QIPCHOQ, O‘G‘UZ LAHJASINING MUHIM XUSUSIYATLARI Reja: 1. Qipchoq lahjasi. Uning eski o‘zbek va qozirgi o‘zbek adabiy tiliga munosabati. 2. Qipchoq lahjasining unlilar tizimi, uning eski o‘zbek va hozirgi o‘zbek adabiy tiliga munosabati. 3. Qipchoq lahjasining undoshlar tizimi, uning eski o‘zbek va hozirgi o‘zbek adabiy tiliga munosabati. 4. Fonetik jarayonlar. 5. Ohangdoshlik. 6. O‘g‘uz lahjasining fonetik xususiyatlari. 7. O‘guz lahjasining leksikasi. 8. O‘g‘uz lahjasining morfologik xususiyatlari.

Dunyodagi ko‘p tillar va ularning lahjalari munosabatini daraxt va butoqlarga mengzash mumkin bo‘lsa, o‘zbek tili va uning lahjalari o‘rtasidagi munosabatni tizma tog‘larga o‘xshatish mumkin.O‘zbek tili turli mustaqil lahjalarning tadrijiy birikuvi natijasida paydo bo‘lgandir. Dunyo tillari orasida ko‘p lahjaliligi bilan ajralib turuvchi o‘zbek tili hamda uning shevalari o‘rtasidagi munosabatlar haqida turkiy tillar grammatikasining bilimdoni professor E.D. Polivanov o‘z vaqtida shunday yozgan edi: «O‘zbek tili (o‘zbek dialektlarining bir butun yig‘indisi sifatida) yagona sistemaning, hech qachon amalda bo‘lmagan o‘zbek tilining dialektologik parchalanishi yo‘li bilan emas, balki til sistemalarining birlashuvi yo‘li bilan paydo bo‘lgan». Darhaqiqat shevashunoslarimizning ko‘p yillik tadqiqotlari o‘zbek umumxalq tili uch yirik mustaqil lahjaning birikuvidan tashkil topganini tasdiqlaydi: 1. Qarluq-chigil yoki o‘rta o‘zbek lahjasi. 2. Qipchoq yoki sof o‘zbek (E.D.Polivanov atamasi) lahjasi. 3. O‘g‘uz lahjasi. Ko‘pgina tarixiy manbalarda, Turon zaminining kechmishini tasvirlovchi qadimiy qo‘lyozmalarda Dashti Qipchoq fuqarolar i o ‘ zbeklar deb atalganligi bugungi tarixchilarimiz tomonidan ham ta ’ kidlanmoqda . Ayni paytda , bir qator olimlar tasavvufning turondagi asoschilaridan bo ‘ lmish Xo ‘ ja Ahmad Yassaviy asarlarini va badiiy so ‘ z jozibasining go ‘ zal namunasi bo ‘ lmish « Muhabbatnoma » dostonini qipchoq lahjasiga nisbat berib izohlaydilarki , bunday ma ’ lumotlar , bir jihatdan , qipchoq lahjasining juda qadimiy va keng hududga tarqalganligini ko ‘ rsatsa , ikkinchidan , uning o ‘ zbek umumxalq tilini shakllantirishdagi haqiqiy o ‘ rnini belgilashga ham yordam beradi . XIII — XIV asarlarda o ‘ zbek tili taraqqiyotiga qipchoq lahjasining katta ta ’ siri borligi maxsus lug ‘ atlarda ham o ‘ z aksini topgan . Ma ’ nosi o ‘ sha qadimiy lug ‘ atlarda ham izoxlangan chak - chakak , tamaqsov — ochko ‘ z , satsrov — kar ( attuhfa — tuz ) singari juda ko ‘ plab so ‘ zlarning hozirgacha qipchoq lahjasida keng qo ‘ llanilishi ham bu lahjaning juda qadimiy , yashovchan va ifoda imkoniyati keng

ekanligini ko ‘ rsatadi . Mavlono Lutfiy , hazrat Alisher Navoiy , Zahiriddin Muhammad Bobur va ular zamondoshi Muhammad Solih singari daho adiblar asarlari tilida qipchoq tili unsurlarining bot - bot uchrab turishini ham qo ‘ shadigan bo ‘ lsak , umuman bu guruh lahjalarining eski o ‘ zbek adabiy tili taraqqiyotida benihoya katta o ‘ rin tutganligining guvohi bo ‘ lamiz . Aslida , amaldagi o ‘ zbek adabiy tilining shakllanishi va rivojlanishida ham qipchoq lahjasining ta ’ siri biz tasavvur qilganimizdan bir necha bor kuchliroqdir . Zero, har qanday mahalliy lahja tilning quyi shakli bo‘lib, u adabiy tilning boyishi uchun asos, tuganmas manbadir. Afsuski, bizning tilshunosligimizda tilning taraqqiyotini sun’iy tarzda tezlashtirishga intilish, xuddi mulkni umumlashtirishga shoshilganimiz singari umumiy tilga ega bo‘lishga shoshilish tendensiyasining uzoq vaqt hukmron bo‘lib kelishi natijasida adabiy til mahalliy shevalardan- lahjalardan ajralib qoldi. Aksar hollarda, adabiy til lahjalarga, ayrim mahalliy lahjalar bir-birlariga qarshi qo‘yildi. Bu hol, o‘z navbatida, adabiy tilni har jihatdan kambalg‘allashtiradi, lahjalarni esa, o‘z qiyofasidan mahrum bo‘lish, kishilik xotirasidan unut bo‘lishga sabab bo‘ldi. XX asrning 20—90-yillarida o‘zbek tili, asosan, tashqi omillarga tayanib rivojlandi. Tilimizga rus tili va u orqali Evropa tillaridan juda ko‘plab so‘zlar kirib keldi. Shevadagi minglab ifodalar, o‘zimizning asrlar mobaynida yaratgan milliy boyligimizni chetga surib qo‘yildi. Mana shu nosog‘lom vaziyatni bartaraf qilish kerak bo‘lgan fursat etib keldi. Jumhuriyat hududidagi barcha lahjalarni, jumladan qipchoq lahjasini g‘oyat sinchiklab o‘rganib chiqish va ulardagi ko‘plab so‘zlarni, ideomatik iboralarni adabiy til xazinasiga qo‘shish tilshunoslarimiz oldida turgan eng zarur vazifalardan biridir. Chunki qipchoq lahjalari xususiyatlari ta’kidlanganidek, avvalo eski o‘zbek tilida, o‘sha davrda yaratilgan manbalarda berilgan. Ikkinchidan, boshqa lahjalar kabi qipchoq lahjasi hozirgi o‘zbek adabiy tilini boyitib turibdi. Qipchoq lahjasining barchasida to‘qqiz unlilik tizimi amal qiladi. Bu jihatdan qipchoq lahjasi qipchoq guruhidagi (qozoq, qoraqalpoq, qirgiz kabi)boshqa turkiy tillar bilan umumiylik kasb etadi. Qipchoq lahjasidagi to‘qqiz unlilik tizimi uning eski turkiy va eski o‘zbek

tilining tadrijiy davomi ekanligidan ham dalolat beradi. Chunki eski turkiy va eski o‘zbek tilida ham to‘qqiz unlilik tizimi bo‘lgan. Bular: i, g, e, a, e, e, o, u, o‘. E unlisi til oldi, keng, lablanmagan tovush: 0zge, kem, eke, kette, kel, ene, emme kabi. Eski turkiy (edg‘u- yaxshi, eb- uy, sekiz- sakkiz), eski o‘zbek (eylese, ezgeler (Navoiy), shermende liktin, ketmese, kekte ese (Lutfiy)) tillarda ham bu tovush faol bo‘lgan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida keng qo‘llanilmoqda. a unli til orqa, keng, lablanmagan unli : al, bar, qal, baba, tag‘a, taq, chaq, ayt. Eski turkiy (adag‘// ayag‘ («Devon»), qag‘an (Devon)), eski o‘zbek (shaftolu, qashu, jan, almag‘a (Lutfiy)) tillarida ham faol bo‘lgan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham so‘zning barcha o‘rnida qatnashadi. e unlisi mustaqil tovush sifatida eski turkiy til davridan boshlab shakllangan bo‘lib, uning yuzaga kelishida keng, til oldi, lablanmagan e tovushning nisbatan torayishi, hamda tor, lablanmagan i unlisining kengayishi muhim ahamiyat kasb etgan. e tovushi asosida e ning shakllanganini hozirgi turkiy tilning barchasi, xususan o‘zbek tilininig o‘g‘uz lahjasi to‘liq isbotlaydi. Agar hozirgi o‘zbek tilidagi m e n, s e n kishilik olmoshlaridagi so‘z o‘rtasida keluvchi o‘rta keng e unlisining tarixan tor i tovushi bo‘lganligiga e’tibor bersak, ayrim holatda e ning shakllanishida i tovushining ham asos bo‘lganligini sezamiz. Eski o‘zbek tili davrida e unlisi mustaqil fonema sifatida ishlatilib, aksariyat asl turkiy so‘zlarning birinchi bo‘g‘inida ko‘llanadi. Meni men istagan kishi vz suhbatige arjumand etmes, Meni ister kishinits so‘hbetin kvndo‘m pisend etmes. (Navoiy). Hozirgi o‘zbek adabiy tilida va o‘zbek xalq shevalarining aksariyatida bu tovush ishlatiladi. Biroq bu tovushning talaffuzida hozir shevalararo ma’lum darajada farq bor. Chunonchi, shahar va shahar tipidagi shevalarda biroz yopiqroq, qipchoq lahjasida esa ochiqrokdir. Masalan, Toshkent, Marg‘ilon, Namangan shevalarida b e r, e n d i, e r k a y , e r k a k , qipchoq lahjalarida e n d i , e r k e k , c h e p k e n , e n e, adabiy imloda ber, e n d i , e r k a k , c h e k m a n ,

o n a . Til oldi, tor, lablanmagan I va til orqa 1 unlilari eski turkiy (s 1 zd! — chizdi, smzladn — zirqiratdi, sga- qomat, smr-sir, bo‘yoq, siz- hurmat ma’nosi, sirka- boshdagi bit sirkasi- «Devon») va eski o‘zbek tilida mustaqil fonema bo‘lgan. O‘zida ohangdoshlikning tanglay uyg‘unligini to‘liq saqlab qolgan ba’zi turkiy (masalan, qozoq, qoraqalpoq) tillarda shuningdek qipchoq lahjalarida til oldi I va til orqa 1 unlilari eski o‘zbek tilidagidek alohida mustaqil ikki tovushdir.Qipchoq sheva vakillari tmsh (tashqari)- tish (kishining tishi); ms (qurum) -is (hid); smz (chiz)-siz (siz) so‘zlaridagi 1 va I tovushlarini farqli talaffuz etadilar. Eski turkiy til davrida to‘rtta lablangan unli tovush mavjud bo‘lgan. Buni Mahmud Qoshg‘ariy o‘zining «Devonu lug‘atit turk» asarida maxsus ta’kidlab ko‘rsatadi qiyoslang: o‘ l o‘ sh —hissa (til oldi qilib talaffuz etiladi), u l u sh (til orqa qilib talaffuz etiladi, hurish, baqirish, faryod); ech- intiqom, o‘ch (til oldi qilib talaffuz etiladi), ot-o‘t, olov-ot degan bilan og‘iz quymas (til orqa qilib talaffuz etiladi). Eski o‘zbek tilida ham bu to‘rt lablangan unli aohida fonema bo‘lganligi Alisher Navoiyning «Muhokamat ul-lug‘atayn»ida chiroyli izohlangan. O‘zida ohangdoshlikning tanglay uyg‘unligini saqlab qolgan qipchoq lahjasida ko‘pgina turkiy (qozoq, qoraqalpoq, no‘g‘ay va b.) tillaridagidek, bu to‘rt lablangan unli mustaqil fonema sanaladi. Bu sheva vakillari ham xuddi tilimiz tarixidagidek ularni bir-birdan juda oson ajratadilar. Qiyoslang: 0t — o‘tishga buyruq, organizmning bir qismi ( unli til oldi), Ot-olov, o‘simlik (unli til orqa); vr-sochni o‘rish, qiyolik(unli til oldi); Or-bedani o‘rmoq, chuqurlik (til orqa); t e r — uyning to‘ri (til oldi), t o r — baliq tutadigan uskuna (til orqa); Oz-o‘zlik olmoshi (til oldi), Oz-o‘zishga buyruq (til orqa); b e z — material (til oldi), boz-maysa, rang (til orqa ) o‘ch-3 (til oldi) uch-uchmoq (til orqa); t o‘ t o‘ n — mo‘rining tutuni (til oldi), t u t u n-aka-uka tutunmoq (til orqa); to‘r-xil, engni turish (tiloldi) t u r - o‘rindan turmoq (til orqa); b o‘ r — hayo, uyat, bedaning guli, bargi (til oldi), bur — mashinani burmoq (til orqa).