QADIMGI HINDISTON SIVILIZATSIYASI.

Загружено в:

29.08.2023

Скачано:

0

Размер:

27.0087890625 KB

Скачать

QADIMGI HINDISTON SIVILIZATSIYASI.
Reja:
Kirish.
1.Qadimgi Hindistonda ijtimoiy-iqtisodiy hayot.
2.Moddiy yodgorliklar, manbalar va ilmiy adabiyotlar.
3.Hindistonda Xarappa va Moxendjo-Daro madaniyati.
4.Boshqaruv tizimi, shaharlari va savdo aloqalari.
Xulosa.

1.Qadimgi Hindistonda ijtimoiy-iqtisodiy hayot.
Hindiston Osiyoning janubida joylashgan mamlakat. Uning shimol tomoni
Himolay tog`lari, qolgan uch tomoni esa Hind okeani, Eriteriya dengizi va Bengal
ko`rfazi suvlari bilan o`ralgan. Mamlakatning markaziy qismini Dekan tog`lari
egallab yotadi. Hindistondan Hind, Gang, Jamna, Braxmaputra va boshqa daryolar
oqib o`tadi. Mamlakat iqlimi shimolda mo`tadil, hatto tez-tez qorlar yog`ib turadi.
Uning janubiga tushilgan sari iqlim issiqlashib, chekka janubda hatto qish
bo`lmaydi. Yog`ingarchilik mavsumlarida Gang, Hind va Braxmaputra sohillarida
jala quyib tez-tez toshqinlar bo`lib turadi. Hindistonning o`simlik va hayvonot
dunyosi boy. Hindiston odamzodning ilk vatanlaridan biri hisoblanadi. U yerda
600–500 ming yillardan beri aholi yashab keladi. Qadim zamonda bu mamlakatda
dravid, bengal, bihar, gujarat, assam va boshqa qabilalar yashaganlar. Keyinchalik
bu yerga oriylar, shaklar, xioniy, eftoliy kabi O`rta Osiyo va Eron qabilalari kelib
joylashganlar.Hindiston yarim orolining shimoli-g`arbidan Hind daryosi oqib
o`tadi. Bu daryo sanskrit tilida Sindxu, pushtu tilida esa Abbasin – «daryolar
otasi», – deyiladi. Bu daryoning besh irmog`i oqib o`tadigan joy Panjob – Beshsuv
deyiladi. Hind daryosi, ayniqsa uning yuqori qismi Panjobda ibtidoiy davrdan
boshlab odamlar yashab kelishgan. Hindistonda yashagan aholi tirikchiligining
asosini dehqonchilik tashkil etgan. Dehqonlar vohadagi unumdor yerlarni
o`zlashtiiv ganlar. O`zlashtirilgan tekis yerlarga suv kanal va ariqlar orqali kelgan.
Balandroq yerlarga esa charxparraklar orqali suv chiqarilgan. Dehqonlar datalarga
bug`doy, arpa, no`xat, sholi, shakarqamish va g`o`za ekkanlar. Hindiston g`o`za –
paxtaning ilk vatanidir. Ular banan, anjir, anor, qovun, o`rik, olma ekib polizchilik
va bog`dorchilik bilan ham shug`uilanganlar. Dalalarda har turli sabzavotlar ham
yetishtirilgan. Dehqonchilikda tosh, mis va jezdan qilingan qurollardan
foydalanganlar. Hind vohasida, ayniqsa Panjobda sero`t yaylovlar ko`p bo`lgan.
Shu bois aholi qoramol, qo`tos, zubr, qo`y, echki, cho`chqa va eshak boqib,
chorvachilik bilan shug`ullangan. Qadimgi hindlar yovvoyi fillarni qo`lga o`rgatib,
ulardan xo`jalik va harbiy maqsadlarda foydalanganlar. Dehqonchilik va chorva
mahsulotlari aholini oziq-ovqat, jun, teri kabi xomashyo bilan ta`minlagan.

Eng Qadimgi Hindistonda hunarmandchilik ham rivoj topgan edi. Hind ustalari
tosh, mis, jez, kumush, oltin va qimmatbaho toshlardan mehnat va jangovar
qurollar, muhrlar, uy-ro`zg`or, zargarlik buyumlari va turli jihozlar tayyorlaganlar.
U yerda to`qimachilik, kulolchilik, qayiqsozlik, hatto kemasozlik ham ancha rivoj
topgan edi.Qadimgi Hindistonning «Manu qonunlari»da (m.a. IV-III asrlar)
ijtimoiy mehnat taqsimotining, hukmronlik va bo'ysunish institutlarining
mavjudligi aytiladi. Hindistondagi iqtisodiy g'oyalarni aks ettiruvchi qadimgi
yodgorlik «Artxashastra» (m.a. IV-III asrlar oralig'ida)dir (tom ma'nosi bo'yicha
ifoda, amaliy hayot to'g'risidagi fan, bu asar m.a. III-II asrlarda to'ldirilgan). Bu
qadimiy va muhim tarixiy yodgorlikdir (u Chandragupta I podsholigi davrida
podsho maslahatchisi Kautile Bishnugupta tomonidan yozilgan degan fikr bor).
Unda qulchilikni mustahkamlash asosiy vazifa qilib qo'yilgan. Qulchilik eng past
tabaqalarga xos narsa deb sanaladi. Bu asarda «buyumning qiymati» muammosi
ko'tarilgan, qiymat miqdori «ish kunlari» bilan be lgilangan, rag'batlantirish esa
mehnat natijalariga mos ravishda belgilanishi kerak, deyilgan.Bu asarda davlatni
boshqarish bo'yicha takliflar berilgan bo'lib, bir qancha iqtisodiy g'oyalar ham
ilgari surilgan. Masalan, unda mahsulotning bozor bahosi bilan uning tabiiy
qiymati o'rtasidagi farq aytilgan. Tovarga bo'lgan ehtiyoj ortganda, uning bahosi
qiymatdan oshib ketishi mumkin, deyilgan. Savdo bilan shug'ullanuvchilarga
alohida urg'u berilgan bo'lib, foyda masalasi ko'tarilgan, foydaning miqdori tovar
bahosiga (boshqa harajatlar qatorida) qo'shilib, mahalliy mahsulot uchun 5,
chetdan kelgan tovarlar uchun 10 foiz (import o'sha davrda ham afzal) qilib
belgilangan. Davlatning iqtisodiy ishlarga aralashuvi qo'llab-quvvatlangan.
Qishloq xo'jaligiga alohida e'tibor berilgan, bo'sh erlar xalqqa bo'lib berilishi va
soliq to'lash zarurligi, sug'orish inshootlari qurishga e'tibor haqida so'z yuritiladi.
Umuman, davlat mamlakatning ishlab chiqaruvchi kuchlarini rivojlantirishi kerak,
degan g'oya markaziy o'rinni egallaydi. Moliya sohasida daromad solig'iga katta
e'tibor berilgan. Davlat ba'zi ishlarni rivojlantirishi uchun moddiy va ma'naviy
yordam berishi kerak, deyilgan. Mahsulotga baho belgilash, davlatning boyishini
ta'minlash (foydani oshirib, sarf-harajatni kamaytirish), hisob-kitobni tartibga

solish, har xil o'g'irliklarga qarshi kurashish kerakligi belgilangan. Shu tamoyillarni
amalga oshirish tufayli jamiyatdagi norozilik, tengsizlik yo'qoladi,
deyilgan.Qadimgi Hindistonda yaratilgan «Veda»larda ham bir qancha muhim
iqtisodiy g'oyalar keltirilgan. Respublikamiz olimlarining tadqiqotlariga ko'ra,
zardushtiylik (zoroastrizm) dinining (islomgacha) muqaddas kitobi bo'lgan
«Avesto» ya'ni «hayot yo'riqnomasi» (asli «Ovasta») da ham muhim iqtisodiy
fikrlar bayon etilgan. Jumladan, sun'iy sug'orish asosida dehqonchilik yuritish, ona
tabiatni e'zozlash, hayvonlarni asrash, noo'rin so'ymaslik, unga zug'um qilmaslik,
tuproq sharoitini yaxshilash masalalari yoritilgan.
2.Moddiy yodgorliklar, manbalar va ilmiy adabiyotlar.
Moddiy yodgorliklar, manbalar va ilmiy adabiyotlar. Eng Qadimgi Hindiston
madaniyatining vujudga kelishi ibtidoiy jamoa tuzumi davriga borib taqaladi.
Qadimgi Hind madaniyati ularning xo`jaligi bilan chambarchas bog`liq bo`lgan.
Hind va Panjob viloyati eng qadimgi hind madaniyatining beshigi hisoblanadi.
Yozuv eng qadimgi hind madaniyatining ajralmas qismi bo`lgan. Arxeologlar
Xarappa, Moxenjo-Doro va boshqa joylardagi yodgorliklardan sopol parchalari,
muhrlar sathi va toshlarga bitilgan g`alati yozuvlar topishgan. Bu yozuvlar ba`zi
jihatlari bilan misr va shumeriylarning iyerogliflariga o`xshab ketadi. Qadimgi
hind alifbosining 700 ga yaqin rasm-belgilardan iborat ekanligi aniqlangan.
Tekshiruvchilar bu yozuvni o`qishga urinib ko`rganlar. Lekin bu urinish hozircha
yaxshi natija bergani yo`q. Qadimgi Hindistonda haykaltaroshlik ham rivoj topgan.
Bu jihatdan Xarappa va Moxenjo-Dorodan topilgan erkak kishi, raqqosa ayol va
boshqa haykallar diqqatga loyiqdir. Eng qadimgi Hindistonda rassomchilik ham
rivoj topgan ekan. Hind vohasi va Panjobdagi eng qadimgi-yodgorliklardan, hatto
uzoq Mesopotamiyadan odam, odam qiyofasidagi xudolar, zubr, karkidon, buqa,
fil, qo`tos, shuningdek eng qadimgi rasm-belgili yozuv tushirilgan tosh muhrlar
topilgan. Sopol va tosh muhrdagi qabartma rasm tasvirlar o`sha qadimiy, ko`hna
davrdagi rassomchilikning qay darajada rivojlanganligini ko`rsatadi.Miloddan
avvalgi III–II mingyilliklarda Hind vohasida hisob-sananing o`nlik tizimi mavjud

ekan. Bir, ikki, uch, besh, to`qqiz va boshqa katta-kichik sonlarga yonma-yon
qo`yiladigan nol (0)ni, shuningdek birdan to`qqizgacha bo`lgan sonlar va ularning
belgisini hindlar kashf etishgan. Bu raqamlar keyinchalik vatandoshimiz ulug` al-
Xorazmiy tomonidan biroz isloh qilingach, arablar dunyosiga o`tgan. Bu ikki xalq
madaniyati mevasining yorqin namunasidir. Eng Qadimgi Hindistonda
me`morchilik ham rivoj topgan edi. Qadimgi hind ustalari zargarlik, naqqoshlik va
tasviriy san`atning boshqa sohalarida ham katta yutuqlarga erishganlar. Eng
qadimgi Hindistonda alifbo, hisobning o`nlik tizimi mavjud bo `lgan. Demak u
yerda matematika, geometriya, astronomiya, tabobat va boshqa ilmiy-amaliy
bilimlar rivoj topgan.Eng qadimgi hindlar o`zlariga xos madaniyat yaratib, bu bilan
jahon madaniyati xazinasiga o`zlarining barakali hissalarini qo`shganlar. Hindiston
haqli ravishda qadimgi Sharqning yuksak madaniyatli mamlakatlaridan biridir.
Hindiston yarim oroli qadimdan tabiiy rang-baranglik, boy o'simlik, hayvanot va
qimmatbaho yer osti boyliklariga ega bo'lgan. Yarim orolda ser suv Hind va Gang
kabi daryolar mavjud. Mil. avv. V ming yillikning oxiri IV ming yillikdan boshlab
Hind daryosi vodiysida sun'iy sug'orishga asoslangan dehqonchilik vujudga
kelgan.Qadimgi Hindiston ham insoniyat madaniyatining beshiklaridan biridir.
Unga xos dastlabki ta'limotlar yozma manba — «Veda»larda o'z aksini topgan.
«Veda»lar eramizdan bir yarim ming yil oldin yozilgan bo'lib, mutaassib dindor
hindu uchun oliy muqaddas ilm va bashorat kitobidir. Hindular «Veda»ni oliy
tangri Braxma tomonidan aytilgan so'zlar deb biladi. «Veda»da hindularning
qadimgi tarixi, iqtisodiyoti, dini, falsafasi, axloq va nafosatiga oid fikrlari aks
etgan. «Veda»lar bizgacha to'rtta to'plam (samxitlar) shaklida yetib kelgan. Bular
— «Rigveda», «Samaveda», «Yajurveda», «Adxarvaveda»dir.Hind falsafasi
asoslari «Upanishadalar» nomi bilan mashhur bo'lgan manbalarda ham o'z aksini
topgan. «Upanishadalar» sirli bilim degan ma'noni anglatib, «Veda»larning falsafiy
qismini tashkil etadi. «Upanishadalar» yaxlit kitob yoki falsafiy risola bo'lmay,
balki turli vaqtda turli mavzuda ijod etgan noma'lum mualliflarning matnlaridan
iboratdir. Ularning mazmuni va uslubi har xil va turlicha falsafiy qarashlar
mahsulidir. «Upanishadalar»dagi falsafiy mavzular, asosan, insonni o'rab turgan

borliq, uning hayotdagi o'rni va vazifasi, tashqi olam va inson tabiati, uning hayoti
va ruhiyatining mohiyati, bilish imkoniyatining chegaralari, axloq me'yorlari
haqidadir. Falsafiy muammolar asosan diniy-mifologik nuqtai nazardan bayon
etilgan. Qadimgi hind falsafiy maktablar ikki guruhga bo'linadi. Hindistonlik
faylasuflar bu guruhlarni astika va nastika deb ataydi. Vedanta, sankx ь ya, yoga,
vaysheshika, n'yaya va mimansa — astika guruhiga kiruvchi falsafiy maktablar.
Ushbu maktablarning tarafdorlari «Veda»ning muqaddasligini tan olib, birdan-bir
haqiqat undagina ifodalangan, deyishadi. Chorvaka-lokayata, buddizm va jaynizm
— nastika guruhiga kiradi. Chorvaka-lokayata tarafdorlari materialistik ta'limotni
ilgari surganlari uchun «Veda»ning muqaddasligini tan olishmaydi hamda olam
ilohiy kuch tomonidan yaratilmagan, «Veda» haqiqiy bilim bermaydi, deb
ta'kidlashadi. Buddizm va Jaynizm diniy-falsafiy maktablar bo'lishiga qaramay,
ular ham «Veda»ning muqaddasligini tan olmagan. «Oltin yoruq» turkiy adabiyot
tarixidagi nodir tarjima asaridir. U turkiy adabiyotda badiiy tarjima tarixi juda
qadim davrlardan boshlanganligini ko’rsatadi. «Oltin yoruq» asli sanskrit tilida
yaratilgan. М a’lumki, sanskrit qadimgi hind adabiy tili hisoblanadi. U miloddan
avvalgi birinchi asrda Shimoliy Hindistonda tarqalgan. Sanskrit tilida ko’plab
diniy, falsafiy, badiiy va ilmiy asarlar yaratilgan.Sanskrit adabiyoti qadimgi hind
adabiyotining tarkibiy qismi hisoblanadi. Jahon adabiyotning « М axabxarata»,
«Ramayana», «Panchatandra» («Kalila va Dimna»), «To’tining yetmish hikoyasi»
kabi nodir asarlari sanskrit tilida yaratilgan. Sanskrit adabiyotining namunalari X
asrdayoq М arkaziy Osiyoda sevib o’qilgan va tarjima qilingan. Abu Rayhon
Beruniy «Kalila va Dimna»ning tarjimalari haqida fikr yuritgan. «Oltin yoruq»
turkiy tilga o’girilishining ikki asosi mavjud. Birinchisi, adabiy hayot talab-
taqozosi hisoblansa, ikkinchidan bu asarda budda dinining ta’limoti o’z mantiqiy
ifodasini topganligidir. Chunki, «Oltin yoruq» turkiy tilga tarjima qilinganga qadar
budda ta’limoti turkiy xalqlar o’rtasiga ham yetib kelgan va unga amal qiluvchilar
mavjud edi.

3.Hindistonda Xarappa va Moxendjo-Daro madaniyati.
.Xarappa sivilizatsiyasi — Qadimgi Misr va Shumer sivilizatsiyalari singari
insoniyatning eng qadimgi sivilizatsiya o‘choqlaridan biri.Hududiy jihatdan ikkala
sivilizatsiylardan ham katta hisoblanadi. Hududiy kattalik jihatidan Misr,
Mesopotamiya, Kichik Osiyo, Eron, Suriya, Finikiya va Falastin yerlarini qo‘shib
hisoblaganda ular bilan teng bo‘ladi.Xarappa sivilizatsiyasi Hind daryosi bo‘yida
mil.avv. XXIII – XIX asrlarda ariylarning kirib kelguniga qadar
rivojlangan.Qadimgi Hind sivilizatsiyasini shartli ravishda quyidagi bosqichlarga
bo‘lish mumkin:
Eng qadimgi hind sivilizatsiyasi mil.avv. XXIII – XVIII asrlar bilan
davrlashtiriladi (dastlabki shaharlarning vujudga kelishi, ilk davlatlarning
shakllanishi);Mil.avv. II mingyillikning ikkinchi yarmida «ariylar» deb nomlangan
hind-yevropa qabilalarining paydo bo‘lish davridir.II mingyillikning oxiridan I
mingyillikning o‘rtalarigacha bo‘lgan davr – «veda davri» deb ataladi, bu davrda
yaratilgan muqaddas adabiyot veda nomi bilan. Uning ikkita asosiy bosqichini
ko‘rsatish mumkin: dastlabki (mil.avv. XIII — Х asrlar) ariylarning Shimoliy
Hindistonda tarqalishi bilan xarakterlanadi, so‘nggi – ijtimoiy va siyosiy
tabaqalanish oqibatida ilk davlatlarning vujudga kelish davri (mil.avv. IX — VI
asrlar) hisoblanadi.«Buddizm davri» (mil.avv. V — III asrlar) — buddaviylik
dinining vujudga kelishi va tarqalishi davri hisoblanadi. Buddizm bilan bog‘liq
bo‘lgan yodgorliklar, eng asosiy tarixiy manbalar hisoblanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy nuqtai nazardan olib qaraganda bu davrda umumhind davlati – Mauryaning
vujudga kelishigacha bo‘lgan yirik davlatlar vujudga keldi.Mil.avv. II — mil. V
asrlarni qadimgi hind sivilizatsiyasining «mumtoz davri» deb hisoblash mumkin.
Bu davrda hind madaniyati va ijtimoiy tuzumini o‘ziga xos tuzilishining
shakllanishi bilan xarakterlanadi.Bu sivilizatsiyaning markazlari – Xarappa,
Lothal, Moxenjo-Daro hisoblanadi. Eng rivojlangan paytida uning aholisi 5 million

kishini tashkil qilgan. Shumer mixxat yozuvlarida Xarappa sivilizatsiyasi taxmin
qilishlaricha «Meluxxa» nomi bilan tilga olinadi.G‘arbiy Hindistonda ariylarga
qadar sivilizatsiya bo‘lganligi to‘g‘risidagi birinchi ma’lumotlarni XIX asrda
Aleksandr Kanningem chop qilgan edi. Jon Marshal tomonidan 1921 – 1922
yillarda amalga oshirilgan ekspeditsiyalar orqali Hind sivilizatsiyasining
mavjudligi isbotlandi.
Hind sivilizatsiyasining tanazzuli mil.avv. XVIII – XVII asrlarga to‘g‘ri kelib, bu
davrda dravidlarning asosiy qismi janubi-sharqqa (Pokiston hududida braui
xalqining ajdodlari qoladilar) ko‘chib o‘tadi va erishgan taraqqiyot darajalarini
yo‘qotadilar. Ehtimol, buning sababi tabiiy sharoitlarning yomonlashuvi bilan
bog‘liqdir. Bu sivilizatsiyaga yakun topishiga ariylarning ko‘chishlari sabab
bo‘ldi.Qadimgi Hind sivilizatsiyasiga xos bo‘lgan yodgorliklar tasodifan
yevropaliklar tomonidan XIX asrda duch kelina boshlangan bo‘lsa-da, ammo
protohind sivilizatsiyasi 1920 yillarda hind arxeologlari R.B. Sahni va R.D.
Banerjilar tomonidan ochilgan. Shundan so‘ng Moxenjo-Daro va Xarappa
madaniyatlarini keng miqyosda o‘rganish boshlanib, to 1960 yil (Ikkinchi jahon
urushida vaqtinchalik to‘xtab qolgan) ga qadar davom etdi. Hind arxeologlari R
Sahni va R Banerjilar egizak-shaharlarni ochib o‘rganganlar va ularda yaxshi
rejalashtirilgan, bir xil g‘ishtin uylar qurilgan bir xil to‘g‘riburchakli kvartallarni
aniqlashgan. Deyarli 260 gektarni egallagan katta hududda ko‘plab kvartallar va
Mohenjo-Daron – “Murdalar tepaligi” ning bir qancha inshootlari qurilgan.1960
yillarning o‘rtalarigacha olimlar Mohenjo-Daro mudofaa inshooti bo‘lmagan deb
hisoblab kelgan bo‘lsalar-da, ammo bungacha 15 yil avval ingliz arxeologi M.
Wiler bir inshootni ochib o‘rgangach, bu inshootni mudofaa inshooti deb qabul
qilishdi. Mohenjo-Daroning markazida joylashgan ark, qachonlardir 9 metrli
mustahkam mudofaa devorlari bilan o‘ralgan. Keyingi qazishma ishlari shuni
ko‘rsatdiki, shaharning janubiy qismida ham xomg‘ishtdan qurilib, ustki qismi
pishiq g‘isht bilan qoplangan ulkan devor bo‘lganligidan dalolat beradi. Lekin bu
devor nima maqsadda qurilganligi aniqlanmagan: dushmanlardan himoya uchunmi
yoki shahrni suv toshqinlaridan himoya qilish uchunmi.Mohenjo-Daro arxitektura

jihatidan j uda yaxshi rejalashtirilgan: shahar ko‘chalari qat’iy ravishda shimoldan
janubga va sharqdan g‘arbga tomon yo‘nalgan bo‘lib, shu orqali shahar shamoldan
juda yaxshi himoyaga ega bo‘lgan. Qurilish qoidalariga ko‘ra hech qaysi uy
umumiy qatordan chiqib ketishi mumkin bo‘lmagan. Aosiy ko‘chalar to‘g‘ri tor
ko‘chalar bilan kesishganligi sababli shaharda berkko‘chalar bo‘lmagan. Mohenjo-
Daroning bosh ko‘chasining uzunligi 80 metrni, kengligi - 10 metrni tashkil qilgan,
bu esa o‘z navbatida bir vaqtning o‘zida bir nechta aravalar qatnash imkonini
bergan. Ark devorlaridan tashqarida quyi shahar joylashgan bo‘lib, uylari
g‘ishtdan, tomlari tekis qilib qurilgan. Inshootlar bugungi kungacha hindlar
foydalanadigan usulda pishiq g‘ishtdan qurilgan. Mohenjo-Daroning uylari
balandligi 7,5 metrga yetgan bo‘lib, derazalar o‘rniga loy va alebastrdan qilingan
havo almashadigan to‘siqlar o‘rnatilgan. Devor va pollarga bo‘yra osib qo‘yilgan,
uylarda g‘ishtdan qilingan vannalar bo‘lgan. Mohenjo-Daro aholisi ro‘zg‘or
anjomlarini asosan mis yoki bronzadan tayyorlaganlar. Qishloq xo‘jaligi ishlari
uchun o‘roq va omoch; Hunarmandlar uchun boltalar, arralar, belkuraklar;
Jangchilar uchun qilichlar, nayzalar, xanjarlar yasaganlar.Mohenjo-Daroning
tanazzulga yuz tutishi mil.avv. 1500 yilga borib taqaladi. Bu sivilizatsiyasining
inqirozga uchrashi haqida dunyo olimlari tomonnidan turlicha farazlar bildirilgan.
Ayrim tadqiqotchilar fikricha, kuchli tektonik o‘zgarishlar orqali Hind daryosi
o‘zanining keskin o‘zgarishi sabab bo‘lgan. Geologik tadqiqotlar yer silkinishlari
va zilzilalar bir necha bor Mohenjo-Daro hayotini buzganligini va yirik ko‘l
vujudga kelganligini ko‘rsatadi. Shaharni tez-tez suv bosishi oqibatida undan
shaharni himoya qilish uchun mustahkam devor qurilgan. Ammo bu farazlar hali
o‘z isbotini kutmoqda. Boshqa bir olimlarning ta’kidlashicha, shahar hayoti va
uning aholisi ariylar hujumi natijasida tushkunlikka yuz tutgan.Ariylar Mohenjo-
Daroning barcha aholisini qirib yuborganlar va ularning uylarini yakson etganlar.
Shaharning mavjudligining so‘nggi yillarida yashagan insonlarning topilgan
skeletlari chet ellik bosqinchilarning hujumi borasidagi fikrlarni yo‘qqa
chiqaradi.Shunday ekan, Mohenjo-Daroning inqirozga yuz tutishi borasidagi
savollar hali-hamon ochiq qolmoqdaHind sivilizatsiyasining madaniyati va ilm-

fanining ko‘tarilishi va gullab-yashnashi mil.avv. IV-II asrlaridan to mil. VIII
asriga qadar davom etgan. Bu davrda hind olimlari tomonidan o‘nlik sanoq
sistemasi yaratiladi, zamonaviy harflarning yozilishi (keyinchalik arab raqamlari
deb nomlangan), kvadrat va kub ildiz chiqarish yo‘llari, π soni (3,1416…),
shuningdek, arifmetik va geometrik progressiya, trigonometriya va algebra asoslari
ma’lum bo‘lgan. Astronomlar samoviy jismlarning harakatlasnishini juda aniqlik
bilan hisoblay olganlar. Yilning o‘n ikki oyi (har birida 30 kundan) 6 mavsumga
bo‘lingan. Har besh yilda 13 oy qo‘shilgan. Shuningdek, qadimgi hind
astronomlari yerning sfera shaklida ekanligi to‘g‘risida tasavvurga ega
bo‘lganlar.Uni o‘z o‘qi atrofida aylanganligini taxmin qilganlar.Kimyo borasidagi
bilimlar zamirida kislotalar, bo‘yoqlar, metal, tuzlar, dori-darmonlar, atirlar,
sement va boshqa narsalar yaratilgan.Olim braxman Panini (mil.avv. V - IV asrlar)
sanskrit deb nom olgan quyi veda adabiyoti tilini qayta ishladi va keyinchalik
mamlakatning turli qabila va xalqlari o‘rtasidagi eng asosiy aloqa vositasiga
aylandi. II minyillikning oxiri – I mingyillikning boshlaridan qadimgi hind
adabiyoti namunalari – vedalar(qadimgi veda tilida yozilgan) bizgacha yetib
kelgan. Veda davri adabiyoti qurbonlik marosimlari va madhlarning to‘plamidan
iborat hisoblanadi. I mingyillikning birinchi yarmida qadimgi hind ijtimoiy-
iqtisodiy aloqalarini, shuningdek, madaniyat va ilm-fanini o‘rganishning muhim
manabsi bo‘lib epik adabiyot xizmat qiladi. Ularning eng asosiylari sanskrit tilida
yozilgan « Мах obxarat» va «Ramayana» lar hisoblanadi.Tarkibiy jihatdan
« М axobxorat» («Bxarat avlodlarining buyuk urushlari») asari 107 ming baytdan
iborat bo‘lib, Shimoliy Hindist ondagi, afsonaviy shoh Bxaratning avlodlari
o‘rtasidagi sulolaviy ichki urushlari haqida hikoya qilinadi. Ramayana» dostoni
o‘zining izchilligi va sinchiklab ishlanganligi bilan ajralib turadi. U tarkibiy
jihatdan 24 ming baytni o‘z ichiga olib, bunda shahzoda Ramning devlar hukmdori
Ravan ustidan qozongan g‘alabasi hikoya qilinadi. Ikki ming yil o‘tgan bo‘lsa-da
bu dostonlar o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Ularning qahramonlari - Krishna
(« Мах obxarat») va Ram («Ramayana») – zamonaviy induizmning bosh
xudolaridan biri – Vishnu xudosining timsoli sifatida ilohiylashtirilgan.Mil.avv. VI

asrda xristian va islom dinlari bilan birgalikda dunyo dinlari qatorida turuvchi
buddizm dini vujudga keldi. Buddizmning asosida - «to‘rt ulug‘vor haqiqat»:
azob,uning sabablari, erkinlik holati,unga erishish yo‘li uning asosini tashkil
etadi.Qisqacha esa ular quyidagicha:
Hayotning mohiyati bu azob chekishdir.Azobning sabablari – xohish va
istaklar..Azoblardan forig‘ bo‘lish uchun xohish va istaklarni ildizi bilan yo‘q
qilish darkor.Buning uchun esa 8 pog‘onali («sakkiz yo‘l») o‘z - o‘zini ichki
tashkil etish va u orqali nirvanaga erishish mumkin.Aj а ́nta (dev. अADIMG HNS) — asosan
buddizmga mansub bo‘lgan ibodatxona-cherkov ko‘rinishidagi Hindistonning
Maxorashtra shtatida joylashgan g‘orlar majmuasi. Qiyalikda 29 g‘ordan iborat
bo‘lgan arxitektura inshooti. Ular asosan ikki turga – chaytya (ibodat qilish zallari,
ikki tomondan ustunlar bilan o‘ralgan) va vixara (zallar kvadrat shaklida, uch
tomondan hujralar bilan yoki Budda haykali o‘ralgan) — buddist ruhoniylarining
turar joyi hisoblangan. Freskalarda saqlanib qolgan rasmlar — buddizm
afsonalariga ishlangan illustratsiyalar bo‘lib, aslida esa ular jamiyat hayotining
turli tumanligini ochib berishga qaratilgan manzaralardir.Bu ibodatxonalar
majmuasi juda uzoq davr mobaynida qoyatoshlarda bir necha asrlar davomida -
mil.avv. II asrdan mil VII asrga qadar qurib bitkazilgan. Eng katta qurilishlar V
asrda markaziy Hindiston hukmdori Xarishan (462 - 483) davrida olib
borilgan.Amri— bugungi Pokistonda joylashgan arxeologiya majmuasi.Qazilma
ishlari davomida manzilgohning beshta bosqichini ko‘rish mumkinI davr (mil.avv.
3600 — 2750 yillar) Mis buyumlari, marjonlar, tosh qurollar topilgan. Imoratlar
havoda quritilgan g‘ishtdan qurilgan. Bu davrning oxirida xarappa madaniyati
elementlarining paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi: avvalambor, kulolchilik
buyumlarida ho‘kizlarning shaklli tasvirlari paydo bo‘ladi.
II davr (mil.avv. 2750—2450 yillar) xarappa madaniyati elementlari kuzatiladi.
III davr (mil.avv. 2450—1900 yillar) deyarli Xarappa madaniyatiga to‘g‘ri keladi.

Lothal — qadimgi hind sivilizatsiyasining asosiy shaharlaridan biri bo‘lib, hozirda
Hindistonning Gujarat shtati hududiga to‘g‘ri keladi. Mil.avv. XXIV asrda vujudga
kelgan ( bungacha shahar o‘rnida rivojlanayotgan qishloq bo‘lgan). 1954 yilda
aniqlangan bo‘lib, Hindiston Arxeologiya jamiyati tomonidan 1955 – 1960 yillarda
dastlabki qazilma sihlari olib borilgan. Lothal gujarat tilida - «Murdalar tepaligi»
deb tarjima qilinadi.
Xarappa madaniyati vujudga kelgunga qadar mil.avv. XXIII asrda Lothal kichik
bir qishloq bo‘lgan. Bu yerdan mis va kulochilik buyumlaridan tashqari,
qimmatbaho tosh va marjonlar topilgan. Lothal aholisi marjonlar orqali g‘arbiy
hududlar bilan savdo qilganlar. Mil.avv. 2350 yilda bo‘lib o‘tgan toshqin oqibatida
shaharning ko‘lab qismi vayron bo‘ladi. Keyinchalik Xarappaliklar ularning
aksriyat qismini qaytadan quradilar.Shahar ark( yoki akropol) va quyi shahrga
bo‘lingan. Akropolning o‘ziga xos jihatlari umumiy hammomlar, pishiq g‘ishtdan
qurilgan yerosti va yerusti vodoprovod kanallari bo‘lib, arkda hokim yashar
edi.Lothal porti — qadimgi dunyoning rivojlangan tijorat markazlaridan biri, hind
sivilizatsiyasining eng qadimgi va asosiy porti hisoblanib, Kambey ko‘rfazida
joylashgan (hozirgi Mumbai shahridan shimolroqda). U shaharni Sabarmati
daryosining qadimgi yo‘li bilan bog‘lagan. Bu esa Sindhada joylashgan Xarappa
sivilizatsiyasi shaharlari bilan Saurashastra (Mohenjo-Daro va Xarappa)
yarimorolini bog‘lashga xizmat qilgan. Bundan tashqari Lothaldan qimmatbaho
toshlar va zeb-ziynat buyumlariga to‘la kemalar g‘arbiy Osiyo (Shumer) va Afrika
(Qadim Misr) hududlari tomon yo‘l olganlar.Shumerda olib borilgan qazilma
ishlari davomida xarappa muhri tushirilgan matoning parchasi aniqlangan. Shumer
bilan savdo aloqalari Bahrayn orqali amalga oshirilgan. Bu yedan ham xarappa
madaniyatiga o‘xshash buyumlartopilganligi buning dalili bo‘lib xizmat qiladi.Kot
Diji - qadimgi Hindistonning arxeologik obidasi hisoblanib, bugungi Pokiston
hududida, aynan Sind provinsiyasida (sindhlar vatani) joylashgan.Davrlashtirilishi
— bronza davri (mil.avv 3—2 mingyillik).Ayrim olimlarning fikricha bu
madaniyat Xarappa madaniyatining dastlabki qismi hisoblanadi.Nal-Naundar
bronza davrining qadimgi Hindistonning arxeologik madaniyati, bugungi kunda

Pokistonning janubi-g‘arbiy qismida joylashgan. Bu madaniyat mil.avv. III
mingyillikning ikkinchi yarmi va II mingyilliklarga to‘g‘ri keladi. Asosan ikkita
yodgorlik (manzilgoh): Nundara va Nal (Soxr-Damb). Bu madaniyatlarda pishiq
g‘ishtdan ko‘p xonali uylar qurilgan. Ko‘mish jarayoni ham yakka va jamoaviy
usulda olib borilgan. Shuningdek, bu yerdan: Ko‘plab bronza va mis buyumlar
(bilaguzuklar, xanjarlar, boltalar va hokazolar); Kulolchiligi – loydan yasalgan
ko‘prangli turli naqshlar (turli hayvonlar tasviri) bilan bezatilgan. Bu yerdan
topilgan artefaktlar bu madaniyatni o‘troq dehqonchilikmadaniyati ekaligini va
Xarappa madaniyati bilan yaqin aloqa qilganligidan dalolat beradi.Induizm - Hind
subkontinentida vujudga kelgan din hisoblanadi. Bu dinning tarixiy nomlanishi
sanskrit tilida – sanatan-dxarma – tarjimasi “abadiy din“, “abadiy yo‘l“ yoki
“abadiy qonun“ degan ma’noni bildiradi. Induizm” termini «xindu» Sindhu (hind
daryosi) ning forshca variantidan kelib chiqqan. Fors tilida Hind daryosi ortida
yashaydigan odamlarni shunday nomlaganlar. Arab tilida al-Hind hozirgacha
zamonaviy Hindistonda istiqomat qiluvchilar uchun ishlatiladi. XVIII asrning
oxirida inglizlar shimoli-g‘arbiy Hindistonda yashaydigan aholini “hindular" deb
ataganlar.Induizmning mumtoz falsafasida insonning ikkita asosiy hayotiy dxarma
(hayotiy burch): grixastxa-draxma va sannyasa-dxarma lardan iborat. Grixastxa-
dxarma (ya’ni oilali inson dxarmasi) da purushartxi deb nomlangan to‘rtta asosiy
maqsad mavjud:Artxa moddiy boylik va omad Kama rohatlanishDxarma
Muqaddas bitiklarda keltirilgan nasihatlarga muvofiq ravishda o‘z burchini
bajarish, to‘g‘ri yo‘ldan yurishMoksha samsaradan qutulish Induizm hayot
an’anaviy ravishda to‘rtta ashram (davr yoki bosqich)ga bo‘linadi.Braxmacharya –
hayotning birinchi bosqichi, barcha noz-nematlardan voz kechgan shogird monax
kabi faoliyat yuritadi, asosan guruning xizmatida bo‘lib, undan ma’naviy
bilimlarni egallaydiGrixastxa – oilaviy hayot, ish. Bu ashramda kama va artxining
purushartxisi amalga oshiriladi. Oilali-hinduistning burchi o‘z ota-onasi,
farzandlari, mehmonlar va muqaddas insonlarni qo‘llab-quvvatlashi
hisoblanadi.Vanaprastxa – barcha ishlardan uzoqlashish va tarkidunyo qilish. Bu
bosqichda barhca moddiy majburiyatlar balog‘atga yetgan farzanlarga o‘tib, asosiy

vaqt ruhiy amaliyotga va muqaddas qadamjolarni ziyorat qilishga
qaratadi.Sannyasa – hayotning so‘nggi bosqichi, moddiy hayotdan to‘la
uzoqlashish

4.Boshqaruv tizimi, shaharlari va savdo aloqalari.
.Boshqaruv tizimi, shaharlari va savdo aloqalari.Eng Qadimgi Hindiston tabaqaviy
jamiyatga asoslangan quldorlik davlati edi. Eng Qadimgi Hindistondagi davlatlar
podsholar tomonidan boshqarilgan. Podsholar oqsoqollar kengashi va qo`shinga
tayanib ish olib borgan. Qadimgi aholi boy-badavlat, hunarmand, mayda savdogar,
o`rtahol dehqdn va ziyolilardan iborat o`rta tabaqaga hamda kambag`allar,
qashshqqlar va qullarga bo`lingan. Milloddan avvalgi 5 ming yil oxiri 4 ming
yillikda Hind daryosi vodiysida sun’iy dehqonchilik vujudga kelgan 4 ming yillik
oxiri – 3 ming yillik o’rtalarida Hind vodiysida eng qadimgi Hind madaniyati
tashkil topdi. M.av. 2 ming yillik o’rtalarida Hindistonda Oriy qabilalari kirib
keldi. Oriylar o’zlari bilan temir, ot v shqasiga o`tishning ham iloji bo`lmagan.
Turli kastalarga mansub odamlar o`rtasida nikohga ham yo'1 qo`yilmagan.
Kastalardan birortasiga ham mansub bo`lmaganlar esa alohida maqomga ega
bo`lishgan. Bundaylarni "chandal", ya'ni "hazar qilinadiganlar" deyishgan.
"Chandallar" kastalarga mansub odamlar bilan birga bir uyda yashay olmasdi, ular
bilan bir dasturxonga o`tirish taqiqlangan edi. Uzoqdan ko`rinib ajralib turishlari,
kimdir tasodifan ularga tegib ketmasligi uchun "chandallar" maxsus libos kiyib
yurishlari kerak edi. Ular qishloqlardan tashqarida yashashga majbur edi.Hindlar
dunyoda birinchi bo'lib paxtadan mato to'qib, kiyimlar tikkanlar, chunki shahardan
kiyim tikish, qurolsozlik ustaxona qoldiqlarni topilgan. Xarappa suv yo'li va
quruqlik orqali shumerlar bilan savdo aloqalari olib borgan ilk quldorlik davlati
edi. Arxeologlar Hind vohasi va Panjobning ko`p joylaridan savdo omborxonalari
va do`konlarining qoldiqlarini topganlar. U yerlardan qadoq toshlar ham topilgan.
Bu, Hindistonda ichki va tashqi savdoning rivojlanganligidan dalolat beradi.
Savdogarlar Eron, Turon, Xitoy, Mesopotamiya, Arabiston va boshqa mamlakatlar
bilan suv va quruqlik yo`llari orqali savdo-sotiq ishlarini olib borganlar.
Dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlanishi,
shuningdek talonchilik urushlari natijasida ayrim kishilar ixtiyorida ortiqcha boylik
yig`ilgan. Bu hol mulkiy tengsizlik va tabaqalanishni yanada tezlashtirgan. a tuyani
olib kirdilar. M.av. VI asrgacha shimoliy Hindistonda 20 dan ortiq mayda

davlatchalar bo’lgan. Davlatchalar o’rtasidagi kurashda Magatha g’olib
kelgan.Magatha davlati Minbasara davrida ancha kengaygan. Ajattashatru davrida
esa Gang vohasi markaziy Hindiston markaziy davlaga birlashgan. M.av. 345 yil
Nand sulola asoschilaridan biri Ugrase Magathani egallab oldi. M.avv VI-IV
asrlarda Panjob viloyatida tarqoqlik hukm surgan. Yunon – Makedon
bosqinchilariga qarshi ozodlik kurashiga Chandra Gupta boshchilik qilgan. U
Magatha taxtini egallab m.av. 317 – 298 yillari podsholik qilgan. Manrea davlatiga
asos solgan. Poytaxti Patalaputra.Chandra Guptaning o’g’li Bindusara (293-268)
va Ashoka (268-231) davrida Hindiston qudratli davlatga aylandi. M.avv. 180 yili
Mauria sulolasining so’ngi podshosi o’ldirildi. Milodning III asrida Magatha yana
kuchaydi. Uning asoschisi Gupta bo’lgan Guptaning nabirasi Chandra Gupta I
davrida (320-335) Magatha ancha kuchaydi. Uning o’g’li Samudra Gupta (335-
380) Ximolayda Madras va Kanchi shaharlarigacha bo’lgan yerlarni bosib oldi.
Chandra Gupta II (380-415) Hind osiyodagi eng kuchli davlatga aylandi. VI asrga
kelib Guptalar davlati yana mayda davlatlarga bo’linib ketdi. Shu bilan
Hindistonning qadimgi davri tugadi.Mohenjon-doro – Hind daryosi o’rta qismida
joylashgan 270 gektar yer maydoni bu shahardan xom va pishiq g’ishtdan qurilgan
binolar va shahar yo’llari topilgan. Yo’llarga g’isht yotqizilgan. Shaharga
korizlardan suvlar kelgan va chiqindi suvlar chiqarib tashlangan. Boy kishilarning
uylari, ibodatxona, qal’a va boshqa binolar ikki uch qavat qilib qurilgan.Harappa –
Panjob viloyatida joylashgan arxeologlar bu yerdan besh yuzga yaqin yodgorliklar
topishgan. Shaharga quvurlar orqali suvlar kelgan kanalizatsiya tizimi bo’lgan.
Shaharda suv saqlash uchun pishiq g’ishtadan koriz va quduqlar qurilgan.
Umuman aytganda shaharda me’morchilik, zargarlik, kulolchlik, toshtaroshlik
qurolsozlik ancha rivojlangan. Harappa va Mohenjon-doroliklar uncha katta
bo’lmagan kemalarda daryo va dengizlarda suzganlar.Qadimgi hindlar xuddi
misrliklar va bobilliklar singari tabiatning ko`pdan ko`p hodisalari qarshisida ojiz
edilar: tropik jalalar, suv toshqinlari, qurg`oqchilikdan qo`rqardilar. Hindlar
tasavvurida tabiatni xudolar boshqarayotgandek tuyulardi. Qadimgi hind
rivoyatlarida aytilishicha, Quyosh xudosi har tongda oltin aravada osmon bo`ylab

yo`lga tushadi. Quyosh tungi zulmatni parokanda qilib tashlab, odamlarga harorat
va yorug`lik ulashish niyatida ufqdan bosh ko`taradi. Momaqaldiroq xudosi Indra
osmondagi suvni surlikdan xalos aylagach, Yer yuzida qurg`oqchilik poyoniga
yetibdi.
Hindlar ayrim xudolarni yovvoyi hayvonlar timsolida tasavvur etishgan. Masalan,
filga sig`inishgan: Bosh xudolardan biri boshi filnikiga o`xshash donishmand
Ganesha bo`lgan. Sigir esa hindlar orasida alohida ehtiromga sazovordir. Sigir
muqaddas hayvon hisoblangan. Sigirni o`ldirgan kimsa jinoyatchi deb e'lon
qilingan: bunday kishi jamiyatdan haydab yuborilar, hech kim u bilan muloqot
qilishga haqli bo`la olmasdi.Hindlar jon bir tanadan boshqasiga ko`chib o`tishiga
e'tiqod qilishgan. Ular, vafot etganidan keyin odam baribir o`lmaydi, balki atigi
boshqa bir mavjudotga evrilib, o`z tashqi qiyofasini o`zgartiradi, hayvonga,
qumursqaga va o`simlikka aylanadi deb hisoblashgan. Inson vafot etganidan keyin
kimga va nimaga aylanib qolishi esa uning bu hayotdagi xatti-harakatlari va
amallariga bog`liq.Hind kastalari. Qadimgi hindlar qanday yumushlar bilan
shug`ullanishiga qarab to`rt guruhga ajratilgan edi. Bu guruhlar kasta yoki varna
deb atalgan, jumladan: kohinlar — braxmalar, jangchilar — kshatriylar, dehqon,
hunarmand va savdogarlar — vayshyalar, xizmatkorlar va qullar —
shudralar.Hindlarning e'tiqodicha, kastalardan har birini oliy xudo Braxma o`z
jismining qandaydir bir qismidan dunyoga keltirgan ekan. Masalan, kohinlar uning
dahanidan, jangchilar qo`llaridan, dehqonlar quymichlaridan, xizmatkorlar esa
oyoqlari tovonidan yaratilgan. Bolalar hamisha ota-onalari kastasiga mansub deb
topilgan.

QADIMGI HINDISTON SIVILIZATSIYASI. Reja: Kirish. 1.Qadimgi Hindistonda ijtimoiy-iqtisodiy hayot. 2.Moddiy yodgorliklar, manbalar va ilmiy adabiyotlar. 3.Hindistonda Xarappa va Moxendjo-Daro madaniyati. 4.Boshqaruv tizimi, shaharlari va savdo aloqalari. Xulosa.

1.Qadimgi Hindistonda ijtimoiy-iqtisodiy hayot. Hindiston Osiyoning janubida joylashgan mamlakat. Uning shimol tomoni Himolay tog`lari, qolgan uch tomoni esa Hind okeani, Eriteriya dengizi va Bengal ko`rfazi suvlari bilan o`ralgan. Mamlakatning markaziy qismini Dekan tog`lari egallab yotadi. Hindistondan Hind, Gang, Jamna, Braxmaputra va boshqa daryolar oqib o`tadi. Mamlakat iqlimi shimolda mo`tadil, hatto tez-tez qorlar yog`ib turadi. Uning janubiga tushilgan sari iqlim issiqlashib, chekka janubda hatto qish bo`lmaydi. Yog`ingarchilik mavsumlarida Gang, Hind va Braxmaputra sohillarida jala quyib tez-tez toshqinlar bo`lib turadi. Hindistonning o`simlik va hayvonot dunyosi boy. Hindiston odamzodning ilk vatanlaridan biri hisoblanadi. U yerda 600–500 ming yillardan beri aholi yashab keladi. Qadim zamonda bu mamlakatda dravid, bengal, bihar, gujarat, assam va boshqa qabilalar yashaganlar. Keyinchalik bu yerga oriylar, shaklar, xioniy, eftoliy kabi O`rta Osiyo va Eron qabilalari kelib joylashganlar.Hindiston yarim orolining shimoli-g`arbidan Hind daryosi oqib o`tadi. Bu daryo sanskrit tilida Sindxu, pushtu tilida esa Abbasin – «daryolar otasi», – deyiladi. Bu daryoning besh irmog`i oqib o`tadigan joy Panjob – Beshsuv deyiladi. Hind daryosi, ayniqsa uning yuqori qismi Panjobda ibtidoiy davrdan boshlab odamlar yashab kelishgan. Hindistonda yashagan aholi tirikchiligining asosini dehqonchilik tashkil etgan. Dehqonlar vohadagi unumdor yerlarni o`zlashtiiv ganlar. O`zlashtirilgan tekis yerlarga suv kanal va ariqlar orqali kelgan. Balandroq yerlarga esa charxparraklar orqali suv chiqarilgan. Dehqonlar datalarga bug`doy, arpa, no`xat, sholi, shakarqamish va g`o`za ekkanlar. Hindiston g`o`za – paxtaning ilk vatanidir. Ular banan, anjir, anor, qovun, o`rik, olma ekib polizchilik va bog`dorchilik bilan ham shug`uilanganlar. Dalalarda har turli sabzavotlar ham yetishtirilgan. Dehqonchilikda tosh, mis va jezdan qilingan qurollardan foydalanganlar. Hind vohasida, ayniqsa Panjobda sero`t yaylovlar ko`p bo`lgan. Shu bois aholi qoramol, qo`tos, zubr, qo`y, echki, cho`chqa va eshak boqib, chorvachilik bilan shug`ullangan. Qadimgi hindlar yovvoyi fillarni qo`lga o`rgatib, ulardan xo`jalik va harbiy maqsadlarda foydalanganlar. Dehqonchilik va chorva mahsulotlari aholini oziq-ovqat, jun, teri kabi xomashyo bilan ta`minlagan.

Eng Qadimgi Hindistonda hunarmandchilik ham rivoj topgan edi. Hind ustalari tosh, mis, jez, kumush, oltin va qimmatbaho toshlardan mehnat va jangovar qurollar, muhrlar, uy-ro`zg`or, zargarlik buyumlari va turli jihozlar tayyorlaganlar. U yerda to`qimachilik, kulolchilik, qayiqsozlik, hatto kemasozlik ham ancha rivoj topgan edi.Qadimgi Hindistonning «Manu qonunlari»da (m.a. IV-III asrlar) ijtimoiy mehnat taqsimotining, hukmronlik va bo'ysunish institutlarining mavjudligi aytiladi. Hindistondagi iqtisodiy g'oyalarni aks ettiruvchi qadimgi yodgorlik «Artxashastra» (m.a. IV-III asrlar oralig'ida)dir (tom ma'nosi bo'yicha ifoda, amaliy hayot to'g'risidagi fan, bu asar m.a. III-II asrlarda to'ldirilgan). Bu qadimiy va muhim tarixiy yodgorlikdir (u Chandragupta I podsholigi davrida podsho maslahatchisi Kautile Bishnugupta tomonidan yozilgan degan fikr bor). Unda qulchilikni mustahkamlash asosiy vazifa qilib qo'yilgan. Qulchilik eng past tabaqalarga xos narsa deb sanaladi. Bu asarda «buyumning qiymati» muammosi ko'tarilgan, qiymat miqdori «ish kunlari» bilan be lgilangan, rag'batlantirish esa mehnat natijalariga mos ravishda belgilanishi kerak, deyilgan.Bu asarda davlatni boshqarish bo'yicha takliflar berilgan bo'lib, bir qancha iqtisodiy g'oyalar ham ilgari surilgan. Masalan, unda mahsulotning bozor bahosi bilan uning tabiiy qiymati o'rtasidagi farq aytilgan. Tovarga bo'lgan ehtiyoj ortganda, uning bahosi qiymatdan oshib ketishi mumkin, deyilgan. Savdo bilan shug'ullanuvchilarga alohida urg'u berilgan bo'lib, foyda masalasi ko'tarilgan, foydaning miqdori tovar bahosiga (boshqa harajatlar qatorida) qo'shilib, mahalliy mahsulot uchun 5, chetdan kelgan tovarlar uchun 10 foiz (import o'sha davrda ham afzal) qilib belgilangan. Davlatning iqtisodiy ishlarga aralashuvi qo'llab-quvvatlangan. Qishloq xo'jaligiga alohida e'tibor berilgan, bo'sh erlar xalqqa bo'lib berilishi va soliq to'lash zarurligi, sug'orish inshootlari qurishga e'tibor haqida so'z yuritiladi. Umuman, davlat mamlakatning ishlab chiqaruvchi kuchlarini rivojlantirishi kerak, degan g'oya markaziy o'rinni egallaydi. Moliya sohasida daromad solig'iga katta e'tibor berilgan. Davlat ba'zi ishlarni rivojlantirishi uchun moddiy va ma'naviy yordam berishi kerak, deyilgan. Mahsulotga baho belgilash, davlatning boyishini ta'minlash (foydani oshirib, sarf-harajatni kamaytirish), hisob-kitobni tartibga

solish, har xil o'g'irliklarga qarshi kurashish kerakligi belgilangan. Shu tamoyillarni amalga oshirish tufayli jamiyatdagi norozilik, tengsizlik yo'qoladi, deyilgan.Qadimgi Hindistonda yaratilgan «Veda»larda ham bir qancha muhim iqtisodiy g'oyalar keltirilgan. Respublikamiz olimlarining tadqiqotlariga ko'ra, zardushtiylik (zoroastrizm) dinining (islomgacha) muqaddas kitobi bo'lgan «Avesto» ya'ni «hayot yo'riqnomasi» (asli «Ovasta») da ham muhim iqtisodiy fikrlar bayon etilgan. Jumladan, sun'iy sug'orish asosida dehqonchilik yuritish, ona tabiatni e'zozlash, hayvonlarni asrash, noo'rin so'ymaslik, unga zug'um qilmaslik, tuproq sharoitini yaxshilash masalalari yoritilgan. 2.Moddiy yodgorliklar, manbalar va ilmiy adabiyotlar. Moddiy yodgorliklar, manbalar va ilmiy adabiyotlar. Eng Qadimgi Hindiston madaniyatining vujudga kelishi ibtidoiy jamoa tuzumi davriga borib taqaladi. Qadimgi Hind madaniyati ularning xo`jaligi bilan chambarchas bog`liq bo`lgan. Hind va Panjob viloyati eng qadimgi hind madaniyatining beshigi hisoblanadi. Yozuv eng qadimgi hind madaniyatining ajralmas qismi bo`lgan. Arxeologlar Xarappa, Moxenjo-Doro va boshqa joylardagi yodgorliklardan sopol parchalari, muhrlar sathi va toshlarga bitilgan g`alati yozuvlar topishgan. Bu yozuvlar ba`zi jihatlari bilan misr va shumeriylarning iyerogliflariga o`xshab ketadi. Qadimgi hind alifbosining 700 ga yaqin rasm-belgilardan iborat ekanligi aniqlangan. Tekshiruvchilar bu yozuvni o`qishga urinib ko`rganlar. Lekin bu urinish hozircha yaxshi natija bergani yo`q. Qadimgi Hindistonda haykaltaroshlik ham rivoj topgan. Bu jihatdan Xarappa va Moxenjo-Dorodan topilgan erkak kishi, raqqosa ayol va boshqa haykallar diqqatga loyiqdir. Eng qadimgi Hindistonda rassomchilik ham rivoj topgan ekan. Hind vohasi va Panjobdagi eng qadimgi-yodgorliklardan, hatto uzoq Mesopotamiyadan odam, odam qiyofasidagi xudolar, zubr, karkidon, buqa, fil, qo`tos, shuningdek eng qadimgi rasm-belgili yozuv tushirilgan tosh muhrlar topilgan. Sopol va tosh muhrdagi qabartma rasm tasvirlar o`sha qadimiy, ko`hna davrdagi rassomchilikning qay darajada rivojlanganligini ko`rsatadi.Miloddan avvalgi III–II mingyilliklarda Hind vohasida hisob-sananing o`nlik tizimi mavjud

ekan. Bir, ikki, uch, besh, to`qqiz va boshqa katta-kichik sonlarga yonma-yon qo`yiladigan nol (0)ni, shuningdek birdan to`qqizgacha bo`lgan sonlar va ularning belgisini hindlar kashf etishgan. Bu raqamlar keyinchalik vatandoshimiz ulug` al- Xorazmiy tomonidan biroz isloh qilingach, arablar dunyosiga o`tgan. Bu ikki xalq madaniyati mevasining yorqin namunasidir. Eng Qadimgi Hindistonda me`morchilik ham rivoj topgan edi. Qadimgi hind ustalari zargarlik, naqqoshlik va tasviriy san`atning boshqa sohalarida ham katta yutuqlarga erishganlar. Eng qadimgi Hindistonda alifbo, hisobning o`nlik tizimi mavjud bo `lgan. Demak u yerda matematika, geometriya, astronomiya, tabobat va boshqa ilmiy-amaliy bilimlar rivoj topgan.Eng qadimgi hindlar o`zlariga xos madaniyat yaratib, bu bilan jahon madaniyati xazinasiga o`zlarining barakali hissalarini qo`shganlar. Hindiston haqli ravishda qadimgi Sharqning yuksak madaniyatli mamlakatlaridan biridir. Hindiston yarim oroli qadimdan tabiiy rang-baranglik, boy o'simlik, hayvanot va qimmatbaho yer osti boyliklariga ega bo'lgan. Yarim orolda ser suv Hind va Gang kabi daryolar mavjud. Mil. avv. V ming yillikning oxiri IV ming yillikdan boshlab Hind daryosi vodiysida sun'iy sug'orishga asoslangan dehqonchilik vujudga kelgan.Qadimgi Hindiston ham insoniyat madaniyatining beshiklaridan biridir. Unga xos dastlabki ta'limotlar yozma manba — «Veda»larda o'z aksini topgan. «Veda»lar eramizdan bir yarim ming yil oldin yozilgan bo'lib, mutaassib dindor hindu uchun oliy muqaddas ilm va bashorat kitobidir. Hindular «Veda»ni oliy tangri Braxma tomonidan aytilgan so'zlar deb biladi. «Veda»da hindularning qadimgi tarixi, iqtisodiyoti, dini, falsafasi, axloq va nafosatiga oid fikrlari aks etgan. «Veda»lar bizgacha to'rtta to'plam (samxitlar) shaklida yetib kelgan. Bular — «Rigveda», «Samaveda», «Yajurveda», «Adxarvaveda»dir.Hind falsafasi asoslari «Upanishadalar» nomi bilan mashhur bo'lgan manbalarda ham o'z aksini topgan. «Upanishadalar» sirli bilim degan ma'noni anglatib, «Veda»larning falsafiy qismini tashkil etadi. «Upanishadalar» yaxlit kitob yoki falsafiy risola bo'lmay, balki turli vaqtda turli mavzuda ijod etgan noma'lum mualliflarning matnlaridan iboratdir. Ularning mazmuni va uslubi har xil va turlicha falsafiy qarashlar mahsulidir. «Upanishadalar»dagi falsafiy mavzular, asosan, insonni o'rab turgan

QADIMGI HINDISTON SIVILIZATSIYASI.

29.08.2023

0

27.0087890625 KB

Похожие