Qadriyatshunoslikning predmeti, mavzulari, maqsad va vazifalari . 1. Qadriyatshunoslik muammolari va uning aksiologiya tarixida o‘rganilishi. 2. «Qadriyatlar falsafasi» fanining predmeti va vazifalari. 3. Hozirgi paytda jamiyatimiz taraqqiyotining keskin bosqichida ma’naviy qadriyatlarning baholash mezonlari va unga bo‘lgan munosabat tubdan o‘zgarganligi.

Kalit so‘zlar Qadriyat, aksiologiya, shaxs, taraqqiyot falsafasi, qadriyatlar falsafasi, tafakkur, qadriyatshunoslik, dialektika, qadr va qadrsizlanish, ijtimoiy turmush. 1. Qadriyatlarshunoslik muammolari va uning aksiologiya tarixida o‘rganilishi Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyin milliy uyg onish va ongningʻ yangi bosqichiga qadam qo ydi. Bu davrda ko p yillardavomida taqiqlangan va ʻ ʻ chegaralangan milliy tuy g ularimiz, qadriyatlarimiz, madaniy-ma'naviy ʻ ʻ merосimiz xalq uchun ochiq va erkin shakllantiriladigan maydonni qo lga kiritdi. ʻ Ushbu jarayonda keltirilgan atamalarning har biri chuqur ma'no va ahamiyatga ega: "Istiqlol" - bu davlatning suveren, mustaqil va erkin ekanligini anglatadi. Bu nafaqat siyosiy, balki ijtimoiy, iqtisodiy va ma'naviy erkinlikni ham o'z ichiga oladi. "Qadriyat" - millatning asrlar davomida shakllantirib kelgan ma'naviy, axloqiy va madaniy merosini ifodalaydi. Bu yerga an'analar, urf-odatlar, axloqiy tamoyillar va insoniy qarashlari kiradi. "Milliyliklanish" - millatning o'z identifikatsiyasini tiklashi, o'z ildizlari, tili, madaniyati va tarixiga qaytishi jarayonini anglatadi. "Milliy ong" - millatning o'zini-o'zi his qilishi, o'z tarixiy ildizlarini tushunishi, kelgusi taqdirini anglashi demakdir. "Milliy g'urur" va "Milliy iftixor" - millatning o'z tarixiga, madaniyatiga, qahramonlariga va yutuqlariga bo'lgan hurmat va mehr-muhabbatini ifodalaydi. "Erkinlik" - har bir insonning shaxsiy va fuqarolik huquqlarining to'liq va hech qanday chegarlanmasdan amalga oshirilishi demakdir. Bu atamalar mustaqillik yillarida xalqimizning ma'naviy uyg onishi, milliy ʻ ongining rivojlanishi va dunyo hamjamiyatida o'z o'rnini topishining muhim belgilaridir. Ular faqat so'zlar emas, balki millatning yangi taraqqiyot bosqichidagi real his-tuy g ularini, intilishlarini va qadriyatlarini ifodalaydi. Ushbu tushunchalar ʻ ʻ milliy-manaviy mustaqillik ramzlari bo‘lib, ularsiz biz o‘z istiqlolimizni namoyon qila olmaymiz. Aytish kerakki, sobiq totalitar tizim davridagi qattiqqo'l boshqaruv sharoitida ushbu tushunchalarni ishlatish qat'iyan man etilgan, hattoki ularni til lug'at boyligidan butunlay yo'q qilishga intilgan. Bunga dalil sifatda 1959 yili Moskvada «Xorijiy va milliy lug’atlar davlat nashriyoti» tomonidan chop etilgan, 40 mingdan ortiq so‘zdan iborat «o‘zbekcha-ruscha lug’at»ga ham, 1988 yildagi 50 ming so'zlik «O'zbekcha-ruscha lug'at»da, shuningdek 1981 yilgi ikki jildlik «O'zbek tilining izohli lug'ati»da ma'naviy-ruhiy tushunchalar va milliy qadriyatlarni anglatuvchi atamalar butunlay e'tibordan chetda qolgan. Hatto 1976

yilda chop etilgan «ijtimoiy-siyosiy terminlar lug'ati»da ham «sennost» so'zining to'rtta ma'nosida «qadriyat» tushunchasiga o'rin berilmagan, lekin «millatchi» va «millatchilik» kabi siyosiy bo'yoqli atamalar mavjud bo'lgan 1 . Totalitar tizimning ijtimoiy-siyosiy va ma'naviy-mafkuraviy boshqaruv mexanizmlari milliy tuy g ularni siqib, xalqning ruhiy-ma'naviy kontinuuminiʻ ʻ chegaralashga intilgan. Ushbu davr uchun xarakterli bo lgan ideologik kontrol ʻ mexanizmlari milliy identifikatsiya vositalari va uning konseptual tushunchalarini qat'iy chegaralash strategiyasiga asoslangan. Ilmiy tahlil shuni ko rsatadiki, hukmron siyosiy rezhim quyidagi ʻ strategik yo nalishlarni amalga oshirgan: ʻ Epistemologik chegaralash - Milliy tushunchalar semantik maydonini süzib tashlash - Kognitiv diskursning ideologik nazoratga ega bo lishi ʻ - Tilda milliy kontseptlarning artifitsial ravishda chekintirilishi Leksik-semantik transformatsiya - «Milliy istiqlol», «milliy g urur» kabi kategoriyalarning neytral leksik ʻ makondan siqilib chiqarilishi - Milliy tuy g ularni ifoda etuvchi terminologiyaning repressi ʻ ʻ या� qilinishi - Lingvistik kommunikatsiya kanallarini ideologik mexanizmlar orqali boshqarib borilishi Psixologik dezintegratsiya - Milliy identifikatsiya vositalari orqali shaxs va jamiyat o rtasidagi ʻ ruhiy aloqalarni buzish - «Millatchilik» tushunchasini negativ konotatsiyaga ega konsept sifatida taqdim etish - Shaxsning milliy mentalitet va qadriyatlarni his etish imkoniyatlarini chegaralash Mustaqillik davrida esa milliy tushunchalarning rehabilitatsiyasi so z va ʻ fikr erkinligi kontekstida amalga oshirildi. Bu jarayon quyidagi konseptual transformatsiyalarni o z ichiga oldi: ʻ Lingvistik reabilitatsiya: Ilgari taqiqlangan milliy tushunchalarning leksik-semantik maydonga qaytarilishi Kulturologik rekonstruktsiya: Milliy qadriyatlarning asl mazmunini tiklab olish Gnoseologik liberallashish: Milliy tuy g u va his-kechirmalarni ifoda ʻ ʻ etish imkoniyatlarining kengayishi Natijada, «qadriyatlar», «mustaqillik», «erkinlik», «istiqlol», «milliy iftixor» kabi tushunchalar hozirgi davrda o'zining ontologik, aksionologik va 1 Туленов Ж., Туленова К. Қадриятлар фалсафаси.-Т.: «Ме ҳ нат» , 2007 -5бет

gnoseologik asl mazmuniga ega bo'lmoqdaTa kidlash joizki, ushbu ma'naviy-ruhiyʼ tushunchalarning jamiyat hayotiga tezkor va chuqur singib borishida, milliy qadriyatlar tizimining shakllantirilib, rivojlantirilishida Birinchi Prezident I.A. Karimovning ahamiyatli va muhim ro li bo ldi. I.Karimov ta'kidlaganlaridek, ʻ ʻ xalqimizning ruhiy-ma'naviy uyg onishi va milliy tiklaniш jarayonida bir qancha ʻ muhim omillar namoyon bo ldi: ajdodlarimizning madaniy merosining chuqur ʻ anglanishi, milliy va diniy an'analarga hurmat, zamon sivilizatsiyasini tushunish zaruriyati. Bular xalqimizning yangilanish va milliy ongini oshirish, siyosiy faolligini kuchaytirish siyosatining asosiy poydevor va manbasidir 2 . Yuqoridagi mulohazalardan, qadriyatlar tushunchasining asl mazmuni qanday ? Uning mazmun va mohiyati nimada , asosiy asosiy xususiyatlari nimalarga qaratilgan ? Qadriyatlar tushunchasi juda murakkab va ko'p qirrally kontseptdir. Ilmiy adabiyotlarda unga turli yondashuvlar mavjud. Masalan, "Faylasuf ensiklopediyasi"da qadriyatlar ikki asosiy aspektda tushuntiriladi: birinchidan, ob'ektlarning ijtimoiy-axloqiy qiymati, ikkinchidan, ijtimoiy ongning normativ- baholovchi tomoni sifatida ifodalanadi 3 . O'zbek Sovet ensiklopediyasidagi talqinga ko'ra, qadriyatlar falsafa va sotsiologiya sohasida ijtimoiy voqelik va hodisalarning insoniy, madaniy va ijtimoiy ahamiyatini aks ettiruvchi metodologik tushuncha hisoblanadi. Bu kontseptsiya orqali ijtimoiy ob'ektlarning ma'naviy-axloqiy qiymati va ahamiyati belgilanadi, jamiyat va shaxs uchun uning o'ziga xos qiymatli tomoni ochib beriladi 4 . Taniqli faylasuf V.P. Tugarinovning ilmiy-falsafiy konsepsiyasiga ko'ra, qadriyatlar muayyan ijtimoiy guruh va jamiyat a'zolarining hayot va madaniyatidagi haqiqiy yoki ideal ne'matlarning mohiyatini ifodalovchi kategoriya hisoblanadi. Uning konseptsiyasining asosiy tezislari quyidagilardan iborat: 1. Qadriyatlarning ontologik tavsifi: - Ijtimoiy guruh va shaxslarning hayot tarzini belgilovchi ne'matlar - Insonlarning shaxsiy va ijtimoiy turmushini boyituvchi omillar - Madaniy va axloqiy mezonlarning shakllanish mexanizmi 2. Qadriyatlarning funksional xususiyatlari: - Insonlar tomonidan qadrlash va hurmat qilish - Shaxsiy va ijtimoiy maqsadlarni shakllantirish - Madaniy merosni saqlash va rivojlantirish 3. Qadriyatlarning ierarxik tizimi: - Eng oliy qadriyat – hayot 2 Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодиёти ислоҳотларини чуқурлаштириш йўлида.-Т.:Ўзбекистон, 1995, 140-бет 3 Философская энциклопедия. 5-Жилд. -М.: Наука, 1970, 462-бет. 4 Ўзбек Совет Энциклопедияси. 14 -жилд. -Т. 1980, 7- бет.

- Hayot ne'matlari asosida boshqa qadriyatlarning shakllanishi - Madaniy qadriyatlarning hayotiy ahamiyati Uning fikricha, hayot barcha qadriyatlarning poydevori bo'lib, boshqa barcha qadriyatlar uning tarkibiy qismi hisoblanadi. Insonlar o'z qadriyatlarini himoya qiladi va ularga intiladi, chunki ular shaxsiy va ijtimoiy hayotning ma'nosini belgilaydi. 5 . Tugarinovning ushbu fikri sinfiy yondashuv asosida amalga oshirilgani, qadriyatlarni milliy va umuminsoniy tomonlariga e’tibor berilmaganidan dalolat beradi. Olimning kontsepsiyasiga ko'ra, «qadriyat» va «baho» tushunchalarini ajratish metodologik jihatdan muhimdir. Qadriyat real yoki ideal hodisalarning mohiyatini ifodalaydi, baho esa shu hodisaga munosabatni bildiruvchi baholovchi kategoriya hisoblanadi. Har qanday hodisani qadriyatga kiritish yoki kiritmaslik uning ijobiy yoki salbiy baholanishiga bog'liq. Haqiqatan ham, qadriyatlarning hayotdagi roli va ahamiyati baholash orqali belgilanadi. Bu baholash esa insonlarning ehtiyojlari, manfaatlari, maqsadlari va qiziqishlari bilan chambarchas bog'liq. Ijtimoiy tahlil shuni ko'rsatadiki: 1. Ijtimoiy guruhlarning qadriyat tushunchasi: - Har bir ijtimoiy guruhning o'ziga xos ehtiyoj va manfaatlari mavjud - Qadriyatlar subъektiv baholanadi - Bir guruh uchun oliy qadriyat bo'lgan narsa boshqa guruh uchun ahamiyatsiz bo'lishi mumkin 2. Qadriyatlarning xilma-xillik xususiyatlari: - Turli millatlar va sinflar uchun qadriyatlar farqli - Ba'zi hodisalarning qadriyat maqomining nisbiyligi - Ijtimoiy guruhlarning qadriyat tushunchalarining qarama-qarshiligi 3. Qadriyatlarning dinamik tabiyati: - Jamiyat rivojlanishi bilan qadriyatlar ham o'zgaradi - Har bir davr o'zining qadriyat mezonlariga ega - Ijtimoiy-madaniy kontekst qadriyatlarning interpretatsiyasiga ta'sir etadi Qisqacha qilib aytganda, qadriyatlar insonlarning ijtimoiy-madaniy tafakkuri va turmush tarzining dynamik komponentidir, ularning baholash mexanizmlari har doim nisbiy va o'zgaruvchan bo'ladi. Yuqoridagi mulohazalarni kengroq izohlab, shunday xulosa qilish mumkin: qadriyatlar insonning ehtiyojlari, manfaatlari, orzu-umidlari va hayotiy maqsadlari bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, ular tabiat va jamiyatdagi hodisalar va ne’matlar qiymatini belgilashda asosiy omil hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan, 5 Тугаринов В.П. О ценностях жизни культуры.- Л.1960, 3-бет.