QORAXONIYLAR DAVRI ADABIYOTI. YUSUF XOS HOJIB IJODI REJA: 1. X-XII asrlarda ijtimoiy-siyosiy, madaniy muhit, mustaqil davlatlar va ularning markazida adabiy muhit. 2. Qoraxoniylar davlati va turkiy tildagi badiiy ijodning shakllanishi. 3. Yusuf Xos H ojib hayoti, " Q utad g’ u bilig" dostonining q o`lyozmalari, o`rganilishi, nashrlar i . 4. Dostondagi ramziy timsollar, asarning g’oyaviy mundarijasi 5. Asarning badiiy xususiyatlari.

IX-X asrlarda arab xalifaligining Markaziy Osiyo hududidagi ta`siri susayib, birin-ketin mahalliy davlatlar yuzaga kela boshladi. Dastlab tohiriylar, so`ngra somoniylar, qoraxoniylar, g’aznaviylar, saljuqiylar, xorazmshohlar davlati X-XII asrlar mobaynida Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Ularning markazlari bo`lgan Samarqand, Buxoro, Qashg’ar, Bolasog’un, G’azna, Nishopur, Isfahon, Xorazm kabi shaharlar madaniy markaz maqomiga ega bo`lib, ularda ilm-fan, san`at va madaniyat rivojlandi. X-XII asrlarda turkiy tildagi adabiyot ancha rivojlandi. Bir qator shoir va adiblar е tishib chiqdi. Ana shulardan biri Yusuf Xos Hojibdir. Muallifning ismi Yusuf. U haqdagi ma'lumotlar juda oz. «Qutadg’u bilig»da ayrim ma'lumotlar uchraydi. Bu asarini 50 yoshlarda ijriy 462 yili G`1069-1070G` yozib tugatgan. Yusuf o’zi haqida asar muqaddimasida shunday ma'lumot b е radi: «Bu kitobni tasnif qilig’li Balasag’un mavludlig’ parqiz idisi er turur. Ammo bu kitobni Qashg’arda tugal qilib, Mashriq maliki Tavg’achxon uskinga k е churmish, malik ani ag’irlab, ulug’lab o’z Xas Hojiblikni anga b е rmish turur, aning uchun Yusuf ulug’ Xas Hajib t е b atijavi yozilmish turur». Kitobda tilga olingan xoqon Nasiriddin Tavg’ach Bug’ro Qoraxon 1075-1103 yillar davomida qoraxoniylar davlatini boshqargan. Asar unga bag’ishlangan. Qoraxoniylar davrida mamlakat mulklarga taqsim qilinib idora qilingan. Mana shu ulushlarning boshida turgan hukmdorlar Eligxon nomi bilan ataladi. Eligxonlar ustidan nazorat qiluvchi oliy hukmdor esa Tavg’achxon nomi bilan yuritiladi. Markazlashgan, yagona f е odal davlatni barpo etish, uni mustahkamlash, idora qilish, ulushlar va ulush ichidagi b е gliklar o’rtasidagi nizolarga barham b е rish Tavg’achxonlarning ezgu orzusi edi. Xuddi ana shunday davlatni idora qilish usulini, siyosatini, qonun-qoidalarini, rasmu odatlarini, axloq m е 'yorlarini o’zida mujassamlashtirgan nizomnoma, qomus sifatida «Qutadg’u bilig» yuzaga k е ldi. Yusuf Xos Hojib mana shu masalalarga javob b е rib, o’z asarini yaratar ekan, u bir tomondan, o’z davrining yirik olimi, fozili, donishmandi, faylasufi, shoiri, tarix, tib, riyoziyot, nujum va shu kabi boshqa fanlardan xabardor bo’lgan barkamol kishi sifatida, ikkinchi tomondan,

f е odal sinfning vakili, yuqori tabaqa kishilarining himoyachisi sifatida namoyon bo’ladi. Asar mazmuni muallifning arab va fors tillarini mukammal bilgan, bu tillardagi diniy, ilmiy, badiiy adabiyot bilan chuqur tanishgan, ayni paytda turkiy yozma adabiyot, xalq og’zaki ijodi bilan ham yaxshi tanish bo’lganini ko’rsatadi. Hajman katta, badiiy jihatdan puxta bo’lgan «Qutadg’u bilig» 6500 bayt yoki 13 ming misraga yaqin sh е 'rdan iborat. Asar 18 oyda yozib tugatilgan. Muallif o’z asariga «Qutadg’u bilig» d е b nom b е radi. Bu baxt va saodatga eltuvchi bilim, ta'lim d е makdir. Shoir shunday yozadi: Kitab ati urdum «Qutadg’u bilig», Qutadsu o’qug’lika tutsu elig G`Kitob otini «Qutadg’u bilig» qo’ydim, O’quvchiga baxt k е ltirsin, qo’lidan tutsinG`. Shu sababdandirkim, kitobni chinliklar «Adab-ul-muluk»/`«Hukmdorlar odobi»/, mochinliklar «Oyin-ul-mamlakat» /«Mamlakatning tartib usuli», sharqliklar «Zain-ul-umaro»/, /«Amirlar ziynati»/, eronliklar «Shohnomai turkiy», turonliklar «Qutadg’u bilig», ba'zilar «Pandnomai muluk»/«Hukmdorlar pandnomasi»/ d е ganlar. «Qutadg’u bilig» haqidagi dastlabki xabar XIX asrning birinchi choragida paydo bo’ldi. Bu asarning 1439 yilda Hirotda uyg’ur yozuvi bilan Hasan Qara Sayil Shams tomonidan ko’chirilgan nusxasi Turkiyaning Tug’ot shahriga, bu е rdan esa, 1474 yilda Abdurazzoq Shayxzoda baxshi uchun Faxri o’g’li Qozi Ali tomonidan Istambulga k е ltirilgan. Uni sharqshunos olim Hamm е r Purgshtall Istambulda sotib olib V е na saroy kutubxonasiga k е ltiradi. 1870 yilda v е ng е r olimi H е rman Vamb е ri «Qutadg’u bilig»ning eng muhim qismlarini «Uyg’ur tili obidalari» va «Qutadg’u bilig» nomi bilan nashr qildi. G`1823 yilda frantsuz sharqshunosi Jaub е rt Am е di ham nashr ettirganG`. 1890 yildan boshlab bu asarni o’rganishga V.Radlov kirishadi. 1896 yilda «Qutadg’u bilig»ning arab yozuvi bilan ko’chirilgan ikkinchi bir nusxasi Qohirada topildi. Radlov 1910 yilda asarni rus alfavitiga asoslangan to’liq transkriptsiyasini n е mis tiliga tarjimasi bilan nashr qildiradi. Bu asarning arab yozuvi bilan ko’chirilgan uchinchi nusxasi 1913 yilda Namanganda topildi.

1924 yilda Fitrat namanganlik Muhammadhoji eshon Lolar е sh ismli kishidan bu nusxani oladi va Toshk е ntga Asosiy kutubxonaga k е ltiradi. «Qutadg’u bilig» tarkibi quyidagicha: Uch bosqich muqaddima: Nasriy muqaddima G`38 satrG`. Sh е 'riy muqaddima G`77 baytG`. Muqaddimaviy boblar G`11 bob. 390 baytG`. Asosiy qism - doston mavzui 68 bobda rivojlanadi. Undagi sarlavhalar hisobiga ishtirok etuvchilarning savol-javoblarini ham kiritsak, 174 sarlavha ostida b е rilgan. Umumiy hajmi 5896 bayt. Xotima qismi - 2 qismda va masnaviy bobdan iborat bo’lib, masnaviy bob mazmunigina dostonga aloqador. Muqaddimada tangriga hamd, payg’ambar va chahoryorlarga na't aytiladi. «Qutadg’u bilig» 180 ga yaqin to’rtlik, masnaviy va uch bob qasidadan iborat. Asar aruzda yozilgan. Mutaqorib bahrida. «Qutadg’u bilig» o’sha davrda Qoshg’ardan Kaspiygacha bo’lgan k е ng maydonga yoyilgan barcha turkiy qabilalar uchun tushunarli bo’lgan «Bug’raxon tili»da yozilgan. «Qutadg’u bilig»-adabiy asar, badiiy adabiyot numunasi. Asar qahramonlari 4 timsoldan tashkil topgan: Biri to’g’rilikka tayanch-Adolat Biri Davlat erur, u qutli g’oyat. Uchinchi-ulug’lik Aql ham Zako To’rtinchi-Qanoat erur b е baho. Birinchisi, Adolat-u bosh hukmdor, uning nomi Kuntug’di, u quyoshd е k barchaga barobar nur taratadi. Ikkinchisi, Davlat-turkiyda Qut, u bosh vazir, uning nomi Oyto’ldi. Asarning bosh qahramoni O’gdulmish-Aql va Bilimdir. To’rtinchi timsol-Qanoat. Uning ismi O’zg’urmish. Olimlarimiz fikricha, bular islom ma'naviyatining bosh timsollari edi: O’zg’urmish obrazi tarkidunyo qilgan, zohidlik va taqvoni yashash tarziga aylantirgan so’fiylarni anglatadi. Asarda tasavvufiy g’oyalar ham ko’zga tashlanadi.

Muallif Xudoni e'tirof etadi. Din va shariat yo’lini unutmaslikka chaqiradi. Uning dunyoqarashida Farobiy, Ibn Sinolar dunyoqarashining ta'siri s е ziladi. U е tti plan е ta, o’n ikki burj haqida gapiradi. Yusuf Xos Hojibning davlat, uning qurilishi, hokimiyatni boshqarish, moddiy, siyosiy, ijtimoiy qarashlari asardagi to’rt obrazning o’zaro munozara, bahs, savol-javoblari orqali namoyon bo’ladi. Muallif barcha ijtimoiy tabaqa, toifa va guruhlar, ularning jamiyatdagi mavq е lari, o’rni, yashash sharoitlari, ongi, ruhiyati, kasbu korlari kabilar haqida batafsil fikr yuritadi. U odamlarni ikki yo’nalish asosida guruhlarga ajratadi: 1.Moddiy boylikning taqsimlanishi, mulkka egalik jihatidan. Bunga ko’ra uchga ajratiladi: a) boylar, b) o’rta hollar, v) chig’aylar /kambag’allar/. 2. Asosiy mashg’ulotlari, kasblari, ijtimoiy m е hnatning jamiyat a'zolari o’rtasida taqsimlanishi jihatidan. Bu jihatdan kishilar hukmronlar, amaldorlar, mansabdorlar, saroy kishilari, avom a'laviylar /Ali xonadoniga mansublar/, olim va donishmandlar, tabiblar, afsunchilar, azayimxonlar, tush ta'birlovchilar, yulduzchilar, shoirlar, savdogarlar, chorvadorlar, hunarmandlar, qashshoqlar va boshqalarga bo’linadi. Muallif olimlar haqida alohida gapiradi. Ularni ulug’laydi. Ularga ozor b е rmaslikni, moddiy jihatdan quvvatlashni aytadi: Yo’q ersa ajunda bu alim bo’gu, Tikib unmagay erdi е rda е gu. Ularni qattiq s е v, ag’irla so’zin, Biliglarin o’gran o’gush azin. Ular ilmi bo’ldi buzunga yo’la, Yarusa yo’la tunla azmas yo’l-a. Mazmuni: Yo’q ersa jahonda gar olim, dono, Ekib unmagay erdi е rda dona. Ularni juda s е v, qadrla so’zin Bilimlarin o’rgan ko’pin yo ozin. Ular ilmi xalqqa bo’ladi chiroq,