QARLUQ-CHIGIL-UYG’UR LAHJASINING MUHIM XUSUSIYATLARI Reja: 1. Qarluq lahjasi haqida qisqacha ma’lumot. 2. Qarluq guruh shevalarining unlilar tizimi. 3. Qarluq guruh shevalarining undoshlar tizimi. 4. Qarluq guruh shevalarining o‘zbek adabiy tili bilan fonetik munosabati.

Qarluq lahjasi atamasi o‘rnida ShShoabdurahmonov bo‘yicha, V.V. Reshetov bo‘yicha «qarluq-chigil uyg‘ur», E.D. Polivanov bo‘yicha «chig‘atoy», G‘.O. Yunusov bo‘yicha «turk-barlos», A.K. Borovkov bo‘yicha «o‘rta o‘zbek» atamalari qo‘llaniladi. Qipchoq va o‘g‘uz lahjalari bilan birga o‘zbek tilining shakllanishida muhim o‘rin tutadi. Qarluq lahjasini bir qancha guruhlarga ajratib ko‘rsatish mumkin. 1. Farg‘ona guruhi — Namangan dialekti (Namangan, Uychi, Chortoq shevalari kirib, ular uyg‘ur tiliga yaqin), Andijon-Shahrixon dialekti (Andijon shahar shevasi, Shahrixon shevasi kiradi), O‘sh- O‘zgan dialekti, Marg‘ilon- Ko‘qon dialektlarini o‘z ichiga oladi. 2. Toshkent guruhi — Toshkent (Pskent, Parkent, Qoraxitoy shevalari kiradi), Jizzax dialektilarini o‘z ichiga oladi. 3. Qarshi guruhi — Qarshi dialekti (Qarshi, Shahrisabz, Kitob, YAkkabog‘ shevalari) Samarqand-Buxoro dialekti (Samarqand, Buxoro, Xo‘jand, Cho‘st, Koson shevalari)ni o‘z ichiga oladi. Qarluq lahjasining unlilar tizimi qipchoq va o‘g‘uz lahjalarining unlilar tizimidan birmuncha farqi ko‘zga tashlanadi. Buni quyidagi jadvallardan aniq ilg‘ash mumkin. Bu unlilarni hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi unlilar bilan qiyoslaydigan bo‘lsak, mazkur shevalarda unlilar adabiy tildagidan kamroq. Chunki hozirgi o‘zbek adabiy tilida xuddi eski o‘zbek tilidagidek 9 unli tovush mavjud. Ammo ular 6 ta harf bilan ifodalanadi. O‘zbek shevalari undosh tovushlar tizimi jihatidan ham o‘zaro farqlanadi. Chunonchi, Toshkent va Farg‘ona guruh lahjalarda lab- tish f va v, til oldi sirg‘aluvchi j, affrikat s, bo‘g‘iz h undoshlari yo‘q. Bu undoshlar tabiatan o‘ziga yaqin bo‘lgan boshqa tovushlar bilan almashadi: foyda > peyde, vagon > vvegen, sirk > serk, hozir > xezir. Lab-lab, jarangsiz {P} undoshi so‘zning barcha holatida kela oladi: pexta / paxta, ‘pek / ipak, qep / qop. Farg‘ona lahjasida so‘z o‘rtasida ba’zan jarangiz p undosh jarangli v undoshiga o‘tishi mumkin: Tepa > teve. Lab-lab, portlovchi, jarangli {6} undoshi adabiy tilda so‘zning barcha

holatda kela olgani holda, lahjada so‘z oxirida uchramaydi.So‘z oxirida va so‘z boshida ko‘pincha b > v fonetik jarayoni yuz beradi: teshbaqa > teshveqe, leb > lev, xeber > xever. Toshkent, Farg‘ona, Andijon shevalarida b > m fonetik jarayoni mavjud: bun’ > mun’, burui > murun. Samarqand - Buxoro guruh shevalarda lab-tish [ F] tovushi mavjud: aft, hafta, safel. Toshkent - Farg‘ona guruh shevalarda [F] tovushi[P] tovushiga o‘tadi: k’ft > k’pt, kasofat > kesepet. Shahar guruh shevalarda lab-lab, sirg‘aluvchi, jarangli [v] undoshi adabiy tildagi ushbu tovugsdan deyarli farq qilmaydi: vedj //vadj, savug‘ // savuq, ‘kov // ‘kkav. Lab-lab, burun, sonor M undoshi Toshkent lahjasida ba’zan «v»ga o‘tadi: ko‘rd’m’z > ko‘rd’vuz q ko‘rduvze. Andijon shevasida m>n jarayonini ham uchratish mumkin: momaguldrek > nameguldrek. Farg‘ona, Andijon, Qo‘qon shevalarida m>p fonetik jarayoni mavjud: boryepmen >boryeppen, ketyepmep> ketyeppen. Til oldi, jarangsiz t undoshi so‘zning barcha holatida kela oladi: t’l-til, qattug‘ // qattq-qattiq, tel-tol. Ba’zan t>ch fonetik jarayoni uchraydi: tush > chush, t’sh > ch’sh. Lahjada jarangli [d] undoshi so‘z oxirida unlidan so‘ng ko‘pincha tushadi yoki jarangsiz [t]ga o‘tadi: xursand > xursen, baland >belen, abad > evat. Til oldi, jarangsiz, affrikat [ch] undoshi so‘zning barcha holatida qo‘llaniladi. Chel || chol, keche, uch. Lahjadagi [ch] o‘zbek adabiy tilida [s] undoshi bilan almashinadi: chech, chechug‘ (toshkent)// chech, chach’q (Farg‘ona)//soch, sochiq (o‘zbek adabiy tilida). Til, oldi, jarangli, affrikat [J] undoshi so‘zning barcha o‘rnida kela oladi: jeg‘ // jaq, penje. Til oldi, sirg‘aluvchi, jarangsiz [S] so‘zning uch qolatida ham ishtirok etadi:

seman (Toshkent), seman (Farg‘ona), samen (Buxoro). Til oldi, sirg‘aluvchi, jarangli [3] undoshi shahar guruh shevalarda so‘z oxirida yarim jarangsizlashadi: yuz s (yuz), b’z s (biz). Til oldi, sirg‘aluvchi, jarangsiz [sh] undoshi so‘zning barcha o‘rinlarida qatnashadi: shemol (Toshkent) shemal (Farg‘ona) shamol (Buxoro) besh. Til oldi, sonor, burun (n) undoshi so‘zning har uch holatida kela oladi: nen, ener (Toshkent), nen, enar (Farg‘).Toshkent shevasida qo‘shimchaning boshidagi [n] o‘zak oxiridagi tovush bilan moslashadi: tuzn’ > tuzz’, etn’> ett, temn’ > temm’, temirn’ > tem’rr’, oqn’ >oqq’, oshn’ > eshsh’. [q, g‘, k, g] tovushlaridan oldin [n>s] fonetik jarayoni yuz beradi: chenqesh > chenqesh, qo‘ng‘iz > qong‘z, to‘pka > totska, senga > setsge. [ 6] tovushi oldidan [n>m] fonetik jarayoni ko‘zga tashlanadi: sheibe > shembe, onb’r > omb’r. Til oldi, yon, jarangli [l] undoshi so‘z boshi, o‘rtasida, oxirida qo‘llaniladi: legen, bele // bala, qol. Toshkent shevasida bir bo‘g‘inli so‘zlarning oxirida (xususan fe’llarda) [l] undoshi qat’iy emas: masalan : el>o, bol>bo, qel>qe. Sonor, titroq, til oldi [r] undoshi so‘z ichida ba’zan [n] ga o‘tadi: kerney > kenney, turne > tunne. Ba’zan [r>t]jarayoni uchraydi: b’rte > b’tte. Toshkent shevasida ko‘plik qo‘shimchasidagi [r] ning tushish holati uchraydi: beleler > belele || belle. Til o‘rta, sirg‘aluvchi, jarangli [y] undoshi so‘zning hamma holatida kela oladi: yesh // yesh, suyug‘ // suyu, soy. Jarangsiz, portlovchi, til orqa [k] undoshi so‘z boshi, o‘rtasi, oxirida qo‘llaniladi: kek, ‘kk’ // ekk’. Toshkent shevasida ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda [e] va [‘] unlilardan so‘ng [k > y// v] fonetik jarayoni yuz beradi: terek > terey, b’lek> b’ley, kuchuk > kuchuv. Til orqa, jarangli, portlovchi [g] undoshi so‘z boshi, so‘z o‘rtasida kelgani holda, so‘z oxirida qo‘llanilmaydi: gesh (go‘sht), eger (egar). O‘zlashgan so‘zlarda so‘z oxiridagi [g] tovushi [k] yoki [y]ga almashadi: barg

(fors) bek > bey. So‘z o‘rtasida [g>y] fonetik jarayoni uchraydi: s’g’r > s’y’r. Chuqur til orqa, portlovchi, jarangsiz [q] undoshi so‘zning uch holatida ham kela oladi: qor // qar, teqe // taqa , oq. Toshkent shevasida ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda [q] tovushi so‘z oxirida kelmaydi. So‘z o‘rtasida jarangsiz undoshdan oldin ba’zan [q>x]jarayoni yuz berishi mumkin: toqsan > toxsan // tohsan, ch’qs’n > ch’xs’n. Ba’zan [q] [g‘] undoshlarning almashinib qo‘llanilishi, ba’zan [q>g‘] fonetik jarayoni ko‘zga tashlanadi: buloq // bulog‘ (Farg‘ona, Andijon). buleg‘ // bule (Toshkent); buleq >bulag‘, ortaq > ortag‘. Chuqur til orqa, portlovchi, jarangsiz [x] undoshi ham so‘zning har uch holatida kela oladi: xet // xat, zexche, m’x (Samarqand, Buxoro). Qarluq lahjasiga kiruvchi shevalarning leksikasi xilma-xil va boshqa. Ayni paytda ularning leksik qatlamlari ham turli-tuman. Ular turli davrlarga xos bo‘lganidek, barcha sohalarga tegishli. Chunonchi, lahjada qavm-qarindoshlik atamalari o‘zbek adabiy tili bilan ba’zan umumiylik kasb etganidek, ayrim o‘ziga xosligi bilan ham ajralib turadi. Masalan, ete// o‘zbek adabiy tilida ota, ene // adabiy tilda ona, og‘sh //. O‘zbek adabiy tilida o‘g‘il, qz //O‘zbek adabiy tilida qiz va boshqalar. Shuningdek, ayrim shevalarda ba’zi atamalar o‘ziga xos tarzida qo‘llaniladi. Ketete > kette: (<kette ete) (and.)-buve (Toshkent), kettene (<kette ene), (And)- buv’ (Toshkent), epeq’, teg‘e, emek’, xele, kel’n, kuyev, j’yen, qeynene, qeynete, qeyn’n’, qeyn’s’sl, qeyneg‘e, qeynegech’ va boshqalar. Turmush tarzi bilan bog‘liq holda kishilarning hududlarda qaysi soha bilan shug‘ullanishiga qarab, o‘sha sohani aks ettiruvchi atamalar ko‘p qo‘llaniladi. Masalan, qulun (yilqining bir yoshgacha bo‘lgan bolasi), keltatay (bir yoshdan ikki yoshgacha), g‘unan (ikkidan uch yoshgacha), | dunan (uchdan to‘rt yoshgacha), bota (tuyaning bir yoshgacha bolasi), taylaq (bir yoshdan ikki yoshgacha), nar (to‘rt yoshgacha erkak tuya), toqlu (ikki yoshgacha bo‘lgan qo‘y), h’shshek (uch yoshgacha) va boshqalar.