzasidan umumiy
munosabatlarini bilish uchun ham ba’zan erkin kuzatish tashkil etilishi mumkin.
Standartlashtirilgan kuzatuv esa, buning aksi bo’lib, nimani, qachon, kim 11 va
kimni kuzatish qat’iy belgilab olinadi va maxsus dastur doirasidan chiqmasdan,
kuzatuv olib boriladi. Ijtimoiy hamda pedagogik psixologiyada guruhiy
jarayonlarning shaxs xulq-atvoriga ta’sirini o’rganish maqsadida bevosita
ichkaridan kuzatuv tashkil qilinadi, bunda kuzatuvchi shaxs o’sha guruh yoki oila
hayotiga tabiiy ravishda qo’shiladi va zimdan kuzatish ishlarini olib boradi. Bu bir
qarashda kontrrazvedkachilarning faoliyatini ham eslatadi. SHu yo’l bilan olingan
ma’lumotlar bir tomondan tabiiyligi va mufassalligi bilan qimmatli bo’lsa, ikkinchi
tomondan, agar kuzatuvchida konformizm xislati kuchli bo’lsa, o’zi ham guruh
hayotiga juda kirishib ketib, undagi ayrim hodisalarni sub’ektiv ravishda qayd
etadigan bo’lib qolishi ham mumkin. Guruhiy fenomenlarni tashqaridan kuzatish
buning aksi – ya’ni kuzatuvchi guruhga yoki kuzatilayotgan jarayonga nisbatan
chetda bo’ladi va faqat bevosita ko’zi bilan ko’rgan va eshitganlari asosida
xulosalar chiqaradi. Umuman, kuzatish metodining ijtimoiy hayot, professional
ko’rsatkichlarni qayd qilishda so’zsiz afzalliklari bor, lekin shu bilan birga
kuzatuvchining professional mahorati, kuzatuvchanligi, sabrqanoatiga bog’liq
bo’lgan jihatlar, yana to’plangan ma’lumotlarni sub’ektiv ravishda tahlil qilish
xavfi bo’lgani uchun ham biroz noqulayliklari ham bor, shuning uchun ham u
boshqa metodlar bilan birgalikda ishlatiladi. So’rov metodi ham psixologiyaning
barcha tarmoqlarida birlamchi ma’lumotlar to’plashning an’anaviy usullaridan](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_10.png)
![hisoblanadi. Unda tekshiriluvchi tekshiruvchi tomonidan qo’yilgan qator
savollarga muxtasar javob qaytarishi kerak bo’ladi. Og’zaki so’roqni yoki ba’zan
uni oddiygina qilib, suhbat metodi deb ataladi, o’tkazadigan shaxs unga ma’lum
darajada tayyorgarlik ko’rgach so’roq o’tkazadi. Agar mabodo uning professional
mahorati yoki tajribasi bunga yetarli bo’lmasa, so’rov o’z natijalarini bermasligi
mumkin. Lekin mahoratli so’rovchi ushbu metod yordamida inson ruhiy
kechinmalariga aloqador bo’lgan noyob ma’lumotlarni to’plash imkoniga ega
bo’ladi. Yozma so’roq yoki anketaning afzalligi shundaki, uning yordamida bir
vaqtning o’zida ko’pgina odamlar fikrini o’rganish mumkin bo’ladi. Unga
kiritilgan savollar, ulardan kutiladigan javoblar (yopik anketa), yoki erkin o’z
fikrini bayon etish imkoniyatini beruvchi (ochiq anketa) so’rovnomalar aniq va
ravon tilda javob beruvchilar tushunish darajasiga monand tuzilgan bo’lsa,
shubhasiz, qimmatli birlamchi materiallar to’planadi. So’roqning ham erkin va
standartlashtirilgan shakllari mavjud bo’lib, birinchisida oldindan nimalar
so’ralishi qat’iy belgilab olinmaydi, ikkinchi shaklida esa, hattoki, komp’yuterda
dasturi ishlab chiqilib, minglab odamlarda bir xil talablar doirasida so’roq
o’tkazilishi nazarda tutiladi. Testlar oxirgi paytda hayotimizga dadil kirib kelgan
tekshiruv usullari sirasiga kiradi. Ular yordamida biror o’rganilayotgan hodisa
xususida ham sifat, ham mikdor xarakteristiqalarini olish, ularni ko’pchilikda
qayta-qayta sinash va ma’lumotlarni korrelyatsion analiz orqali ishonchlilikka
tekshirish mumkin bo’ladi. Ayni testga qo’yilgan talab hech qachon o’zgarmaydi,
hattoki, shunday testlar borki, ular 12 turli millat va elat vakillarida, turli davrlarda
ham o’zgarmagan holda ishlatilaveradi. Masalan, Ravenning aqliy intellektni
ulchash, Kettelning va Ayzenkning shaxs testlari shular jumlasidandir. Test -
so’rov oldindan qat’iy tarzda qabul qilingan savollarga beriladigan javoblarni
taqozo etadi. Masalan, Ayzenkning 57 ta savoldan iborat testi shaxsdagi
introversiya - ekstroversiyani o’lchaydi, savollarga «ha» yoki «yo’q» tarzida javob
berish so’raladi. Test - topshiriq odam xulqi va holatini amalga oshirgan ishlari
asosida baholashni nazarda tutadi. Masalan, shaxs tafakkuridagi kreaktivlilikni
aniqlash uchun ko’pincha bir qarashda oddiygina topshiriq beriladi: berilgan 20 ta](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_11.png)
![doira shaklidagi shakllardan o’zi xohlagancha rasmlar chizish imkoniyati beriladi.
Ma’lum vaqt va tezlikda bajarilish sur’ati, rasmlarning o’ziga xos va betakrorligiga
qarabshaxs fikrlashi jarayonining naqadar nostandart, ijodiy va kreaktivligiga baho
berilib, mikdoriy ko’rsatgich aniqlanadi. Bu metodlarning umumiy afzalligi ularni
turli yosh, jins va kasb egalariga nisbatan qo’llashning qulayligi, bir guruhda natija
bermasa, boshqa guruhda yana qayta tekshiruv o’tkazish imkoniyatining borligi
bo’lsa, kamchiligi – yu ba’zan tekshiriluvchi agar testning mohiyatini yoki kalitini
bilib qolsa, sun’iy tarzda uning kechishiga ta’sir ko’rsatishi, faktlarni falsifikatsiya
qilishi mumkinligidir. Testlar ichida proektiv testlar deb nomlanuvchi testlar ham
borki, testning asl maqsadi tekshiriluvchiga sir bo’ladi. Ya’ni shunday topshiriq
beriladiki, tekshiriluvchi topshiriqni bajarayotib, nimani aniqlashi mumkinligini
bilmaydi. Masalan, mashxur Rorshaxning «siyox dog’lari» testi, yoki TAT
(tematik appertseptsion test), tugallanmagan hikoyalar kabi testlarda bir narsaning
proektsiyasidan guyoki ikkinchi bir narsaning mohiyati aniqlanadi. O’sha 1921
yilda kashf etilgan «siyox dog’lari» va ularga qarab tekshiriluvchining nimalarni
eslayotganligi, dog’lar nimalarga o’xshayotganligiga qarab, uning shaxs sifatidagi
yo’nalishlari, hayotiy tamoyillari, qadriyatlariga munosabati, ishni bajarish
paytidagi emotsional holatlari aniqlanadi. Bu testlar juda noyob, qimmatli, lekin
uni faqat professional psixologgina qo’llashi va natijalarni mohirona tahlil qilishi
talab qilinadi. Ushbu metod turli yoshdagi (chaqaloqlik, bolalik, o’quvchilik,
o’spirinlik, yetuklik, keksalik) odamlar psixikasini chuqurroq, aniqroq tadqiq qilish
metodlari ichida eng muhimi hisoblanadi. Eksperiment metodi yordamida sun’iy
tushunchalarni shakllantirish, nutq o’sishini tekshirish, favquloddagi holatdan
chiqish, muammoli vaziyatni hal qilish, bilish jarayonlari, shaxsning his tuyg’ulari,
xarakteri va tipologik xususiyatlari o’rganiladi. Xullas, inson psixikasining nozik
ichki bog’lanishlari, munosabatlari, qonuniyatlari, qonunlari, xossalari, murakkab
mexanizmlari tajriba yordamida tekshiriladi. Buning uchun eksperiment material
tekshiruvchi tomonidan sinchkovlik bilan tanlanishi, ob’ektiv tarzda har xil holat
va vaziyatlar yaratilishi, sinaluvchi yoshiga, aql-idrokigsha, xarakter xususiyatiga,
his-tuyg’usiga, qiziqish va saviyasiga, turmush tajribasiga, ko’nikma va](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_12.png)
![malakasiga e’tibor berilishi lozim. Psixologik eksperimentning mohiyati shundaki,
unda ataylab shunday sun’iy bir vaziyat shakllantiriladi va tashkil etiladiki, aynan
shu vaziyatda qiziqtirayotgan psixik jarayon yoki hodisa ajratiladi, o’rganiladi,
ta’sir ko’rsatiladi va baholanadi. Agar tabiiy eksperiment o’sha qiziqtirayotgan 13
fenomen tekshiriluvchi uchun tabiiy hisoblangan sharoitlarda (masalan, mehnat
jarayonida, kaniqulda yozgi lagerda, litsey auditoriyasida va shunga o’xshash)
maqsadli tashkil etilib, o’rganilsa, laboratoriya eksperimenti maxsus joylarda,
maxsus asbob - uskunalar vositasida ataylab o’rganiladi. Masalan, diqqatingizning
xususiyatlarini bilish kerak bo’lsa, psixologiya laboratoriyasida maxsus
taxistoskop deb atalgan moslama yordamida yoki «Landol ь t halqachalari» deb
nomlangan jadvallar yordamida o’rganish mumkin bo’ladi. Hattoki, ijtimoiy
munosabatlar borasida ham o’zaro hamjihatlik, liderlik va konformlilik
hodisalarini tekshirish uchun gruppaviy integratorlar va gomeostat deb
nomlanuvchi moslamalar yaratilgan va ular yordamida guruhdagi turli xil hodisalar
o’lchangan. Modellashtirish metodi kuzatish, so’roq, eksperiment yoki boshqa
usullar yordamida o’rganilayotgan hodisaning tub mohiyati ochilmagan
sharoitlarda qo’llaniladi. Bunda o’sha hodisaning umumiy xossasi yoki asosiy
parametrlari modellashtirilib, o’sha model ь asosida tadqiqotchini qiziqtirgan jihat
o’rganiladi va xulosalar chiqariladi. Modellar texnik, mantiqiy, matematik yoki
kibernetik bo’lishi mumkin. Matematik model asosida o’rganilgan hodisaga
mashxur tadqiqotchilar Veber - Fexnerlarning sezgirlikning kuyi va yuqori
chegarasini aniqlashga qaratilgan matematik formulasi va shu asosda to’plangan
ma’lumotlar tahlilini misol qilish mumkin. Mantiqiy modellar yordamida
ko’pincha inson aqli va tafakkuri jarayonlari va qonunlarini hisoblash mashinalari
ish printsiplari bilan kiyoslash orqali tuzilgan g’oyalar va simvollar ishlatiladi.
Kibernetik modellashtirishda esa g’oyalar psixologiyasini EXM dagi matematik
programmalashtirish tamoyillariga moslashtirish nazarda tutiladi. Hozir ko’pgina
murakkab shaxs xususiyatlari ham programmalashtirilgan bo’lib, ular algoritmlar
asosda qisqa fursatda ko’pgina sifatlarni ko’plab parametrlar nuqtai nazaridan
hisoblab natijalarni umumlashtirishga imkon bermoqda. Ko’pincha matematik](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_13.png)
![o’yinlar g’oyasi odamlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar sohasini o’rganishda ham
qo’llanilmoqda. Ma’lum bo’lishicha, odamning fikrlash operatsiyalari bilan EXM
larning ishlash printsiplari o’rtasida ma’lum uyg’unlik bor ekan, bu esa murakkab
psixik jarayonlarni modellashtirish orqali inson aqlu - zakovati chegarasini yanada
kengaytirish istiqbolini beradi. Umuman psixologiyaning va uning har bir alohida
tarmoqlarining o’ziga xos metodlari bor. Bu borada xorij, Rossiya va o’zbek
psixologlari modifikatsiyalashgan va modifikatsiyalashmagan metodlarni taklif
etadilar. Psixologiyada qo’llaniladigan metodlarni qo’llash shartlarini o’rganish va
qo’llay olish uchun D.Burlachukning “Psixodiagnostika”, R.Nemovning
“Psixologiya” (3-kitob), E.G’.G’ozievning “Psixologiya” (2 jildli) kitoblarini
tavsiya etamiz. Psixika va uning namoyon bo’lish shakllari 1 - Rasm
PSIXIKANING NAMOYoN BO’LISH SHAKLLARI VA ULARNING O’ZARO
BOG’LIQLIGI 14 PSIXIK JARAYoNLAR PSIXOLOGIK HOLATLAR
SHAXSNING XUSUSIYaTLARI BILISH JARAYoNI HISSIY - IRODAVIY
INDIVIDUALLIK Sezgilar Emotsiyalar Yo’nalishlar Idrok e’tiqodlilik
Temperament Xotira bardamlik Xarakter Tafakkur tetiklik Qobiliyatlar Xayol
apatiya Iqtidor Nutq qiziquvchanlik aqliy salohiyat Diqqat hayratlanish xulq
motivatsiyasi ishonchlilik ish uslubi ijodiy ruhlanish Mas’uliyat 1 - rasmda psixik
jarayonlarning namoyon bo’lish shakllari, ular o’rtasidagi o’zaro bog’liqliklar aks
ettirilgan. Psixikaning turli shakllarda ko’rinishlari: psixik jarayonlar, psixologik
xolatlar, xususiyatlar mavjud bo’lib, psixik aks ettirish bir qator xususiyatlari bilan
ajralib turadi, ya’ni shaxs individualligi orqali namoyon bo’ladi; shaxsning
faoliyati jarayonida yuzaga keladi; atrofdagi voqelikni to’g’ri aks ettirish
imkoniyatini beradi. Psixologiya fanining predmeti masalasida psixika va uning
namoyon bo’lish shakllari zamonaviy psixologiyaning umumiy psixologiya
sohasiga aloqador bo’lib, ko’plab olimlar o’z ilmiy adabiyotlarida bu jihatni
muhim sifatida qaraydilar. Psixikaning namoyon bo’lish shakllarini biz (mualliflar)
tomonidan tasnifi 1-rasmda keltirilgan.
5. Psixologiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni Psixologiya yaxlit va mustaqil
fan sifatida odamlarda gumanistik mentalitetning shakllanishiga xizmat qilib, inson](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_14.png)
![omiliga aloqadorligi uning shu yo’nalishdagi muammolarni ma’lum ma’noda
o’rganadigan barcha fanlar bilan bevosita aloqasini taqazo etadi. Bular birinchi
navbatda ijtimoiygumanitar fan sohalari bo’lib, psixologiyaning ular orasidagi
mavqei o’ziga xos va yetakchidir. Falsafa va uning oxirgi paytlarda shakllanib,
rivojlanib borayotgan ijtimoiy falsafa qismi bilan 15 bo’lgan aloqa bu ikkala
fanning inson va uning hayoti mohiyatini to’la anglash va uning rivojlanib borish
tendentsiyalarini belgilashdagi o’rni va ahamiyatidan kelib chiqadi. Tabiat, jamiyat
va inson tafakkurining rivojlanishiga oid bo’lgan umumiy qonuniyatlar va
tamoyillarni psixologiya falsafaning bazasidan oladi va shu bilan birga o’zi ham
inson ongi va tafakkuri qonuniyatlari sohasidagi yutuqlari bilan falsafani boy
ma’lumotlarga ega bo’lishiga yordam beradi. SHuni alohida ta’kidlash joizki,
mustaqillik mafkurasi va milliy ongning shakllanishiga taalluqli umumiy ilmiy
qonuniyatlarni izlashda ham yurtimiz sharoitida bu ikkala fan - falsafa va
psixologiyaning hamkorligi bevosita sezilmoqda. Bu bog’liqlik avvalo yangicha
tafakkur va dunyoqarashni shakllantirish muammosi ko’ndalang turgan tarixiy
davrda milliy mafkura va milliy g’oyani shakllantirish kabi dolzarb vazifani
bajarishga xizmat qilmoqda. Sotsiologiya fani ham yangicha ijtimoiy munosabatlar
sharoitida o’z taraqqiyotining muhim bosqichiga o’tgan ekan, psixologiya ushbu
fan erishgan yutuqlardan ham foydalanadi, ham ularning ko’lami kengayishiga
baholi qudrat xizmat qiladi. Ayniqsa, psixologiyadan mustaqil ravishda ajralib
chiqqan, bugungi taraqqiyot davrimizda alohida ahamiyat kasb etgan ijtimoiy
psixologiyaning sotsiologiya bilan aloqasi uzviy bo’lib, ular jamiyatda ijtimoiy
taraqqiyot va rivojlanishni ta’minlash ishiga xizmat qiladilar. Qolaversa, huquqiy,
demokratik davlat qurish ishini sobitqadamlik bilan amalga oshirayotgan
O’zbekiston aholisining huquqiy madaniyatini va demoqratik o’zgarishlarga
psixologik jihatdan tayyorligini amalda ta’minlash, bu sohada muntazam tarzda
ijtimoiy fikr va insonlar fikr va qarashlaridagi o’zgarishlarni o’z vaqtida o’rganish,
bashorat qilish va taraqqiyot mezonlarini ishlab chiqishda ikkala fanlar
metodologiyasi va metodlarini birlashtirish tadbiqiy ahamiyat kasb etadi. SHuning
uchun joylarda tashkil etilgan ijtimoiy-psixologik xizmat markazlari ayni shu](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_15.png)
![vazifani bajarishga qaratilgandir. Respublikamiz miqyosida esa “Ijtimoiy fikr”
markazining turli mavzular bo’yicha olib boradigan ijtimoiy so’rovlari aholining
kayfiyati, qiziqishi, xoxishi, ehtiyoji, niyatini ifodalash bilan birga, hukumat va
davlat tomonidan qanday istiqbolli rejalar tuzish lozimligiga olib keladi. Ijtimoiy-
psixologik so’rovlarning oliygohlarda o’tkazilishi ustoz-shogird, talaba-o’qituvchi
munosabatlarini, ish joylarida o’tkazish xodimrahbar, xodim-xodim
munosabatlarini bilib olish imkonini yaratadi. Bu orqali nafaqat sotsiologik so’rov,
balki inson shaxsiga aloqador psixologik xususiyatlarni aniqlash mumkin bo’ladi.
Pedagogika bilan psixologiyaning o’zaro hamkorligi va aloqasi an’anaviy va azaliy
bo’lib, ularning yosh avlod tarbiyasini zamon talablari ruhida amalga oshirishdagi
roli va nufuzi o’ziga xosdir. Respublikamizda amalga oshirilayotgan «Ta’lim
to’g’risidagi Qonun» hamda «Kadrlar tayyorlashning Milliy Dasturi»ni amalga
oshirish ham ikki fan hamkorligi va o’zaro aloqasini har qachongidan ham dolzarb
qilib qo’ydi. Milliy dasturda e’tirof etilgan yangicha modeldagi shaxsni kamol
toptirish, uning chuqur bilimlar sohibi bo’lib yetishishi, barkamolligini
kafolatlovchi shart - sharoitlar orasida yangi pedagogik texnologiyalarini ta’lim va
tarbiya jarayonlariga tadbiq etishda pedagogikaning o’z uslub va qoidalari yetarli
bo’lmaydi. SHuning uchun ham psixologiya u bilan hamkorlikda yosh avlod
ongining ta’lim olish davrlaridagi rivojlanish tendentsiyalaridan tortib, toki
yangicha o’qitish texnologiyalarini bola 16 tomonidan o’zlashtirilishi va undagi
aqliy hamda intellektual qobiliyatlarga nechoglik ta’sir ko’rsatayotganligini
o’rganish va shu asosda ishni tashkil etish psixologiyadagi metodlarni didaktik
metodlar bilan uyg’unlashtirishni taqozo etadi. Ayniksa, ma’naviy barkamollik
tamoyillarini maktabda va yangi tipdagi ta’lim muassasalarida joriy etish ham
shaxs psixologiyasini teran bilgan holda o’qitishning eng ilg’or va zamonaviy
shakllarini amaliyotga tadbiq etishni nazarda tutadi. SHaxsga ta’lim va tarbiya
berishning alohida emas, birgalikda qaralishida pedagogika va psixologiya
fanlarining o’zaro uzviyligi muhimdir. Hozirgi kunlarda ta’lim sifati va
samaradorligini oshirish uchun ta’lim oluvchining psixologik xususiyatlarini
bilgan holda, unga pedagogik ta’sir etish va uni yangi bilimlarga yo’naltirish](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_16.png)
![texnologiyasi joriy etilganligi ham bu ikki fan bir-biriga chmbarchas bog’liq
ekanligini ko’rsatadi. Tabiiy fanlar: biologiya, fiziologiya, ximiya, fizika va b.k.
psixik hodisalar va jarayonlarning tabiiy fiziologik mexanizmlarini tushunish va
shu orqali ularning kechishi qonuniyatlarini ob’ektiv o’rganish uchun material
beradi. Ayniksa, bosh miyaning hamda markaziy asab sistemasining psixik
faoliyatlarini boshqarishda va ularni muvofiklashtirishdagi rolini e’tirof etgan
holda psixologiya fani tabiiy fanlar erishgan yutuqlar va ulardagi tadqiqot
uslublaridan omilkorona foydalanadi. Masalan, shaxs qobiliyatlarini diagnostika
qilish uning tug’ma layoqatlari hamda orttirilgan sifatlarini bir vaqtda bilishni
taqozo etgani sababli, o’sha tabiiy layoqatning xususiyatlarini aniqlashda
psixofiziologiyaning qator usullaridan (miya assimetriyasi qonunlari, miya
bioritmlarini yozib olish, neyrodinamik hodisalarni aniqlash, qon aylanish va tana
haroratini o’lchash metodlari) o’z o’rnida foydalanadi va biologiya, anatomiya,
fiziologiya, neyrofiziologiya kabi fanlarning shu kungacha erishgan yutuqlaridan
foydalanadi. SHuning uchun tabiiy fanlar sohasida erishilgan barcha yutuqlar
psixologiyaning predmetini mukammalroq yoritishga o’z hissasini qo’shgan holda
uni boyitadi. Kibernetika fani sohasidagi erishilgan yutuqlar psixologiya uchun
ham ahamiyatli va zarur bo’lib, u inson shaxsining o’z-o’zini boshqarish va psixik
jarayonlarni takomillashtirish borasida axborotlar texnologiyasi va kibernetika
tomonidan qo’lga kiritilgan yutuqlar va tadqiqot metodlari, maxsus dasturdan o’z
o’rnida foydalanadi. Ayniksa, ma’lumotlar asri bo’lgan XX1 asrda informatsion
texnologiyalar va modellashtirish borasida psixologiya hamda kibernetika
hamkorligining salohiyati yanada ortadi. Masalan, oddiy muloqot jarayonini
yanada takomillashtirish, har bir so’zning shaxslararo munosabatlardagi
ta’sirchanligini oshirish maqsadida hamda ana shunday ijtimoiy faoliyat jarayonida
shaxs tizimini takomillashtirishda turli kibernetik modellaridan o’rinli foydalanish
zamonaviy psixologiyaning jamiyatdagi o’rni va rolini oshiradi, maxsus
komp ь yuter dasturlarining keng qo’llanilishi inson miyasi va ruhiy olami sirlarini
tez va aniq o’rganishni kafolatlaydi. Texnika fanlari bilan psixologiyaning o’zaro
aloqasi va hamkorligi yaqqol sezilmoqda. Bir tomondan murakkab texnikani](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_17.png)
![boshqaruvchi inson ongi muammosini yechishda, ikkinchi tomondan, psixik
hayotning murakkab qirralarini ochishda maxsus texnik vositalardan foydalanish
zarurati bu ikki 17 yo’nalishning erishgan yutuqlarini birlashtirishni nazarda tutadi.
Masalaning yana bir alohida tomoni ham borki, u ham bo’lsa, texnika taraqqiyotga
intilayotgan bir vaqtda murakkab texnika va mashinalar bilan «muloqot»
qilayotgan shaxs faoliyatini yanada mukammallashtirish va uning imkoniyatlariga
moslash masalasi ham ana shu hamkorlikda hal qilinishi lozim bo’lgan masaladir.
Ayniksa, mustaqil O’zbekiston uchun murakkab zamonaviy texnika sir - asrorlarini
biladigan, uning jamiyat va fan ravnaqiga xizmatini ta’minlash qanchalik dolzarb
bo’lsa, ana shu texnikaga har bir oddiy fukaro ongi, tafakkuri va qobiliyatlarini
moslashtirish va «odam - mashina» dialogining eng samarali yo’llarini izlab
topishi juda muhim. Texnika bilan bemalol «tillashadigan» malakali mutaxassislar
tayyorlash borasida ham texnika fanlari pedagogika va psixologiya fanlari
metodlaridan foydalana olsagina, muvaffaqiyatga erishadi. Iqtisodiyot bilan
psixologiyaning o’zaro aloqasi va hamkorligi ham yangilik bo’lib, ayniqsa, bozor
munosabatlariga bosqichma - bosqich o’tish sharoitida iqtisodiy ong hamda
iqtisodiy xulqning o’ziga xos namoyon bo’lish qonuniyatlarini o’rganishda ikkala
fan teng xizmat qiladi. O’zbekiston Prezidenti I. Karimov mustaqillikning
dastlabki yillaridayoq fuqarolarda, birinchi navbatda, yoshlarda yangicha iqtisodiy
tafakkur shakllanishining jamiyat iqtisodiy taraqqiyotidagi ahamiyatiga e’tiborni
qaratgan edilar. Demak, yangi davr shaxsini tarbiyalash va uning jamiyatga
moslashuvi masalasida psixologiya iqtisodiyot fanida qo’lga kiritgan yutuqlar,
yangiliklar va iqtisodiy samaraga erishish omillarini hisobga olsa, iqtisodiyot o’z
navbatida iqtisodiy islohotlarning ob’ekti hamda sub’ekti bo’lmish inson omilidagi
barcha psixologik o’zgarishlarni aniqlash, tahlil qilish va shu asnoda bashorat
qilish vazifasini yechishi kerak. Yuqorida ta’kidlangan fan tarmoqlari psixologiya
bevosita uzviy aloqada rivojlanadigan fanlarning asosiy qismi xolos. Bugungi
kunda har bir fan rivoji uchun inson omilini hisobga olish zarur ekan, psixologiya
o’sha barcha fanlar bilan aloqada va hamkorlikda rivojlanadi. SHuning uchun](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_18.png)
![bugungi kunda psixologiya fanidan alohida bo’lib ajralib chiqqan tarmoqlar
to’g’risida ham fikr yuritish mumkin
Xulosa:
Yangi davr har bir insondan psixologik bilimlarni egallashni talab etadi. Buning
uchun shaxs psixikasining namoyon bo’lish shakllari: psixik jarayonlar, psixologik
xolatlar, shaxsning individualpsixologik xususiyatlarini bilish zarur. Psixologiya
fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida vujudga keldi. Hozirgi kunda bu fanning
300 dan ortiq sohasi alohida fan sifatida shakllangan. Psixologiya fani barcha
fanlar bilan o’zaro bog’liqdir.
Adabiyotlar ro’yhati :
1. Godfrua J. CHto takoe psixologiya: V 2-x t. T.1. Per. s frants. M., Mir, 1992. -
496 s. 2. G’oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob. 3. Nemov
R.S. «Psixologiya». Kn.1. - M., 2003 4. Nemov R.S. «Psixologiya». -Kn.1. - M.,
1998 5. «Psixologiya». Pod red. A.A. Kr ы lova, -M., 1998 6. Nemov R.S.
«Psixologiya». -Kn.1. - M., 1998 7. Karimova V. M. Auditoriyada bahs-
munozarali darslarni tashkil etishning psixologik texnikasi.- T., 2000 8. Gamil ь ton.
Ya.S. “CHto takoe psixologiya”. “Piter”, 2002. 9. Drujinina V. “Psixologiya “.
Uchebnik. “Piter”, 2003.](/data/documents/a24bece7-ef5d-4235-8201-dd3d7cc4d7b3/page_19.png)
PSIXOLOGIYA PREDMETI VA UNING DOLZARB VAZIFALARI REJA KIRISH : 1. Psixologiyaning predmeti Asosoiy qisim: 1. Psixologiya fanining dolzarbligi 2. Psixologiyaning tarmoqlari 3. Psixologiyaning asosiy metodlari 4. Psixologiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni Xulosa:
1 Psixologiyaning predmeti “Psixologiya” so’zi ikkita grek so’zlaridan – “psyche” – jon, ruh va “logos” – ta’limot, ilm so’zlaridan iborat bo’lib, an’anaviy ma’noda inson ruhiy dunyosiga aloqador barcha hodisalar va jarayonlar uning predmetini tashkil etadi. Boshqacha qilib aytganda, psixologiyaning predmeti har birimizning tashqi olamni va o’z-o’zimizni bilishimizning asosida yotgan jarayonlar, hodisalar, holatlar va shakllangan xislatlar tashkil etadi. Psixologiya bo’yicha adabiyotlarda uning predmetini qisqacha qilib, psixikadir, deb ta’rif berishadi. Psixika – bu inson ruhiyatining shunday holatiki, u tashqi olamni (ichki ruhiy olamni ham) 4 ongli tarzda aks ettirishimizni, ya’ni bilishimiz, anglashimizni ta’minlaydi. Lekin bu qisqa ta’riflardan psixikaga aloqador jarayonlar ongning aks ettirish shakllari ekan, degan yuzaki xulosaga kelish noto’g’ri bo’ladi. CHunki inson psixikasi va uning ruhiy olamiga aloqador hodisalar va jarayonlar shu qadar murakkab va xilma-xilki, biz ba’zan o’z- o’zimizni ham tushunmay qolamiz. Psixologiya sohasida mukammal darsliklar yozila boshlagan davrga deyarli 160 yil bo’ldi. SHu davr ichida juda ko’plab ilmiy tadqiqot natijalarini o’z ichiga olgan monografiyalar, darsliklar, qo’llanmalar yozildi. Lekin, bu bilan fanning jamiyat hayotida tutgan o’rni juda oshib ketdi, deb bo’lmaydi. Sababi, psixologiya sohasida faoliyat ko’rsatgan barcha olimlar ko’prok diqqatlarini mavxum shaxs va individual psixologiyaga qaratdilar. Vaholanki, inson, uning barkamolligi, jamiyat taraqqiyotiga bevosita ta’siri masalasi hozirgi davrga kelib, o’ta dolzarb va muhim muammolar qatoridan joy oldi. XX asrda insoniyat texnika, elektronika va boshqa shunga o’xshash murakkab texnologiyalarni yaratgangani bilan xarakterlansa-da, vaqti kelganda, shunday xolatga duch kelamizki, murakkab elektron texnikani yaratgan o’ta aqlli inson o’zi va o’zi atrofidagilarning ruhiy kechinmalarini to’g’ri baholay olmasligi sababli, o’zini nochor va kuchsiz sezishi mumkinligini hayot isbotladi. XXI asrda juda ko’plab davlatlarda bo’lgani kabi dunyo xaritasida munosib o’rin olgan mustaqil O’zbekistonda ham barcha sohalarda tub islohotlar boshlandi. Bu islohotlarning barchasi inson omilini har qachongidan ham yuqori
saviyaga ko’tarib, uning kuchi, idroki, salohiyati, ruhiy hamda ma’naviy barkamolligini bevosita taraqqiyot, rivojlanish va tsivilizatsiya bilan uzviy bog’ladi. Bundan inson va uning mukammalligi, o’z ustida ishlashi, o’z mukammalligi xususida qayg’urishi muammosi har qachongidan ham dolzarb masalaga aylandi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining to’qqizinchi sessiyasidagi “O’zbekistondagi demokratik o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari” mavzuidagi ma’ruzasida yettinchi ustuvor yo’nalish deb, barcha islohotlarning pirovard natijasini belgilab beradigan inson omili va mezoni ekanligi besabab ko’rsatib berilmagandir. Inson psixologiyasini bilish, o’z taraqqiyotini va iqtidorini tashkil etishni bilish, har qanday yosh davrda ham optimal ravishda ishga yaroqlilikni, turli o’zgarishlarga psixologik jihatdan tayyorlikni ta’minlash, yangicha fikrlash va tafakkur qilish, ro’y berayotgan jarayonlarni ob’ektiv va to’g’ri idrok qilish qobiliyatini rivojlantirish muammosini ilgari surdi. SHunday qilib, yangi davr har bir insondan o’z ichki imkoniyatlarini adekvat bilish, shu bilimlar zahirasi bilan yaqinlari va hamkasblari psixik dunyosini bilishni talab qilmoqda. Buyuk Suqrot o’z davrida «O’z - o’zingni bil!» degan shiorni o’rtacha tashlagan bo’lsa, yangi davr «o’z yoningdagilarni va ularning qilayotgan ishlarini ham bil», degan shiorni har qachongidan ham dolzarb qilib qo’ydi. Ayni shu Каримов И . А . Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари . – Т .: “ Туркистон ”, 2002 йил 31 август 5 muammoni yechishda hozirgi zamon psixologiya ilmi va amaliyotining roli benihoya kattadir. An’anaga aylanib qolgan hodisalardan biri shuki, psixologiya va u o’rganadigan hodisalarni faqatgina ushbu fan bilan bevosita shug’ullanadigan kimsalar o’rganib kelishgan, zero, psixologik hodisalar bilan har qanday inson ham tanish bo’lishi va u inson hayotining asosini tashkil etishi kerak. Yangi davr va uning o’zgarishlarga boy hayoti endi har bir kishining psixik hodisalar qonuniyatlarini bilish va shunga mos tarzda oqilona va omilkorona ish yuritish zaruratini talab qilmoqda. SHuning uchun ham
odamlarning bilimdonligi nafaqat tashqi olamda ro’y berayotgan ob’ektiv hodisalar mohiyatiga aloqador bilimlar majmuiga ega bo’lish bilan, balki hayotda munosib o’rin egallash, o’z ichki imkoniyatlari va salohiyatidan samarali foydalangan holda faoliyatini oqilona tashkil etishning barcha sirlaridan boxabar bo’lish, o’ziga va o’zgalarga ta’sir ko’rsatishning usullarini bilish va ulardan o’z o’rnida unumli foydalanishni nazarda tutadi. Psixologik bilimdonlikning murakkabligi aynan shundaki, atrofimizdagi narsalar va hodisalarning mohiyatini bevosita his qilib bilishimiz mumkin, lekin psixikaga aloqador bo’lgan jarayonlarni, o’zimizda, miyamiz, ongimizda ro’y berayotgan narsalarning mohiyatini bilvosita bilamiz. Masalan, o’rtoqlarimizdan biri bizga yokadi, doimo bizda yaxshi, ijobiy taassurot qoldira oladi, lekin uning u yoki bu hatti - harakatlarini bevosita ko’rib, baholab, tahlil qilolsak-da, unga nisbatan his qilayotgan mehrimizni, uzoq ko’rishmay qolganimizda uni sog’inayotganligimiz bilan bog’liq hisni bevosita ko’rib, idrok qilish imkoniyatiga ega emasmiz. Aynan shunga o’xshash holatlar psixologiya o’rganadigan hodisalar va holatlarning o’ziga xos tabiati va murakkabligidan darak beradi va ular boshqa turli hodisalardan farq qiladi. SHunday qilib, psixologiya fani o’rganadigan jarayonlar va hodisalar murakkab va xilma-xil. Ularni o’rganishning ikki jihati bor: bir tomondan, ularni o’rganish qiyin, ikkinchi tomondan oson ham. Oxirgi jihati xususida shuni aytish mumkinki, bu hodisalar bevosita bizning o’zimizda berilgan, ularni uzoqdan qidirish, mavhum analogiyalar qilish shart emas, boshqa tomondan, ular o’zaro bir-birlari bilan bog’liq bo’lgan umumiy qonuniyatlar va tamoyillarga bo’ysunadi. Demak, psixologiyaning predmeti konkret shaxs, uning jamiyatdagi xulq-atvori va turli faoliyatlarining o’ziga xos tomonlaridir, deb ta’riflash mumkin. 2. Psixologiya fanining dolzarbligi Psixologiyaning fan sifatida dunyoga kelishi va rivojlanishi tarixi qator olimlarning ilmiy izlanishlarida bayon etilgan. Frantsiyalik olim J.Godfruaning “CHto takoe psixologiya” nomli 2-jilddan iborat kitobida antik dunyodan boshlab inson psixikasi, uning qalbi, hislari, xulqi masalalari diqqat markazda bo’lgan ekanligi, psixologiyaning fan sifatida
rivojlanishida faylasuflarning qarashlari, tabiiy fanlar rivoji, 17-asrdan boshlab falsafa fanidan turli fanlarning ajralib chiqishi, 18 va 19-asrlarda Kondil ь yak, Lokk, Yum yondashuvlari asoslab berilgan. Psixologiyaning Fan sifatida rivojlanishida nemis psixologi va fiziologi Vil ь gel ь m Vundt (1832-1920)ning xizmati, uning tomonidan maxsus tajribaviy 6 sinov laboratoriyalarining tashkil etilishi va mohiyati ochib berilgandir. Demak, psixologiya 1879-yilda Leyptsig Universitetida nemis fiziologi va psixologi Vil ь gel ь m Vundt tomonidan birinchi psixologik laboratoriya tashkil etilib, unda ilmiy asosda turli tajribalar o’tkazish boshlangandan keyin mustaqil fan sifatida tan olingan. Psixologiyaning paydo bo’lishi va Fan sifatida e’tirof etilishida biologik, ijtimoiy, bixevior (xulqga ko’ra), kognitiv, psixoanalitik, gumanistik, sotsial-psixologik yo’nalishlar va ularning asoschilari bayon etilgan. Rossiyalik psixolog olim R.S.Nemov uch jilddan iborat “Psixologiya” kitobida psixologiya atamasi 16-asrda birinchi marta qo’llanilganligini, ong va o’zini kuzatish tufayli inson o’zidagi psixik xolatlarni o’rgana borganligini, keyinchalik insonning faoliyati sohasida shu psixik jarayonlarni o’rganish zarurati yetilganligini izohlab bergan. (Nemov R.S. Psixologiya: Uchebnik dlya stud. Vuzov., Kn. 1.: 688 s. 8-12 b.) O’zbek psixolog olimlari E.G’oziev, M.Xolmuxamedov, X.Ibrohimovlarning “Psixologiya metodologiyasi” o’quv qo’llanmasida psixologiya fanining falsafa va tabiatshunoslik fanlari negizida paydo bo’lganligi yetarlicha dalillar vositasida ko’rsatib berilgan. E.G’ozievning 2 jilddan iborat “Umumiy psixologiya” darsligida psixologiya fanining predmeti, bu fanning vujudga kelshi, asosiy sohalari va ularning o’ziga xos xususiyatlari, psixologiyaning metodologiyasi va printsiplari, faoliyat, uning tuzilishi, shaxs va uning tuzilmasi, shaxs psixikasining namoyon bo’lish shakllari, shaxsning psixologik xususiyatlaridan qobiliyat, temperament, xarakter kabilar keng va batafsil yoritib berilgan. O’zbek psixologiyasida shaxsning rivojlanishida faoliyat, faoliyat tuzilmasi, kasbiy faoliyat xususiyatlari M.G.Davletshin tomonidan o’rganilgan. SHaxsning ijtimoiy ta’sirlar mahsuli ekanligi, shaxs va jamiyat munosabatlarining o’ziga xos tomonlari, jamiyatning bir bo’lagi sifatida oila institutining psixologiyasi